ANALYSE tussen Free , en TEKST FLORIS SCHUILING

en grens, zo schreef Heidegger, is niet de plaats waar iets op- houdt, maar waar iets nieuws begint. Deze denkwijze is in toenemende mate te vinden bij E historici, sociologen en antropologen die steeds minder proberen de kern van iets te vatten, als wel om te beschrijven hoe nieuwe vormen ontstaan uit de ontmoe- tingen tussen reeds bestaande denkwij- zen, samenlevingen en identiteiten. Begin jaren zestig De grens als ontmoetingsplaats. De werd Misha Mengelberg grens als punt van discussie, als ahankelijk van een context en iemands perspectief. lid van de Fluxus­ Als mogelijkheid voor creativiteit en iro- Als beweging. Fluxus ging nie. Het lijkt een goed uitgangspunt voor de geschiedenis van de jazz. Niet alleen is nog verder dan John de muziek ontstaan in een samenleving die als gevolg van een complex koloniaal Cage, die zich had verleden werd gekarakteriseerd door een brede culturele diversiteit – een diversiteit afgevraagd of lawaai die tegelijkertijd onder druk stond door en stilte muziek konden strenge wetten over het onderscheid tus- het sen ‘zwarte’ en ‘witte’ mensen – maar ze zijn. Tomas Schmit die heeft zich ook van begin af aan verspreid over de hele wereld, en haar ontwikkeling te midden van een cirkel wordt gekenmerkt door ontmoetingen lessen water overgiet met nieuwe culturen en muziekstijlen. De Europese geïmproviseerde muziek maar van de ene naar de is een uitstekend voorbeeld. Zoals de Duitse musicoloog Ekkehard Jost in 1987 andere tot al het water is al opmerkte in een van de eerste boeken verspild of verdampt. Is over dit onderwerp, was de afwijzing van de naam ‘jazz’ door deze muzikanten een dat muziek? Floris bewuste keuze. Dat Jost dit echter schreef Schuiling traceert de in een boek getiteld Europas Jazz geeft de 0naf verhoudingen goed weer. rol van Fluxus in de Complexiteit en ironie ontwikkeling van de In 1970, zo’n drie jaar na de oprichting van de , plaatste Instant Composers Pool. Misha Mengelberg een advertentie in het

is MAART 2016 24 jazz bulletin

JB98_mengelbergflux_6.indd 24 16-02-2016 19:26:49 blad Jazzwereld, waarin hij onder meer het volgende schreef: roots (= wortelen)

De naar onze mening meest actuele, universele en gedifferentieerde improvi- satie-discipline van het moment is jazz. Nu willen we niet beweren, dat we jazz maken, want dat is een zaak, die afgezien van muzikale ook sociologiese en geogra- fiese aspekten heeft.

We zijn wat onze bezigheden betreft veel dank verschuldigd aan lui als: C. Parker, T. Monk, D. Ellington, C. Hawkins, C. Taylor, F. Waller, H. Nichols e.a.

Wat betreft jazz heeft Black Power de ke- tens van metra en tonaliteit losgemaakt. een pluim voor black power

Dit korte citaat toont de complexiteit en ironie van het werken in een grensgebied. Na de bewering dat de icp geen jazz speelt (of liever gezegd dat ze niet willen beweren dat wél te doen) volgt een lijst met namen van mensen die toevallig al- lemaal zwarte jazzmusici blijken te zijn. Vier jaar eerder, vlak voor de oprichting van icp, had Jazzwereld een discussie georganiseerd tussen verscheidene muzi- kanten en critici, waarin onder andere de naam ‘jazz’ aan bod kwam. De aanwezige trompettist legde uit dat de ‘free’ muzikanten uit Amerika niet altijd geassocieerd wilden worden met dit genre-label omdat ze het te beperkend vonden. Mengelberg reageerde daarop dat de naam ‘jazz’ voor hem ‘niet besmet’

TON VAN WAGENINGEN Misha Mengelberg in de VARA-studio, Hilversum, 1963

jazz bulletin MAART 2016 25

JB98_mengelbergflux_6.indd 25 16-02-2016 19:27:20 ANALYSE Misha Mengelberg tussen , Darmstadt en Fluxus

was. In 1970 was hij duidelijk van gedach- than – no, scratch that from the record.’ ten veranderd. — You’re more interested in life than Het repertoire dat Het im Frage stellen van jazz was be- death, scratch that from the record? langrijker dan een duidelijk antwoord te ‘Yes. Hee hee hee. It’s not true.’ He’s still Mengelberg zou schrijven geven. Mettertijd zou Mengelberg zich laughing. ‘Did I ever bother you with my voor het ICP kan worden niet alleen afvragen of icp wel of niet jazz ideas about cannibalism?’ maakte, maar of er überhaupt nog wel zo- vergeleken met de jampotjes iets als jazz bestond. Begin jaren negentig, Allen tegen allen in een vraaggesprek geleid door Wolfram De jazz was niet de enige muziek die van Schmit, waarvan de Knauer, beantwoordde hij de vraag wat Mengelberg ter discussie stelde. De Britse Amerikaanse zwarte musici zoals Eric musicoloog Robert Adlington beschrijft musici op elk concert een Dolphy voor hem hadden betekend: in zijn Composing Dissent het politiek en- gagement van Mengelberg en de andere geïmproviseerde collage ‘Es ist natürlich nicht nur . compositiestudenten van Kees van Baa- Es sind auch , Thelonious ren aan het Haags Conservatorium. Dit maken Monk, , , engagement uitte zich op verschillende George Lewis, um nur einige zu nen- manieren: in het componeren van poli- nen. Jazzmusik, das war einmal. Sie hat tiek getinte stukken (met als hoogtepunt een meer individualistisch soort anar- eigentlich aufgehört zu existieren, denk’ de Che Guevara-opera Reconstructie) maar chisme. In een ‘oorlog van allen tegen ich. Schon von dreißig Jahren. Es ist ook in daadwerkelijke politieke actie. allen’ waarin sterke, koppige individuen lange her, daß es Jazzmusik gab. Jazz ist Hiertoe behoorde niet alleen de Noten- hun stempel op de situatie proberen te eine Musik schwarzer Menschen im bösen krakeractie, met als doel de subsidiestro- drukken, is elke vorm van leiderschap of Amerika, eine Großstadtmusik, sehr auf- men en programmering te herzien, maar samenwerking slechts een tijdelijk ver- regend. Das waren phantastische Zeiten, ook het oprichten van de bevem, de bond dat ieder moment weer doorbroken als es noch Jazzmusik gab.’ beweging voor de vernieuwing van de kan worden. muziekpraktijk, en het werken in kleine Waar Mengelbergs medestudenten Tegelijkertijd had het icp van de jaren collectieven met een minder hiërarchi- na hun studie in de leer gingen bij be- tachtig zich gekenmerkt door een terug- sche structuur dan in de klassieke muziek roemde componisten zoals Pierre Boulez keer naar de klankwereld van de jazz. icp gebruikelijk was, en waar individuele (Schat) en Luciano Berio (Andriessen), 025, de eerste opname met de muziek van muzikanten meer konden bijdragen aan zocht Mengelberg zijn heil buiten de Herbie Nichols uit 1984, is vergeleken met het muzikale resultaat. conventionele muziekpraktijk. Toen hij al het voorgaande icp-materiaal bijna Een rode draad in het boek van Adling- in 1958 de Darmstädter Ferienkurse für schokkend tonaal, harmonisch, straight. ton is dat deze componisten te weinig Neue Musik bezocht, deden de ‘Anton Het einde van de jazz was duidelijk geen hun eigen rol als componist op het spel Pieck-achtige gecastreerde toestanden’ reden om zich er niet meer mee bezig te durfden te zetten, en dat daardoor hun aldaar en de ‘Wichtigtuerei’ van Boulez houden. In New Dutch Swing vraagt Kevin politieke idealen niet altijd strookten met en Stockhausen hem weinig. Een lezing/ Whitehead Mengelberg naar de ‘dood’ de praktijk. Hij maakt hierbij een uitzon- performance van te midden van jazz: dering voor de Instant Composers Pool. van al die zwaarwichtigheid trok hem In hun vroege muziekpraktijk ziet hij niet veel meer aan. ‘Well, I try to do something to the corpses zozeer een egalitair collectivisme, zoals Begin jaren zestig werd Mengelberg that makes them live, maybe for another dat bijvoorbeeld gepredikt werd door de lid van de Fluxusbeweging. Fluxus was five minutes. I’m more interested in life Britse amm, als wel een uitdrukking van ontstaan in New York, onder een groep

26 MAART 2016 jazz bulletin

JB98_mengelbergflux_6.indd 26 13-02-2016 14:21:46 compositiestudenten van Cage geleid door George Maciunas. Maciunas vertrok begin jaren zestig naar Europa en zette daar zijn Fluxuspraktijken voort. Cage had zich afgevraagd of lawaai en stilte muziek konden zijn, maar Fluxus ging verder waar Cage ophield. Nam June Paik die tergend langzaam een viool boven zijn hoofd tilt en die vervolgens in één klap stuk slaat. Is dat muziek? Tomas Schmit die te midden van een cirkel fl essen water overgiet van de ene naar de andere tot al het water is verspild of verdampt. Is dat muziek? Meer nog dan Cage stelde Fluxus ook

DORINE VAN DER KLEI de rol van de componist ter discussie. Waar de indeterministische stukken bijvoorbeeld alleen toonhoogte gaven zonder toonduur, of zelfs alleen maar stippen en lijnen, bevatten de ‘event scores’ van Fluxus slechts een zin of een paar woorden, en beschreven ze situaties of handelingen die niet direct als muziek herkenbaar waren. Aan. Uit. Start. Stop. Een vaas bloemen op een piano. Middel of doel? De term ‘instant composition’ voert terug Werken van Tomas Schmit. op Tomas Schmit’s ‘instant poetry’-wer- Boven: # 1 zyklus für wassereimer (oder aschen), ken uit 1963. Hij vulde lege jampotten met 1962, voorstelling in De Kleine Komedie, knipsels en letters, soms zelfs inkt, water, , 1963 as, of een kleiner jampotje. Op de deksel Daaronder: Schreibmaschinengedicht (Typewriter schreef hij ‘shake well before reading!’ Poem), 1963 Instant composition betekende dus niet Rechts: poem V ‘shake well before reading!’, 1963 alleen dat improvisatie net zoiets is als compositie, in de zin dat beiden gaan om het creëren van muzikale ideeën die deels a ankelijk zijn van een reeds bestaand kader, maar ook dat compositie net zoiets is als improvisatie. Wat doe je met het materiaal dat je gegeven wordt? Het

FLUXUS PREVIEW REVIEW repertoire dat Mengelberg zou schrijven

jazz bulletin MAART 2016 27

JB98_mengelbergflux_6.indd 27 13-02-2016 14:22:05 ANALYSE Misha Mengelberg tussen Free Jazz, Darmstadt en Fluxus

voor het icp kan worden vergeleken met 1968 georganiseerd ‘Politiek­Demonstra­ de jampotjes van Schmit, waarvan de mu- tief Experimenteel Concert’, te midden In het programma- sici op elk concert een geïmproviseerde van citaten van Trotski, Mao en Lenin, collage maken. plaatste Mengelberg een puzzeltje om het boekje van het Een ander werk van Schmit, Typewriter publiek bezig te houden, en de mededeling Poem, toont een schematische abeelding dat ‘ieder verband van mijn toelichting ‘Politiek-Demonstratief van een typemachine. Op de toetsen met de rest van dit als programmaboekje Experimenteel Concert’ staan geen letters, maar cijfers om een vermomde politieke schotschriftje wordt volgorde aan te duiden. Als resultaat is afgewezen’. plaatste Mengelberg een te lezen: ‘if your typewriter is diferent Dat wil niet zeggen dat hij tegen ieder from mine, this may be diicult to read.’ 2) verband tussen politiek en muziek was. puzzeltje om het publiek De vraag naar doel en middelen zou Integendeel, in een Frans interview uit Mengelberg in toenemende mate bezig­ 1974 zegt hij stellig: ‘icp, c’est d’abord bezig te houden houden. In een artikel uit 1979, geschre­ une organisation musico­politique.’ Dat ven voor het Neue Zeitschrift für Musik, wil zeggen, vooral in de eerste jaren was gaat hij hier uitgebreid op in. Hoe verhou­ het doel van icp het creëren van een plat­ den de muzikale middelen zich tot het form, een samenwerkingsverband om de doel? Is de muzikant slechts een middel situatie voor improviserende muzikanten of een doel op zich? Als te verbeteren. Maar het politieke ideaal beweert dat solospel hem te veel aan werkte ook door in de muziekpraktijk compositie doet denken, hoe kiest hij zelf: ‘Toute musique est politique, notre zijn medespelers dan uit? Als Karlheinz musique improvisée est politique, elle est Stockhausen door middel van omslach­ le prolongement de notre pensée, de nos tige speculatie over de continuïteit actes politiques.’ tussen toonhoogte en toonduur een In het Neue Zeitschrift­artikel trekt werk componeert dat zich niet wezenlijk Mengelberg een parallel tussen de in­ onderscheidt van andere post­seriële dustriële revolutie en de opkomst en Darmstadtmuziek, wat voor nut heeft die standaardisering van het symfonieorkest. speculatie dan gehad? Muzikanten krijgen dezelfde opleidingen De vraag naar middel en doel had ook om dezelfde rollen te vervullen in de een politieke betekenis. De grens tussen orkesten die allemaal dezelfde stukken muziek en politiek was een belangrijk spelen. De muzikant is niet langer doel thema in 1970. Adlington beschrijft, op zich, maar een inwisselbaar middel ondanks zijn politieke interpretatie, hoe geworden. de oprichters van icp aarzelend stonden Ondanks deze politieke overtuiging tegenover het uitdrukken van expliciete was het Mengelberg onduidelijk wat voor politieke boodschappen in hun muziek. efect een muziekpraktijk als die van icp Dit is ook het geval bij Mengelberg, op grotere schaal kon hebben. In die zin ondanks zijn medewerking aan de Noten­ bleef het verband tussen kunstzinnige en krakeractie en de andere bezigheden van politieke aspiraties een onbeantwoorde

zijn medestudenten. vraag. Midden in het Neue Zeitschrift­ar­ GEORGE MACIUNAS In het programmaboekje van een in tikel schrijft hij: Nam June Paik, Action with a violin on a string, 1963

28 MAART 2016 jazz bulletin

JB98_mengelbergflux_6.indd 28 13-02-2016 14:22:28 donderdag, om te spelen, stukken te oefe- nen, composities te dirigeren, en nieuwe stukken uit te proberen. Mengelberg bracht iedere week wel wat mee, en het belangrijkste criterium was, zo vertelde hij mij, dat het onaf was. Dit repertoire vormt niet zozeer een doel op zich, maar (ook) een middel voor de muzikanten, een bron van muzikale ideeën, gereedschap om plotseling een andere richting op te gaan, elkaar dwars te zitten, of juist om samen iets op te bouwen. Zoals icp-lid het samenvatte:

‘Wat mensen vaak zeggen: improvi- 31 mei 1968, het ‘Politiek-Demonstratief Experimenteel Concert’ in theater Carré, Amsterdam satie is te chaotisch, dus dan is er een lenkende hand van het arrangement of ‘Im Jahre 1961 ging Stokely Carmichael nomen door andere organisaties. In het van de componist om er wat structuur nach Cuba, um dort zu erfahren, daß blad Key Notes zei hij in 1978: in te brengen. Ik vind eigenlijk dat Rassismus nur ein transformierter As- de mogelijkheid van het geschreven pekt des Kassenkampfes ist. Um diese ‘icp’s direct social intervention in materiaal juist is om een ‘lekkere flux’ Zeit... (verdammt noch mal – als ob diese the improvisation seems to be over, van improvisatie te onderbreken en Art soziopopuläre Simplifikationen etwas unless there should be developments te ontregelen. Misschien is dat een klären – höre dir lieber ‘Monk’s Music’ mit necessitating fresh action on our part. beetje een paradox, maar het geschre- Trane, Hawkins, Blakey undsoweiter an People are beginning to realize that ven materiaal zorgt voor meer anarchie – weiter im Text, es handelt sich nur um improvised music can be stimulated dan improvisatie op een gegeven mo- ein Essay – braucht also nicht unbedingt by the community in the same way as ment.’ zu gelingen).’ symphonic music, and we now have the musicians’ union we wanted ten years Aan. Uit. Start. Stop. ● In 1977 vroeg Rudy Koopmans hem in ago. This means that concentrating on een interview of hij op dit vlak lering kon the development of music has again 1) Kevin Whitehead beschrijft een compositie van Willem trekken uit het tienjarig bestaan van icp: become our main objective.’ 2) Breuker, geschreven voor Mengelberg, die hetzelfde ‘Hopeloos. Hoogstens zou je kunnen principe hanteerde maar dan voor piano. zeggen: de klassenstrijd moet gestreden Onderbreken en ontregelen 2) Gijs Tra, Instant Composers Pool, p. 8 worden en het gevolg moet zijn een klas- Het was de periode van het icp Tentet, senloze samenleving. Wat er in de tus- de voorloper van het huidige icp Orkest. Dit artikel is een bewerking van een lezing die Floris sentijd moet gebeuren...’ Hij vroeg zich in Hoewel Mengelberg altijd wel composities Schuiling gaf op het derde Rhythm Changes­congres toenemende mate af wat het doel van icp had geschreven voor zijn icp-groepen, Jazz Beyond Borders, in september 2014 in Amsterdam. kon zijn als hij op dit soort vragen toch betekende de oprichting van dit orkest Het vormt een onderdeel van zijn promotie­ geen antwoord had, en de meer algemene de ontwikkeling van een breed repertoire onderzoek naar de rol van het ICP­repertoire in de organisatorische zaken al waren overge- aan stukken. Het orkest repeteerde iedere uitvoeringspraktijk van het ICP Orkest.

jazz bulletin MAART 2016 29

JB98_mengelbergflux_6.indd 29 13-02-2016 14:22:46