ANALYSE Misha Mengelberg Tussen Free Jazz, Darmstadt En Fluxus TEKST FLORIS SCHUILING
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ANALYSE Misha Mengelberg tussen Free Jazz, Darmstadt en Fluxus TEKST FLORIS SCHUILING en grens, zo schreef Heidegger, is niet de plaats waar iets op- houdt, maar waar iets nieuws begint. Deze denkwijze is in toenemende mate te vinden bij E historici, sociologen en antropologen die steeds minder proberen de kern van iets te vatten, als wel om te beschrijven hoe nieuwe vormen ontstaan uit de ontmoe- tingen tussen reeds bestaande denkwij- zen, samenlevingen en identiteiten. Begin jaren zestig De grens als ontmoetingsplaats. De werd Misha Mengelberg grens als punt van discussie, als ahankelijk van een context en iemands perspectief. lid van de Fluxus Als mogelijkheid voor creativiteit en iro- Als beweging. Fluxus ging nie. Het lijkt een goed uitgangspunt voor de geschiedenis van de jazz. Niet alleen is nog verder dan John de muziek ontstaan in een samenleving die als gevolg van een complex koloniaal Cage, die zich had verleden werd gekarakteriseerd door een brede culturele diversiteit – een diversiteit afgevraagd of lawaai die tegelijkertijd onder druk stond door en stilte muziek konden strenge wetten over het onderscheid tus- het sen ‘zwarte’ en ‘witte’ mensen – maar ze zijn. Tomas Schmit die heeft zich ook van begin af aan verspreid over de hele wereld, en haar ontwikkeling te midden van een cirkel wordt gekenmerkt door ontmoetingen lessen water overgiet met nieuwe culturen en muziekstijlen. De Europese geïmproviseerde muziek maar van de ene naar de is een uitstekend voorbeeld. Zoals de Duitse musicoloog Ekkehard Jost in 1987 andere tot al het water is al opmerkte in een van de eerste boeken verspild of verdampt. Is over dit onderwerp, was de afwijzing van de naam ‘jazz’ door deze muzikanten een dat muziek? Floris bewuste keuze. Dat Jost dit echter schreef Schuiling traceert de in een boek getiteld Europas Jazz geeft de 0naf verhoudingen goed weer. rol van Fluxus in de Complexiteit en ironie ontwikkeling van de In 1970, zo’n drie jaar na de oprichting van de Instant Composers Pool, plaatste Instant Composers Pool. Misha Mengelberg een advertentie in het is MAART 2016 24 jazz bulletin JB98_mengelbergflux_6.indd 24 16-02-2016 19:26:49 blad Jazzwereld, waarin hij onder meer het volgende schreef: roots (= wortelen) De naar onze mening meest actuele, universele en gedifferentieerde improvi- satie-discipline van het moment is jazz. Nu willen we niet beweren, dat we jazz maken, want dat is een zaak, die afgezien van muzikale ook sociologiese en geogra- fiese aspekten heeft. We zijn wat onze bezigheden betreft veel dank verschuldigd aan lui als: C. Parker, T. Monk, D. Ellington, C. Hawkins, C. Taylor, F. Waller, H. Nichols e.a. Wat betreft jazz heeft Black Power de ke- tens van metra en tonaliteit losgemaakt. een pluim voor black power Dit korte citaat toont de complexiteit en ironie van het werken in een grensgebied. Na de bewering dat de icp geen jazz speelt (of liever gezegd dat ze niet willen beweren dat wél te doen) volgt een lijst met namen van mensen die toevallig al- lemaal zwarte jazzmusici blijken te zijn. Vier jaar eerder, vlak voor de oprichting van icp, had Jazzwereld een discussie georganiseerd tussen verscheidene muzi- kanten en critici, waarin onder andere de naam ‘jazz’ aan bod kwam. De aanwezige trompettist Ted Curson legde uit dat de ‘free’ muzikanten uit Amerika niet altijd geassocieerd wilden worden met dit genre-label omdat ze het te beperkend vonden. Mengelberg reageerde daarop dat de naam ‘jazz’ voor hem ‘niet besmet’ TON VAN WAGENINGEN Misha Mengelberg in de VARA-studio, Hilversum, 1963 jazz bulletin MAART 2016 25 JB98_mengelbergflux_6.indd 25 16-02-2016 19:27:20 ANALYSE Misha Mengelberg tussen Free Jazz, Darmstadt en Fluxus was. In 1970 was hij duidelijk van gedach- than – no, scratch that from the record.’ ten veranderd. — You’re more interested in life than Het repertoire dat Het im Frage stellen van jazz was be- death, scratch that from the record? langrijker dan een duidelijk antwoord te ‘Yes. Hee hee hee. It’s not true.’ He’s still Mengelberg zou schrijven geven. Mettertijd zou Mengelberg zich laughing. ‘Did I ever bother you with my voor het ICP kan worden niet alleen afvragen of icp wel of niet jazz ideas about cannibalism?’ maakte, maar of er überhaupt nog wel zo- vergeleken met de jampotjes iets als jazz bestond. Begin jaren negentig, Allen tegen allen in een vraaggesprek geleid door Wolfram De jazz was niet de enige muziek die van Schmit, waarvan de Knauer, beantwoordde hij de vraag wat Mengelberg ter discussie stelde. De Britse Amerikaanse zwarte musici zoals Eric musicoloog Robert Adlington beschrijft musici op elk concert een Dolphy voor hem hadden betekend: in zijn Composing Dissent het politiek en- gagement van Mengelberg en de andere geïmproviseerde collage ‘Es ist natürlich nicht nur Eric Dolphy. compositiestudenten van Kees van Baa- Es sind auch Duke Ellington, Thelonious ren aan het Haags Conservatorium. Dit maken Monk, Herbie Nichols, Anthony Braxton, engagement uitte zich op verschillende George Lewis, um nur einige zu nen- manieren: in het componeren van poli- nen. Jazzmusik, das war einmal. Sie hat tiek getinte stukken (met als hoogtepunt een meer individualistisch soort anar- eigentlich aufgehört zu existieren, denk’ de Che Guevara-opera Reconstructie) maar chisme. In een ‘oorlog van allen tegen ich. Schon von dreißig Jahren. Es ist ook in daadwerkelijke politieke actie. allen’ waarin sterke, koppige individuen lange her, daß es Jazzmusik gab. Jazz ist Hiertoe behoorde niet alleen de Noten- hun stempel op de situatie proberen te eine Musik schwarzer Menschen im bösen krakeractie, met als doel de subsidiestro- drukken, is elke vorm van leiderschap of Amerika, eine Großstadtmusik, sehr auf- men en programmering te herzien, maar samenwerking slechts een tijdelijk ver- regend. Das waren phantastische Zeiten, ook het oprichten van de bevem, de bond dat ieder moment weer doorbroken als es noch Jazzmusik gab.’ beweging voor de vernieuwing van de kan worden. muziekpraktijk, en het werken in kleine Waar Mengelbergs medestudenten Tegelijkertijd had het icp van de jaren collectieven met een minder hiërarchi- na hun studie in de leer gingen bij be- tachtig zich gekenmerkt door een terug- sche structuur dan in de klassieke muziek roemde componisten zoals Pierre Boulez keer naar de klankwereld van de jazz. icp gebruikelijk was, en waar individuele (Schat) en Luciano Berio (Andriessen), 025, de eerste opname met de muziek van muzikanten meer konden bijdragen aan zocht Mengelberg zijn heil buiten de Herbie Nichols uit 1984, is vergeleken met het muzikale resultaat. conventionele muziekpraktijk. Toen hij al het voorgaande icp-materiaal bijna Een rode draad in het boek van Adling- in 1958 de Darmstädter Ferienkurse für schokkend tonaal, harmonisch, straight. ton is dat deze componisten te weinig Neue Musik bezocht, deden de ‘Anton Het einde van de jazz was duidelijk geen hun eigen rol als componist op het spel Pieck-achtige gecastreerde toestanden’ reden om zich er niet meer mee bezig te durfden te zetten, en dat daardoor hun aldaar en de ‘Wichtigtuerei’ van Boulez houden. In New Dutch Swing vraagt Kevin politieke idealen niet altijd strookten met en Stockhausen hem weinig. Een lezing/ Whitehead Mengelberg naar de ‘dood’ de praktijk. Hij maakt hierbij een uitzon- performance van John Cage te midden van jazz: dering voor de Instant Composers Pool. van al die zwaarwichtigheid trok hem In hun vroege muziekpraktijk ziet hij niet veel meer aan. ‘Well, I try to do something to the corpses zozeer een egalitair collectivisme, zoals Begin jaren zestig werd Mengelberg that makes them live, maybe for another dat bijvoorbeeld gepredikt werd door de lid van de Fluxusbeweging. Fluxus was five minutes. I’m more interested in life Britse amm, als wel een uitdrukking van ontstaan in New York, onder een groep 26 MAART 2016 jazz bulletin JB98_mengelbergflux_6.indd 26 13-02-2016 14:21:46 compositiestudenten van Cage geleid door George Maciunas. Maciunas vertrok begin jaren zestig naar Europa en zette daar zijn Fluxuspraktijken voort. Cage had zich afgevraagd of lawaai en stilte muziek konden zijn, maar Fluxus ging verder waar Cage ophield. Nam June Paik die tergend langzaam een viool boven zijn hoofd tilt en die vervolgens in één klap stuk slaat. Is dat muziek? Tomas Schmit die te midden van een cirkel fl essen water overgiet van de ene naar de andere tot al het water is verspild of verdampt. Is dat muziek? Meer nog dan Cage stelde Fluxus ook DORINE VAN DER KLEI de rol van de componist ter discussie. Waar de indeterministische stukken bijvoorbeeld alleen toonhoogte gaven zonder toonduur, of zelfs alleen maar stippen en lijnen, bevatten de ‘event scores’ van Fluxus slechts een zin of een paar woorden, en beschreven ze situaties of handelingen die niet direct als muziek herkenbaar waren. Aan. Uit. Start. Stop. Een vaas bloemen op een piano. Middel of doel? De term ‘instant composition’ voert terug Werken van Tomas Schmit. op Tomas Schmit’s ‘instant poetry’-wer- Boven: # 1 zyklus für wassereimer (oder aschen), ken uit 1963. Hij vulde lege jampotten met 1962, voorstelling in De Kleine Komedie, knipsels en letters, soms zelfs inkt, water, Amsterdam, 1963 as, of een kleiner jampotje. Op de deksel Daaronder: Schreibmaschinengedicht (Typewriter schreef hij ‘shake well before reading!’ Poem), 1963 Instant composition betekende dus niet Rechts: poem V ‘shake well before reading!’, 1963 alleen dat improvisatie net zoiets is als compositie, in de zin dat beiden gaan om het creëren van muzikale ideeën die deels a ankelijk zijn van een reeds bestaand kader, maar ook dat compositie net zoiets is als improvisatie. Wat doe je met het materiaal dat je gegeven wordt? Het FLUXUS PREVIEW REVIEW repertoire dat Mengelberg zou schrijven jazz bulletin MAART 2016 27 JB98_mengelbergflux_6.indd 27 13-02-2016 14:22:05 ANALYSE Misha Mengelberg tussen Free Jazz, Darmstadt en Fluxus voor het icp kan worden vergeleken met 1968 georganiseerd ‘PolitiekDemonstra de jampotjes van Schmit, waarvan de mu- tief Experimenteel Concert’, te midden In het programma- sici op elk concert een geïmproviseerde van citaten van Trotski, Mao en Lenin, collage maken.