Japońska Słodycz

„Kultura Współczesna” 3(96)/2017 doi.org/10.26112/kw.2017.96.15

Rafał Janczarek Japońska słodycz

Kawaii w muzyce a wyobrażenia o gustach muzycznych Japończyków

Rafał Janczarek Muzyka japońska = muzyka poważna, klasyczna, Sudent Kulturoznawstwa pełna patosu i podniosłości? na Uniwersytecie Kardyna- Kiedy mowa o muzycznych upodobaniach Japoń- ĄD6WHIDQD:\V]\ĆVNLHJR Z:DUV]DZLH=DLQWHUHVRZD- czyków, jedno z pierwszych skojarzeń odnosi się do Q\NRJQLW\ZLVW\NÇRUD] muzyki klasycznej – najczęściej skoncentrowanej WHRULDPLEDGDĆNXOWXUR]QDZ- wokół twórczości wielkich kompozytorów, takich F]\FKVNRQFHQWURZDQ\FKQD jak Fryderyk Chopin1. W europejskiej świadomości SUREOHPDW\FHMÛ]\NRZHJR Japończyk to przede wszystkim słuchacz utworów -

REUD]XĝZLDWD=DIDVF\QR -DSRĆVNDVĄRG\F] ZDQ\-DSRQLÇNXOWXUÇLMÛ]\- klasycznych, charakteryzujących się powagą i pato- NLHPD]ZĄDV]F]DMDSRĆVNÇ sem. Gdy zaś przychodzi do zadania sobie pytania PDQJÇ o rodzimych japońskich muzyków, może zrodzić się przekonanie2, że to przede wszystkim kompozyto- rzy lub odtwórcy europejskich dzieł klasycznych, nierzadko urodzeni pianiści. Japońskiego artystę postrzega się jako profesjonalistę, człowieka w czar- nym, nienagannie skrojonym garniturze, całkowi- cie skupionego na partyturze. Wykonanie utworu niezgodnie z partyturą – a co za tym idzie niezgodnie z intencją autora – jest postrzegane przez niego jako profanacja. Nie ma tu miejsca na fałsz, błąd, o improwizacji nie wspominając3. Muzyka staje się ﬁlozoﬁą, sztuką, której opanowanie jest dla Japoń-

1 M. Herma, Dlaczego Azjaci kochają Chopina (bardziej niż Polacy), http://www. ziemianiczyja.pl/2010/04/dlaczego-azjaci-kochaja-chopina/ (1 września 2017). 2 Przekonanie to będzie stereotypem. 3 Stosunek Japończyków do europejskiej muzyki klasycznej to aspekt niezwykle złożony, znajdujący odzwierciedlenie w wielu japońskich tekstach kultury. Przykładem może być manga i anime Shigatsu wa kimi no uso. W ty- tule tym zostały zobrazowane dwie japońskie postawy odnośnie do muzyki poważnej. Pierwsza podkreśla, iż muzyka jest tak naprawdę tym, co kompozytor zapisał w partyturze, doskonałym wykonaniem utworu jest zaś idealne, bezbłędne odtworzenie tego, co zostało zapisane w nutach. Druga postawa – podejmująca polemikę z pierwszą – traktuje muzykę jako obraz tego, co znajduje się w duszy człowieka (twórczy wyraz samego siebie), dopuszcza też ingerencję w oryginał.

157 czyka wieczną drogą samodoskonalenia, pełną wyrzeczeń i trudów. Z tego punktu widzenia idealny człowiek to niemalże ludzki metronom, dążący do doskonałości. Takie wyobrażenia często są pieczołowicie pielęgnowane – zwłaszcza w świa- domości niektórych Polaków. Być może dzieje się tak z uwagi na przekonanie, iż wedle wielu Japończyków na miano największego kompozytora wszech cza- sów zasługuje właśnie Fryderyk Chopin. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż Japończycy stanowią liczną grupę uczestników Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina 4. Mowa tu zarówno o wykonawcach, jak i o jury, a nawet o widowni. Obecność japońskich widzów odciska duże piętno na klimacie wydarzenia. Można nawet powiedzieć, że to Japończycy dominują nad otoczeniem. Warto również nadmienić, iż od V edycji konkursu w 1955 roku nieprzerwanie zdobywali nagrody bądź wyróżnienia – wyjątek stanowią jedynie edycje IX oraz XVI. Nigdy jednak żaden Japończyk nie zdobył pierwszego miejsca. Natomiast w XVII edycji zwyciężył Koreańczyk Cho Seong-jin, co, z uwagi na specyﬁczne stosunki kulturowo-polityczne między Japonią a Koreą Południo- wą, zostało odebrane przez wielu Japończyków jako sromotna i traumatyczna klęska. Inne skojarzenia odwołują się z kolei do tradycyjnej muzyki Japonii – pełnej spokoju i wewnętrznego piękna. Niekiedy uważa się, że rodzima muzyka ja- pońska ogranicza się jedynie do tej tradycyjnej. Z takimi przekonaniami często współgrają orientalne 5 wizje – niekoniecznie zgodne z prawdą kulturową czy hi- storyczną – oparte na utrwalonych w Europie stereotypach. Wyobraźmy sobie urodziwą i delikatną gejszę 6 – ewentualnie miko 7 – samotnie wygrywającą na koto 8 melodię przeszywającą serce, pełną smutku i trwogi. Do-

5DIDĄ-DQF]DUHN dajmy, że kobieta w tym ujęciu powinna grać w nocy, najlepiej pod drzewem kwit-

4 Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina – jeden z najstarszych konkursów muzycznych na świecie, cieszący się preshiżem o skali międzynarodowej. Organizowany od 1927 roku co pięć lat w War- szawie. 5 Termin należy rozumieć w sposób zaproponowany przez Edwarda Saida. 6 Gejsza – właściwie geisha (jap. 芸者 ). W pewnym uogólnieniu określenie kobiety posiadającej szeroką gamę umiejętności artystycznych. Powinna ona umieć między innymi śpiewać, grać na tradycyjnych instrumentach, przeprowadzać sadō (ceremonię parzenia herbaty) czy też umilić czas rozmową. Każda geiko (dialekt Kansai) zo- bowiązana jest ponadto do noszenia tradycyjnego stroju oraz odpowiedniego makijażu. Z uwagi na fakt, iż rola takiej kobiety często sprowadza/sprowadzała się do uatrakcyjnienia czasu mężczyźnie (klientowi), w potocznym dyskursie niekiedy uważa się ją za prostytutkę, co niekoniecznie jest zgodne z prawdą. W innym ujęciu geisha jest osobą kultywującą tradycję i sztukę. 7 Miko (jap. Ꮔᅚ ) – niekiedy słowo to tłumaczy się jako kapłanka shintōistyczna (w języku polskim szintoistycz- na), jednak wedle ściślejszej terminologii shintō miko to niepokalana dziewica, tzn. czysta kobieta, które w pewien sposób oddała się służbie w świątyni (zazwyczaj nie na wieczność). Współczesna rola miko odbiega od tej z prze- szłości. W czasach starożytnych i średniowiecznych miko były pośredniczkami między światem ludzi a światem boskim. Potraﬁły rozpraszać złe moce czy też niwelować wpływy wrogich yōkai . Ponadto z reguły wprawnie po- sługiwały się łukiem – ich świętą bronią. Współcześnie natomiast miko pełnią funkcje związane z posługami świą- tynnymi, jak na przykład sprzedaż talizmanów lub omikuji (wróżb pisemnych), nadzór nad straganami w czasie rytualnych feshiwali, odprawianie tradycyjnych tańców kagura czy też kultywowanie innych charakterystycznych dla określonego regionu zwyczajów. 8 Koto (jap. ▓) – japoński, tradycyjny instrument muzyczny z rodziny szarpanych, niekiedy nazywany japońską cytrą.

158 nącej sakury 9, której płatki 10 niesione delikatnym zeﬁrkiem mienią się w świetle księżyca odbitym w krystalicznie czystej wodzie. Mile widziana byłaby również obecność niedostrzegalnych dla oka zwykłego śmiertelnika kami 11 lub yōkai 12 , któ- re na dźwięk muzyki nieprzerwanie obserwowałyby kobietę, niczym pogrążone w błogim transie. Taki obraz zdaje się kwintesencją pewnego rodzaju stereoty- pów zakodowanych w świadomości europejskiej. Już Edward Said postawił tezę, wedle której Europa w rzeczywistości nie dąży do poznania kultur określanych przez nią mianem egzotycznych 13 , tylko do wykreowania określonego całokształ- tu postrzegania tego, co obce, zgodnie z jej zasadami i oczekiwaniami. Analizy dokonuje się przez pryzmat europejski, w związku z czym wykreowany w ten sposób obraz jest fałszywy, pełen ułudy i zakłamania. Sądzę, że i w tym wypadku jest to prawda. Kultura japońska jest powszechnie kojarzona, lecz w istocie mało znana i rozumiana. Aby bowiem zrozumieć inną kulturę, należałoby wykazać się postawą opartą na relatywizmie kulturowym bądź antropologii interpreta- tywnej. Franz Boas – uważany za twórcę relatywizmu kulturowego – zauważył, iż żadna kultura nie jest ani dobra, ani zła, nie może zatem podlegać wartościo- waniu, a co za tym idzie, nie może być oceniana z europejskiego punktu odniesienia. Prawdziwe poznanie to pokonanie stereotypów i istniejących osądów, to próba zgłębienia innego poprzez zrozumienie jego świata. Z kolei antropologia

interpretatywna – której do dzisiaj jeden z ﬁlarów stanowi koncepcja opisu gęste- -DSRĆVNDVĄRG\F] go Clikforda Geertza – kładzie nacisk na poznanie kultury z uwzględnieniem jej pełnego kontekstu, rzeczywistości i mentalności, w której funkcjonuje. Zarówno relatywizm kulturowy, jak i interpretacjonizm tworzą trzon wielu teorii kultury, jak choćby postkolonializmu czy też nurtów współczesnej hermeneutyki. Jeszcze inne skojarzenie wywołane hasłem „japońska muzyka” może się odno- sić do waka 14 , a przez to wiązać z obszarami sztuki wysokiej. Możemy tu mówić o silnym związku muzyki z poezją – metaforycznie można by nawet stwierdzić, iż

9 Sakura (jap. ᪉) – dosłownie kwiat/kwiaty kwitnącej wiśni lub drzewo/drzewa kwitnącej wiśni (często mówi się również sakura no ki, jap. ᪉ߩᧁ). Słowo to najczęściej odnosi się do japońskiej wiśni ozdobnej. W tradycyjnym ujęciu białe płatki sakury są przede wszystkim symbolem ulotności i niestałości. Przypominają o tym, iż to, co było kiedyś, już nigdy nie wróci, a nieubłaganego czasu nie da się zatrzymać ani cofnąć. Symbolika sakury jest zagadnie- niem niezwykle różnorodnym, przez niektórych Japończyków wiśnia była przedstawiana w sposób odbiegający od społecznie przyjętych przekonań – dla przykładu reprezentujący nurt dekadencki dwudziestowieczny powieściopi- sarz i eseista Ango Sakaguchi w Sakura no mori no mankai no shita przedstawił obraz sakury mrocznej, tajemniczej i niebezpiecznej, wręcz demonicznej. W japońskiej świadomości symbol kwitnącej wiśni jest jednym z najmocniej- szych i najbardziej wyrazistych. Hamani (jap. ⧎⷗ ), które można przetłumaczyć jako święto podziwiania kwiatów wiśni, jest tradycją żywą do dziś. 10 K. Morita, Symbolika sakury w Genji monogatari i jej interpretacja , [w:] Dziesięć wieków Genji monogatari w kulturze Japonii, red. I. Kordzińska-Nawrocka, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009. Zob. też W. Hideo, Opisy natury w Genji monogatari i w poezji dworskiej, [w:] Dziesięć wieków… , dz. cyt. 11 Kami (jap. ␹) – bóg, bóstwo, duch opiekuńczy, ten, który jest ponad. Istoty duchowe występujące w politeistycz- nej wierze shintōistycznej. Kami z reguły nie posiadają mocy nieograniczonej. Ze swej natury nie są ani dobre, ani złe. Najczęściej zamieszkują miejsca – poza świątyniami – związane z boską przyrodą, takie jak lasy, jeziora czy góry. 12 Yōkai (jap. ᅯᕋ ) – określenie istot nadprzyrodzonych występujących w wierzeniach oraz w japońskim folklorze. Yōkai są najczęściej złośliwe i mściwe. Współcześnie synonimem tego słowa jest wyraz ayakashi (jap. ޽߿߆ߒ), daw- niej odnoszący się jedynie do morskich widm i potworów. 13 E. Said, Orientalizm, tłum. Monika Wyrwas-Wiśniewska, Zysk i S-ka, Poznań 2005. 14 Waka (jap. ๺᱌ ) – ogólna nazwa poezji japońskiej, w wolnym tłumaczeniu japoński wiersz. Właściwie odczytany powinien być melorecytowany, stąd też waka niekiedy nazywa się pieśnią do melorecytacji.

159 poezja jest niczym wyrastająca z ludzkich serc pieśń. Takie myślenie jest charakterystyczne nie tylko dla Japończyków, gdyż już formaliści głosili podobną tezę na gruncie europejskim. Wiktor Szkłowski na przykład, w swym manifeście Wskrze- szenie słowa , podkreślał konieczność powrotu poezji do jej prawdziwej postaci znanej z czasów greckich aojdów, tzn. do poezji śpiewanej 15 . W tym kontekście należy zaznaczyć, iż o ile w Europie poezja już w starożytności – w czasach Hora- cego – zerwała swe połączenie z muzyką, o tyle w Japonii połączenie to w pewnym sensie pozostaje żywe do dziś. Popularna w Kraju Kwitnącej Wiśni karuta 16 , dodatkowo rozsławiona – tak w kraju, jak i poza nim – przez mangę 17 Chihayafuru 18 oraz serie nakręconych na jej podstawie anime 19 , wyraźnie podkreśla ten aspekt. W obliczu takiej sytuacji potencjalny odbiorca mógłby pomyśleć, iż współcześni Japończycy gustują jedynie w muzyce-poezji. Na dość ubogie wyobrażenie o muzyce japońskiej wpływa również wcale nie bogatsze wyobrażenie o kulturze japońskiej 20 . W umyśle przeciętnego Europej- czyka Japończycy funkcjonują jako naród niezwykle poważny, ponury, pracowi- ty 21 , rzetelny, patriotyczny (nierzadkie są skojarzenia z nacjonalizmem 22 albo z zu- pełnie mu przeciwstawnym pacyﬁzmem 23 dominującym w Japonii po II wojnie światowej) i zaciekły (często w pejoratywnym tego słowa znaczeniu, z uwagi na zbrodnicze działania Japonii w czasie II wojny światowej; czasem konotacje są ostrzejsze – wśród cech Japończyków wymienia się barbarzyństwo i skłonności do nieludzkiego okrucieństwa24 ). Postrzega się ich jako kultywujących tradycję, ceniących precyzję i doskonałość oraz przywiązujących najwyższą wagę do ty- tułów honoryﬁkatywnych. Zaraz za nimi w tej ocenie stoją z kolei żelazne zasa-

5DIDĄ-DQF]DUHN 15 Koncepcja formalistów nie jest taka sama jak japońska idea. Wprawdzie nawet tak wielki poeta jak Ki no Tsurayuki porównywał muzykę do pieśni, jednakże porównanie to ma charakter poetyckiej metafory. Niemniej nie da się za- przeczyć, iż poezja japońska nierzadko pozostaje związana ze sferą dźwiękową, a przez to w pewien sposób z samą muzyką. 16 Karuta (jap. ߆ࠆߚ) – tradycyjna japońska gra karciana. Używane w niej karty zawierają fragmenty waka ze zbioru Hyakunin isshu (jap. ⊖ੱ৻㚂). Podczas rozgrywki gracze rozkładają przed sobą karty, których tekst jest loso- wo melorecytowany przez lektora. Celem graczy jest rozpoznanie wiersza i odnalezienie jego drugiej części. W Japo- nii gra cieszy się na tyle dużą popularnością, iż organizowane są ogólnokrajowe zawody. 17 Manga (jap. Ẃ↹ ) – słowo to można tłumaczyć jako zabawne, ironiczne, satyryczne ilustracje. Rodzaj sztuki i li- teratury (często popularnej). Poza Japonią słowo „manga” w uproszczeniu jest rozumiane jako czarno-biały komiks czytany wedle japońskiego porządku, cechujący się ekspresywnymi ilustracjami. 18 Chihayafuru (jap. ߜߪ߿߰ࠆ) – manga autorstwa Yuki Suetsugu, której temat przewodni koncentruje się wokół karuty. Seria jest wydawana od 2007 roku do dziś. Obecnie liczy 35 tomów. 19 Anime (jap. ࠕ࠾ࡔ) – skrót od słowa animēshon (jap. ࠕ࠾ࡔ࡯࡚ࠪࡦ), japoński ﬁlm animowany lub animacja. W samej Japonii słowem tym można nazywać każdy ﬁlm animowany, nie tylko ten rodzimego pochodzenia. 20 M. Wojciechowska, Z życia naczelnej – Japonia , 20 marca 2009, http://www.nahional-geographic.pl/traveler/kie- runki/z-zycia-naczelnej-japonia (1 września 2017). 21 M. Kruczkowska, Japonia bije własny rekord śmierci z przepracowania , 5 kwietnia 2016, http://wyborcza. pl/1,75399,19871130,japonia-bije-wlasny-rekord-smierci-z-przepracowania.html (1 września 2017). 22 M. Kruczkowska, Japoński wicepremier Taro Aso pochwalił Hitlera, ale szybko przeprosił za nietakt , 30 sierpnia 2017, http://wyborcza.pl/7,75399,22297773,japonski-wicepremier-taro-aso-pochwalil-hitlera-ale-przeprosil.html (1 wrześ- nia 2017). 23 Mk, Nagasaki pamięta o bombie , 9 sierpnia 2015, http://wyborcza.pl/1,75399,18523762,nagasaki-pamieta-o-bombie.html (1 września 2017). 24 M. Kruczkowska, Japoński weteran ujawnia zbrodnie wojenne, 2 marca 2007, http://wyborcza.pl/1,76842,3955915. html (1 września 2017).

160 dy moralne, których choćby niewielkie naruszenie jest tożsame z popełnieniem zbrodni 25 . Wedle wielu Europejczyków Japończyk to osoba, która nie znosi żar- tować i śmiać się, gardzi rozrywką, za to nie stroni od alkoholu. Tak częsty na twarzy Japończyka uśmiech w rzeczywistości jest kłamstwem, maską kryjącą prawdziwe uczucia. Należy jednak zadać pytanie, na ile te wyobrażenia pokrywają się z rzeczy- wistością, na ile zaś stanowią stereotypowy i fałszywy obraz kultury japońskiej. Z etymologicznego punktu widzenia japońskie słowo ongaku (jap. 㖸ᭉ ), tzn. muzyka, można rozumieć jako przyjemne, przyjazne, miłe dźwięki. Pisane jest za pomocą znaku 㖸 ( oto), tzn. dźwięk, oraz znaku ᭉ ( raku ), tzn. przyjemność. Teoretycznie więc w jego podstawowej etymologii nie kryją się żadne informacje o powadze i podniosłości. Czy zatem muzyka poważna naprawdę odgrywa w ja- pońskim świecie tak zasadniczą rolę? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należało- by przyjrzeć się samej muzyce z innej perspektywy. Trzeba by zwrócić uwagę na muzykę popularną – a przez to najbardziej rozpowszechnioną w społeczeństwie japońskim.

Alternatywne spojrzenie na muzykę japońską W Japonii muzykę najczęściej dzieli się na trzy główne kategorie. Są to:

x muzyka tradycyjna, -DSRĆVNDVĄRG\F] x muzyka poważna (przy czym trzeba zaznaczyć, iż poprzez to określenie należy rozumieć muzykę europejską lub o europejskich korzeniach – w Japonii bowiem nie było muzyki poważnej do czasu zetknięcia się z kulturą europejską), x kayōkyoku (muzyka rozrywkowa), która dzieli się na dwie podkategorie: J-pop i enka. W niniejszym tekście będę się koncentrował wokół zagadnienia J-popu 26 . Na- turalnie sama kategoria jest na tyle rozległa, iż mogłaby się stać przedmiotem analizy wielu tekstów naukowych, które i tak nigdy nie zdołałyby wyczerpać tego tematu, toteż w tym przypadku przedstawiony zostanie jedynie fragment J-popo- wej rzeczywistości. Skupię się na muzyce kawaii 27 , będącej jednym z wielu gatun- ków J-popu. Przykłady utworów, które przytoczę w niniejszym artykule, spełniają kryteria kawaii – wymieniane przeze mnie piosenki najczęściej są także wykony- wane przez młode wokalistki. W pierwszej kolejności należałoby wyjaśnić, czym jest owo kawaii, a tym samym muzyka kawaii28 . Słowo kawaii wywodzi się od starojapońskiego kawayu-

25 Myślenie o Japończykach jako ludziach wiecznie poważnych czy też nieustannie skrępowanych zasadami moralnymi to pokłosie poglądów popularnych jeszcze w XX wieku. Dzisiaj takie postrzeganie Japończyków reprezentowane jest najczęściej przez osoby starsze (niestawiające kultury japońskiej w kręgu swych zainteresowań). 26 J-pop (jap. ࠫࠚࠗࡐ࠶ࡊ) – Japanese pop. Stosunkowo nowy termin, wypromowany przez radio J-Wave, którym określa się japońską muzyką popularną – za wyjątkiem enka. 27 Kawaii (jap. ߆ࠊ޿޿) – japoński przymiotnik. Można go przetłumaczyć jako słodki, uroczy, śliczny, ładny, piękniutki, cukierkowy itp. 28 Pojęcie muzyki kawaii jest umownym terminem przyjętym na potrzeby niniejszej pracy. Należy przez nie rozu- mieć wszelkie utwory muzyczne, które ze względu na swe wykonanie bądź wykonawcę spełniają – wedle Japończy- ków – kryteria pozwalające uznać je za słodkie i urocze.

161 shi29 , które pierwotnie miało pejoratywny charakter. Kawayushi można bowiem tłumaczyć jako godny politowania, żałosny, słaby. Określenia tego używano najczęściej w stosunku do dzieci lub kobiet, te jednak, ze względu na swą nie- dojrzałość i delikatność, poza litością, wzbudzały także chęć zaopiekowania się nimi, jednocześnie jawiąc się jako urocze, śliczne 30 . Z tego też powodu pierwotne znaczenie kawayushi osłabło. W okresie nowożytnym (XVI–XIX wieku) pojęcie to zaczęło odnosić się do rzeczy czy przymiotów słodkich, ślicznych, uroczych, nie zaś godnych współczucia 31 . Samo kawaii wykrystalizowało się jednak dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku. Wyraz ten nie daje się w pełni wyrazić w języku polskim, najdokładniej jego znaczenie można przetłumaczyć właśnie jako słodki, uroczy czy też śliczny. Spośród języków europejskich najbliższe jego rozumieniu zdaje się angielskie słowo cute, choć i ono nie stanowi dokładnego tłumaczenia. Narodzin kawaii należałoby szukać w kulturze kobiecej, począw- szy od „mody na słodki sposób pisania” 32 , a na modelach zachowań skończyw- szy 33 . Obecnie kawaii nie ogranicza się wyłącznie do przestrzeni kobiecej, może być również stosowane w odniesieniu do mężczyzn i chłopców 34 . Ostatecznie już w latach osiemdziesiątych XX wieku zakres asocjacyjny kawaii uległ tak dużemu poszerzeniu, że objął nawet samego cesarza 35 . Kawaii można rozpatrywać w dwóch ujęciach. W pierwszym należałoby je traktować jako pospolity wyraz występujący w języku japońskim. Jest to określe- nie, którego może używać każdy człowiek w stosunku do przedmiotów spełniają- cych – w jego odczuciu – warunki wymagane do uzyskania cech pozwalających nazwać coś słodkim 36 . W japońskim społeczeństwie zdają się istnieć określone kryteria 37 decydujące o uznaniu czegoś za urocze, jednakże zastosowanie słowa kawaii w stosunku do aspektów wymykających się ustalonym ramom także jest

5DIDĄ-DQF]DUHN możliwe, choć nie zdarza się zbyt często 38 . Kawaii może być na przykład muzyka,

29 Słowo kawayushi po raz pierwszy pojawiło się w XII wieku w zbiorze bajek i przypowieści Konjaku monogatari . Należy jednak nadmienić, iż geneza kawaii sięga jeszcze głębiej w przeszłość. Zamiłowanie Japończyków do tego, co urocze, słodkie, małe i niewinne, tj. do tego, co stanowi kwintesencję kawaii, zdaje się mieć swój początek wcześniej. Jedenastowieczna poetka i pisarka Sei Shōnagon w Makura no sōshi używa przymiotnika utsukushi, aby określić zjawiska i rzeczy, które są charakterystyczne właśnie dla tego, co opisujemy jako kawaii. 30 I. Kordzińska-Nawrocka, Kultura Japonii i jej cechy charakterystyczne , [w:] Kultury świata w dialogu , red. A. Czajka, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2012, s. 106. 31 Tamże, s. 106. 32 „Słodki” sposób pisania polegał na zaokrąglaniu znaków i liter. Uzyskane w ten sposób pismo nazywano maru- moji („pismo okrągłe”), konekoji („pismo kocie”) lub burikkoji („pismo dziecięce”). 33 I. Kordzińska-Nawrocka, Kultura Japonii… , dz. cyt., s. 108. 34 Jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku użycie słowa kawaii w odniesieniu do mężczyzn było traktowane jako obraza, nietakt. Dzisiaj jednak jest to komplement. Mężczyzna kawaii powinien spełniać określone kryteria, między innymi dbać o urodę (zaleca się stosowanie zabiegów kosmetycznych), odznaczać się delikatnością czy też wykazywać wrażliwość na otaczający go świat. 35 I. Kordzińska-Nawrocka, Kultura Japonii… , dz. cyt., s. 111. 36 Najczęściej za kawaii są uważane małe, okrągłe, puszyste przedmioty. Dodatkowo to, co uznane za kawaii, powinno być utrzymane w ciepłych barwach – z przewagą różu – oraz ozdobione przez liczne falbanki czy wstążki ( kawaii kobiece). 37 R. Koga, Kawaii no teikoku, Seidosha, Tōkyō 2009. 38 Choć nie ma oﬁcjalnych ograniczeń co do użycia słowa kawaii, to jednak Japończycy rzadko stosują je do aspektów niespełniających społecznie przyjętych kryteriów słodkości.

162 lub tylko wybrane przez kogoś utwory, zwierzęta (na przykład koty), ludzie (naj- częściej piękne i delikatne dziewczyny, ale także urodziwi i wrażliwi chłopcy) czy też ﬁlmy (nawet horrory, jeśli w umyśle widza zostaną odebrane jako słodkie – bę- dziemy mieć wtedy do czynienia z kimo kawaii 39 ). Warto odnotować, iż w pierwszym ujęciu wyraz ten zawsze pełni funkcję przymiotnika. Drugie ujęcie odbiega od pierwszego, aczkolwiek na wielu płaszczyznach zazę- bia się z nim bądź też nawarstwia. Ujęcie to zostało trwale ukształtowane przez cywilizację japońską. Kawaii nie tyle pełni tu rolę przymiotnika, ile staje się terminem na określenie pewnego typu kultury (w szerokim rozumieniu tego słowa) oraz wybranych zachowań. Współcześnie używa się go w odniesieniu do zjawisk (płaszczyzn) życia kulturowo-społecznego, które niezależnie od upodobań poten- cjalnego odbiorcy posiadają statut słodkości. O ile w pierwszym przypadku była mowa o względnym subiektywizmie, o tyle teraz mowa jest o obiektywnie pojętej rzeczywistości. Bardzo trudno jest scharakteryzować kawaii rozumiane jako całość, gdyż jak już wspomniałem, przejawia się ono w najróżniejszych płaszczyznach kultury, przy czym w każdej w sposób inny, wyjątkowy, a zatem charakterystyczny tylko i wyłącznie dla niej. Dla przykładu w stroju kobiecym kawaii będzie się objawia- ło poprzez noszenie powabnych ubrań ozdobionych falbankami, utrzymanych

w tonacji łagodnego różu i bieli; w aspektach przestrzeni publicznej – poprzez -DSRĆVNDVĄRG\F] ozdabianie budynków, pojazdów (na przykład samochodów, pociągów, samolo- tów) czy też przedmiotów codziennego użytku (nawet opakowań produktów spo- żywczych) wizerunkami uznawanymi przez Japończyków za słodkie 40 bądź tęczo- wymi motywami artystycznymi; z kolei w ludzkich zachowaniach kawaii będzie polegało na przykład na silnym zmiękczaniu głosu 41 , stosowaniu zniekształceń wyrazowych 42 i odpowiednich zwrotów honoryﬁkatywnych 43 oraz przybieraniu postaw charakterystycznych dla dzieci, inaczej mówiąc infantylizacji 44 . Iwona

39 Kimo kawaii (jap. ߈߽߆ࠊ޿޿) – pewien typ kawaii. Nazwa jest połączeniem słów kawaii i kimo, które jest z kolei skrótem od kimochi (uczucie) z wyrażenia kimochi ga warui (jap. ᳇ᜬߜ߇ᖡ޿), tzn. złe uczucie, czuć się źle, obrzy- dliwy, niemiły, wstrętny itp. Innymi słowy kimo kawaii określa coś lub kogoś obrzydliwego, odpychającego czy też strasznego, a zarazem – nieco paradoksalnie – ślicznego i uroczego. 40 Najczęściej są to postaci z japońskiej kultury popularnej – głównie mangi i anime. Przykładem mogą być chociaż- by wizerunki pokemonów lub postaci moe. W dużym uproszczeniu postaci moe (mowa o postaciach z mang i anime) charakteryzują się między innymi dużymi (lśniącymi) oczyma, zarumienionymi policzkami, okrągłymi twarzyczka- mi, drobną budową ciała itp. Moe , podobnie jak kawaii, jest również kulturą. 41 Często łączy się to z nadaniem głosowi wysokiej tonacji i charakterystycznego „popiskiwania”. 42 Warto tu wspomnieć choćby o Sakai Noriko, która wymyśliła własny kawaii styl mówienia – nazwany później norippigo (nazwa pochodzi od nazwiska artystki). Styl ten polegał na zastępowaniu ostatniej sylaby w przymiotni- kach sylabą „pi”. 43 Kawaii często sprawia, iż zwroty honoryﬁkatywne ulegają wyolbrzymieniu, przybierając nieco inny kształt niż w zwykłych okolicznościach. Doskonale jest to widoczne choćby w meido cafe (jap. ࡔࠗ࠼ࠞࡈࠚ, meido kafe), czyli kawiarniach, gdzie kawaii dziewczęta odziane w śliczne stroje pokojówek (czasem z przyczepionymi sztucznymi ko- cimi ogonami oraz uszkami) usługują klientowi, najczęściej zwracając się doń goshujin-sama (jap. ߏਥੱߐ߹), tzn. czyjś mąż, które w tym kontekście należałoby jednak tłumaczyć jako pan (w domyśle: ich pan), władca. Zachowanie to można również zaobserwować w postępowaniu japońskich stewardes, jednak ma ono miejsce zazwyczaj, gdy usługują Japończykom. 44 M. Wrześniak, Różowo mi. O modzie na różowy „cuteness” w sztuce i kulturze , [w:] Mody w kulturze i literaturze popularnej, red. S. Buryła, L. Gąsowska, D. Ossowska, Wydawnictwo „Universitas”, Kraków 2011. Zob. też M. Terlecki, Moda na infantylizację – tezy i antytezy do dyskusji , [w:] Mody w kulturze… , dz. cyt.

163 Kordzińska-Nawrocka, ekspertka kultury japońskiej, pisząc o szerokim spek- trum kawaii, wyraża się w następujący sposób:

Kultura kawaii […] obejmuje swoim zakresem semantycznym bardzo różnorodne zjawiska. Odnosi się do ludzi, rzeczy i przedmiotów. Może określać kształt, zachowanie, gesty, słowa, modę, a więc stroje, fryzury, ozdoby, postaci z komiksów, a także same komiksy manga, i nakręcone na ich podstawie ﬁlmy animowane anime, jak również przedmioty codziennego użytku, dodatki i gadżety. Mówimy więc o modzie kawaii, produktach kawaii, lalkach kawaii, kawaii anime, postaciach komiksowych kawaii czy wreszcie gwiazdach ﬁlmu i piosenkach kawaii45 .

Mimo dużego zróżnicowania można stwierdzić, iż cechami charakterystycz- nymi kawaii są między innymi obecność różu lub tęczowa kolorystyka, przesyt treści (w Europie czasem utożsamiany z kiczem) oraz wrażenie niewinności i de- likatności. Jeśli jest to możliwe, wskazana jest również obecność małych, okrą- głych przedmiotów, a także słodyczy i łakoci. Kwintesencja zjawiska sprowadza się jednak do przywołanej już słodkości. Kawaii to po prostu słodkość, śliczność, urokliwość, cudowność itp. Większość badaczy Japonii objaśnia ten termin wła- śnie w taki czy podobny sposób: „Symbolem współczesnej kultury popularnej Japonii jest słowo kawaii, które tłumaczy się jako «miły, słodki, rozczulający»” 46 . Tak też należy je rozumieć, gdyż pełniejsze zdeﬁniowanie byłoby możliwe jedynie poprzez metody opisowe, tzn. analizowanie i interpretowanie faktów, w jakich kawaii zostaje uwidocznione w kulturze japońskiej. Skoro potraﬁmy już w pewnym stopniu zrozumieć istotę kawaii, skupmy się na muzyce. Utwory muzyczne, które można określić tym terminem, charaktery-

5DIDĄ-DQF]DUHN zują się między innymi zmiękczonym i słodkim głosem wykonawcy, uproszczoną i lekką tematyką (na przykład dotyczącą wyidealizowanej miłości) oraz powtórze- niami określonych motywów muzycznych. Ponadto treść utworów kawaii często nie posiada głębszego przesłania. Jej funkcja zwykle sprowadza się do wywołania u słuchacza uczucia przyjemności. Przykładem utworu kawaii , choć niespełniają- cym wszystkich wyżej wymienionych kryteriów, może być na przykład Check My Soul 47 w wykonaniu Azusy 48 . Zacytujmy fragment:

Check my soul /Check my soul/ Hāto ga ugokidashita/Ima kimi to issho ni kakedasō/ Check my soul/Check my soul/ Kokoro no koe kiite /Yukō kono mune ga takanaru basho e

45 I. Kordzińska-Nawrocka, Kultura Japonii… , dz. cyt., s. 108. 46 Tamże, s. 106. 47 Azusa, Check My Soul, https://www.youtube.com/watch?v=35FtkOn26Pk (1 września 2017). 48 Azusa – japońska piosenkarka, reprezentująca głównie J-pop. Jej prawdziwe imię to Azusa Mitsu. Niegdyś była pointo), jednakże po jej rozpadzieڏࡐࠗࡦ࠻, Sup ākuringuڏPoint (jap. ࠬࡄ࡯ࠢ࡝ࡦࠣڏ członkiem grupy Sparkling w 2009 roku rozpoczęła karierę solową. Solo zadebiutowała w 2013 roku singlem I Love . Tematyka piosenek Azusy często związana jest z miłością. Warto wspomnieć, iż wymieniony Check My Soul posłużył również jako opening anime Amagami SS + plus.

164 Możemy to przetłumaczyć, starając się zachować wierność w stosunku do ory- ginału, w następujący sposób:

Sprawdź mą duszę /Sprawdź mą duszę / (Me) serce się ożywiło 49 /Właśnie teraz, razem z Tobą, zerwijmy się do biegu 50 / Sprawdź mą duszę /Sprawdź mą duszę / Słuchaj głosu serca51 /Ruszajmy ku miejscu, gdzie serce to będzie bić szybciej 52 .

Już na podstawie tak krótkiego fragmentu nietrudno zauważyć, iż Check My Soul jest piosenką dotyczącą miłości. Można rzec, iż utwór pokazuje słuchaczowi oniryczny świat szczęścia, a jednocześnie krainę, w której rozbrzmiewa wszech- obecna nutka melancholii i pragnienie zjednoczenia się z ukochaną osobą. Nawet przy powierzchownej obserwacji J-popowa muzyka kawaii zdaje się czymś zupełnie innym niż to, co wielu z nas może sobie wyobrażać, słysząc hasło „muzyka japońska”. To głównie muzyka zabawy, śmiechu i rozkoszy. Chciałbym posłużyć się przykładem najpopularniejszego teledysku Kyary Pamyu Pamyu 53

49 Czasownik ugokidasu (jap. േ߈಴ߔ) można przetłumaczyć jako ożywić się, oznacza również ruszyć się, zacząć się ruszać. Tutaj występuje w czasie przeszłym, tj. ugokidashita, dlatego w tłumaczeniu mamy określenie „serce się ożywiło”, zamiast „serce ożywa”. W przekładzie dodano także zaimek dzierżawczy „me”, mimo iż dosłownie zdanie należałoby oddać jako „serce się ożywiło”. Jednak z uwagi na kontekst (cały utwór) i specyﬁkę języka polskiego -DSRĆVNDVĄRG\F] dodanie tego zaimka nie zmienia treści piosenki, przeciwnie, wydaje się ją poprawnie ukazywać, gdyż owo „me” zdaje się zawarte w domyśle i w oryginale. 50 Zdanie rozpoczyna wyraz ima (jap. ੹), który dosłownie tłumaczy się jako teraz. W przekładzie napisano „właśnie teraz”, gdyż Azusa wyraźnie akcentuje ten moment, następuje też po nim krótka pauza. Następnie czytamy „razem z Tobą”, które jest tłumaczeniem kimi to issho ni . Zastosowanie w tym miejscu innego wariantu, na przykład tylko wyrazu „razem”, wydaje się niewłaściwe choćby dlatego, że w ten sposób nie podkreśla się znaczenia drugiej, ukochanej osoby. Mamy tu do czynienia z zaimkiem osobowym kimi (jap. ำ) dosłownie oznaczającym ty. Kimi to zaimek nieformalny, używany raczej w sytuacjach poufnych lub też w stosunku do osób młodszych, o niższej hierarchii społecznej (na przykład dzieci). W kontekście Check My Soul kimi potęguje urokliwość, słodkość i delikatność, pokazuje piękno miłości, a co najważniejsze – zwraca uwagę na osobę ukochanego. W celu choć częściowego oddania sensu tego słowa w przekładzie wyraz „tobą” zapisano wielką literą. Zdanie kończy czasownik kakedasu (jap. 㚟ߌ಴ߔ), który można tłumaczyć jako zacząć biec. Wyraz ten zawiera w sobie pierwiastek szybkości, gwałtowności, stąd w tłumaczeniu mamy „zerwijmy się do biegu” zamiast „zacznijmy biec, pobiegnijmy” itp. Należy jeszcze zaznaczyć, iż zdania nie powinno się tłumaczyć jako na przykład „Właśnie teraz, razem z Tobą, zerwę się do biegu”, gdyż czasownik kakedasu jest w formie kakedasō, a więc czynność jest wykonywana wspólnie. 51 Japoński wyraz kokoro (jap. ᔃ), tzn. serce, tyczy się tylko serca w ujęciu metaﬁzycznym. Serce jako organ określa słowo shinzō (jap. ᔃ⤳ ). Kokoro niekiedy tłumaczy się również jako dusza – inny japoński wyraz oznaczający duszę to tamashii (jap. 㝬) – rzadziej natomiast jako umysł. 52 W tym zdaniu serce zostało określone jako mune (jap. ⢷), choć wyraz ten dosłownie oznacza klatkę piersiową. Właściwie w całym fragmencie występują aż trzy słowa określające serce, tj. hāto (od angielskiego heart), kokoro oraz właśnie mune. Całe zdanie przetłumaczono jako: „Ruszajmy ku miejscu, gdzie serce to będzie bić szybciej”, choć możliwy byłby też inny wariant, na przykład „Ruszajmy do miejsca, w którym serce to będzie bić szybciej”. Różnica jest subtelna, sprowadza się do niuansu. Niemniej w zdaniu zastosowano partykułę e (jap. ߳), która poza określeniem miejsca docelowego w pewnym stopniu akcentuje sam proces, tzn. w tym przypadku podróż do miejsca, w którym serce będzie bić szybciej – stąd w tłumaczeniu użyto bardziej sugestywnego „ruszajmy ku”. Gdyby zamiast partykuły e zastosowano partykułę ni (jap. ߦ), bardziej stosowny wydawałby się z kolei wariant „ruszajmy do”. W każdym razie używanie wymiennie obu przedstawionych wariantów nie byłoby błędem. 53 Kyary Pamyu Pamyu (jap. ߈߾ࠅ࡯߬ߺࠀ߬ߺࠀ) – japońska piosenkarka i modelka, kojarzona głównie z kawaii oraz J-popem. Swego czasu jedna z najpopularniejszych artystek w Japonii – za sprawą jej najsłynniejszego utworu PonPonPon . Prawdziwe imię piosenkarki to Kiriko Takemura, natomiast Kyary Pamyu Pamyu to pseudonim artystyczny. Początkowo planowała ona występować wyłącznie pod pseudonimem Kyary, jednak jeszcze przed roz- poczęciem kariery stwierdziła, że jest on za krótki, dlatego zdecydowała się poszerzyć go o Pamyu Pamyu. Używając przyjętej w Polsce transkrypcji rōmaji, imię Kyary powinno być zapisywane jako Kyarii, jednakże z uwagi na to, iż w Europie przyjął się jeden z angielskich wariantów rōmaji, tj. Kyary, a także fakt, iż piosenkarka (kiedy używa alfa- betu łacińskiego) zapisuje swój pseudonim w ten sposób, słuszniejsze wydaje się pozostawienie zapisu Kyary.

165 pt. PonPonPon 54 , by na jego przykładzie wykazać, jak odmienna od stereotypu może być muzyka popularna uwielbiana w Japonii. Utwór ten jest o tyle spe- cyﬁczny, że jego tematem przewodnim zdaje się właśnie kawaii – zatem jest to piosenka kawaii o kawaii , czyli swoisty metatekst. Posłużę się tym przykładem, ale naturalnie mógłbym podać tysiące innych utworów. Poza wcześniej wymie- nionym Check My Soul za kawaii można uznać piosenki takie jak na przykład Kimi ga yume wo tsuretekita 55 , Bitter Sweet Lollipops 56 , Loop 57 lub bardziej specyﬁcz- ne, reprezentowane choćby przez kawaii metal 58 , na przykład Nippon manjū 59 czy Megitsune 60 . Skoncentrujmy się jednak na samym PonPonPon . Już sam tytuł piosenki mógł- by wywołać w konserwatywnym słuchaczu muzyki klasycznej wątpliwości. I by- łyby one uzasadnione, gdyż nawet pobieżny kontakt z tym utworem w przypadku osoby o wyjątkowo wrażliwym i wysublimowanym słuchu muzycznym może sta- nowić traumatyczne przeżycie. PonPonPon sytuuje się w obrębie muzyki rozrywkowej. Brak tutaj podniosłości. Całość przybiera radosny charakter – spotęgowany głosem Kyary Europejczyko- wi może przywodzić na myśl disco polo. Próżno w tej muzyce szukać głębokiego przesłania 61 . Teledysk nie tylko neguje klasyczne, tradycyjne wzory, ale też skom- plikowane struktury kompozycyjne obecne w muzyce współczesnej. W znacznej mierze opiera się na powtórzeniach – charakterystycznych dla muzyki minima- listycznej – oraz przejrzystej harmonii. Najmocniej w pamięci pozostają słowa refrenu: „Pon, pon, way, way, way, pon, pon, way, pon, way, pon, pon, way, way, pon, pon, pon, way, way, pon way, pon, way, way”. Refren pojawia się w utworze dwukrotnie. Za pierwszym razem Kyary śpiewa zwrotkę dwa razy, z kolei za drugim – cztery razy. Inne zwrotki skonstruowa-

5DIDĄ-DQF]DUHN no podobnie, również zawierają krótkie dźwiękowe onomatopeje bądź słowa. Pojawiają się między innymi pon, poi , pan . Czasem dźwięk zostaje odpowiednio zsynchronizowany z obrazem teledysku. Dzieje się tak na przykład, gdy artystka klaszcze 62 , a wraz z każdym klaśnięciem otaczają ją kromki chleba 63 , które ostatecznie zmieniają się w gałki oczne o kolorowych tęczówkach. Treść piosenki pozornie nie zawiera w sobie ukrytych sensów. W pierwszych zwrotkach Kyary zdaje się podejmować „ﬁlozoﬁczną” re}leksję na bliżej nieokre-

54 Kyary Pamyu Pamyu, PonPonPon , https://www.youtube.com/watch?v=yzC4hFK5P3g (1 września 2017). 55 Pet na kanojotachi (Ai Kayano, Mariko Nakatsu, Natsumi Takamori), Kimi ga yume wo tsuretekita , https://www. youtube.com/watch?v=VcwzDxqzpo0 (1 września 2017). 56 S. Matsuda, Bitter Sweet Lollipops , https://www.youtube.com/watch?v=d1oLDeuepqw (1 września 2017). 57 M. Sakamoto, Loop , https://www.youtube.com/watch?v=XNv8ExJxN5E (1 września 2017). 58 Kawaii metal (jap. ࠞࡢࠗࠗࡔ࠲࡞) – gatunek muzyczny łączący elementy kawaii i muzyki metalowej. 59 Ladybaby, Nippon manjū , https://www.youtube.com/watch?v=M8-vje-bq9c (1 września 2017). 60 Babymetal, Megitsune , https://www.youtube.com/watch?v=cK3NMZAUKGw (1 września 2017). 61 Z takim stwierdzeniem można podjąć polemikę. 62 Japońska onomatopeja wyrażająca klaskanie – odpowiednik polskiego „klask” – brzmi pan. 63 Japoński wyraz „chleb, pieczywo” to pan (jap. ࡄࡦ ). W piosence zastosowano grę słowną, analogię między brzmieniem onomatopei „klask” a słowem „chleb” . W obu przypadkach wyrazy wymawia się jako pan.

166 ślony temat 64 , by za chwilę zachęcać słuchacza do założenia słuchawek na uszy, zanegowania obecnej (złej) rzeczywistości i poruszania się w rytm muzyki. Analizując PonPonPon, nie należy zapominać o warstwie graficznej teledysku. Właściwie to dzięki niej zostają uaktywnione treści, których nie da się odczytać z samej warstwy dźwiękowej. Akcja dzieje się niejako między dwoma światami: światem rzeczywistym, skoncentrowanym na kawaii i Kyary 65 , oraz umysłem dziewczyny, w którym kawaii zdaje się ujawniać swą prawdziwą, tajemniczą „tożsamość”. Tym, co w pierwszej chwili przykuwa uwagę odbiorcy, jest przesyt różu oraz najróżniejszych „słodkich” akcesoriów. Może powstać wrażenie obco- wania z nadmiarem, po prostu kiczem 66 . Atmosfera szybko się jednak zmienia, by z czasem przybrać nieco inną postać. Już pierwsza scena, w której cukierkowy mikrofon wypada z ucha metafizycznej Kyary, by po chwili trafić w ręce Kyary rzeczywistej, budzi zastanowienie. Zaraz potem w oknie pojawia się ró- żowy mózg, tańczący zgodnie z instrukcjami dziewczyny, co i tak jest dopiero początkiem tego, co przyjdzie ujrzeć cierpliwemu odbiorcy. W trakcie teledysku widać między innymi: czaszki, ludzkie organy, gigantyczne kości, stado czar- nych kruków wyfruwające z ust artystki, lewitujące gałki oczne, czołgi, ogromne kończyny czy zdeformowane zwierzęta. Innymi słowy ogrom elementów niekoniecznie charakterystycznych dla najprostszego rozumienia kawaii . Pozosta-

je pytanie, jak owe elementy rozumieć. Najprostszy wniosek sprowadza się do -DSRĆVNDVĄRG\F] stwierdzenia, iż teledysk został oparty na koncepcji silnego kontrastu w celu wy- wołania w słuchaczu intensywnych emocji i odczuć, tak aby nie pozwolić mu na obojętność wobec utworu. Taki zabieg miał wspomóc piosenkę jako twór czysto komercyjny, zwiększyć potencjalną sprzedaż oraz przynieść sławę wykonawcy, co zresztą się stało 67 . Można jednak spojrzeć na wszystko z nieco innej perspektywy. Kontrast niekoniecznie musi być zlepkiem bezsensownych obrazów mających jedynie zszo- kować, zadziwić czy przykuć uwagę widza. Może natomiast stanowić zanegowa- nie, odwrócenie realnie istniejącej rzeczywistości – kluczem do zrozumienia tego chwytu może więc być groteska. Kultura japońska, mocno skrępowana zasadami moralnymi i rozlicznymi powinnościami, ulega w pewnych sytuacjach zawiesze- niu. Znany świat przestaje nagle obowiązywać, by na jego miejsce mógł wkroczyć zupełnie nowy, groteskowy model. Mówiąc językiem bachhinowskim, myślę, że dochodzi wtedy do karnawalizacji 68 . W Japonii momenty rozpadu wyznaczonych struktur można zaobserwować na przykład w przestrzeni sztuki, podczas nie-

64 Kweshia ta pozostaje otwarta na wszelkie interpretacje, jeśli podchodzi się do niej w oderwaniu od warstwy obrazowej. 65 Pokój, w którym przebywa Kyary, jest kwintesencją kawaii. 66 A. Moles, Kicz, czyli sztuka szczęścia, tłum. A. Szczepańska, E. Wende, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978. 67 PonPonPon przyniósł Kyary sławę nie tylko w Japonii (gdzie przez pewien czas była najpopularniejszą piosenkar- ką), ale także poza nią. Szybko stał się internetowym hitem. Już w 2014 roku na YouTubie miał 58 948 684 wyświetleń. 68 M. Bachhin, Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu , tłum. A. i A. Goreniowie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.

167 których wydarzeń kulturowych, jak ōgoetaikai 69 , lub – co może zdziwić – w ba- rach z alkoholem. W takim świetle PonPonPon przedstawia się jako bunt, krytyka i brak akceptacji dla pełnej wymogów kultury japońskiej. Pewne znaki wyraźnie na to wskazują. Przykładem może być sytuacja, w której zostają wprowadzone czołgi. Twarz realnej Kyary zniekształca śluzowata substancja, a dziewczyna trwa bez ruchu. W następnej scenie czołgi rozpadają się, najpierw w świecie umysłu, a potem w rzeczywistości. Dodatkowo nad głową Kyary pojawia się aureola. Zo- staje wprowadzone również „drzewo”, które przyjmuje od wokalistki aureolę i pnie się wysoko. Scenę tę można rozumieć jako godne pogardy działania na- cjonalistyczne Japonii w czasie II wojny światowej. Podkreślone zostaje również psychiczne wyniszczenie społeczeństwa japońskiego. Ostatecznie jednak wojna dobiega końca, nadchodzi era pacyﬁzmu i nowej kultury, która nie może być już budowana na podwalinach starej cywilizacji. Teledysk jest bardziej sugestywny, niż mogłoby się wydawać, gdyż w dalszej części odziane w różowe sukienki postaci (prawdopodobnie uosobienie Japończyków) oddają głębokie pokłony Kyary ze świata umysłu, kłaniając się tym samym uosobieniu kawaii . Dodatkowo w koń- cowej części utworu Kyary ze świata teraźniejszego wykonuje kamehamehę 70 , tak jakby chciała jej energią zmiażdżyć to, co było kiedyś, a tym samym przypieczęto- wać porządek oparty na kawaii i kulturze popularnej. Istnieje jeszcze jedna istotna możliwość interpretacyjna. Komentowany utwór można potraktować jako manifest, wewnętrzny głos kawaii, który każe nam bacznej mu się przyjrzeć i poznać to, co jeszcze w sobie skrywa, a przez wielu pozostaje niedostrzeżone. Czy kawaii ogranicza się jedynie do powierzchownej słodyczy, śliczności i różu, czy też może istnieje w nim pewien tajemniczy, groteskowy, mroczny, niebezpieczny i pełen szaleństwa pierwiastek? Nie da się jed-

5DIDĄ-DQF]DUHN noznacznie na to odpowiedzieć, w tym bowiem przypadku zrozumienie kawaii jest jego niezrozumieniem – pozostawieniem mu przestrzeni niezbadanej, nie- dostępnej dla człowieka. Wbrew pozorom taka interpretacja wcale nie graniczy z niedorzecznością i nie jest wynikiem powierzchownej analizy niemogącej do- trzeć do określonego celu. Należałoby na przykład wspomnieć, iż muzyka kawaii jest często stosowana w japońskich horrorach i ﬁlmach psychologicznych (naj- częściej anime) do ukazania ludzkich zachowań graniczących z niestabilnością

69 Ōgoetaikai (jap. ᄢჿᄢળ) można przetłumaczyć jako feshiwal najgłośniejszego głosu. Japoński feshiwal kulturowy – zwykle organizowany raz do roku – którego uczestnicy bez żadnych konsekwencji mogą wykrzyczeć (w każdy możliwy sposób) wszystko to, czego nie mogliby powiedzieć w zwykłych okolicznościach. Najczęściej są to negatyw- ne stwierdzenia, choć wykrzykuje się także pozytywne opinie, prośby i nadzieje. Ōgoetaikai jest formą ekspresji, wyładowania pokładów negatywnych emocji i stresu, ale też wyrażenia tego, czego się pragnie – co w japońskiej codzienności nie zawsze jest możliwe. W feshiwalach wyłania się zwycięzcę, tzn. osobę, która wykrzyczała swą wy- powiedź najgłośniej. 70 Kamehameha (jap. ߆߼ߪ߼ߪ) – ﬁkcyjna technika walki z mangi Akiry Toriyamy pt. Dragon Ball. Polega na sku- mulowaniu w sobie energii/mocy/ ki , by następnie wystrzelić ją – najczęściej z dłoni – jako wiązkę skoncentrowanej mocy. Zwykle łączona jest z głównym bohaterem wymienionej mangi , tzn. Son Goku, lub z jego mentorem Boskim Miszczem/Żółwim Pustelnikiem, chociaż nie są to jedyne postacie, które potraﬁą zastosować tę technikę. Nazwę można rozumieć jako żółw-dopasowanie/pułapka fal, przy czym została ona ułożona tak, by brzmieć jak imię noszo- ne kiedyś przez hawajskich królów, tj. Kamehameha. Dragon Ball to jedna z najbardziej kultowych mang japońskich, toteż kamehameha jest z łatwością rozpoznawana przez większość Japończyków. Technika ta jest znana również poza Japonią, w środowisku fanów mangi i anime (ale nie tylko).

168 psychiczną lub szaleństwem. W anime Danganronpa 71 przy akompaniamencie muzyki kawaii bohaterowie dokonują morderstw i innych drastycznych czynów, z kolei w Gakkō gurashi! 72 muzyka tego typu została użyta w openingu 73 , co mylnie może sugerować Europejczykowi serię przeznaczoną dla najmłodszego odbiorcy. Tymczasem Gakkō gurashi! gatunkowo klasyﬁkuje się między innymi jako hor- ror i serię przeznaczoną dla młodocianego i dorosłego odbiorcy. Podsumowując, PonPonPon można rozmieć jako: x muzykę rozrywkową, pozbawioną większego przesłania i wyjątkowości, x twór kultury masowej bazujący na minimalizmie, kiczu i prowokacji, x opór wobec silnych zasad, wymogów i oczekiwań społecznych, charakterystycznych dla kultury japońskiej, x gloryﬁkację kawaii oraz kultury popularnej, x koncepcję kawaii , x w każdy inny sposób, zgodny z tym, co zostało już określone w strukturze utworu. PonPonPon w swej istocie jest otwarty na mnogość interpretacji. Jaką muzykę preferują zatem Japończycy: poważną i pełną patosu czy też zdominowaną przez słodkość, wesołą, z europejskiej perspektywy niekiedy szaloną? Już sam fakt istnienia J-popu oraz będącej jego częścią muzyki kawaii

każe się zastanowić nad tym problemem. Muzyka ta zdaje się niejako sytu- -DSRĆVNDVĄRG\F] ować po przeciwległej stronie bieguna w stosunku do muzyki poważnej. Przed- stawia się jako kontra burząca utarte wyobrażenia i przekonania. Rodzi się również pytanie o samą kulturę. Można bowiem dostrzec pewną sprzeczność: z jednej strony kultura japońska jawi się jako ta, która kultywuje tradycję, uosabia powagę oraz jest mocno skrępowana zasadami moralnymi, z drugiej zaś strony jako pełna śmiechu, swobody, łagodności, kawaii , wyśmiewająca się z własnych zasad i przekonań. Jak jest więc naprawdę? Dominuje tradycja czy nowoczesność? Odpowiedź jest niezwykle trywialna, wręcz banalna, cała sztuka polega jedynie na tym, aby ją dostrzec – istnieją oba, harmonijnie ze sobą współistniejące oblicza japońskiej kultury. Należy zdać sobie sprawę, iż eklektyczna kultura japońska, jak żadna inna na świecie, posiada zdolność łączenia ze sobą pozornie wykluczających się elementów. „Z eklektycznością kultury japońskiej wiąże się również jej synkretyczna natura, czyli łączenie w harmonijną całość często przeciwstawnych wzorców i elementów” 74 ; ponadto zestawione ze sobą elementy nierzadko należą do obszarów kultury tradycyjnej i współczesnej: „przykładem synkretycznego podejścia Japończyków do kultury jest współistnienie tradycji i nowoczesności w życiu codziennym, a więc harmonia tego, co wywodzi się z dawnej kultury, z tym, co stworzyła

71 Danganronpa (jap. ࠳ࡦࠟࡦࡠࡦࡄ) – japońska gra komputerowa z 2010 roku, na bazie której powstały między innymi adaptacje anime. 72 Gakkō gurashi! (jap. ߇ߞߎ߁ߋࠄߒ ) – manga autorstwa Norimitsu Kaihō i Sandoru Chiba, wydawana od 2012 roku do dziś. Obecnie seria liczy 9 tomów. Na bazie mangi powstało anime, znacznie odbiegające jednak od oryginału. 73 Gakuen seikatsubu, Gakkō gurashi! opening, https://www.youtube.com/watch?v=UNjHxhljAck (1 września 2017). 74 I. Kordzińska-Nawrocka, Kultura Japonii… , dz. cyt., s. 95.

169 kultura współczesna” 75 . Prawdziwe poznanie całokształtu tego, co nazywamy kulturą japońską, polega właśnie na przyswojeniu wiedzy z jej dwóch płasz- czyzn: tradycyjnej, posiadającej swe głębokie korzenie w historii, oraz nowo- czesnej, charakteryzującej się już zgoła innymi modelami i wartościami.

Między mitem a stereotypem Duży problem współczesnych badaczy Japonii – z wyłączeniem japonistów – polega na braku umiejętności rozróżnienia stereotypu od prawdy. Wydawać by się mogło, że w takim przypadku należałoby przytaczać przykłady, które negowały- by wyobrażenie o wiecznie podniosłej, surowej i represyjnej kulturze japońskiej poprzez przedstawianie odwrotnego punktu odniesienia. Tutaj rodzi się jednak pewien problem. Opisany stereotyp to model zakorzeniany w świadomości europejskiej od XIX wieku, a być może i wcześniej. Współcześnie ulega on coraz większemu wykruszeniu, a sama Japonia przestaje być postrzegana jako kraj że- laznych zasad i obyczajów: „Jeszcze 40 lat temu Japonia kojarzyła się wyłącznie z tradycyjną kulturą reprezentowaną przez gejsze, samurajów czy ceremonię parzenia herbaty i sztukę układania kwiatów – ikebanę, albo z szybkim i oszołamia- jącym rozwojem gospodarczym. Dzisiaj sytuacja się zmieniła, ponieważ modne i znane stały się wytwory i produkty jej kultury popularnej, a mianowicie komiksy, ﬁlmy animowane, seriale telewizyjne, gry komputerowe, muzyka czy moda” 76 . Niestety, stare wyobrażenia wcale nie są zastępowane przez prawdę. Zastępują je za to nowe mity. W mojej ocenie nie ma drugiego kraju, w którym kultura popularna posiada- łaby tak silną pozycję. W połączeniu z procesami globalizacyjnymi, a także stoso- wanym przez Kraj Kwitnącej Wiśni soit-powerem , Japonia staje się obiektem zain-

5DIDĄ-DQF]DUHN teresowania bardzo wielu ludzi, począwszy od osób prywatnych, poprzez media, na naukowcach skończywszy. Dla Europejczyka zetknięcie się z japońską kulturą może stanowić istny szok kulturowy, kończący się w rezultacie niezrozumieniem – wyobrażeniem o wyjątkowej dziwaczności i egzotyczności Japonii. To z kolei skutkuje wykreowaniem błędnych wniosków, a przez to tworzeniem mitów. Stąd opozycyjnie do podniosłych stereotypów można przeczytać czy usłyszeć niesa- mowite historie o tym, jakoby na każdej ulicy w Tokio 77 znajdował się automat z używaną damską bielizną, wszyscy Japończycy na co dzień chodzili przebrani za postacie z mangi i anime lub też o tym, że japońskie feministki stosują tamakeri 78 wobec każdego samca. Sytuacja, w której znajduje się badacz Japonii, jest porównywalna do sytuacji Odysa, któremu przyszło przepłynąć między Scyllą a Charybdą. Badacz musi „przepłynąć” między stereotypem a mitem. By tego dokonać, konieczna jest choć- by fundamentalna wiedza dotycząca tak kultury tradycyjnej, jak i popularnej.

75 Tamże, s. 96. 76 I. Kordzińska-Nawrocka, Japońska kultura popularna, [w:] Kultury świata w dialogu , red. A. Czajka, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2012, s. 113. 77 Tokio – właściwie Tōkyō (jap. ᧲੩ ). 78 Tamakeri (jap. ₹ߌࠅ) – rodzaj fetyszu seksualnego polegającego na kopaniu męskich genitaliów.

170 Oczywiście nie chodzi o to, by na przykład badając waka, naukowiec musiał pisać o kawaii , jednak ogólna wiedza jest mu potrzebna, żeby zrozumieć całokształt kultury japońskiej, a przez to panujące w niej relacje i uwarunkowania. To pozwoli uniknąć błędnych przekonań i lepiej zrozumieć badany aspekt. Kultura tradycyjna i kultura popularna nigdy bowiem nie były zupełnie odrębnymi świa- tami. Obie istniały od zawsze (kultura popularna jako kultura ludowa), wzajem- nie na siebie wpływając. Tak kiedyś, jak i dzisiaj granica między nimi pozostaje płynna i niewyraźna. W niniejszym tekście problem identyﬁkacji gustu Japończyków został przedstawiony na przykładzie muzyki, choć można byłoby się posłużyć niemalże każ- dą z płaszczyzn życia społeczno-kulturowego. Istnieje pejoratywne określenie, iż „Japonia to nie kraj, a stan umysłu”. Zawsze jednak można zastosować subwersję znaczeń i ów stan umysłu odebrać nie jako skondensowanie niewyjaśnionych dziwactw, a jako metaforę umiejętności niezbędnych do dokonania właściwych rozpoznań. Japonia może być stanem umysłu, stanem umysłu, jaki trzeba osią- gnąć, by podjąć się zgłębiania jej tajemnic. Uważam, że pełne poznanie innej kultury nigdy nie jest możliwe, a ryzyko błędów występuje zawsze, niezależnie od wykształcenia, intencji i tożsamości badacza, często niezauważalnie przekrada- jąc się do prezentowanych treści. Niemniej zawsze będzie to poznanie bardziej

wartościowe niż to pozbawione niezbędnego kompendium wiedzy i ambicji ba- -DSRĆVNDVĄRG\F] dawczej.

Japanese cuteness. Kawaii in music versus preconceptions about Japanese musical tastes

The paper concentrates on popular Japanese music. Common preconcephion about the character of Japanese culture is juxtaposed here with what is dominahing cur- rently in the Land of the Rising Sun, the kawaii culture, or, to be more precise, kawaii music. The main emphasis is placed on the song of Kyary Pamyu Pamyu called PonPonPon . The oozing cuteness coming from the song provides a perfect illustrahion to the hitular sweetness, and, therefore, proves the conclusion by demonstrahing cultural heterogeneity and diversity in Japan.

171