LIBERALE REFLECTIES Is Een Uitgave Van De Prof.Mr

61e jaargang, september 2020 | Nummer 2 LIBERALE REFLECTIES is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting www.TeldersStichting.nl REFLECTIES LIBERALE LIBERALE LR REFLECTIES SEPTEMBER 2020

61e jaargang, september 2020 | Nummer 2

Crises Aantasting van burgerrechten in coronatijd Slavenhandel, slavernij en het publieke debat Inhoud

Van de Redactie Crisisbeheersing door Wilbert Jan Derksen 2

In memoriam Els Veder-Smit (1921-2020) door Fleur de Beaufort 5

Crises Interview met Anne Mulder door de redactie 9 Aantasting van burgerrechten in coronatijd door Rinus Otte 14 Omslagpunt 2014: MH17 en de Krimannexatie door Jan van Rijnbach 24 Crisis, cultuur en individu in het denken van Ortega y Gasset door Niels de Leeuw 33

Politiek Slavenhandel, slavernij en het publieke debat in Nederland. Tussen activisme en wetenschap door Piet Emmer 42

Onderwijs Wie bepaalt wat een goede burger is? Een kritische blik op het wetsvoorstel ter verduidelijking van de burgerschapsopdracht door Niek van Steensel 52

Boekrecensies Liberaal licht onder de korenmaat door Mark van de Velde 62 De ontdekker van het ‘systeem van natuurlijke vrijheid’. Bespreking van vijf vrij recente boeken over Adam Smith door Patrick van Schie 69 De tragiek van de macht door Pieter de Jonge 79

Colofon 87

LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Van de Redactie

Crisisbeheersing

door Wilbert Jan Derksen Deze Liberale Reflecties staat in het thema te bestaan en als metafoor gebruikt voor iets van crises. Ondanks dat wij in een stabiel wat onmogelijk is, totdat in 1697 Nederland- en welvarend land leven heeft ook de Ne- se ontdekkingsreizigers wel degelijk zwarte derlandse geschiedenis verschillende cri- zwanen ontdekten in Australië). 9/11 kan sismomenten gekend. Het meest recente gezien worden als een zwarte zwaan; een voorbeeld hiervan is natuurlijk de huidige terroristische aanslag zonder precedent die coronacrisis, die op het gebied van zowel de wereldgeschiedenis veranderde. Achteraf gezondheidszorg als economie acute el- misschien verklaarbaar, maar van tevoren lende in het gehele land heeft veroorzaakt. waren er geen overtuigende signalen die wezen op een significante waarschijnlijkheid De Libanese statisticus Nassim Nicholas van een dergelijke aanval. Het voorspellen Taleb gebruikt de term ‘zwarte zwaan’ voor van zwarte zwanen is dus in feite onmogelijk. een gebeurtenis die zeer onwaarschijnlijk en daarmee niet tot nauwelijks voorspelbaar is, Oorlogen en revoluties kunnen vaak als zwar- maar wel een zeer grote impact heeft (zwarte te zwanen gekwalificeerd worden. Denk aan zwanen werden voor lange tijd niet geacht de Arabische Lente, waarbij de zelfverbran-

2 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 ding van een Tunesische straatverkoper uit- Ik zou daarnaast liegen als ik zeg dat ik deze mondde in het uitbreken van verschillende crisis wel in mijn glazen bol aan heb zien ko- revoluties en burgeroorlogen in de Arabische men. Maar het spreekt voor zich dat wij ons wereld. Achteraf kunnen deze gebeurtenis- dit niet een tweede keer moeten laten gebeu- sen gerationaliseerd worden, maar destijds ren en ons moeten realiseren dat ogenschijn- overvielen deze abrupte ontwikkelingen be- lijk onmogelijke gebeurtenissen op een lan- leidsmakers wereldwijd. Deze met ijzeren ge tijdschaal zeker plaats kunnen vinden. vuist geregeerde dictaturen werden tot dat moment als relatief stabiele landen geacht. Dit langetermijndenken moet doorwer- Ook technologische revoluties zijn meestal ken op andere terreinen, ook waar zwar- zwarte zwanen. Denk aan de opkomst van te-zwaan-scenario’s denkbaar zijn. Con- het internet, die onze maatschappij in een flicten laten zich in het algemeen niet kort tijdsbestek ingrijpend heeft veranderd. voorspellen, dus onze Defensiemacht moet te alle tijden in staat zijn om ons land te kun- De huidige coronacrisis werd door som- nen verdedigen. Het idee van een stabiele migen ook als voorbeeld van een zwarte post-Koude-Oorlog liberale wereldorde is zwaan bestempeld. Geheel onterecht, zo- de afgelopen jaren redelijk aan diggelen ge- als Taleb ook zelf onlangs al stelde. Artsen slagen en de geopolitieke verhoudingen in waarschuwden ons al jaren dat de volgende de wereld zullen blijven verschuiven in de grote virusuitbraak niet lang meer op zich komende jaren (dat na Donald Trump nog zou laten wachten. In de geglobaliseerde een narcistische mediapersoonlijkheid in wereld van vandaag zou een dodelijk virus de vorm van hiphopartiest Kanye West een zich sneller dan ooit tevoren kunnen ver- serieuze gooi naar het presidentschap van spreiden over de planeet. Wetenschappers het machtigste land ter wereld lijkt te willen wezen daarnaast al jaren op China als een doen, acht ik hierbij als een zorgelijke trend). tikkende tijdbom voor het ontstaan van der- Twee procent van ons nationale inkomen gelijke virussen. Op lange termijn was een vrijmaken voor onze nationale veiligheid is mondiale virusuitbraak dan ook eerder een toch wel het minste wat we kunnen doen. zekerheid, dan een onwaarschijnlijkheid. Geen zwarte, maar een witte zwaan dus. Wie weet welke aardverschuivingen de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie in De belangrijkste taak van de overheid is onze maatschappij zal veroorzaken. De drei- om de veiligheid van haar burgers te garan- ging die hiervan uitgaat is reëel en de impli- deren. In die zin is het dus verwijtbaar dat caties ervan zijn niet te voorspellen. Het is deze dreiging nooit serieus is genomen. Nu dan ook niet voor niets dat verschillende ex- is het natuurlijk zo dat eigenlijk geen enkel perts zoals Stephen Hawking en Elon Musk land een adequaat bioveiligheidsnoodplan ons hebben gewaarschuwd dat wij ons in opgesteld had voor een dergelijke pandemie. moeten dekken tegen het risico dat de onge-

3 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 controleerde ontwikkeling van kunstmatige drs. W.J. Derksen is wetenschappelijk mede- intelligentie kan vormen voor onze samen- werker bij de TeldersStichting en eindredac- leving. Dat klinkt misschien als iets wat al- teur van Liberale Reflecties. leen in sciencefictionfilms gebeurt, maar tot voor kort gold dat ook voor het uitbreken van een wereld-ontwrichtende pandemie.

Het nadeel van het opgroeien in een tijd van vrede en veiligheid is dat deze omstandigheden als vanzelfsprekend gezien gaan worden. Het recente verleden geeft echter geen garanties voor de toekomst. Op het gebied van crisisbeheersing kun je dan ook maar beter advies van de on- heils- dan van de heilsprofeet aannemen.

4 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 In memoriam

Els Veder-Smit (1921-2020)

door Fleur de Beaufort ouders (verre neef en nicht) stamden uit de Daags voor haar 99e verjaardag overleed redersfamilie Smit met een scheepsbouw- op woensdag 26 augustus jl. politica Els bedrijf in Kinderdijk. In de jaren 30 be- Veder-Smit, erelid van de VVD met een zocht Veder-Smit het gymnasium in Dor- indrukwekkende staat van dienst. Na een drecht, waar zij eens een vurig betoog over lokale en provinciale politieke carrière (in ‘Vrijheid’ schreef voor het vak Nederlands. Zeist en Leeuwarden, alsmede de provin- Van haar docent, die iets tegen meisjes en cie Utrecht), alsmede een rol in het hoofd- vooral ondernemerskinderen had, kreeg bestuur van de partij, was zij achtereen- zij te horen dat “dit oud-liberale verhaal” volgens Tweede Kamerlid, staatssecretaris niet deugde, hoe goed het verder ook ge- van Volksgezondheid en Milieuhygiëne in schreven was. De jonge puber hield vol dat het kabinet-Van Agt/Wiegel en tot slot se- dit haar visie was: “ik zie het zo!” repliceer- nator. Partijlid was Veder-Smit al sinds de de ze vrijmoedig. Het voorval bleef voor oprichting van de VVD in 1948, nadat ze Veder-Smit verbonden met haar idee van ook al bij de voorloper – de Partij van de het begrip liberaal als ‘het recht zelf denk- Vrijheid (PvdV) – betrokken was geweest. beelden te ontwerpen’ (Kuiken 2010, 16).

De in Kinderdijk geboren Veder-Smit groei- In 1940 begon Veder-Smit aan haar studie de op in een echt ondernemersgezin. Beide rechten in Leiden, aanvankelijk met de be-

5 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 doeling na het behalen van haar kandidaats- ik heb deze positie nooit als lastig ervaren. examen door te stromen naar de studie van Integendeel, ik heb er voordeel bij gehad. haar eerste keuze psychologie. Uiteindelijk Als vrouw werd je al gauw gevraagd mee te zou ze na haar kandidaatsexamen er, mede doen – de mannen wilden graag het vrouwe- ingegeven door de ervaringen tijdens de be- lijke element ook vertegenwoordigd hebben”. zetting, toch voor kiezen de studie rechten In de ogen van Veder-Smit waren vrouwen voort te zetten. Daarbij maakte ze wel de “volkomen aanvaard” in de politiek. “Ie- overstap naar Utrecht. Als studente raakte dereen moet dezelfde moeite doen om een Veder-Smit betrokken bij het verzet, onder positie te veroveren” (Kuiken 2010, 38-39). meer als fietskoerier. In Leiden was ze een Toen de echtgenoot van Veder-Smit in 1962 van de studenten die een lange keten vorm- tot rechter werd benoemd bij de rechtbank te den om zo de enorme bibliotheek van joodse Leeuwarden, volgde zij hem naar Friesland, professor E.M. Meijers, na diens deportatie, na afloop van haar termijn als wethouder. uit handen van de bezetter te redden. In Lei- De komst van de VVD-prominent werd bij den kwam Veder-Smit in contact met acade- de Friese afdeling met enthousiasme be- mici van liberale signatuur die zich openlijk groet, als gevolg waarvan Veder-Smit haar tegen de Duitse bezetter keerden, waaronder politieke werk vrijwel direct kon voortzet- de hoogleraar Volkenrecht prof.mr. B.M. Tel- ten in de gemeenteraad van Leeuwarden. ders en prof.mr. R.P. Cleveringa. Veder-Smit was erbij toen deze laatste zijn beroemde In 1963 kandideerde Veder-Smit zich voor protestrede uitsprak tijdens een college wat de Tweede Kamer, maar werd met een plek eigenlijk door Meijers had moeten worden op nummer 20 niet verkozen. Wel kwam ze gegeven. In deze tijd kwam ze bovendien in in dat jaar in het Hoofdbestuur van de lan- contact met de liberalen rondom de Bond van delijke VVD. In 1967 stond ze alsnog op Jong-Liberalen (BJL) en de Liberale Staats- een verkiesbare plaats en nam voor het eerst partij (LSP) (Vrijheid en Democratie 1964, 3). plaats in de bankjes van de Tweede Kamer. Zij deelde haar bankje met mede-debutant Na hun huwelijk in 1947 ging het echtpaar Henk Vonhoff die de gewoonte had met en- Veder-Smit in Huis ter Heide wonen in de kele forse armzwaaien zijn dossiers van ta- gemeente Zeist. Veder-Smit raakte al snel fel mee te nemen. “Els waakte als een kloek actief binnen de lokale VVD. Zo werd ze in over haar papieren opdat die niet in mijn tas 1954 statenlid en richtte in datzelfde jaar in verdwenen”, herinnerde Vonhoff zich later Bilthoven het comité ‘Vrouwen in de VVD’ (Kuiken 2010, 43). In de Kamer voerde Ve- op. In 1957 trad ze bovendien toe tot de ge- der-Smit het woord op de terreinen Volks- meenteraad van Zeist, waar ze een jaar later gezondheid, Ontwikkelingssamenwerking, wethouder werd. Het sprak destijds nog niet Maatschappelijk Werk en Milieuhygiëne. vanzelf dat een vrouw zo actief was in de politiek. “Toen ik […] begon, was ik wel een Juist in deze periode kwam het abortus- uitzondering. De vrouwen in mijn vrienden- vraagstuk prominent op de politieke agen- kring waren niet actief in de politiek. Maar da. Veder-Smit zou een centrale rol spelen

6 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 gen moeten zoveel mogelijk worden wegge- nomen” (Kuiken 2010, 50). Zij bevond zich in het debat bij de middengroep die wel meende dat er een regeling moest komen, maar daar strikte voorwaarden aan wenste te verbinden. Vrouwen moesten in vrijheid en verantwoordelijk kunnen beslissen, maar wel samen met een arts. Veder-Smit vond aanvankelijk dat voorstanders van ruime abortusmogelijk- heden te zeer op de troepen vooruit liepen.

Uiteindelijk zou Veder-Smit samen met par- tijgenoot Geurtsen en PvdA’ers Lamberts en Roethof een gezamenlijk voorstel uitwerken, waarin een wettelijke regeling voor abortus gekoppeld werd aan enkele voorwaarden. Na een ruime meerderheid in de Tweede Ka- mer strandde het wetsvoorstel in de Eerste Kamer, niet in de laatste plaats omdat frac- tievoorzitter Haya van Someren-Downer bij de initiatiefwetgeving rondom legalise- haar fractiegenoten vrijliet en ook zelf nog ring van abortus provocatus. Evenals haar niet had laten doorschemeren hoe ze zou fractiegenote Annelien Kappeyne van de stemmen. Veder-Smit had het, evenmin als Coppello zou ook Veder-Smit zich rondom haar collega-Kamerleden, zien aankomen deze kwestie herhaaldelijk aan minister Van dat de tegenstemmen van de VVD-sena- Agt storen, die in Vrij Nederland meende dat toren doorslaggevend zouden zijn voor het de vrouw maar “een offer moest brengen”. “Ik sneuvelen van het wetsvoorstel. Gevraagd vind het onduldbaar dat de mannenwereld naar haar gevoelens verklaarde Veder-Smit: nu zegt: Jij, vrouw, moet een offer brengen”. “Ik dacht alleen maar: Barst! […] Ik heb Met deze zin zou Veder-Smit later de digi- me binnenste buiten gedraaid, ik houd nu tale canon van de Nederlandse emancipa- op. Nu mogen anderen het doen” (Kuiken tiebeweging halen (Kuiken 2010, 50-51). 2010, 54). Het ‘verraad’ van Haya werd haar door Veder-Smit nooit persoonlijk kwalijk Voor Veder-Smit was het uitgangspunt ‘ie- genomen. Later gaf ze toe dat het weliswaar der kind heeft het recht gewenst te zijn’. “Ge- zuiver was om de VVD-senaatsfractie niet boorteregeling is een fundamenteel recht van van meet af aan bij de discussie rondom de mens, dat ieder mens zelf mag en moet het wetsvoorstel te betrekken, maar prak- hanteren. Daarbij mogen op ethische gron- tisch gezien was het toch wat ongelukkig. den geen belemmeringen in de weg worden gelegd door anderen. Materiële belemmerin- Op de vraag of ze minister zou willen wor-

7 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 den reageerde Veder-Smit in 1975: “Oh nee, Veder-Smit was met hart en ziel betrokken dat kan ik niet. Daar ben ik niet onbewogen bij het behoud van cultureel erfgoed in ons genoeg voor. Politiek – ik zeg dit niet zomaar land. Zo was ze actief bij de Stichting Kas- voor de aardigheid – politiek is slecht voor telen, historische Buitenplaatsen & Landgoe- je ziel”. Een ministerspost ambieerde Ve- deren (sKBL) waar met haar financiële steun der-Smit des te minder in een kabinet met sinds 2015 de Ithakaprijs en het Ithakasti- Van Agt, zo maakte ze in datzelfde jaar dui- pendium konden worden ingesteld voor in- delijk. Echter tot een staatssecretariaat liet ze terdisciplinair wetenschappelijk onderzoek. zich in 1977 wel verleiden. Ze had binnen de Haar liefde voor deze vorm van erfgoed VVD inmiddels ook een naam opgebouwd ontstond op de Utrechtse Heuvelrug met z’n op het terrein van volksgezondheid. “Goed vele prachtige buitenplaatsen. Als wethouder bestuur betekent onder meer dat je een goed in Zeist had Veder-Smit onder meer cultuur oog hebt voor de onderstromingen in de in haar portefeuille en kreeg ze te maken met maatschappij”, aldus Veder-Smit in 2009. Je de restauratie van Slot Zeist (sKBL website). moest als het ware aanvoelen wanneer de tijd voldoende rijp was voor een volgende stap, Tot op zeer hoge leeftijd bleef ze actief, bijvoorbeeld bij de euthanasiewetgeving. Ve- zo werd ze in 2017 ‘mentor’ van VVD’er der-Smit ging niet snel over één nacht ijs en Arno Brok, na diens benoeming tot com- had de reputatie behoedzaam te zijn. “Ik was missaris van de Koning in Friesland. Mark geen echte onderhandelaar. Vrouwen gaan, Rutte typeerde Veder-Smit als “een bedenk ik, recht op hun doel af, zijn resultaatge- trokken politica en sociale vrouw die tot richt en zijn minder geboeid door het spel. Ze op hoge leeftijd oog had voor anderen”. hebben minder behoefte aan […] het vloeren van hun tegenstander” (Kuiken 2010, 62). drs. F.D. de Beaufort is wetenschappelijk me- Haar werk in Den Haag betekende afstand dewerker bij de TeldersStichting en redactielid tot haar huis en echtgenoot in Leeuwarden. van Liberale Reflecties. Als staatssecretaris had Veder-Smit bedon- gen dat haar echtgenoot iedere woensdag Literatuurlijst door de chauffeur in Leeuwarden zou wor- • ‘Achtergrond Ithakaprijs en Ithakastipen- den opgehaald voor een lunch op het de- dium’, stichting Kastelen, historische Bui- partement. Een tweede periode op het de- tenplaatsen & Landgoederen, URL: https:// partement ambieerde ze niet, “aan het einde www.skbl.nl/prijzenbeurzenstipendia/. was ik ontzettend moe”. Wel zou ze tot haar zeventigste als senator een actieve politieke • ‘Gesprek met Mevrouw mr. Veder-Smit’, rol blijven vervullen. Naast Volksgezondheid Vrijheid en Democratie, 16 april 1964, p. 3. zou ze daar met name het woord voeren op het terrein van ontwikkelingssamenwerking. • Kuiken, K., Vrouw van twee levens. Leven en werk van Mr. Els Veder-Smit, Haren, 2010.

8 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Crises

Interview met Anne Mulder

door de redactie Het is dit jaar precies 25 jaar geleden dat de Het thema van deze Liberale Reflecties is Bosnische enclave Srebrenica ingenomen ‘crises’. Tijdens uw tijd in Srebrenica en la- werd door Bosnisch-Servische troepen. De ter ongetwijfeld ook in de politiek bent u in Val van Srebrenica resulteerde uiteindelijk in crisissituaties terechtgekomen. Wat zijn vol- een genocide, waarbij meer dan 8.000 mos- gens u de belangrijkste aspecten van ade- limjongens en -mannen werden vermoord. quate crisisbeheersing? En wat moet vooral Het beperkte mandaat zorgde ervoor dat de voorkomen worden in dergelijke situaties? VN-vredesmissie uitliep op een totale ramp en het Nederlandse bataljon Dutchbat III De kunt is om überhaupt niet in een crisis stond machteloos. Als Dutchbat-veteraan terecht te komen. En als dat wel gebeurt, maakte VVD-Kamerlid Anne Mulder deze dat je daar dan op voorbereid bent. Als gebeurtenissen van dichtbij mee. De redactie je naar Srebrenica kijkt zie je dat dit twee zocht contact op met de heer Mulder om hem keer misgaat. De missie was het toezien op een aantal vragen te stellen over Srebrenica, een wapenstilstand in de enclave. De Ne- Defensie en zijn politieke carrière bij de VVD. derlandse generaal die het advies gaf om

9 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 daarheen te gaan was zelf echter nooit in sissituatie ook eenheid uitstralen. Je moet deze enclave geweest. Hij kon daar niet ko- je fractie informeren en proberen mee te men. Toch gaf hij een positief advies om laten bewegen. Zeker bij complexe onder- daarheen te gaan. Als je in een crisis komt werpen proberen anderen je uit elkaar te moet je daarnaast voorbereid zijn, wat voor spelen. Dan gaat de hele trukendoos open. een militair betekent dat je voldoende bewapend moet zijn en je genoeg manschap- Welke rol hebben de gebeurtenissen in Srebre- pen moet hebben om de crisis te kunnen nica gespeeld in uw beslissing om de politiek beheersen. Als je zo’n enclave had willen in te gaan? En hoe bent u bij de VVD terecht verdedigen – wat niet onze taak was – had gekomen? je duizenden troepen, luchtsteun en tanks nodig gehad. Van alle drie was geen sprake. Een hele grote rol. Ik vond de politiek heel Het worst-case-scenario lag dus niet op tafel naïef. Er moest wat gebeuren, werd er geen er was van tevoren onvoldoende verken- zegd. Politiek moet echter niet gaan om je ning geweest. Dan kom je in de problemen. intenties, maar je resultaten. Nederland- se politici wilden destijds graag wat goeds Wat zijn volgens u de belangrijkste overeen- doen in Bosnië, waar allemaal verschrikke- komsten en verschillen tussen hoe een mili- lijke beelden van te zien waren. ‘Er moet iets tair en hoe een politicus met een crisissituatie gebeuren’ is de gevaarlijkste zin die je kunt om hoort te gaan? horen in de politiek. Dan komt er namelijk iets wat niet kan, of symboolpolitiek. Ik vind Als militair word je getraind om onder druk dat je een Realpoliticus moet zijn. Sommige je werk te doen. Dat betekent dat je opgeleid mensen zijn vooral bezig met symbolen. Een wordt om automatisch goed te kunnen han- vechtmissie noemen we een opbouwmissie, delen. Je hoeft jezelf nooit af te vragen van want dat klinkt vriendelijker. Terwijl een mi- wat je nu toch maar moet doen. Als je in de litair gewoon het eerlijke verhaal wil horen. documentaire kijkt naar een man als Frans Bij een vechtmissie kun je doodgeschoten Erkelens dan zie je dat hij als commando zo worden. Dan weet de militair en het thuis- getraind is dat hij rustig blijft in een crisissi- front dat. Dat moet je niet verkopen als een tuatie, zelfs als de kogels hem rond de oren opbouwmissie. Je bent immers geen wel- vliegen.1 Daarvoor heeft hij een dapper- zijnswerker. Ik zat al op de lijn van de VVD heidsonderscheiding gekregen. Als politicus en deze partij bleek met Kamerleden als Jan ben ik nooit getraind voor crisissituaties. In Dirk Blaauw en Theo van den Doel als een die rol is het echter belangrijk om stappen van de weinige echt achter de troepen te vooruit te denken en scenario’s te voorzien. gaan staan na Srebrenica. Er kwam een bak Ik heb altijd veel gespard om zo helder te bagger over ons heen en zij zeiden gelijk dat krijgen of we niet iets over het hoofd zagen. dit een politiek besluit was geweest en ze de Tegelijkertijd moet je als politicus in een cri- verantwoordelijkheid dus niet bij ons moes-

10 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 ten leggen. Wij gaan achter deze militairen militaire paraplu van de Verenigde Staten, staan, zei de VVD. Daarom zit ik nu hier. dus dan moet je ook leveren en toegevoegde waarde hebben. Denk aan onze onderzeebo- Waar denkt u dat de naïviteit van de Neder- ten die Russische schepen volgen. Dan kij- landse overheid vandaan kwam? ken landen naar jou voor bepaalde capaciteiten en werk je samen. We moeten dus wel Die houding kwam voort uit politici die wat meedoen, maar niet naïef meedoen. Dat kost wilden doen, militairen die geen nee zeiden geld, maar dat is dan de prijs die je betaalt voor en diplomaten die mee wilden tellen. De je vrijheid. Wij liggen veilig aan de Noordzee Berlijnse Muur was net gevallen en bezuini- en onze buren zijn vriendelijk de laatste 75 gingen dreigden. Defensie wilde graag laten jaar. Er ligt geen grote Rus naast ons. Het zien dat ze relevant was en militairen hebben lijkt allemaal ver weg, maar als je dat zo wilt een can-do-mentaliteit. Dat is hun houding. houden moet je dus investeren in Defensie. Voor diplomaten gold dat ze pas bij de Ver- enigde Naties aan tafel zaten als ze troepen Hoe moet Nederland zich opstellen ten zouden sturen. Er was dus een politiek, mi- opzichte van de Russische agressie van de litair en diplomatiek mechanisme dat ervoor afgelopen jaren? zorgde dat Nederland meedeed. Wat toen misten waren de tegengeluiden. Is dit nou Je begint natuurlijk dicht bij huis. Maar uitvoerbaar? Is dit een missie die wel kan je kunt ook vooruit verdedigen. Soms is slagen? Er ontbrak een gevoel van realisme. dat beter. Daarom moeten we ook de Bal- tische staten helpen, want daar begint de Gelooft u ondanks de gebeurtenissen in grens van de NAVO. Je moet dan wel uit- Srebrenica in het belang van Nederlandse stralen dat je bereid bent daarvoor te vech- deelname aan internationale vredesmissies en ten, zodat de tegenstander het niet in zijn is het hierbij niet nodig om een Defensiebud- hoofd haalt om iets raars te doen. Dus ja, get te hebben dat de NAVO-norm van twee we kunnen wel naar die twee procent toe. procent van het BBP haalt? Het beperkte mandaat van de Verenigde Na- Ik denk het wel. Wij zijn van oudsher een ties heeft ervoor gezorgd dat Dutchbat te licht handelsland dat belang heeft bij bestendige bewapend was om effectief de enclave Srebre- vaarroutes en stabiliteit in de wereld. Daar nica te kunnen verdedigen. Als we kijken naar moet je dus ook militairen voor inzetten de VN-Veiligheidsraad zien we dat het veto- als dat nodig is. De NAVO speelt hier een recht van bepaalde lidstaten vaak überhaupt belangrijke rol in en daar moeten wij ons enig optreden van de VN in conflictsituaties steentje aan bijdragen. Dat betekent dus dat onmogelijk maakt. Functioneert de VN wel als je mag verwachten dat wij die twee procent het aankomt op vrede en veiligheid volgens u? uitgegeven aan Defensie. Wij zitten onder de

11 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Is de VN een goedgeorganiseerde organi- ze geen lid zijn. Soms kun je via een orga- satie die militair een vuist kan maken? Nee. nisatie iets bereiken, maar het is geen doel Maar je moet de vraag andersom stellen: is op zich. Internationale organisaties zijn een de wereld beter af met of zonder de VN. Ik verzameling van landen met verschillen- denk uiteindelijk met. Je moet de VN niet de belangen die soms hetzelfde denken en overschatten want het is geen militaire or- soms niet. We zijn beter af met dan zonder, ganisatie, maar het kan goede dingen doen. maar het zijn zeker geen ideale organisaties. Als je er maar voor zorgt dat je een duidelijk mandaat hebt en er een paar grote landen Het is nu 25 jaar na de gebeurtenissen in meedoen, kan het een toegevoegde waarde Srebrenica. In het Joegoslaviëtribunaal zijn hebben. Een voormalig secretaris-generaal een aantal hoofdrolspelers uit die tijd veroor- van de VN zei: “peacekeeping is not a job deeld. Vindt u dat er 25 jaar later sprake is for soldiers, but only soldiers can do it”. Ik van gerechtigheid? ben echter niet iemand die hoge verwachtingen heeft van de VN en ook niet van de Milošević is in gevangenschap overleden, EU. Ik geloof niet zo in supranationale in- Mladić heeft levenslang gekregen en gaat stellingen. Daar zitten landen bij elkaar die nu in hoger beroep en ook Karadžić is tot allemaal verschillende belangen en cultu- levenslang veroordeeld. Dus ja, de grote ren hebben. Bij de VN zie je dat er geen ge- schurken zijn wel gepakt. Is er dan spra- meenschappelijke waarden zijn. Landen zijn ke van gerechtigheid? Er loopt nog heel slechts lid omdat ze denken zo beter hun wat rottig volk met oorlogsmisdaden op de belangen na te kunnen streven dan wanneer kerfstok rond in de Balkan dat niet wordt

Anne Mulder | Foto: De Volkskrant

12 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 veroordeeld. Maar het Joegoslaviëtribunaal der VVD-Kamerlid is wel uitgefloten tijdens ging over de grote vissen, en die hebben ze een demonstratie. Maar ik ben blij dat het is behoorlijk te pakken. Dat geeft wel een ge- gelukt, want daar plukken we nu de vruch- voel van gerechtigheid. Zelf ben ik twee keer ten van. Nu kunnen we de coronacrisis met bij het tribunaal op bezoek geweest, ook met buffers te lijf gaan, dus hoeven we niet gelijk nabestaanden en dat riep wel emoties op. te bezuinigen. Tevreden moet je nooit zijn Maar ook wel een gevoel van dat de VN ze want het kan altijd beter, maar wij hoeven uiteindelijk toch maar mooi te pakken heeft nu niet zoals Italië onze hand op te houden gekregen met dat tribunaal. Het duurde even naar andere landen. Wij zorgen voor onszelf. en Nederland heeft druk moeten zetten door de EU-toetredingsonderhandelingen met Servië te blokkeren. Maar uiteindelijk is het gelukt en dat geeft mij een goed gevoel. Anne Mulder is Dutchbat-veteraan en VVD-politicus. Na tien jaar zal hij de Tweede Na tien jaar als Tweede Kamerlid voor de Kamer nu gaan verlaten om verder te gaan VVD zult u nu de Kamer verlaten. Met welke als wethouder in Den Haag missie bent u destijds de Kamer ingestapt en bent u hierin geslaagd volgens u? ______

Je hebt verschillende redenen waarom je de 1. Afgelopen juli zond de NPO de driedelige Kamer ingaat. Als ik kijk naar militaire mis- documentaire Srebrenica – de machteloze missie sies dan wordt daar nu realistischer over ge- van Dutchbat uit. Hierin vertellen een aantal sproken. Aan de andere kant wordt er nog Dutchbat-veteranen, waaronder Anne Mulder, steeds vaak gesproken over opbouw- en over hun ervaringen tijdens de missie en de politiemissies, of moet het om politiek cor- nasleep daarvan. rect te zijn bijvoorbeeld gaan over gender. Ik snap wel dat een kabinet zo veel mogelijk partijen probeert mee te krijgen. Maar heb je dan nog wel een realistisch beeld van de missie en is die wel uitvoerbaar? Ik ben blij dat ik de afgelopen tien jaar op dit span- ningsveld mee heb kunnen discussiëren. Voor de rest, toen ik in 2010 in de Kamer kwam moesten we orde op zaken stellen. Er moest hervormd en bezuinigd worden op allerlei terreinen. Ik deed toen zorg en dat is daar ook behoorlijk gebeurd. Voor de fractie van toen was dat moeilijk. Bijna ie-

13 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Crises

Aantasting van burgerrechten in coronatijd

door Rinus Otte De coronacrisis is een wereldwijde pande- Verder wordt mijn vooral strafrechtelijke mie die vele slachtoffers heeft gemaakt en verhaal doordesemd met de flankerende de wereldeconomie heeft laten krimpen. De vraag of de inperking van burgerrechten niet gevolgen zijn zeer groot en zullen nog lan- op gespannen voet staat met waar het libera- gere tijd doorwerken op economie en sa- lisme voor staat. We hebben vaak behoefte menleving. Dit wordt door niemand betwist, aan mantra’s om die onderling te vergelijken hooguit door een enkele regeringsleider hier en prioriteren, zoals vrijheid, gelijkheid en ver vandaan. De vragen die ik puntsgewijs solidariteit. De ene politieke beweging ver- vanuit verschillende invalshoeken zal lang- eenzelvigt zich meer met de ene kapstok dan slopen draaien steeds om dezelfde vraag: met de andere. In een tijd waarin de overheid is in retrospectief, een half jaar na de ge- als gevolg van het coronavirus de burgerrech- nomen overheidsmaatregelen, de overheid ten en vrijheden inperkt, rijst de vraag over juridisch niet doorgeschoten en heeft de de proportionaliteit van deze inperkingen en burgerij zich niet nodeloos laten knechten? strafbaarstellingen. In het bijzonder hoe deze

14 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 coronamaatregelen zich verhouden tot een derhalvemetergebod werd bekritiseerd met politieke stroming als het liberalisme. Het dat de politie beter boeven kon gaan vangen. betoog eindigt met een eenvoudig antwoord: Dat soort geluiden namen in kracht toe naar- de overheid heeft het goede gedaan en de ju- mate het aantal besmettingen en doden daal- ridische vertogen hebben wat weg van Prin- de. Een actieve, handelende en krachtdadige zipiënreiterei en kunnen gepasseerd worden. overheid wordt verlangd in panieksituaties, maar als de paniek wegebt komt de Hollandse Nog een laatste restrictie ten geleide. Vanuit behoefte aan keuzevrijheid en een afwezige mijn formele verantwoordelijkheid voor het overheid omhoog (Zakaria 2003, 199-238). heersende justitiële strafrechtelijke beleid aangaande de coronaregels zal ik vooral het In crisistijd zijn crisismaatregelen nodig heersende debat met vigerende opvattingen om uit de crisis te geraken. Zonder die cri- problematiseren en slechts zijdelings in- sismaatregelen was het aantal besmettin- gaan op specifieke grondwettelijke kwesties. gen en doden vele malen hoger geweest. Ik volg daarin het RIVM omdat politici en ik Crisismaatregelen en juridificering voor dit soort virologische risicotaxaties van gedrag niet hebben doorgeleerd. We hebben de- Ons parlement is in maart 2020 in meer- genen te volgen die hier wel voor hebben derheid akkoord gegaan met de definitie doorgeleerd en zijn ingehuurd. Achteraf van de crisis waarin Nederland kwam te gezien kan er over bepaalde facetten anders verkeren. Sommige volksvertegenwoordi- worden gedacht, maar regeren is vooruit- gers vonden de maatregelen nog niet ver gezien en bij gebreke van eerdere soortgelijke noeg gaan. Met die parlementaire steun zijn crises twisten over de toentertijd gemaak- maatregelen genomen die het maatschappe- te risico-afwegingen is nogal goedkoop. lijk leven sterk aan banden hebben gelegd: scholen gingen dicht, de rechtspraak sloot Rechtvaardiging van ingeperkte de deuren, de horeca en vele middenstan- (grond)rechten ders zagen hun broodwinning verdampen. Kunnen (grond)rechten ingeperkt worden? In juridische zin betekenden deze maatre- Ja, het inperken van rechten gebeurt continu gelen dat burgerrechten werden ingeperkt en is meestal gerechtvaardigd. Neem verde- of zelfs niet konden worden uitgeoefend. digingsrechten van advocaten die op de aan- wezigheid van de verdachte aandringen ter Daarmee werd de slim genoemde lockdown zitting terwijl hun cliënt gehoord wordt via gejuridificeerd. Deze juridificering van een een haperende videoverbinding met de ge- crisissituatie riep vragen op en in toenemen- vangenis waar de verdachte vastzit. Of neem de mate weerstand tegen een overheid die het slachtoffer dat geen gebruik kan maken burgerrechten met voeten zou treden. Bon- van zijn spreekrecht, maar geacht wordt om nen uitdelen voor het overtreden van het an- dat recht schriftelijk uit te oefenen en zijn

15 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 schadeclaim op de verdachte schriftelijk te heidsbegrip. Dat klopt, dat doet het vaak niet, onderbouwen. Het zijn twee voorbeelden uit maar dat hoeft ook niet. Dat komt doordat het een lange rij die illustreren dat (grond)rech- vrijheidsbegrip niet altijd goed wordt begre- ten gekort worden. De aanname van advoca- pen. Laat ik dat weergeven aan de hand van ten in deze twee casussen dat rechten zijn ge- het verkeer. Sinds een halve eeuw wordt het schonden, en de kwaliteit van het proces door verkeersrecht gedefinieerd en gedomineerd de rechtsstatelijke bodem zou zijn gezakt, is door de spanning tussen het vrijheidsbegin- twijfelachtig omdat rechten nooit absoluut sel, ook wel vlotheids- of doorstromingsbe- zijn. Pleidooien dat de rechtsstaat afglijdt ginsel genoemd, en het veiligheidsbeginsel. naar de bodem van het IJsselmeer zijn vaak De vrijheid van de verkeersdeelnemer om van het niveau van het hellend vlak, en dat is zich naar eigen inzicht van A naar B te be- nooit een sterk argument. Er is dan ook geen geven wordt als heel belangrijk ervaren. sprake van absolute rechten, maar van mi- Het wordt ook als een cruciaal economisch nimumwaarborgen waaraan een rechtsorde principe gezien. Zonder doorstroming van moet voldoen om van rechtsstaat te kunnen het verkeer ontstaan files en economische spreken. De discussie kan beter gaan over (ju- schade. Het is evenwel opmerkelijk dat de ridisch) beleid dat een voldoende oplevert. rechtspraak het vrijheidsbegrip bij mijn weten nimmer heeft laten prevaleren boven het Maar ook daarmee is nog niet gezegd dat een veiligheidsprincipe. Dat komt doordat in het recht een voldoende krijgt en houdt. Met de verkeer het leven van de deelnemers als het tijd kunnen opvattingen over het recht wij- hoogste goed wordt gezien. Anders gezegd, zigen en wat in 1990 hooguit een vijf zou mijn vrijheid om snel te rijden mag uw vrij- opleveren kan nu met een zeven gewaar- heid om gezond en ongehinderd te leven deerd worden. Soms wordt er door belang- niet bedreigen. Breder dan dat, in een rechts- hebbenden geschreven over uitholling van staat is de veiligheid van de burger het hoog- de rechtsstaat, maar rechten zijn – anders ste te beschermen belang, en dat gaat ten dan beginselen – bijna nooit universeel en detrimente van het zelfbeschikkingsrecht onaantastbaar, maar vaak aan accommoda- en de autonomie van de individuele burger. tie onderhevig. De kwaliteit van het recht is daarom afhankelijk van tijd, plaats en situa- Deze argumentatie zien we vaak terug; van tie zonder dat bij vermindering of vermeer- terrorismebestrijding tot aan de verkeers- dering van het een of het ander het kwali- regels, en nu ook bij de coronamaatregelen. teitspredicaat hoeft te worden ingeleverd. De veiligheid van de burger gaat een overheid boven alles, zeker waar het gaat om Rechtsvergelijking ter zake inper- het beheer van het openbare domein. De king vrijheidsrechten wegen zijn geen privécrossterrein, het zijn De inperking van rechten lijkt zich niet goed openbare wegen die slechts bereden mogen te verdragen met het vaak gebezigde vrij- worden als de berijders daartoe gekwalifi-

16 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 ceerd zijn met een rijbewijs en zich houden zijn uitgeoefend. Dit algemene – en soms aan de algemene regels die voor iedereen vergeten lijkende – grondprincipe raakt gelden. Het is dan ook niet voor niets dat zelfs het privédomein. Wie een feestje geeft een eeuw geleden sprake was van een ver- en daarbij geluidsoverlast veroorzaakt kan gunningenstelsel, de chauffeur werd ver- strafbaar zijn. Ook hier mag de vrijheid van gund om de openbare weg te berijden als de een, die van de ander niet onevenredig hij zich hield aan vergunningsvoorschriften. aantasten. Evenzo is het met de beperkingen naar aanleiding van het coronavirus. Wie De vergelijking met het algemene vrijheids- thuis gasten ontvangt of met veel mensen sa- begrip in het publieke domein is makkelijk men is kan het virus overdragen, waardoor gemaakt. Het recht om een horecagele- een groter beroep op de gezondheidszorg genheid uit te oefenen of het recht om met moet worden gedaan dan gerechtvaardigd is. meer mensen samen te zijn in een publieke ruimte en zo verder is gebonden aan veilig- Nogmaals een vergelijking met het verkeers- heidsplichten en –beperkingen. Wie zich vei- recht. De invoering van de bromfietshelm en lig gedraagt mag in de schouwburg aanwezig de autogordel was vrijheidsbeperkend van zijn, wie zich veilig op een terras beweegt en aard en had niet direct veel van doen met de niet dronken met een glas loopt te zwaaien veiligheid van andere weggebruikers. Maar mag zich in die horecagelegenheid begeven de grote toename aan doden en gewonden en zo verder. De regels voor het samenleven en de bijbehorende druk op de gezondheids- kunnen dan ook slechts in rechten uitmon- zorg ten gevolge van gordel- en helmloos den als de plichten voor goed burgerschap aan het verkeer deelnemen was zodanig dat

Protest tegen de Coronawet | Foto: Diafragmaarten

17 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 deze anomalie in de verkeerswetten werd zien des persoons gold werd geboren uit het toegestaan. Ook hier is sprake van strijden- virus dat zonder aanzien des persoons ope- de vrijheidsbegrippen: we zijn op zich vrij reerde. Gelijkelijke gevaren dienen tegemoet ons eigen leven tot op zekere hoogte in ge- getreden te worden met gelijkelijke aanpak. vaar te brengen. Maar als de samenleving financieel opdraait voor de gevolgen van De solidariteit spreekt voor zich. Solidariteit mijn of uw roekeloze gedrag, rijst al gauw de met de middenstand die het nu zo moeilijk vraag waarom de samenleving daartoe via heeft of navoelbare solidariteit met thuiszit- belastingen en premies verplicht zou zijn. tende kinderen of verpleeghuispatiënten legt het af tegen opnieuw dat hoogste rechtsgoed De relativering van vrijheidsrechten dat elke regering heeft te beschermen; het leen handhavingsplichten ven van de onderdanen dat zoveel gevaar liep. Het problematische met die aloude trias vrijheid, gelijkheid en solidariteit is dat het geen Uit het Europese Verdrag voor de Rechten absolute begrippen kunnen zijn, er moet altijd van de Mens vloeien voor de lidstaten posi- water bij de wijn worden gedaan. Wie dat niet tive obligations voort die op gespannen voet kan accepteren moet geen wijn willen drin- kunnen staan met grondrechten, zoals het ken. Het is aangelengde wijn of het is niets. recht op vrije beweging en samenzijn. Het Maar als we een meer dan semantische po- recht op bijvoorbeeld samenzijn, van kerk tot ging wagen om deze begrippen in deze bij- vergadering, is ingeperkt en moet afgewogen zondere tijden te duiden dan kom ik uit op worden tegen de plicht om de gemeenschap het oude schadebeginsel van de als liberaal te beschermen tegen grote gezondheidsrisi- aangeduide denker John Stuart Mill. Vrij- co’s. Kan die afweging plaatsvinden op grond heid is aanwezig zolang anderen geen scha- van een geclaimde noodtoestand en moet die de wordt toegebracht (Mill 1859). Welnu, afweging dan niet plaatsvinden door het par- dat motto is in de huidige situatie meer dan lement en neerslaan in een formele wet? In toepasbaar. Wie zich niet hield aan de voor- een fraai en afgewogen advies komt de Raad geschreven gedragsregels kon een mede- van State tot aandachtspunten die in het burger aansteken waardoor deze in gevaar post-coronatijdperk zouden kunnen worden kwam te verkeren. Veel liberalen schippe- afgewogen. In zekere mate heeft de Raad be- ren tussen de Scylla van hun diepe behoef- grip voor de wijze waarop de regering maat- te aan zelfbeschikking en de Charybdis van regelen heeft afgekondigd (Raad van State hun even grote behoefte aan veiligheid. 2020). Natuurlijk zijn grondrechten bedoeld Het gelijkheidsbegrip valt even eenvoudig om de autonomie van de burgerij te borgen toe te passen. Hoe pijnlijk ook, van verpleeg- teneinde een te fors oprukkende overheid huisbewoner tot schoolgaand kind, iedereen te keren. Dus grondrechten kunnen in het diende zich te houden aan de gedragsvoor- belang van openbare veiligheid en gezond- schriften. De reden dat het beleid zonder aan- heidsbelangen legitiem worden ingeperkt.

18 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Niet elke ingreep is legitiem; noodzakelijk- perking van vrijheden. Druk, drang en soms heid en proportionaliteit zijn terechte pre- dwang zijn dan nodig om nieuwe normen in misses. In de coronacrisis is het wereldwijd te scherpen. Zonder handhaving door bij- evident dat een overheid nodige en passende zondere opsporingsambtenaren zou er nau- stappen moet nemen om de gezondheid van welijks een punitieve prikkel zijn geweest die de burgerij actief te beschermen. Deze posi- de regelovertredende burger tot de (nieuwe) tive obligation noopt tot preventieve maat- orde zou hebben geroepen. Zonder rekkelij- regelen bij serieuze indicaties dat er grote ke handhaving zouden termen als een poli- gevaren dreigen. Gevaar betekent volgens tiestaat niet van de lucht zijn geweest. Er is de Van Dale de kans op onheil. Dat deze dan ook flexibel gehandhaafd, soms streng, gevaren er ook in retrospectief waren be- soms soepel. Zo hoort het met elke handha- twist niemand, want het gevreesde onheil ving te gaan, maatwerk staat voorop. Maar heeft zich inmiddels concreet voltrokken. tegen de achtergrond van het vrij natuur- Ik heb de woorden noodtoestand en nood- lijke gegeven dat burgers niet gemakkelijk maatregelen zo veel mogelijk proberen te stuurbaar zijn, kan ik de overheidskeuzen vermijden omdat ik als strafrechtjurist niet billijken en komt het nu aan op een geloof- in een staatsrechtelijk debat over artikel 103 waardige handhaving. Waarbij ik me haast Grondwet wil verzeilen. Overigens vraag ik op te merken dat de burger na elke handha- me wel af of de grote urgentie en benodig- vingsinzet de gang naar de rechter openstaat de haast een formele wet tijdig in het Staats- om verzet aan te tekenen tegen de genomen blad hadden kunnen doen belanden. Voor maatregel, ook dat past in een rechtsstaat. mij volstaat dat er een duidelijk conflict van plichten was en mijn bijdrage ademt dat ik De noodzaak tot transponeren van burgerrechten relativeer ten faveure van het vrijheidsbegrip in vrijheid in een hogere overheidsplicht om de gezond- gebondenheid heidsrisico’s zo klein mogelijk te maken. De coronacrisis legt bloot dat ons vrijheidsbegrip mogelijk aan herijking toe is. Als jurist beschouw ik crisismaatregelen in de De huidige situatie geeft inzicht in díe zich context van een crisissituatie, hetgeen door- autonoom wensende burger die zijn zelfbe- werkt in de aan te leggen proportionaliteits- schikking het liefst definieert als een grond- maatstaven. De weging is er vooral een van recht dat beknot wordt door een overheid, politieke aard, maar dient gevolgd te worden terwijl hij bij voorkeur de mate van eigen door een geloofwaardig handhavingsbeleid. veilig gedrag zelf wil bepalen. De grootste Burgers zijn van nature niet altijd genegen opgave voor een overheid is dan ook om de om overheidsregels makkelijk te internalise- burger niet te hoeven dwingen met regels, ren, zeker niet als het opgelegde instrumen- geboden en verboden, maar te overtuigen tele regels betreft. Het gaat niet om klassieke dat de overheidsvoorschriften uit vrije wil situaties als moord en doodslag, maar om in- moeten worden nageleefd. Hoe brengt de

19 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 overheid de burger ertoe uit vrijheid veilig- Het recht en generieke rechtsregels zijn ech- heidsvoorschriften na te leven en te incor- ter bedoeld om in een samenleving, waarin poreren in het eigen gedrag? Vrije keuze om steeds meer mensen dicht op elkaar leven, te doen waartoe niet primair de eigen voor- scherpere samenlevings- en veiligheidsre- keur naar uitgaat, vrije wil om in gebonden- gels te stellen om de verspreiding van een heid te leven en te werken, vrijheid opgeven pandemie tegen te gaan. Deze indringende om zich uit vrije wil onvrij te gedragen, kan spelregels hebben een generieke betekenis. alleen als vrijheid, geboden en verboden Waar schaarste domineert, en dat is sinds niet als tegenstellingen worden opgevat. mensenheugenis een onontkoombaar gegeven, moeten keuzes gemaakt worden, in het Soms lijkt het alsof de verbinding rechtssub- bijzonder keuzes om mensen fysiek en over- ject en burgerschap betekent dat de focus ligt drachtelijk uit elkaar te houden, soms wel op rechten, maar dat is uiteraard maar het meer dan anderhalve meter, en te zorgen dat halve verhaal. De mens, de burger, de rechts- er veilig met elkaar kan worden omgegaan. genoot ontleent zijn bestaansrecht vooral aan zijn relatie met en tot de omgeving, aan Een aanzet tot omslag tussen rech- zijn verhouding tot de andere rechtsgeno- ten en plichten1 ten. Zonder medemensen, zonder omge- Hiermee zijn we aangekomen bij de ingewik- ving, is de mens gedoemd in fysieke maar kelde wals tussen recht en vrijheid, tussen bovenal in overdrachtelijke zin te sterven. regel en toepassing. De mens is vrij binnen Dan is vrijheid bovenal vrijblijvendheid ge- de regels, wetten en normen die hem gesteld worden. Wil de burger als drager van rech- zijn. Deze regels worden regelmatig ervaren ten en plichten als volwaardig rechtssubject als knechtend en krenkend en roepen bij – worden gezien en bejegend, dan is het bo- onder het mom van grondrechten aanroe- vendien van belang om de prioritering van pende – burgers vele verwijten op hoge toon rechten en plichten in het licht van het re- uit. De regel is evenwel van oudsher bedoeld lationele vrijheidsbegrip te positioneren. om de mens vrij te maken, om het samenleven tussen mens en omgeving te verbeteren. Te veel gerichtheid op identiteit kan daar- Ik herhaal, het gaat om vrijheid in gebon- om ten koste gaan van het gemeenschaps- denheid. Dit is echter een boodschap die veel denken dat aan de wortel ligt van het hui- gezagsdragers niet makkelijk uitdragen. Dit dige kabinetsbeleid. Wie te veel focust op moeilijke motto, dat vrijheid ontstaat in de identiteit krijgt moeite met het omlijnen beperking, is het enige motto dat bij een nog van het gemeenschapsmodel en ageert ver- steeds groeiende wereldbevolking cruciaal volgens met woorden als een politiestaat en is om letterlijk en overdrachtelijk te overle- een overheid die zich te veel bevoegdheden ven. In dit verband komt het op de loyale en toe-eigent, woorden die in het publieke de- creatieve burger aan die zich bij beperkin- bat van de laatste maanden zijn gebruikt. gen, al dan niet in een lockdown, vrij voelt.

20 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Monument Franz Kafka Praag | Foto: Martina Pellecchia

Het is de state of mind die bepaalt of de burger de glans van de Wet toe, onweerstaanbaar. murmelt en murmureert in een spruitjesgeur In zijn stervensuur vraagt hij aan de wach- van opstandigheid of dat er een burger opstaat ter waarom niemand anders dan hij toegang die zich voegt naar het overheidsbeleid. Deze tot de Wet heeft gevraagd. De wachter zegt nieuwe burger helpt een samenleving overle- hem: “Niemand anders kon hier toegelaten ven door die mogelijk lastig aanvoelende re- worden, want deze toegang was alleen voor gels te incorporeren in het eigen leefgedrag. jou bestemd. Ik ga nu weg en sluit de poort”. Dit verhaal van Kafka dateert uit 1914 en In het verhaal van Franz Kafka Voor de wet roept nog steeds de indringende vraag op uit 1914 wil een man toegang tot de Wet en hoe we toegang tot de Wet kunnen vinden nadert de poort, waar de wachter hem keer als de Wet zich niet naar de burger wendt. op keer tegenhoudt en zegt dat hij niet nu De vrijheid en de vrijmaking van de burger maar mogelijk wel een volgende keer mag in een rechtsstaat vinden ruim een eeuw binnengaan. Gedurende de daaropvolgende later plaats via begrippen als afstand en jaren kijkt de man naar de wachter en ver- beperkingen. Deze begrippen staan ogen- zucht vertwijfeld hoe hem de toegang gewei- schijnlijk op gespannen voet met het vrij- gerd kan worden: de Wet moet toch altijd heidsbegrip. Ik heb geprobeerd de samen- toegankelijk zijn voor iedereen? Naarmate hang zichtbaar te maken en de betekenis hij het einde van zijn leven nadert neemt daarvan voor het recht maar ook voor een

21 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 liberale partij nader te duiden. Het komt er propageerde persoonlijke ontplooiing slechts voor elke burger op aan om het gevecht in wordt gehonoreerd als deze dienstig is aan de het eigen hoofd te voeren, zijn weerstand verdere ontwikkeling van de samenleving (De en eigen belangen te bevechten, zodat hij of Keere 2013, 50). Nota bene: dit wordt geen zij de poort van de wet uit het verhaal van lopendebandmentaliteit. Individueel maat- Kafka kan binnengaan en zich vrij mag voelen. werk spoort met de individuele toegang tot de wettelijke inrichting van de samenleving, Actief burgerschap op nieuwe leest zoals de wetzoeker bij Kafka zijn eigen toe- geschoeid gang had kunnen bewerkstelligen. Hoe zou De vraag die mij in toenemende mate bezig- het verhaal van Kafka na 100 jaar herschre- houdt is of het publieke belang van een geven kunnen worden, herschreven op een wij- zonde samenleving afhankelijk moet zijn van ze die een ander soort burgerschap oplevert? de vraag of de coronamaatregelen voldoende overtuigingskracht bezitten. Wie ontvanke- Uitleiding lijk is voor de gedachtenconstructie dat het De soep die ik opdien moge rechtlijnig lij- vooral de burger zelf moet zijn die toegang ken, maar kent een eetbare temperatuur tot, inzicht in en begrip voor de overheidsre- omdat het vanzelf spreekt dat een overheid gels moet ontwikkelen, zal een autonomere de burger tegelijkertijd moet proberen te overheid verwachten, een overheid die min- verleiden om nieuwe ordeningsregels na te der beducht is voor de waan van de dag en leven en eveneens dat regels op een propor- of het beleid wel of niet op applaus kan re- tionele wijze moeten worden gehandhaafd. kenen. Misschien moeten we het verhaal van Maar de regel en de legitimiteit moeten niet Kafka wel een nieuwe vertaling geven en in te gemakkelijk afhankelijk gemaakt wor- hoger tempo toegroeien naar meer drang en den van publieke sentimenten. De over- dwang om ‘van bovenaf’, vanuit de leiding, heid dient lef te hebben en niet bang te zijn de burger wetten en beleidsregels zich meer voor tegenwind vanuit burgers en politici. eigen te laten maken. De burger dient zich De regel en de normering mogen en moe- con amore te schikken in de organisatori- ten soms streng zijn, waarna het in de uit- sche ordening van de samenleving en deze voering en handhaving maatwerk mag zijn. tot bloei te brengen, in (af)gedwongen sa- menspraak met en afhankelijkheid van zijn Wat betekenen deze reflecties voor het zelf- (omgeving aan) ondersteuning en bestuur- beeld van díe liberaal die in een veranderend lijke randvoorwaarden. Indien die denktrant tijdsgewricht vrijheid en burgerschap onvol- wordt onderschreven zou actief burgerschap doende problematiseert? Liberaal gedachte- in de samenleving een plicht zijn geworden goed bevat vele stromingen en stemmingen. (De Wilde 2013, 223; Van Heerikhuizen De recente stemming dat de inperking van 2013, 173). Deze plicht vergt een moderne vrijheden vergaand was, soms te ver ging, vertaling zodat de in onze huidige tijd zo ge- is niet mijn juridische gemoedsgesteldheid.

22 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Om samenleven mogelijk te maken en te prof.dr.mr. M. (Rinus) Otte is procureur-gehouden zijn soms vergaande crisismaatrege- neraal bij het Openbaar Ministerie en hoog- len nodig die vrijheden, autonomie en zelf- leraar Organisatie van de Rechtspleging aan beschikking inperken en zelfs lam kunnen de Rijksuniversiteit Groningen. leggen. Een crisissituatie is immers tijdelijk. Het moge duidelijk zijn dat ik in deze nare pandemie recht en orde belangrijker vind Literatuurlijst dan de emotie dat de autonome, zelfbeschik- • Fawcett, E., Liberalisme, Het verhaal van een kende burger voldoende verantwoordelijk- idee, Amsterdam, 2015. heid voelt om de veiligheidsbelangen zelf • De Keere, K., ‘Van zelfcontrole naar zelfex- vorm te geven. We hoeven maar te kijken pressie. Een analyse van de transformatie van de wat er gebeurt met landen die voor kortere geest van het kapitalisme’, Sociologie, 2013, nr. 1, of langere tijd geweigerd hebben de nood- pp. 50-73. zakelijke anti-coronamaatregelen te nemen. Dat achteraf niet alle maatregelen even nodig • Van Heerikhuizen, B., ‘Ik kan het niet alleen’, bleken, is kennis achteraf en bewijst niet het Sociologie, 2013, nr. 2, pp. 173-184. á priori ongelijk van de overheid die ze nam. • Mill, J.S., On Liberty, Londen, 1859.

Liberalisme komt uit deze crisis sterker naar • Raad van State, ‘Voorlichting over grondwette- voren als het zichtbaar weet te maken waar lijke aspecten van (voor)genomen crisismaatre- het in de praktijk van alledag voor staat en gelen’, 25 mei 2020, URL: https://www.raadvan- wat het betekent (Fawcett 2015, 504). An- state.nl/@121106/w04-20-0139-vo/. ders dan andere politieke stromingen staat • Shklar, J., The Liberalism of Fear, Cambridge, het liberalisme niet voor een maatschap- 1989. pelijk optimum of een ethisch reveil, maar voor een beleid dat de ergste schade vermijdt • De Wilde, M., ‘Ethisch burgerschap: een wolf en voor het tegengaan van machtsmisbruik in schaapskleren’, Sociologie, 2013, nr. 2, pp. 223- van te sterke overheden of instituties (Sh- 226. klar 1989). Tegen deze achtergrond zijn het • Zakaria, F., The Future of Freedom. Illiberal De- overheidsbeleid en het justitiebeleid in meer mocracy at Home and Abroad, New York, 2003. specifieke zin gericht geweest op het matigen van maatschappelijke, medische en mense- ______lijke schade zonder door te schieten, door met behulp van tijdelijke (al dan niet juri- 1. Uitvoeriger uitgeschreven in M. Otte, Een dische) maatregelen een crisis te beheersen. kleine biografie van het straffen. Essays over her- waardering van schuld en boete, Den Haag, 2018, Op z’n Gronings: het had slechter gekund. hoofdstuk 4.10.

23 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Crises

Omslagpunt 2014: MH17 en de Krimannexatie

door Jan van Rijnbach “Die stoffelijke resten móeten terug! We toegenomen spanning in onze Europese móeten naar binnen, het dóndert niet hoe je achtertuin te benadrukken (Rijksoverheid dat doet! Maar je doet het!” Premier Mark 2016, 2017; Elsevier 2019). Het jaar waar we Rutte uitte deze woorden tegen de Natio- wellicht over een omslagpunt kunnen spre- naal Coördinator Terrorismebestrijding en ken wat betreft internationale veiligheid, Veiligheid, Dick Schoof (Den Hartog en en in het verlengde, de liberale wereldorde. Hoedeman 2015). We schrijven de lente en zomer van 2014: Nederland, Europa en de Hoe is 2014 een omslagpunt geworden NAVO werden wakker geschud door het voor deze wereldorde, en voor liberaal Ne- neerhalen van vlucht MH17 en de annexa- derland? Allereerst beschrijft dit artikel het tie van de Krim door Rusland. Het jaar 2014 idee van deze liberale wereldorde en haar zal later, door zowel oud-minister van De- beginselen. Vervolgens, door een chrono- fensie Jeanine Hennis (VVD) als de huidige logisch beeld te schetsen van de Kriman- minister van Defensie Ank Bijleveld (CDA), nexatie door Rusland, de ramp van MH17 herhaaldelijk aangehaald worden om de zelf, en de nasleep van de ramp, poog ik u

24 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 mee te nemen in een complex conflict aan schreef dat de liberale democratie de abso- de oostgrens van ons continent. Afsluitend lute overwinnaar was van de geschiedenis. worden de geopolitieke overwegingen van Met name de zeer recente geschiedenis van de VVD uitgelicht met betrekking tot Rus- de Koude Oorlog liet blijken dat autoritai- land en geef ik mijn aanzet tot discussie re bestuursvormen het onderspit delfden voor Nederlands, liberaal buitenlandbeleid. tegen het vrije Westen. Goed nieuws, toch?

Het einde van… Nu bijna 30 jaar later zijn we wellicht aange- Jan Rood (onderzoeker bij Instituut Clin- komen bij een ander einde. Onlangs schreef gendael) stelt vijf kernpunten centraal in de Matthijs Olde een artikel over Han ten liberale wereldorde zoals deze na 1945 vorm Broeke (voormalig kamerlid van de VVD) kreeg: ‘rule based’, gelijkgezindheid, vrijhan- waarvan je de titel met een knipoog naar Fu- del, veiligheid, en vooruitgangsgeloof (Rood kuyama kan lezen: Het einde van het liberale 2018). Als rode lijn wil ik u vragen om na feestje (Olde 2020). Volgens Ten Broeke heb- te denken over hoe, met de bovengenoemde ben crises als 9/11, de bankencrisis, de Kri- punten in het achterhoofd, een liberaal het mannexatie, en (de opkomst van) IS de open buitenlandbeleid vorm zou moeten geven samenleving grondig verstoord en hebben als reactie op de nader geschetste crises van geopolitieke spanningen voor toenemende 2014. Kort gezegd zouden landen niet meer onveiligheid gezorgd. Je hoeft geen topdi- in complete anarchie elkaar de hersens in- plomaat te zijn om te begrijpen en erken- slaan bij een conflict, maar via de juridische nen dat deze gebeurtenissen alleszins con- weg deze conflicten pogen te beslechten. traproductief zijn voor de eerdergenoemde Met luid trompetgeschal werden deze kern- kernpunten van de internationale liberalen. beginselen – die internationale stabiliteit in Is de liberale wereldorde echt tanende? Ik vrijheid, veiligheid en welvaart voor ogen neem u mee naar 2014, waar twee crises hadden – binnengehaald in de oorlogsmoe- knaagden aan de pijlers waarop de liberale heid van na de Tweede Wereldoorlog. Denk wereldorde berust en zonder meer een hel- hierbij aan de oprichting van instituten als de der antwoord eisen van liberaal Nederland. Verenigde Naties en haar ideologische kinderen als het Internationaal Monetair Fonds, De Krimannexatie door Rusland de Veiligheidsraad, het Internationaal Straf- De annexatie van de Krim door Rusland vol- hof, en zo meer. De centrale boodschap, zo- trok zich op 18 maart 2014. Logischerwijs als omschreven in het oprichtingsdocument heeft het Westen en Oekraïne het vooraf- van de VN: samen voor duurzame vrede, gaande referendum gepropageerd als illegaal door een internationaal streven naar vrij- en vervalst; strikt genomen is het referendum heid, veiligheid en welvaart. Een halve eeuw ook illegaal onder de Oekraïense grondwet later, in 1992, publiceerde Francis Fukuyama (Brilmayer 2014). De reactie uit het Westen zijn boek The End of History, waarin hij be- was fel; militaire interventie mocht dan uit-

25 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 blijven, de veroordeling werd kracht bijgezet Niemand kan het direct afdwingen; althans met directe stemmingen en sancties, zoals het een staat kan ervoor kiezen om het bewust goede staten in een liberale wereldorde zou niet na te leven. Internationaal recht wordt betamen. Bij de VN bleef echter een binden- dan ook wel ‘law of consent’ genoemd. In de resolutie uit, omdat Rusland zijn vetorecht andere woorden, staten zijn dus enkel bij gebruikte om deze te blokkeren. Wél slaagde eigen instemming gebonden aan het inter- de VN erin om een niet-bindende resolutie nationaal recht en zijn besluiten (Klabbers aan te nemen (VN 2014). Resolutie 68/262 2017). Rechtsfilosoof John Austin stelde stelde de territoriale integriteit van Oekraïne daarom dat internationaal recht meer gezien centraal en in punt 5; “Underscores that the moet worden als ‘moraliteit’ in plaats van referendum held in the Autonomous Re- als recht; toezegging, reputatie, naleving en public of Crimea and the city of Sevasto- angst voor wederkerigheid zorgen ervoor pol on 16 March 2014, having no validity, dat staten zich graag vasthouden aan inter- cannot form the basis for any alteration nationaal recht. In de zaak rondom Oekraïne of the status of the Autonomous Repu- en Rusland blijkt het gebrek aan overkoe- blic of Crimea or of the city of Sevastopol”. pelende autoriteit – of in Hobbes’ woorden, Rusland verwierp de maatregel en weigerde een Leviathan – een groot probleem. Ofwel de Krim terug te geven. De internationale Rusland erkent jurisdicties van rechtbanken gemeenschap – met name Europa, de VS, en niet, ofwel ze zetten vetorecht in om resolu- Australië – reageerde met scherpe economi- ties te blokkeren. Deze problemen zullen la- sche sancties. Denk aan het bevriezen van ter ook blijken bij het proces rondom MH17. geld dat in de genoemde landen gestald was, uitstellen van investeringen, reisrestricties, Het neerhalen van vlucht MH17 en zelfs handelsembargo’s op bepaalde pro- Na de annexatie van de Krim door Rusland ducten (Europese Raad 2020). De Verenig- waren de ogen gevestigd op het oosten van de Staten vulden dit nog verder aan, door Oekraïne, waar de provincies Donetsk en olie- en gasproductie omhoog te schalen, Loehansk beide een volksrepubliek had- waardoor de prijs enorm daalde. Rusland, den uitgeroepen. De twee volksrepublieken waar zeven procent van het BBP afhankelijk werken op meerdere punten samen, zo ook is van de olie- en gasindustrie en de staatsfi- militair onder de ‘Verenigde Strijdkrachten nanciën voor zelfs 52 procent, raakte in een van Novorossya’ of de anti-Ukranian forces financiële crisis die tot 2017 zou duren. Deze (Marples 2017).1 De Russische officier Gir- economische vuist van het Westen bleek kin – ook bekend onder de naam Igor Strelk- echter niet genoeg om Rusland te laten ke- ov – bleek samen met zijn troepen nauw ren en de Krim terug te geven aan Oekraïne. betrokken te zijn bij de annexatie van de Krim, en werd de hoogste commandant van Het Krimconflict toonde ook enkele pro- de troepen in Donetsk. Onder zijn leiding blemen van het internationaal recht aan. werd het verzet tegen de Oekraïense strijd-

26 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Foto: Denis Kornilov

machten gevoerd en werden enkele militai- evich, Oleg Yuldashevich en Leonid Volo- re vliegtuigen neergehaald. Op 17 juli 2014 dymyrovych staan terecht voor de moord zaten hij en zijn handlangers echter goed op de 298 onschuldige inzittenden van mis: het was geen militair vliegtuig dat zij ge- vlucht MH17 (Rechtbank Den Haag 2019). raakt hadden, maar een burgervliegtuig van vliegmaatschappij Malaysian Airlines, on- Het JIT heeft honderden getuigen gehoord, derweg van Amsterdam naar Kuala Lumpur. telecommunicatie doorgelicht, satellietbeel- den en radargegevens onderzocht, en vele De situatie waarin het neerhalen van vlucht foto’s en video’s bekeken. Om nog maar te MH17 heeft kunnen gebeuren is uitvoerig zwijgen over het ingrijpende forensisch on- onderzocht, met een strafrechtelijk onder- derzoek naar de 298 overledenen. Al deze zoek door een zogeheten Joint Investigati- individuele bronnen zijn langs verschillende on Team (JIT).2 Na een zeer lastig onder- wegen getoetst op betrouwbaarheid en met zoek – wat bovendien moest plaatsvinden elkaar vergeleken. Hierdoor zijn ze in staat in oorlogsgebied – besloot het Nederlands geweest om alle mogelijke scenario’s langs Openbaar Ministerie op 19 juni 2019 om te gaan en weg te strepen: een explosie van tot vervolging over te gaan. De door het JIT binnenuit of het neerschieten door een ge- verzamelde feiten zijn voldoende om vier vechtsvliegtuig is aldus uitgesloten. Er kan verdachten te vervolgen voor hun rol bij het onomstotelijk vastgesteld worden dat één neerstorten van vliegtuig MH17 in Oost-Oe- verschrikkelijk scenario zich heeft voorge- kraïne: Igor Vsevolodovich, Sergey Nikolay- daan. Alhier de conclusie van het onderzoek

27 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 uit het openingswoord van de officier van na de vliegtuigramp meer dan honderddui- justitie: “Pas na uitgebreid onderzoek heeft zend tweets geplaatst werden over MH17 om het JIT geconcludeerd dat vlucht MH17 is Oekraïne negatief weg te zetten. Ook werden neergeschoten met een Buk-raket vanaf een berichten op sociale media van Russische mi- landbouwveld bij de plaats Pervomaiskyi, ten litairen verwijderd; de Nederlandse diensten zuiden van de plaats Snizhne. Dat daarbij ge- hadden echter al een ‘foto’ (lees: enorme op- bruik gemaakt is van een Buk-TELAR van de slag) van het internet gemaakt, waardoor het 53e brigade van het Russische leger. Dat deze Nederlandse onderzoek alle data van vóór Buk-TELAR in de nacht van 16 op 17 juli het verwijderen tot zijn beschikking had. 2014 is aangevoerd vanuit de Russische Fede- ratie en kort na het neerschieten van vlucht Alles werd uit de trukendoos gehaald: ra- MH17 weer terug is gebracht naar de Rus- darbeelden worden eerst niet geleverd door sische Federatie.” Het neerhalen van vlucht Rusland, om vervolgens gemanipuleerde MH17 is een gitzwarte bladzijde in de ge- beelden te leveren. Ook werd de GROe, de schiedenis van ons land, en de nabestaanden Russische militaire inlichtingendienst, inge- verdienen hierin gerechtigheid. Dit is echter zet om zich in het onderzoek te mengen en nog altijd niet makkelijk, zo blijkt helaas. van binnenuit te frustreren. Daarbij legden ze vooral de focus op Maleisië. Later bleek er Russische tegenwerking bij het een lek te zijn in het kleine comité. Het ging onderzoek naar de MH17-ramp er soms ook minder subtiel aan toe, wanneer Dat de Russische Federatie herhaaldelijk in het voorjaar van 2018 een viertal Russen weinig behulpzaam bleek bij rechtshulp- door de MIVD op heterdaad werden betrapt verzoeken vanuit het JIT of het OM, helpt toen zij de OPCW – een organisatie voor niet bij de zoektocht naar rechtvaardigheid. het verbod op chemische wapens – pogen Hier bleef het echter niet bij; de Nederlandse te hacken; vier dagen daarvoor poogden zij Commandant der Strijdkrachten, Rob Bauer, in Rotterdam het Landelijk Parket te hacken benadrukte zelfs dat we in ‘cyberoorlog’ zijn waar onderzoek naar MH17 plaatsvond. Al- met Rusland, en dat bleek met het onderzoek les leek om één ding te draaien: Rusland zou naar MH17 pijnlijk duidelijk (Ministerie van het niét gedaan hebben en er niéts mee te Defensie 2020). Uit een reconstructie van de maken hebben. Er zou eerst geen sprake zijn Volkskrant, met informatie van de Militaire geweest van een raket; daarna zou de raket Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD), uit een andere richting gekomen zijn. Inmid- blijkt dat Rusland een bewuste strategie van dels weten we wel beter. De geïnteresseerde desinformatie heeft toegepast om het onder- lezer zou ik graag willen verwijzen naar de zoek en de publieke opinie te beïnvloeden website van het Openbaar Ministerie voor (Modderkolk en Kreling 2020). Hieronder de (zeer) uitgebreide uiteenzetting van het viel de beruchte ‘Russische trollenfabriek’, onderzoek, de feiten, en de rechtszaak zelf. een pand in Sint-Petersburg waar in de dagen

28 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 De positie van de VVD in de crises streeks in tegen Europese belangen. Rusland Nederland werd in één klap het op geopo- stuurt troepen naar de Europese grenzen litieke schaakbord gegooid; ook ons kikker- of zelfs daaroverheen. Russische militaire landje kon zich niet onttrekken aan de (soms vliegtuigen dringen ons luchtruim binnen. harde) realiteit van buitenlandpolitiek en Rebellen in Europese buurlanden wor- defensie. Inmiddels moge duidelijk zijn dat den overduidelijk door Moskou gesteund. MH17 niet slechts – als incident – een ver- Het antwoord van Nederland en Europa schrikkelijke ramp was, maar ook een lang- op die Russische agressie moet volgens ons slepend en gecompliceerd politiek conflict bestaan uit drie delen: een vuist (econo- is geworden. Indertijd was Han ten Broeke, mische sancties), een spierbal (de NAVO) als woordvoerder voor Buitenlandse Za- en een uitgestoken hand (diplomatie).” ken en Defensie, degene die voor de VVD over MH17 het woord voerde in de Tweede Deze positie wordt bevestigd in het verkie- Kamer. Ten Broeke initieerde in 2018 een zingsprogramma voor de Tweede Kamer- motie waarin de overwegingen van het JIT verkiezingen van 2017, waarin de VVD pleit werden meegenomen en steun werd uitge- voor ‘realistisch buitenlandbeleid’ en deze sproken aan de Nederlandse regering in de “niet [kan] bestaan zonder geloofwaardi- aansprakelijkheidsstelling van de Russische ge militaire capaciteiten”. Een versterking Federatie voor de MH17-ramp. De motie van de krijgsmacht is daarom broodnodig. werd met ruime steun door de kamer aan- Daarbij wordt benadrukt dat het bondge- genomen (Kamerstuk 2018). Het spreekt nootschap van de NAVO de hoeksteen is ook van de overtuiging van Ten Broeke om van onze veiligheid en we in dit bondge- buitenlandbeleid te benaderen vanuit een vi- nootschap onze bijdrage moeten leveren sie van Realpolitiek: een pragmatisch buiten- – door onder andere ons eerlijke deel te be- landbeleid waar zowel het wenselijke als het talen en dus defensiebudgetten op te hogen haalbare voor ogen moet worden gehouden. naar twee procent van het BBP. De VVD is Een liberaal kan soms geen schone handen hierin later consistent met het verkiezings- houden om de kwaadwillenden van deze programma voor de Europese verkiezingen wereld te beteugelen, en vrijheid, veiligheid van 2019. De crisis en ramp hebben ons en welvaart te realiseren (Ten Broeke 2016). in ieder geval geleerd om veiligheid weer hoog op de agenda te zetten. Veiligheid – Deze punten zijn ook tekenend voor het of- en vrijheid – is helaas nog geen gegeven. ficiële Ruslandstandpunt van de VVD: “De oorlog in Oekraïne en het neerhalen van Verder opiniërend onderschrijf ik zonder vlucht MH17 hebben onze relatie met Rus- meer de Realpolitieke overwegingen van Ten land veranderd. Rusland is een tegenstander Broeke, welke ook grotendeels overgenomen geworden. Het huidige Russische regime lijken te zijn in de verkiezingsprogramma’s bedrijft pure machtspolitiek en gaat recht- van de VVD. De reactie op de crises laat

29 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 schrijnend zien hoe internationale samen- men dan niet-bindende, afkeurende maatre- werking broodnodig is om een vuist te ma- gelen. Dit laat des te meer zien dat Nederland ken tegen landen die lak hebben aan de ‘rule baat heeft bij verschillende samenwerkings- of law’ of anderzijds machtspolitieke midde- verbanden in het geopolitieke domein om op len gebruiken om Europese landen tegen el- de verschillende schaakborden van invloed kaar uit te spelen; de NAVO en de Europese te zijn. De Europese Unie is nodig voor ge- Unie zijn prachtige voorbeelden van deze sa- zamenlijk economisch optreden, wanneer menwerking. Politici die menen dat Neder- bijvoorbeeld mensenrechten geschonden land zonder kan, maken zich schuldig aan worden en er door de enorme gemeenschap- grootheidswaanzin van de bovenste plank. pelijke markt sancties opgelegd kunnen wor- Samen naar buiten treden als militair, diplo- den die vele malen meer impact hebben dan matiek, en economisch machtsblok betekent wanneer individuele staten dit alleen zouden niet het opgeven van soevereiniteit. Integen- doen. De NAVO is daarnaast essentieel voor deel, door flexibel met gelijkgestemden de gezamenlijk militair optreden, en voor stabi- samenwerking op te zoeken kan het Neder- liteit in de eigen regio en de directe omgeving. lands belang het best worden gewaarborgd. En tot slot ook de Verenigde Naties, waar Concreet, terug naar de casus van 2014, heeft een juridisch kader voor internationale vei- de Europese Unie haar waarde laten zien met ligheid en samenwerking wordt nagestreefd. de economische sancties. Waar de Verenigde We moeten actie ondernemen wanneer, Naties vaak succesvol de nadruk leggen op zoals in de crises van 2014, het Nederlands de rule of law, konden zij nu niet verder ko- belang rechtstreeks wordt ondermijnd door

Nationaal Monument MH17 | Foto: Dafinchi

30 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 staten die lak hebben aan gemaakte afspra- Literatuurlijst ken. En nogmaals: dit kunnen we niet alleen. • ‘Backing Ukraine’s territorial integrity, UN Assembly declares Crimea referendum invalid’, United Nations, 27 maart 2014, URL: https:// Conclusie news.un.org/en/story/2014/03/464812-bac- Kijkend naar de vijf kernpunten van de li- king-ukraines-territorial-integrity-un-assembly- berale wereldorde (rule based, gelijkgezind- declares-crimea-referendum#.UzgPNqLRUdw, geraadpleegd op 20 juni 2020. heid, vrijhandel, veiligheid, en vooruitgangsgeloof) zijn de crises van 2014 precaire testen • ‘CDS: gevolgen Europa, NAVO en Neder- gebleken voor deze al deze punten. Anno land ingrijpend als Rusland daad bij woord 2020 is er nog altijd geen gerechtigheid voor voegt’, Ministerie van Defensie, 12 februari 2020, URL: https://www.defensie.nl/actueel/ MH17 en is de Krim nog altijd illegaal bezet nieuws/2020/02/12/cds-gevolgen-europa-navo- door Rusland. Indien de verdachten van be- en-nederland-ingrijpend-als-rusland-daad-bij- trokkenheid bij het neerhalen van MH17 als woord-voegt, geraadpleegd op 20 juni 2020. daders worden aangemerkt, is het nog maar • ‘Verdachten vervolgd voor neerstorten MH17’, de vraag of deze straf ten uitvoer gelegd kan Rechtszaak MH17, 19 juni 2019, URL: https:// worden. De Krimbezetting is verworden tot www.courtmh17.com/persberichten/2019/06/ een diplomatiek en geopolitiek vraagstuk, verdachten-vervolgd-voor-neerstorten-mh17. html, geraadpleegd op 20 juni 2020. waarbij er helaas nog altijd weinig hoop is op betering. De VVD moet voet bij stuk • Anderson, M.S., Europe in the Eighteenth Cen- houden: liberaal Nederlands buitenland- tury 1713-1789, New York, 2000. beleid voor Nederlandse belangen. Streven • Baker, L., ‘EU talking to IMF, World Bank, naar onze idealen van vrijheid, veiligheid others about Ukraine assistance’, CNBC, 11 en welvaart waar dat kan, zonder de soms december 2013. brute en gewelddadige realiteit te vergeten. • Bijleveld, A., ‘Pitch Elsevierdebat 12 oktober Dit doen we door flexibele buitenlandse sa- 2019’, Ministerie van Defensie, 12 oktober 2019, menwerking te zoeken en door onze handen URL: https://www.defensie.nl/downloads/toe- vies te durven maken wanneer onze belan- spraken/2019/10/12/pitch-elsevierdebat, geraadpleegd op 20 juni 2020. gen geschonden worden, samen met onze bondgenoten binnen de EU, NAVO en VN. • Brilmayer, L., ‘Why the Crimean referendum is illegal’, The Guardian, 14 maart 2014. J. van Rijnbach is als historicus in ‘Conflict, • Ten Broeke, H., 10 Vuistregels voor een realis- geweld en veiligheid’ in 2020 afgestudeerd aan tisch buitenlands beleid, Den Haag, 2016. de Universiteit van Utrecht en heeft als stagi- air bij de TeldersStichting onderzoek gedaan • Brzezinski, Z.K., The Grand Chessboard: Ame- naar de liberale reactie op het neerhalen van rican Primacy and Its Geostrategic Imperatives, New York, 1997. MH17 en de Russische annexatie van de Krim. • Europese Raad, ‘Beperkende EU‑maatregelen als reactie op crisis in Oekraïne’, 1 juli 2020, URL: https://www.consilium.europa.eu/nl/poli-

31 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 cies/sanctions/ukraine-crisis/, geraadpleegd op spectives, Bristol, 2016, pp. 122-134. 20 juni 2020. • Toespraak minister van Defensie J. Hen- • Harding, L., ‘Bush backs Ukraine and Georgia nis-Plasschaert bij Commanders Conference for Nato membership’, The Guardian, 1 april Duitse Bundeswehr, 17 oktober 2016. 2008. • Toespraak minister van Defensie J. Hen- • Den Hartog, T., Hoedeman, J. ‘Rutte na ramp: nis-Plasschaert bij Future Force Conference, 21 We moeten erheen, dondert niet hoe!’, Algemeen februari 2017. Dagblad, 18 juli 2015. • Tweede Kamer der Staten-Generaal, ‘Kamer- • Klabbers, J. International Law, Cambridge, stukken II 2017/2018, 33997 nr. 119’, 1 juni 2018, 2017. URL: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/ kst-33997-119.html, geraadpleegd op 20 juni • Kramer, M., ‘Why Did Russia Give Away 2020. Crimea Sixty Years Ago?’, Wilson Center, URL: https://www.wilsoncenter.org/publica- • United Nations, ‘Resolution adopted by the tion/why-did-russia-give-away-crimea-six- General Assembly on 27 March 2014’, 1 april ty-years-ago?gclid=CLHnyZC7ndACFSLic- 2014, URL: https://www.un.org/en/ga/search/ god-UEIXw, geraadpleegd op 20 juni 2020. view_doc.asp?symbol=A/RES/68/262, geraadpleegd op 20 juni 2020. • Kreling, T., Modderkolk, H., ‘Russische ma- nipulatie en sabotage in MH17-onderzoek’, de • United Nations, Charter of the United Nations, Volkskrant, 5 maart 2020. San Francisco, 1945.

• Kudelia, S., ‘The Donbas Rift, Russian Politics • Veselova, O. e.a., ‘Famine in Ukraine after the & Law’, Russian Politics & Law, 2016, nr. 1, pp. Second World War’, Harvard Ukrainian Studies, 5-27. nr. 1/4, 2008.

• Kuromiya, H., ‘The Soviet Famine of 1932- • Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, 1933 Reconsidered’, Europe-Asia Studies, 2008, Verkiezingsprogramma Europees Parlement 2019, nr. 4, pp. 663–675. Den Haag, 2018.

• Olde, M., ‘Han ten Broeke: Einde van het • Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, Zeker liberale feestje’, The Hague Centre for Strategic Nederland. VVD verkiezingsprogramma 2017- Studies, 31 maart 2020, URL: https://hcss.nl/ 2021, Den Haag, 2016. news/han-ten-broeke-einde-van-het-liberale- feestje, geraadpleegd op 2 augustus 2020. ______1. Novorossya betekent Nieuw-Rusland, wat • Rood, J., ‘De liberale internationale orde: feit of ook wijst op de voorkeur voor Rusland boven fictie?’, Clingendael Spectator, 10 december 2018, Oekraïne. URL: https://spectator.clingendael.org/nl/publicatie/de-liberale-internationale-orde-feit-fictie, 2. Dit in augustus 2015 opgestelde JIT is een geraadpleegd op 2 augustus 2020. samenwerkingsverband van opsporingsautoritei- ten, waaronder uit Nederland, Maleisië, Aus- • Rutland, P., ‘An Unnecessery War: The Ge- tralië, België en Oekraïne, gericht om samen de opolitical Roots of the Ukraine Crisis’, in: A. vliegtuigramp te onderzoeken. Pikulicka-Wilczewska, R. Sakwa red., Ukraine and Russia People, Politics, Propaganda and Per-

32 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Crises

Crisis, cultuur en individu in het denken van Ortega y Gasset

door Niels de Leeuw De klimaatcrisis, vluchtelingencrisis en de leving en individu. Doorgaans wordt daar- coronacrisis testen de waarde van onze cul- in de rol van de overheid besproken vanuit tuur. Hoe sterk zijn culturele waarden als een politiek en economisch perspectief ge- individuele vrijheid en verantwoordelijk- richt op stabiliteit of vooruitgang. Minder heid ten opzichte van de drang naar vei- liberale filosofen proberen op individueel ligheid tijdens crises? Het zijn crises op niveau uit te leggen hoezeer crises bij het wereldwijde schaal. Stijgende aantallen menselijk bestaan horen en wat dat met de van mensen die hulp zoeken voor psychi- mens doet. Wat mij betreft is het werk van sche crises roepen eveneens vragen op over de Spaanse filosoof José Ortega y Gasset de waarde van onze cultuur op persoon- (1883-1955) een aanrader om dit perspec- lijk niveau. Wat zegt het over onze cultuur tief binnen de liberale filosofie te verkennen. als we zo vaak spreken over nieuwe crises? In dit korte artikel wil ik aandacht vestigen op het werk En torno a Galileo (1933) dat Veel liberale filosofen hebben nagedacht later in het Engels wordt uitgegeven onder over de verhouding tussen overheid, samen- de naam Man and crisis (1958). Man and

33 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 crisis staat in de schaduw van zijn andere zichzelf niet ziet als oud-liberaal – omdat boek La rebelión de las masas (1930). Dat zij volgens hem uiteindelijk individualiteit geschrift krijgt vaak aandacht in tijden van willen bevorderen ten bate van het collectief politieke crises en tijdens de opkomst van en de staat – heeft hij dit idee van individu- zogenaamde populistische bewegingen. In ele feilbaarheid met oud-liberalen gemeen Man and crisis werkte Ortega y Gasset een (OG. 1961, 65; De Leeuw 2012, 104-107). analyse uit van wat een crisis nu eigenlijk is. Het tweede kenmerk is dat het leven eenzaam Drie kenmerken van het individu is: “...each one of us lives through himself al- In de werken van Ortega y Gasset worden one...life is solitude basic and essential soli- drie concepten herhaald die volgens hem de tude. And nevertheless, or perhaps for that individuele mens kenmerken. Alleen door very reason, there is in life an inexpressible het beschrijven van de individuele mens eagerness for company” (OG. 1958, 67). Hij kunnen we het concept van collectieve cul- bedoelt dit niet pessimistisch. Eenzaamheid tuur en crisis begrijpen. Het eerste kenmerk is voor hem een gegeven dat niet te ontken- is: “Life is drama...it is made up of the fact nen is. Mensen kunnen nooit precies voelen that each one must go on doing for himself, wat anderen ervaren aan pijn en genot. Ze moment after moment, in a perpetual tensi- kunnen alleen een eigen idee vormen van on of affliction and hardship, without ever pijn en genot van anderen op basis van eerde- having complete security within himself” re eigen ervaringen en wat ze aan de buiten- (Ortega y Gasset [hierna OG.] 1958, 32). kant van de ander waarnemen. Het positieve is dat vanuit de ervaring van eenzaamheid Centraal in het werk van Ortega y Gasset de mens vriendschap en gezelschap zoekt. staat zijn concept van het leven. Het leven is Zeker in tijden van crisis zoekt men ge- drama. De kern is dat er in het leven geen ab- meenplaatsen in bezwerende uitdrukkingen solute zekerheid is. Mensen slagen er niet in en gebaren om het belang van het gezelschap om de omstandigheden waarin ze leven vol- te onderstrepen in de hang naar veiligheid. ledig te controleren en te beïnvloeden. Het besef van de eigen beperkingen om zelfs het Het benadrukken van gemeenschappelijk- eigen leven te overzien, en daarmee de onmo- heid tijdens crises is vanzelfsprekend. Tij- gelijkheid de waarheid te bezitten, is de basis dens een crisis wordt het namelijk in ieder van het liberalisme van Ortega y Gasset. Zijn geval duidelijk dat individuele kennis ontoe- denken past binnen Hayeks definitie van reikend is om de wereld te begrijpen of zelfs oud-liberalisme, waarin men bewust eigen om te overleven. Om die reden verwerpt democratische macht beperkt om de eigen Ortega y Gasset de term homo sapiens om waarheden verplicht te stellen aan anderen de mens te omschrijven. Als derde kenmerk (Hayek 2006, 90-100). De eigen waarheid van de mens onderschrijft Ortega Y Gasset is immers feilbaar. Hoewel Ortega y Gasset het concept van ‘homo faber’, de maken-

34 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 de mens, als een beter alternatief: “So man voor het collectieve leven van de mens. knows? At the time I am writing, and taking Zijn definitie van cultuur is:“The series of a look at modern humanity, that is much more or less satisfactory solutions which too disquieting. [It] leads us to take shelter he invents in order to handle his problems in the other old definition which describes and the needs of his life…” (OG. 1958, 97). man as homo faber, the being that fabri- cates, or as [Benjamin] Franklin said, the Cultuur is dus een stuk gereedschap. Orte- animal that makes tools” (OG. 1958, 34-35). ga y Gasset weet dat in tegenstelling tot dit technische, doelmatige concept van cultuur De mens is volgens Ortega y Gasset alleen veel mensen een nostalgisch concept van met kennis, cultuur en waarheid bezig als cultuur koesteren. Een nostalgisch concept daarmee gereedschap in de vorm van een waarin cultuur vanwege de betrokkenheid voorwerp of een idee gemaakt kan wor- van voorouders uit respect dient te worden den dat een probleem oplost. Een voor- behouden. Volgens Ortega Y Gasset leidt beeld is dat interesse in de wetenschap nu dit concept tot het hoopvol vasthouden aan vooral voortkomt uit de wens een vaccin ideeën die problemen voor vorige generaties tegen corona te vinden. Volgens Ortega y hebben opgelost. Het behoud van oude idee- Gasset is kennis van techniek, wetenschap ën lost onze problemen echter niet op, omdat en cultuur enkel gereedschap om te le- problemen in deze tijd altijd andere kenmer- ven en in leven te blijven (OG. 1958, 112). ken hebben dan die van onze voorouders.

Het individuele leven van de mens bestaat Wel wordt er een psychologisch probleem volgens Ortega y Gasset dus is essentie uit opgelost door een nostalgisch begrip van verschillende vormen van crises. Ieder mens cultuur te hanteren, namelijk het zoeken wordt continu geconfronteerd met proble- naar gevoelsmatige veiligheid. Los van de men en moet deze uitvogelen met vooraf oplossing van dit probleem moeten we ech- bepaalde oplossen die hij bij familie, vrien- ter niet meer van cultuur verlangen. In de den of ergens anders heeft gezien. Deze op- kern is cultuur het instrument om collec- lossingen zijn echter niet zomaar toepasbaar tieve problemen op te lossen, niet om het op het eigen leven (OG. 1958, 26-29). Situ- gehele individuele leven te ontdoen van aties waarin het individu zich bevindt zijn iedere spontaniteit en te beschermen te- immers altijd anders dan de situaties waarin gen alle vormen van menselijke onzeker- familie of vrienden zich eerder bevonden. heid en drama (OG. 1963b, pp. 94-96).

Het concept van cultuur De definitie van cultuur die Ortega y Gasset Vanuit deze drievoudige omschrijving van hanteert stelt een grens aan het probleemop- de individuele mens werkt Ortega y Gas- lossende waarde van cultuur. Vanuit het per- set zijn concept van cultuur uit, wat staat spectief van nationalisten of traditionalisten

35 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Foto: Neftali

is deze definitie te beperkt. Ortega y Gasset individuele mens. Volgens Ortega y Gasset erkent echter de waarde van traditionele cul- is de mens als homo faber niet uniek ten op- tuur en het ‘volk’ binnen zijn eigen techni- zichte van andere dieren. Veel dieren zijn in sche concept van cultuur. Ortega y Gasset staat gereedschappen te maken. Mensen zijn waardeert patriottisme: “The individual can- uniek omdat ze hun individuele en collectieve not get his bearings in the universe except verleden kunnen herinneren en dat kunnen through his race…” (OG. 1963b, 103).1 De benutten om tot betere gereedschappen in de belangrijkste taak van een patriot is volgens vorm van voorwerpen en ideeën te komen hem om kritisch te beoordelen wat mensen (OG. 1961, 136-137). Die opeenstapeling als traditionele cultuur zien. Een patriot kan van culturele geschiedenis is een waardevolle niet zomaar traditie volgen. Door de jaren schat. De reden hiervoor is niet het benutten heen worden de originele intenties en vitale van al die oude en vertrouwde oplossingen elementen van een cultuur bedolven onder die door veranderingen van omstandighe- een korst van levenloze conventies en wet- den vrijwel altijd gedateerd zijn, maar als ge- ten (OG. 1961, 131; 1963a, 144; 1963b, 106). heugen van de gemaakte fouten in de hoop De ‘ware’ patriot moet zijn traditionele cul- herhalingen te voorkomen (OG. 1961, 81). tuur om die reden altijd kritisch beoordelen. Traditionele cultuur is nuttig in het individuele leven om onnodig drama te voorkomen. Het hebben van een traditionele cultuur is zelfs het vierde essentiële kenmerk van de Enerzijds kunnen we dus stellen dat het ver-

36 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 breken van de continuïteit van de cultuur moet bepalen (OG. 1958, 89). Dat gebeurt het verlagen van de unieke menselijke gave echter in een normale situatie niet. De meeste tot herinnering is. Anderzijds is het radi- overtuigingen in ons leven hebben we niet of caal continueren van cultuur echter ook nauwelijks zelf doordacht en gecontroleerd een ontmenselijking. Het concept cultuur op bewijsvoering (OG. 1963a, 263). Het in- verwijst niet naar individueel verantwoor- dividu verschuilt zich achter andere mensen delijke mensen in het heden (OG. 1963a, en de samenleving. Het individu reduceert 174-175), maar naar een illusionair idee van zichzelf daarmee tot onderdeel van het ‘volk’ collectiviteit, volk en samenleving in ver- (OG. 1958, 91-93, 97). De meeste overtuigin- leden en heden. Volgens Ortega y Gasset is gen zijn gebaseerd op het geloof dat de groep ieder idee van een eendrachtig collectief een waartoe we behoren wel de juiste ideeën moet illusie omdat iedere denkbare groep tege- hebben, omdat deze daarmee succesvol aller- lijkertijd in zekere mate een samenleving is lei eerdere uitdagingen heeft overwonnen. van vriend en vijand (OG. 1963a, 151). Zelfs vrienden en familie zijn radicale vreem- Zo komen we nu – eindelijk – bij de defini- delingen omdat mensen volgens Ortega y tie van crisis volgens Ortega y Gasset. In een Gasset alleen hun eigen individuele leven persoonlijke of maatschappelijke crisis keert echt kunnen ervaren (OG. 1958, 67; 1963a, de mens terug in een staat van het niet meer 75). Ook binnen de kleinste sociale verban- weten (OG. 1958, 86). De gereedschapskist den is er geen absolute eenheid, maar een van de cultuur blijkt eerder een verkleedkist verzameling van individuen die hun leven voor theater (OG. 2019, 135). Waar norma- moeten vormgeven. Als gevolg van dit den- le problemen opgelost kunnen worden met ken oefent ieder nostalgisch idee van cul- ideeën uit de cultuur, blijkt dit in een crisis tuur – gebaseerd op de illusie van collectieve ontoereikend te zijn. Ortega y Gasset stelt in eenheid in verleden en heden – onrecht- zijn werken dat Europa in een langere peri- vaardige macht uit over het individu, zon- ode van crisis verkeert. Een crisis in de klas- der dat iemand verantwoordelijk gehouden sieke waarden uit de traditionele bronnen kan worden voor die druk (OG. 1963a, 197). van de Europese cultuur om het moderne leven van individuen richting te geven. Het is De kern van een crisis volgens hem makkelijk om nostalgische boe- Ortega y Gasset benadrukt dus de waarde ken te schrijven over de vermeende gouden van een traditionele cultuur en geschiedenis, tijden van Grieken en Romeinen (en in ‘ons’ maar verabsoluteert deze niet. Traditionele geval de Hollanders?), maar het is ondoenlijk cultuur biedt de individuele mens een ge- om daadwerkelijk vanuit die traditie het da- reedschapskist vol met ideeën over zichzelf gelijkse leven vorm te geven (OG. 2019, 135). en de wereld, maar het is het individu dat de toepasbaarheid van die traditie voor op- De mens kan niet langer zomaar een idee uit lossingen van problemen in zijn eigen leven de gereedschapskist van zijn cultuur pakken

37 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 om zijn individuele leven en levensbeschou- debatten werden gevoerd over het belang wing opnieuw vorm te geven. Zo worden in van de handdruk in de Nederlandse cul- tijden van crisis allerlei tradities verworpen tuur? De imam die Rita Verdonk weigerde of opnieuw geslepen om tot de kern te ko- een hand te geven plaatste zich direct buiten men. Dat is ook maar goed, vindt Ortega y de grenzen van de Nederlandse cultuur. Als Gasset. Eeuwen van culturele continuïteit er een symbool van respect voor de Neder- brengen naast vele voordelen ook het nadeel landse cultuur was, dan was het wel de hand- dat de mens zichzelf veilig waant. De mens druk. Inmiddels is de handdruk als besmet verliest zijn gevoel voor het leven zelf, dat symbool door wetenschappelijke inzichten in essentie dramatisch is (OG. 2019, 136- (tijdelijk?) achter de horizon verdwenen. 17). Ortega y Gasset beschrijft het essentië- De handdruk is niet langer een effectief ge- le gevoel van het leven als het gevoel van de reedschap voor het verkrijgen van sociale schipbreukeling. Alleen ideeën die indivi- veiligheid in een verwarrende multiculture- duen helpen om dit gevoel te doorstaan, ze le samenleving. Of de arts, verpleger of ver- moed geven en ze laten zwemmen naar de zorgende wel of geen handen schudt is een toekomst zijn de kern van een cultuur (OG. irrelevante vraag geworden. De handdruk is 2019, 136-137). De rest van de cultuur is nu een culturele handeling die de dood kan het individu alleen tot last bij het vervullen verspreiden en moet dus worden vermeden van zijn eigen bestaan (OG. 2019, 141-143). om onze medische veiligheid te waarborgen. Mensen verdwalen in een woud aan culturele ideeën die allemaal om voorrang lijken te Het feit dat deze culturele verandering in een strijden (OG. 1958, 100). Maatschappelijke crisis binnen een week mogelijk is laat zich crises worden daarom niet primair veroor- verklaren vanuit Ortega y Gassets concept zaakt door een achterhaalde cultuur, maar van cultuur. Culturele ideeën moeten hel- door het grote belang dat individuen aan pen om een goed leven te kunnen leiden en cultuur zijn gaan hechten (OG. 2019, 169). om te overleven, stelde hij. Het vasthouden aan cultuur en culturele gebruiken, alsof het Het beperkte belang van traditionele godsdienstige handelingen zijn die met res- cultuur pect behandeld moeten worden, is soms ech- De kracht van de theorie van Ortega y Gas- ter ronduit gevaarlijk. Dat wil niet zeggen dat set zit in de uitleg van de beperkte waar- tradities geen functie en waardigheid heb- de van cultuur. De oplossingsgerichte de- ben. Zoals Ortega y Gasset regelmatig in zijn finitie van cultuur die hij hanteert kan de werk zegt, is het ook goed om cultuur te be- culturele dynamiek tussen twee recente houden, als deze maar wel perspectief biedt crises verhelderen; de crisis in de multi- op een vitale horizon. Traditie dient geen tri- culturele samenleving en de coronacrisis. bunaal te zijn voor het individu dat zijn eigen toekomst vorm wil geven (OG. 1969, 109). Wie kan zich nog herinneren dat er in 2004

38 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Het beperkte belang van weten- nele behoeften tegemoet te komen. Ortega schappelijke cultuur y Gasset strijdt tegen een verabsolutering Bij Ortega y Gasset komt de gehele cultuur van de wetenschappelijke cultuur die hij het tussen haakjes te staan tijdens een crisis. “terrorisme van het laboratorium” noemt Techniek, wetenschap en cultuur zijn im- (OG. 1961, 180). Hij waarschuwde in 1921 mers enkel gereedschappen om te kunnen al voor een aversie tegen de wetenschap. Niet leven (OG. 1958, 112). In tegenstelling tot omdat hij de praktische waarde van eerdere het voorbeeld van het handen schudden, prestaties ervan ontkent, maar omdat men- waarin medisch-wetenschappelijke rede sen te grote verwachtingen hebben van we- voorrang lijkt te krijgen op een traditione- tenschappelijke methodes en de wetenschap le gewoonte, wordt dus ook de wetenschap daarom een te grote plek geven in het bepa- in tijden van crisis tussen haakjes gezet. len van individuele keuzes (OG. 1961, 186).

De wetenschap bestudeert de natuur, maar Dit inzicht van Ortega y Gasset wordt dui- zelfs de natuur (inclusief leven en dood) is delijk in de discussie over het beleid rondom slechts één dimensie van het menselijke be- de coronacrisis. Dit beleid is onderbouwd staan (OG. 1961, 179). Wat betreft grote een zuivere wetenschappelijke rede. De ver- veranderingen in het leven heeft de weten- diensten van dat beleid zijn mijns inziens schap de mens niets te zeggen. Ze maken evident. Het leed in de verzorgingstehui- op zijn minst een eigenzinnige interpretatie zen, bij overlijdens en uitvaarten en bij alle om bijvoorbeeld ook aan andere emotio- andere ellende veroorzaakt door weten-

Foto: Wut_Moppie

39 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 schappelijk gefundeerde beleidsmaatrege- of deze individuen egoïstisch zijn. De illusie len, zoals het oproepen tot sociale afstand van het bestaan van een collectieve eenheid en quarantaine, laat echter de beperkingen in verleden en heden heft niet de keuzes op zien van het toedichten van een grote rol die het individu moet maken om problemen van wetenschap in het (politieke) leven. in zijn eigen leven op te lossen (OG. 1963a, 197). De meeste mensen onderschrijven dat Wetenschap stelt volgens Ortega y Gasset de wetenschappers bij het RIVM gelijk heb- altijd voortuitgang en zekerheid voor in de ben, maar willen deze kennis bewust niet toekomst, terwijl het mensenleven continu toepassen op alle onderdelen van hun leven de urgentie kent om in het hier en nu beslis- om ieder risico te minimaliseren. Mensen singen te maken die onomkeerbaar zijn (OG. accepteren soms risico’s in het bewustzijn 1961, 180-181). Wetenschappelijke inzichten dat dit het drama in hun leven kan laten in crisissituaties zijn altijd beperkt door een manifesteren. Mensen die zich niet houden gebrek aan data. De situatie is immers sterk aan de maatregelen zijn niet zomaar weg veranderd. Alleen op basis van data uit het te zetten als naïef of egoïstisch. Sommigen verleden kan worden getheoretiseerd door hebben een levensvisie waarin het drama de wetenschap, net zoals de cultuur ook al- een onlosmakelijk deel vormt van het leven. leen uit andersoortige ervaringen uit het verleden kan putten. Het resultaat hiervan is Conclusie dat tijdens een crisis er voortslepende weten- Ortega y Gasset geeft in zijn definitie van schappelijke debatten zijn zonder veel con- cultuur een grens aan de functie van cul- sensus, bijvoorbeeld over het gebruik van tuur. Juist door het stellen van die grenzen mondkapjes. Maar in een crisis moeten het wordt de waarde van cultuur duidelijk voor individu en de politiek wel degelijk ieder dag het individu (OG. 1963b, 90). Deze defi- keuzes maken in een onbekende situatie. Het nitie van cultuur als gereedschapskist vol individu moet besluiten of hij nog op bezoek succesvolle en mislukte ideeën als oplos- kan bij een doodzieke bekende. Hij moet be- sing van problemen uit het verleden verlost sluiten of hij thuis kan blijven met klachten het individu van een culturele geschiedenis als hij daardoor zijn inkomsten als (schijn) waaraan hij zich zou moeten conformeren. zelfstandige moet missen. Hij moet beslui- Liberalen willen een beperkte overheid om ten hoelang hij zijn of sociale leven stillegt. de dynamiek tussen individuen te beschermen. Ortega y Gasset vult aan dat ook het Deze zijde van het debat staat in contrast met belang van cultuur in brede zin beperkt moet de – eveneens begrijpelijke – zijde die, met blijven. Alleen door de beperkte inschat- beroep op de wetenschappelijke rede, het in- ting van het probleemoplossend vermogen dividuen kwalijk neemt egoïstische besluiten van cultuur levert deze een bijdrage aan de te maken die het collectief schaden. Vanuit individuele mens om tot oplossingen van Ortega y Gassets idee is het maar de vraag problemen te komen voor zichzelf en de

40 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 samenleving. Een crisis is alleen een crisis ______door een te groot vertrouwen in het eigen 1. Ortega y Gasset spreekt zoals meer gebrui- en collectieve kunnen om stabiliteit en voor- kelijk in zijn tijd van ras (Spaans: raza). Hij gebruikt dit concept in zijn beschouwing van de uitgang af te dwingen. Geen enkel onderdeel Spaanse cultuur om op te merken dat het ras dat van de menselijke cultuur is een oplossing deze cultuur zou dragen niet in zuiverheid be- voor individuele en collectieve feilbaarheid staat en waarschijnlijk ook nooit heeft bestaan: en crises laten dit drama duidelijk zien. “We are essentially mixed races” (OG. 1963b, 80-81). Ortega y Gasset acht discussies over etniciteit om die reden niet relevant en richt zich op het onderzoek naar de kern van de Spaanse Niels de Leeuw is docent levensbeschouwing natie en cultuur. en Global Perspectives.

Literatuurlijst • Hayek, F.A., The Constitution of Liberty, Lon- den, 2006.

• De Leeuw, N., ‘‘Niet door kracht of door geweld, maar door mijn geest zal het geschieden’. Dominee Pierson en het liberale denken van ge- lovigen’, Liberaal Reveil, 2012, nr. 2, pp. 104-107.

• Ortega y Gasset, J., History as a System: And Other Essays Toward a Philosophy of History, New York, 1961.

• Ortega y Gasset, J., Man and Crisis, New York, 1958.

• Ortega y Gasset, J., Man and People, New York, 1963a.

• Ortega y Gasset, J., Meditations on Quixote, New York, 1963b.

• Ortega y Gasset, J., Some Lessons in Metap- hysics, New York, 1969.

• Ortega y Gasset, J., The Dehumanization of Art and Other Essays of Art, Culture, and Literature, Princeton, 2019.

41 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Politiek

Slavenhandel, slavernij en het publieke debat in Nederland. Tussen activisme en wetenschap

door Piet Emmer Hoe komt het toch dat de slavenhandel en de geholpen dan de afschaffing van de slavernij. slavernij nog steeds regelmatig opduiken in de pers, als onderwerp van tentoonstellingen Iedereen zijn eigen historische el- (Tropenmuseum, Rijksmuseum), alsmede lende: slavernij versus kinderarbeid in publieke discussies zoals over Zwarte Piet Het ‘kinderwetje’ uit 1874 bepaalde immers en het racisme? Per slot van rekening is de dat kinderen onder de 12 jaar niet in fa- slavernij in de Nederlandse koloniën meer brieken mochten werken en dat uitsluitend dan 150 jaar geleden afgeschaft en is de sla- kinderen ouder dan 13 jaar (!) nachtarbeid venhandel al meer dan 200 jaar lang verbo- mochten verrichten. De geschiedenis van den. Het is dan ook nauwelijks voorstelbaar de kinderarbeid zou vele miljoenen Ne- dat het Rijksmuseum binnen afzienbare tijd derlanders moeten aanspreken, want vrij- een tentoonstelling zal maken om de afschaf- wel iedereen met wortels in ons land stamt fing van de kinderarbeid te gedenken, hoe- af van een van de slachtoffertjes. In vroe- wel die maatregel heel wat meer mensen in ger eeuwen konden immers maar weinig ons land aan een menswaardig bestaan heeft Nederlanders het zich financieel veroorlo-

42 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 ven om hun kinderen niet te laten bijdragen immers veel meer krijgsgevangenen worden aan het gezinsinkomen. Daarentegen speelt gedood. In de koloniën beweerden de slave- de slavernij slechts een rol in het verleden neigenaren zelfs dat zij de slaven regelmatig van hooguit een half miljoen Nederlanders werken bijbrachten, want in Afrika hadden van Surinaamse of Antilliaanse herkomst. ze dat niet geleerd (Walsh 2011, 414-415).

Dat laatste getal zouden we overigens nog Wetenschappelijk onderzoek heeft aange- wat kunnen verhogen door daarbij ook die toond dat beide argumenten grotendeels Nederlanders op te tellen, die afstammen onjuist zijn. Het is waar dat er in West-Afri- van slaven in Nederlands-Indië, Turkije en ka af en toe groepen mannelijke krijgsge- Marokko. Het is echter maar de vraag of ze vangenen ter dood werden gebracht als daar prijs op stellen gelet op het feit dat de onderdeel van de feestelijkheden na een vertegenwoordiger van de politieke partij overwinning of bij een regeringsjubileum Denk met veel aanhang onder Turkse Ne- van een ‘chief’, maar dat waren uitzonde- derlanders in de Amsterdamse gemeente- ringen (Law 1985, 53-87). En Afrikaanse raad voorstelde op 1 juli 2020 excuses voor mannen werkten wel degelijk op het land, de slavernij aan te bieden aan de nakome- maar meestal slechts een gedeelte van het lingen van de slaven uit… Suriname en de jaar en voornamelijk in het zware ontgin- Antillen en dus niet aan Amsterdammers, ningswerk. Vrouwen deden het dagelijkse die afstammen van Turkse slaven (Meers- werk zoals zaaien en oogsten (Eltis 2000, 92) hoek 2018). Dat lijkt erop te duiden dat alleen het Atlantische slavernijverleden Ook de voorstanders van de afschaffing gebruikt wordt voor activistische doelein- van slavenhandel en slavernij, de aboliti- den, en dat de slavernij in de niet-Wester- onisten, manipuleerden de geschiedenis. se landen wel geschiedenis is geworden. Zij waren weliswaar de eersten die harde cijfers gebruikten in hun campagne, zoals Het activisme in de slavernijgeschie- over de ruimte voor de slaven aan boord, denis de hoge sterfte en het lage geboortecijfer Het gebruik van de Atlantische slavenhan- van de slavinnen in het Caribisch gebied, del en de koloniale slavernij voor activis- maar voor hen bestond er maar één oor- tische doeleinden is bijna zo oud als deze zaak: de slechte behandeling van de slaven. verschijnselen zelf. Aanvankelijk verfraaiden de voorstanders van koloniale slavernij de Weer laat het wetenschappelijk onderzoek werkelijkheid, meestal om hun eigen belang iets anders zien. Niet de behandeling, maar in die sector te verdedigen. Zo beweerden tropische ziekten en langdurige ondervoe- de Europese slavenhandelaren dat zij veel ding in Afrika zelf voorafgaande aan de reis slavenlevens redden, want zonder de At- lijken de hoge mortaliteit aan boord van de lantische slavenhandel zouden er in Afrika slavenschepen te verklaren, want slaven uit

43 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 welvarende gebieden kenden een veel lagere zeden en gewoontes van meer dan 100 jaar sterfte dan gemiddeld (Fogel 1989, 129-131). geleden noodzakelijkerwijs moeten door- Ook de beperkte ruimte aan boord kan niet werken in het heden? Andere immigranten de oorzaak zijn, want Europese landverhui- in de VS hadden zich toch ook aangepast zers zaten nog krapper en de sterfte onder en een groot deel van hun vroegere tradi- hen was helemaal niet excessief (Emmer ties afgezworen? Bovendien bestaat er geen 2019, 134-137). Een verklaring voor het overeenstemming over de invloed van de geringe aantal geboorten is nog niet ge- interne slavenhandel op de cohesie van de vonden, hoewel feministische historici be- slavengezinnen. Bedenk daarbij dat de ver- weren dat de oorzaak een geboortestaking koop van slaven in het Zuiden van de VS veel tegen de slavernij vormde. Maar hoe komt vaker voorkwam dan op de grote plantages het dan dat in Noord-Amerika het aantal in het Caribisch gebied (Fogel 1989, 167). geboorten onder de slaven wel hoog was? Toch was ook in de VS het effect van de verkoop beperkt, want vaak kwamen alleen de Het Moynihan-rapport en de (bijna) volwassen kinderen voor verkoop in nawerking aanmerking. Ook onder de vrije kolonisten Een volgende fase in het gebruik van de sla- verliet die leeftijdsgroep meestal het gezin. vernijgeschiedenis voor activistische doeleinden vormde de jaren ’60 van de vorige De conclusies van het Moynihan-rapport eeuw. De Noord-Amerikanen werden steeds hebben lange tijd de basis gevormd voor al- welvarender, maar één groep bleef achter: lerlei activistische eisen. Als onderdeel van de zwarten. Daar wilde Patrick Moynihan, de ‘Black Power’-beweging in de VS zagen viceminister van arbeid in de regering van sommige radicale burgerrechtactivisten de Amerikaanse president Lyndon B. John- in het rapport een bevestiging van het feit son, meer van weten en in 1965 verscheen dat zwarten niet in de door blanken gedo- zijn rapport The negro family: the case for mineerde VS thuishoorden. Integratie was national action, waarin de achterstand geheel niet mogelijk en ook onnodig. Er bestond werd verklaard vanuit het slavernijverleden. bovendien geen reden om neer te kijken op Dat zwarte vaders hun vrouw en kinderen de zwarte cultuur. Waren de piramides niet vaak in de steek lieten was niet meer dan door zwarten gebouwd, namelijk de Egyp- logisch, want ten tijde van de slavernij werd tenaren? En was ook Griekenland niet door ook ieder gezinslid apart verkocht. Die ver- hen gekoloniseerd samen met de Feniciërs? kooppraktijk uit het verleden vormde ook Dat er voor al deze beweringen geen enkel de verklaring voor het feit dat zwarte vrou- wetenschappelijk bewijs bestond, hinderde wen vaak van seksuele partner wisselden. niet. Een van de voormannen van de Black Power-beweging, Stokely Carmichael, eiste Weer gooit het wetenschappelijk onder- zelfs dat zwarten in exclusief voor hen gere- zoek roet in het eten. Waarom zouden de serveerde delen van de VS de mogelijkheid

44 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Het Mauritshuis | Foto: DigitalPearls

zouden krijgen eigen antikapitalistische ge- Slavernijgeschiedenis in het meenschappen op te bouwen. De voorstan- Mauritshuis ders van ‘black separatism’ lijkt het blijkbaar In 2019 organiseerde het museum Het Mau- niet te zijn opgevallen dat zo’n tweedeling ritshuis in Den Haag een tijdelijke tentoon- als twee druppels water op de zo verfoeide stelling over het leven en werken van zijn Zuid-Afrikaanse apartheid leek (Stokely Car- naamgever: Johan Maurits van Nassau-Sie- michael 1966). Al even verwonderlijk was het gen. Deze neef van de toenmalige stadhouder feit dat zwarte feministen zich aangetrokken was niet alleen de bouwheer van het Maurits- voelden tot de Black Power-beweging, terwijl huis, maar ook een aantal jaren gouverneur volgens de door deze beweging zo bewie- van de kolonie Nieuw Holland in het noord- rookte Afrikaanse cultuur vrouwen vooral oosten van Brazilië. Volgens promovendus, hun mond moesten houden en veel kinde- columnist en kortstondig kamerlid voor ren dienden te baren (Rivka Polatnick 1996). GroenLinks, Zehni Özdil, was het ‘paleis’ van Johan Maurits betaald met geld dat de gou- Het zijn helaas niet alleen activisten die verneur verdiend had in de slavenhandel en de geschiedenis van de slavenhandel slavernij. Özdil leek niet op de hoogte te zijn en slavernij in politiek correcte zin ver- van het feit dat met de bouw van het Mau- draaien. Onder professionele histori- ritshuis al een begin was gemaakt vóórdat de ci komt dat ook voor en de nu volgende toekomstige bewoner naar Brazilië was afge- opsomming is bij lange na niet volledig. reisd en dat het dus maar de vraag is of het gouverneursinkomen van Johan Maurits no-

45 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 dig was om de financiering van de bouw rond gens?) de slavenhandel dirigeerden naar de te krijgen. We weten het niet. Johan Maurits Antillen en Suriname “met nog grotere de- was bestuurder en zijn inkomen werd door portaties… tot gevolg”. Hoezo deportaties? de West-Indische Compagnie betaald. Dat In wezen is het woord ‘deportatie’ een racis- salaris kan niet afkomstig zijn geweest uit de tische term, die impliceert dat die domme winsten van slavenhandel en slavernij, want zwartjes in Afrika niet eens in staat waren de WIC heeft grote verliezen geleden op de hun slaven te verhandelen, maar die door de slavenhandel naar Brazilië en is mede daar- Europeanen lieten afpakken. Niets is echter door failliet gegaan (Emmer 2017, 49-50) minder waar. De bemanningen van de Euro- pese slavenschepen waren helemaal niet bij Aan de samenstellers van de tentoonstel- machte Afrikaanse slaven te deporteren om ling zijn deze bedenkingen niet besteed. de simpele reden dat de Afrikanen dat niet Door in de expositie een maquette van het toestonden. Alleen de Afrikanen bepaalden Mauritshuis gemaakt van suikerklontjes te wie ze tot slaaf maakten, waar ze hun slaven tonen, verlieten de meeste bezoekers de ten- verkochten alsmede de samenstelling naar toonstelling met de indruk dat de opbrengst geslacht en leeftijd. In West-Afrika hadden van de door slaven gemaakte suiker en het de Europeanen geen enkele politieke en mi- Mauritshuis onlosmakelijk met elkaar ver- litaire macht. Het lijkt me onaannemelijk dat bonden waren. En dat terwijl in slechts Fatah-Black, een professioneel historicus, één brief uit Den Haag aan Johan Maurits daarvan niet op de hoogte is. Hij gebruikt in Brazilië melding werd gemaakt van het het woord ‘deportaties’ met opzet om daar- roddelverhaal dat zijn nieuwe huis door mee de rol van de Europeanen in de Atlanti- sommige Hagenaars het ‘maison du sucre’ sche slavenhandel te vergroten, de essentiële werd genoemd. Normaal gesproken con- rol van de Afrikanen in de slavenhandel weg troleert een historicus eerst of deze mede- te poetsen en het schuldgevoel bij de bezoe- deling ook elders in de bronnen voorkomt, kers van de tentoonstelling aan te wakkeren. maar als het om slavernij gaat lijken zulke professionele regels niet langer te gelden. Maar er zijn nog meer bijschriften, die be- wijzen dat een universitaire opleiding noch Hoe moeilijk het is om de essentiële rol van een universitaire functie garant staat voor de Afrikanen in de slavenhandel te accepte- een afgewogen beeld van de slavenhandel ren wordt eveneens duidelijk in de bijschrif- en slavernij. In een bijschrift bij het portret ten van de tentoonstelling. Die zijn door ver- van Govert Flinck van een ‘meisje bij een schillende auteurs aangeleverd. In een van kinderstoel’ beweert professor Gloria Wek- die teksten beweert Karwan Fatah-Black, ker dat het stukje suiker, dat op het blad universitair docent aan de Universiteit Lei- van de kinderstoel ligt, gemaakt is door den, dat na het verlies van Brazilië de ‘opvol- “leeftijdgenootjes en hun ouders in de hete gers’ van Johan Maurits (wie zijn dat overi- zon”. Dat is hoogst onwaarschijnlijk, want

46 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 de jonge kinderen in de leeftijd van de ge- gon in 1630 en eindigde in 1863, was zowel portretteerde werden op de suikerplantages het door de Nederlanders vervoerde aantal overdag toevertrouwd aan een ‘creolenma- slaven als de omvang van de in ons land ge- ma’. Het is juist dat oudere kinderen moesten ïmporteerde producten uit West-Indië vele meehelpen op de plantage, maar zou me- malen kleiner dan die specifieke periode. vrouw Wekker een 17e-eeuws land kunnen Het exacte percentage heeft het Internati- noemen, waar zulke kinderen niet werden onale Instituut voor Sociale Geschiedenis ingeschakeld in het arbeidsproces? In Ne- niet uitgerekend, want dan had iedereen derland was kinderarbeid wijdverbreid en het persbericht weggelachen (IISG 2019). is het zelfs later afgeschaft dan de slavernij in de koloniën (Abaka e.a 2019, 63, 108). Ook in een ander onderdeel van het hiervoor genoemde onderzoek lijkt niet de we- Het activisme van het Internationale tenschap, maar het activisme de drijfveer te Instituut voor Sociale Geschiedenis zijn geweest. Karin Lurvink heeft uitgezocht Activisme beïnvloedt niet alleen musea. Ook hoe de slavenschepen werden verzekerd. wetenschappelijke instituten blijken daar- Daarover publiceerde zij het artikel met de voor niet immuun. Zo heeft het Internatio- opmerkelijke titel ‘The insurance of mass naal Instituut voor de Sociale Geschiedenis murder’. In een kraakhelder betoog zet Lur- (IISG) te Amsterdam de afgelopen jaren vink uiteen hoe verzekeraars in het midden onderzoek gedaan naar de bijdrage van de van de 18e eeuw hun polisvoorwaarden ver- slavenhandel en slavernij aan het Nationale anderden en vergoedingen begonnen uit te Inkomen van Nederland. De onderzoekers keren voor slaven die tijdens een opstand kwamen tot de conclusie dat rond 1770 die of bij een ontsnappingspoging door de be- bijdrage ongeveer vijf procent bedroeg. Dat manningsleden waren gedood. Helaas doet was iets meer dan eerdere schattingen aan- de onderzoekster ernstig afbreuk aan het gaven (Brandon en Bosma 2019, 5–46). Het wetenschappelijke karakter van haar studie IISG bracht echter een persbericht uit, waarin door in haar conclusie te suggereren dat de de slavenhandel en slavernij “de kurk” van de gewijzigde polisvoorwaarden het neerslaan toenmalige Nederlandse economie werden van de slavenopstanden aan boord bloedi- genoemd. Dat is opmerkelijk, want vijf pro- ger heeft gemaakt. De verzekering betaalde cent kan nooit dé kurk zijn, dat was de andere immers toch de waarde van de gedode sla- 95 procent. Bovendien werd in de toelichting ven. De database slavevoyages.org laat ech- verzwegen dat de eerste helft van de jaren 70 ter zien dat de sterfte op alle Nederlandse van de 18e eeuw een ongekende hausse liet slavenschepen na 1750 sterk daalde, ook op zien zowel in de slavenhandel als in de aan- die schepen waar een opstand was uitge- voer van koffie en suiker uit West-Indië. Als broken. Kortom, uit het onderzoek naar de we kijken naar het gemiddelde van de gehele scheepsverzekeringen moest blijkbaar een periode van de koloniale slavernij, die be- resultaat komen dat paste in de opgeklopte

47 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 conclusies van het onderzoeksproject als ge- eigen mensen als onder de slaven uit Afrika heel. Eerlijk toegeven dat slavenarbeid maar een sterfte getolereerd waarvan we nu nacht- een marginale bijdrage aan de Nederlandse merries zouden krijgen. Met als resultaat economie had geleverd en dat de slavenhan- dat de Europese consumenten tegen relatief del steeds effectiever functioneerde pasten lage kosten tandcariës en longkanker kregen. het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis niet (Lurvink 2020, 210-238) Is de afschaffing van de slavernij het gevolg van het slavenverzet? Er is niets aan te doen: de slavenhandel was We kunnen nog vele bladzijden vullen over van beperkt economisch belang en alle po- de invloed van het activisme op de weten- gingen om die handel tot een belangrijke schappelijke geschiedvorsing. Onlangs be- bron van welvaart te maken zijn tot nu toe gonnen activisten ook te morrelen aan het mislukt en dat geldt eveneens voor de At- traditionele beeld van de afschaffing van lantische slavenhandel van andere landen. de slavernij, want daarin spelen de aboliti- En wat voor de handel gold, is ook van toe- onisten, de blanke voorstanders van de af- passing op de slavernij. Het lijkt te bizar schaffing in de koloniale moederlanden, de voor woorden, maar voor wat suiker, tabak hoofdrol. Enerzijds waren dat protestantse en koffie en later katoen hebben de Euro- activisten, die in de slavernij een belemme- peanen grote risico’s genomen, miljoenen ring zagen voor de verbreiding van het chris- mensen tegen hun zin naar een ander con- telijk geloof en anderzijds liberalen, die hun tinent gebracht en daarbij zowel onder hun afkeer van de slavernij baseerden op het werk

Portret van een senior handelaar van de VOC door Aelbert Cuyp, ca. 1640

48 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 van Adam Smith. Deze grondlegger van de van de Keti Koti-herdenking op 1 juli 2020 economische wetenschap beweerde in zijn deze mythe weer op te poetsen door de Haï- An inquiry into the nature and causes of the tiaanse opstand het begin van het einde van wealth of nations (1776) dat: “The experien- de slavernij te noemen (Fatah-Black 2020). ce of all ages and nations, I believe, demon- Het chaotische Haïti vormde echter hele- strates that the work done by slaves, though maal geen grote dreiging voor de slavernij it appears to cost only their maintenance, is elders in de wereld. Na Haïti bleven overal in the end the dearest of any. A person who in de wereld de aan- en verkoopprijzen van can acquire no property, can have no other slaven stijgen en ook de Afrikanen bleven interest but to eat as much, and to labour gewoon slaven leveren onder wie overigens as little as possible. Whatever work he does steeds meer vrouwen en kinderen. Hadden beyond what is sufficient to purchase his own het slavenverzet en de geslaagde opstand in maintenance, can be squeezed out of him by Haïti de winstgevendheid van de slavernij violence only, and not by any interest of his ondermijnd, dan was de slavenhandel wel ge- own”. Dat slavernij in landen met arbeids- krompen en waren de prijzen van de slaven schaarste wel degelijk rendabeler was dan zeker gedaald. Blijkbaar zagen de slavenhan- vrije arbeid paste niet in de liberale ideologie. delaren en de slavenbezitters het verzet en de opstanden als een bedrijfsrisico, waarvan Dat de slavenbevrijding het werk was van de kosten meer dan goed werden gemaakt witte protestanten en liberalen bevalt veel door het feit dat slavenarbeid in de Nieuwe hedendaagse activisten niet. Valt daar niet Wereld goedkoper was dan vrije arbeid. De wat aan te doen? En ja hoor, de laatste jaren geslaagde slavenopstand op Haïti gaf juist zijn er een paar studies verschenen, waarin een stimulans aan de slavenhandel. Haïti niet het abolitionisme maar het slavenverzet was vroeger de grootste suikerproducent ter als de belangrijkste oorzaak voor de beëin- wereld geweest en door het wegvallen van diging van de slavernij wordt aangewezen. deze exporten gingen de slaveneconomieën Dat verzet zou de slavernij economisch on- in Cuba en Brazilië nog een glanzende toe- rendabel hebben gemaakt. Kijk maar naar komst tegemoet. Na Haïti werden er zelfs de slavenopstand op Saint-Domingue, het nog drie miljoen (!) slaven van Afrika naar Franse deel van het eiland Hispaniola. Daar de Nieuwe Wereld gebracht. De Haïtiaanse bevrijdden de slaven zichzelf en riepen in opstand bevorderde niet alleen de groei van 1804 de zwarte republiek Haïti uit. Welke de plantageslavernij elders, maar belemmer- slaveneigenaar kon daarna nog rustig sla- de bovendien het tempo van de slavenbe- pen? Niet de witte wet, maar het zwarte ver- vrijding wereldwijd, omdat het chaotische zet had een einde gemaakt aan de slavernij. en door burgeroorlogen verscheurde Haïti Er zijn talloze aanwijzingen dat deze laatste de voorstanders van slavernij een krachtig constatering onjuist is. Toch probeerde Fa- argument leverde de afschaffing op de lange tah-Black in zijn feestrede ter gelegenheid baan te schuiven (Drescher 2009, 176-177).

49 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Het kostenvoordeel van de slavernij en geen geld, maar wel loon. Kijk bijvoorbeeld het schier onuitputtelijke aanbod van sla- naar de plantage ‘Catharina Sophia’ in Su- ven in Afrika zorgden ervoor dat de sla- riname, waar de slaven in de 19e eeuw ge- venhandel en de slavernij nog veel langer middeld 94,57 gulden aan voedsel en 13,58 hadden kunnen voortbestaan als blanke, gulden aan kleding en huishoudelijke arti- deftige mannen in de parlementen in Eu- kelen ontvingen inclusief huisvesting, medi- ropa en de VS daar geen stokje voor had- sche zorg en het gebruik van een moestuin. den gestoken. Dat is geen politiek cor- In dezelfde tijd verdienden de landarbeiders recte conclusie, maar het is niet anders. in Drenthe ongeveer 150,00 gulden per jaar, maar dan zonder gratis huisvesting, dok- Activisme en het geschiedenison- tershulp en een moestuin. Overigens was derwijs: de nieuwe canon het ook in Nederland toen heel gebruike- Het activisme heeft inmiddels ook het on- lijk om op het platteland een deel van het derwijs bereikt. In de onlangs onthulde nieu- loon in natura uit te betalen (Canon van we canon van de Nederlandse geschiedenis Nederland 2020; Emmer 1998, 167-202). is dat op verschillende plaatsen te merken. Zo wordt er in de tekst van het ‘venster’ over Conclusie admiraal Michiel de Ruyter op gewezen dat Waarom wordt het slavernijverleden maar diens “zeemanscarrière ter discussie staat” in geen geschiedenis, terwijl dat wel het geval verband met “de verovering van de handels- is met de lange en moeilijke strijd tegen kin- forten op de Afrikaanse westkust, waarmee derarbeid, de formele en informele discri- Nederland zijn positie in de slavenhandel kon minatie van arbeiders, vrouwen, homosek- behouden”. Waarom ontbreken in die tekst de suelen en gehandicapten, de uitsluiting van namen van zijn buitenlandse collega-vloot- ‘asocialen’, de beperkte toegang tot onder- voogden, die wel weigerden zulke forten te wijs, de slechte arbeidsvoorwaarden, de hon- her- en veroveren? Die namen zijn er niet. gerlonen, de onhygiënische huisvesting en Dat verzwijgt de canon, want dan zouden de de onbetaalbare gezondheidszorg. Hierover leerlingen begrijpen dat het morele kompas hoor je de afstammelingen van al deze ge- van De Ruyter niet afweek van dat van zijn maltraiteerde groepen bijna nooit. Zelfs het tijdgenoten en dat de discussies over diens eeuwenoude antisemitisme met z’n discrimi- zeemanscarrière een anachronisme zijn. Als natie en pogroms lijkt vergeten met uitzon- je leerlingen iets van historisch besef wilt bij- dering van de Holocaust. Volgens onze hui- brengen, kun je dit venster beter overslaan. dige normen werden in de afgelopen eeuwen vrijwel alle bevolkingsgroepen in binnen- en Dat geldt ook voor de canontekst over de buitenland geconfronteerd met groot en in- slavernij, want daarin wordt unverfroren de grijpend onrecht en het is dan ook begrijpe- leugen gepresenteerd dat de slaven “niets be- lijk dat de Nederlandse regering aarzelt om taald” kregen. Nee, de slaven kregen meestal alleen de historische ellende van één groep te

50 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 erkennen. Al die verschillende zwarte blad- • Emmer, P.C., Het zwart-wit denken voorbij. Een zijden zouden je trouwens doen vergeten dat bijdrage aan de discussie over kolonialisme, slavernij en er volgens internationaal onderzoek vandaag migratie, Amsterdam, 2017. de dag in Nederland een van de welvarendste • Emmer, P.C., The Dutch in the Atlantic Economy, en gelukkigste bevolkingen ter wereld woont. 1580-1880. Trade, Slavery and Emancipation, Al- dershot, 1998.

P.C. Emmer is emeritushoogleraar geschiede- • Fatah-Black, K., ‘Waar de ketenen begonnen te bre- nis van de Europese expansie aan de Univer- ken’, Dipsaus, 17 juli 2020, URL: https://www.dipsaus. org/exclusives-posts/2020/7/2/waar-de-ketenen-be- siteit Leiden. gonnen-te-breken-de-in-nederland-vergeten-afschaffing-van-1793. Literatuurlijst • ‘Canon van Nederland’, Canon van Nederland, 22 • Fogel, R.W., Without Consent or Contract. The Rise juni 2020, URL: https://www.canonvannederland.nl/. and Fall of American Slavery, New York, 1989.

• ‘Hoe belangrijk was de Atlantische slavernij voor • Law, R., ‘Human Sacrifice in Pre-Colonial Africa’, de Nederlandse economie in de achttiende eeuw?’, African Affairs, 1985, nr. 334, pp. 53-87. International Institute of Social History, 25 juni 2019, URL: https://iisg.amsterdam/en/news/slavernijonder- • Lurvink, K., ‘The Insurance of Mass Murder. The zoek-pers. Development of Slave Life Insurance Policies of Dutch Private Slave Ships, 1720-1780’, Enterprise and Society, • Abaka, E. e.a., Bewogen beeld. Op zoek naar Johan 2020, nr. 1, pp. 210-238. Maurits. Shifting Image. In Search of Johan Maurits, Den Haag, 2019. • Meershoek, P., ‘Denk: Amsterdam moet excuses aanbieden voor slavernij’, Het Parool, 26 juni 2018, • Bosma, U., Brandon, P., ‘De betekenis van de At- URL: https://www.parool.nl/nieuws/denk-amster- lantische slavernij voor de Nederlandse economie in dam-moet-excuses-aanbieden-voor-slavernij~bab01e- de tweede helft van de achttiende eeuw’, TSEG/ Low ab/. Countries Journal of Social and Economic History, 2019, nr. 2, pp. 5-46. • Moynihan, D.P., The Negro Family: The Case for National Action, Washington D.C., 1965. • Carmichael, S., ‘What we want’, The New York Re- view of Books, 1966, vol. 7, pp. 5-8. • Rivka Polatnick, M., ‘Diversity in Women’s Libe- ration Ideology: How a Black and a White Group of • Drescher, S., Abolition. A history of slavery and antis- the 1960s Viewed Motherhood’, Signs, 1996, nr. 3, pp. lavery, Cambridge, 2009. 679-706.

• Eltis, D., The Rise of African Slavery in the Americas, • Walsh, L.S., ‘Slavery in the North American Main- Cambridge, 2000. land Colonies’, in: D. Eltis en S.L. Engerman red., The Cambridge World History of Slavery, vol 3, Cambridge, • Emmer, P.C., Geschiedenis van de Nederlandse sla- 2011, pp. 407-430. venhandel, Amsterdam, 2019.

51 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Onderwijs

Wie bepaalt wat een goede burger is? Een kritische blik op het wetsvoorstel ter verduidelijking van de burgerschapsopdracht

door Niek van Steensel “Er is een zorg dat het voor scholen mo- jongeren tot verantwoordelijke burgers.1 In gelijk is om de burgerschapsopdracht niet 2018 publiceerde het ministerie van Onder- uit te voeren zoals die bedoeld is. De bur- wijs, Cultuur en Wetenschap het concept gerschapsopdracht in de wet wordt daar- wetsvoorstel ter verduidelijking van de bur- toe verduidelijkt, zodat de inspectie daar gerschapsopdracht zoals in het regeerak- scherper op kan toetsen en handhaven. Het koord al aangekondigd was. Dit wetsvoorstel doel is en blijft dat een school in al haar ui- ligt momenteel bij de Tweede Kamer en de tingen handelt in lijn met de democrati- meningen hierover lopen sterk uiteen. Waar sche rechtsstaat” (Regeerakkoord 2017, 10). de een het ziet als inbreuk op vrijheden, vindt een ander het niet ingrijpend genoeg om Burgerschap is een ‘hot topic’. Mede door de onderwijskwaliteit te kunnen garanderen. recente ophef rondom het Cornelius Haga Lyceum is er veel aandacht voor de rol die Het wetsvoorstel beoogt helderheid te ver- scholen dienen te spelen in de vorming van schaffen door een duidelijk kader voor

52 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 scholen te bieden en de vrijblijvendheid maakt, namelijk tussen de politiek-juridi- weg te nemen door een strengere opdracht sche, sociaal-culturele en morele dimensies te formuleren. In dit artikel zal ik uiteen- van burgerschap (Onderwijsraad 2018, 6). zetten waarom het wetsvoorstel niet effectief zal zijn in het behalen van de bo- Burgerschap in politiek-juridische zin is bur- venstaande doelen. Daarnaast zal ik de gerschap in de vorm van nationaliteit. Dit be- rol van de overheid met betrekking tot het treft met name de relatie tussen overheid en burgerschapsonderwijs beschrijven om burger en gaat over de rechten en plichten die tenslotte een suggestie te geven van wat bij het staatsburgerschap horen. De verticale de doelstelling van dit beleid moet zijn. relatie tussen overheid en burger heeft echter ook invloed op de horizontale verhouding De effectiviteit van de burgerschaps- tussen burgers. Onder de politiek-juridische opdracht dimensie valt bijvoorbeeld de kennis van het Om de effectiviteit van het voorstel te be- politieke systeem en de rechtsstaat, omdat oordelen moet worden ingeschat in hoe- dit nodig is om volwaardig te kunnen parti- verre het tegemoet zal komen aan de gestel- ciperen in de samenleving. In Bezielend verde doelstellingen. Het wetsvoorstel beoogt band, de in 2018 verschenen publicatie van kort gezegd twee problemen op te lossen. de TeldersStichting over de ‘basisgrammati- Enerzijds moet de nieuwe wet duidelijkheid ca’ van het Nederlandse burgerschap wordt verschaffen zodat scholen weten wat er van dit “(…) het recht om rechten te hebben in hen verwacht wordt, anderzijds moet de een politiek verband” genoemd (Ellian 2018, wet een meer verplichtend karakter krijgen 6). Bij de sociaal-culturele dimensie gaat het om scherper toezicht mogelijk te maken. om sociale verbanden in de samenleving; hoe mensen zich tot elkaar verhouden. De De wettelijke opdracht gaat over burger- identificatie van burgers met groepen en so- schapsonderwijs. Maar waar staat het begrip ciale verbanden. Sociale cohesie, maatschap- burgerschap eigenlijk voor? Voor dit artikel pelijke betrokkenheid en actief burgerschap sprak ik met een aantal respondenten die zijn begrippen die hier sterk mee verbonden met burgerschapsonderwijs te maken heb- zijn. De morele dimensie tenslotte behelst ben.2 Zij vonden het stuk voor stuk lastig de persoonlijke overtuigingen van indivi- om exact te formuleren wat het begrip bur- duen over wat fatsoenlijk en beschaafd is. gerschap precies inhoudt. Dit was uiteraard Die morele dimensie hangt samen met de te verwachten. Burgerschap is een ontzet- waarden die een individu of een groep indi- tend brede term die veel gehanteerd wordt, viduen aanhangt. Zo zal een liberaal de na- maar zelden specifiek wordt gedefinieerd. druk leggen op de persoonlijke verantwoor- Het begrip is op verschillende manieren te delijkheid van een burger richting overheid specificeren. De Onderwijsraad hanteert het en samenleving. Politieke stromingen als het onderscheid dat de pedagoog Gert Biesta liberalisme en socialisme vormen zich rond-

53 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 om waarden en beheren in die zin altijd op- bruikt lijkt te worden als ‘Haarlemmerolie’ vattingen die in de morele dimensie vallen. voor een veelheid aan kwalen, blijft het on- duidelijk waar we het precies over hebben. Je zou kunnen zeggen dat de politiek-juridische dimensie het macro-perspectief van Burgerschap in algemene zin kan dus gaan burgerschap behelst. Het meso-perspectief over het schoonvegen van het trottoir voor is de sociaal-culturele dimensie en betreft de ons huis na een sneeuwbui, maar ook over samenleving. De morele dimensie is het mi- het recht op een uitkering bij werkloosheid. croperspectief, waarbij het gaat om de per- De politiek-juridische invulling van burger- soonlijke overtuigingen en waardeoriëntatie schap is vastgelegd in wetten en regels en waaruit een visie gevormd wordt over wat bepaalt de rechten en plichten van burgers een goede burger is. Een indeling als deze is ten opzichte van de staat. Vanuit deze verti- zinvol om meer inzicht in de term te genere- cale verhouding kunnen we ook rechten en ren. Maar dit is slechts één van de verschil- plichten afleiden die in horizontale zin gel- lende indelingen die mogelijk zijn. En ook den, tussen burgers onderling. In Bezielend internationaal wordt citizenship vaak uit- verband wordt het voorbeeld gegeven van eenlopend gedefinieerd. Ieder gesprek of de- het huisrecht (Ellian 2018, 54). Als de over- bat over burgerschap heeft dan ook baat bij heid het huisrecht van iemand moet garan- een heldere begripsbepaling om te verzeke- deren, moet zij ook optreden tegen andere ren dat alle partijen over hetzelfde spreken. burgers die het huis binnendringen. Op deze manier zijn rechten en plichten in verticale Wat ‘goed burgerschap’ precies is, vonden en horizontale zin wederzijds verbonden. de respondenten vaak een lastige vraag. De antwoorden waren dan ook zeer divers. Buiten de politiek-juridische dimensie van Goede burgers… “nemen hun verantwoor- burgerschap wordt het echter ingewikkelder. delijkheid”, “kennen hun eigen waarden Er zullen weinig mensen ontkennen dat het en zoeken van daaruit het contact”, “zijn sociaal is om de sneeuw van ‘het eigen stuk- kritische burgers”, “zijn christelijke bur- je’ trottoir te vegen na een sneeuwbui, maar gers”, “kennen en respecteren de verschil- als iemand dit verzuimt zal diegene ook niet len in de samenleving” enzovoort. Hoewel direct als ‘slecht burger’ te boek komen te de respondenten veelal dezelfde begrippen staan. Laat staan dat het strafbaar zou zijn.3 gebruikten, gaven ze deze vaak verschillen- Het siert een burger als hij zijn verantwoor- de invullingen. “Verantwoordelijkheid” en delijkheid op deze manier neemt, maar het “betrokkenheid” kunnen op verschillende is niet wenselijk als de overheid in wetten en manieren uitgelegd worden. Deze diversi- regels gaat vastleggen wat iemand met zijn teit aan interpretaties geeft wel aan dat het eigen stukje grond moet doen bij bepaal- begrip burgerschap niet helder omlijnd is. de weersomstandigheden. Hoewel we wel Waar burgerschap in het publieke debat ge- aanvoelen dat bepaald gedrag wenselijk is,

54 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 is de overheid terughoudend in het ver- je zou kunnen duiden als ‘participatief bur- plichten hiervan. gerschap’ (Westheimer & Kahne 2004, 240).

Het wetsvoorstel ter verduidelijking van de Het past in een communitaristische trend burgerschapsopdracht geeft geen heldere waarbij de overheid zich terugtrekt en ver- definitie van burgerschap. Het burgerschap- antwoordelijkheid bij burgers legt (Verhoe- sonderwijs dient zich te richten op ‘actief ven & Ham 2010, 12). Burgers zijn echter vrij burgerschap’ en ‘sociale cohesie’: “Met ac- om zich passief op te stellen en niet te par- tief burgerschap worden de bereidheid en ticiperen zonder dat dit gegeven hen kwali- het vermogen bedoeld om deel uit te maken ficeert als slechte of minder goede burgers. van de Nederlandse samenleving en daar- aan een actieve bijdrage te leveren” (Tweede De Onderwijsraad adviseerde in 2018 om Kamer 2019a, 10). Hoewel de democrati- burgerschap in het wetsvoorstel smaller te sche rechtsstaat in zijn functioneren afhan- definiëren om meer duidelijkheid te kunnen kelijk is van burgers die in bepaalde mate bieden voor scholen. Dit zou helder maken actief zijn, kan dit niet worden afgedwon- wat de overheid verwacht van scholen en gen. De overheid is in die zin dan ook niet wat scholen en individuen zelf mogen be- in staat haar eigen bestaansvoorwaarden palen. De Onderwijsraad stelt voor om de af te dwingen. Actief burgerschap is mis- term ‘actief burgerschap’ te vervangen door schien nastrevenswaardig, maar het is zeker ‘democratische burgerschap’ (Onderwijs- geen neutraal begrip. Het gaat namelijk uit raad 2018, 8-9). Het ministerie van Onder- van een bepaalde visie op burgerschap, wat wijs, Cultuur en Wetenschap gaat hier echter

55 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 niet in mee omdat het een bredere burger- sico dat de uiteindelijke wet een ‘papieren schapsopdracht wenst en de voorstellen van tijger’ zal blijken te zijn is daarmee groot. de Onderwijsraad tot een versmalling zou leiden. De regering wenst een “basale, ge- In de curriculumherziening van Curricu- meenschappelijke kern gericht op kennis, lum.nu is burgerschap extensief uitgewerkt. vaardigheden en houding ten aanzien van de Bestuurders uit mijn onderzoek gaven aan basiswaarden van de democratische rechts- blij te zijn met de houvast die deze uitwer- staat vast te leggen” (Tweede Kamer 2019a, king geeft. De formuleringen zijn zorgvul- 29). ‘Basaal’ is in de praktijk echter vooral dig en open, waardoor er voor scholen nog ‘vaag’. Geen bestuurder uit het onderwijs ruimte is voor eigen invulling. Kritische die ik heb gesproken wist namelijk uit te noot echter is dat het ondoorzichtig is hoe de leggen wat het kabinet nu precies van hem mondiale vraagstukken bepaald zijn. Bouw- of haar verwacht in het wetsvoorstel. Daar- stenen als ‘technologische burgerschap’ ko- mee slaat het ministerie de plank mis als het men wat uit de lucht vallen. De bouwstenen gaat om het doel om meer duidelijkheid te zijn feitelijk maatschappelijke vraagstukken verschaffen. Het ministerie wil graag een die geagendeerd worden in het onderwijs, ‘brede’ opdracht, maar dat lijkt nog steeds maar waarom deze onderwerpen? Hoe actu- vooral een vage opdracht te zijn. Het is dan eel zijn die mondiale vraagstukken over tien ook maar de vraag in hoeverre de Inspec- jaar? Desondanks biedt dit document wel tie van het Onderwijs nu meer handvatten een heldere basis en indeling voor scholen heeft om in te grijpen mocht dat nodig zijn. om hun curriculum onder de loep te nemen.

Als het wetsvoorstel zich zou beperken tot De wenselijkheid van een overheid een politiek-juridische invulling, zou dit die burgerschapsonderwijs scherp geformuleerd kunnen worden, waar- voorschrijft door er duidelijkheid ontstaat en de Inspec- De overheid wil kunnen ingrijpen bij scho- tie een stevige basis heeft voor toezicht. len waar het burgerschapsonderwijs de de- Burgerschap binnen de sociaal-culturele en mocratische rechtsstaat ondermijnt. Dit mo- morele dimensies kan de overheid moeilijk tief komt duidelijk naar voren in de passage voorschrijven, omdat ze dan inbreuk zou uit het regeerakkoord waar dit artikel mee maken op artikel 23 van de Grondwet en begint. Hoewel er bij het Haga Lyceum sig- andere verworven vrijheden. De keuze om nalen van ongewenste invloeden naar voren het begrip burgerschap breed te houden kwamen, meldde de Inspectie van het On- voorkomt dus dat ze specifiek en duidelijk derwijs dat alle scholen aan de (oude) wet- kan zijn. Het wetsvoorstel fungeert hiermee telijke opdracht voldoen (Inspectie van het als een visnet dat een groot gebied bestrijkt, Onderwijs 2016). Het lijkt alsof de regering maar tegelijkertijd zulke grote mazen heeft ook inhoudelijk invloed wil uitoefenen op dat vrijwel alles er doorheen glipt. Het ri- de invulling van het burgerschapsonderwijs

56 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 om in situaties als bij het Haga Lyceum meer overheid iets inhoudelijk zou voorschrijven mogelijkheden te hebben om in te grijpen. In over datgene wat door burgers op diezelfde de praktijk zijn dit soort antidemocratische overheid bevochten is. In politiek-juridische of antirechtsstatelijke invloeden op het in- zin is overheidsbemoeienis gewenst, omdat stitutioneel niveau van een school zeer zeld- rechten gegarandeerd moeten blijven, maar zaam. Dit wetsvoorstel en de aandacht voor tegelijkertijd wordt deze bemoeienis ook een scherpe burgerschapsopdracht werd in beperkt door diezelfde politiek-juridische de interviews met schoolbestuurders ook wel component van burgerschap. Burgers mogen geduid als een politieke reactie op de zorgen verschillend denken over wat het goede sa- rondom reformatorisch en met name isla- menleven is, zolang het de rechtsstaat maar mitisch onderwijs. Het wetsvoorstel zou een eerbiedigt. Het goede samenleven is vooral politieke impuls zijn, bedoeld om daadkrach- in het beheer van de samenleving zelf. Bur- tig over te komen en uitwassen als het Haga gerschap in sociaal-culturele en morele zin Lyceum weg te organiseren. Dit zou de ge- draait om het goede samenleven. Iets waar wenste ‘houding tegenover de basiswaarden de samenleving zelf verantwoordelijk voor is. van de democratische rechtsstaat’ verklaren. Die samenleving constitueert en beperkt te- Deze wens staat op gespannen voet met de gelijkertijd de individuele vrijheden van bur- vrijheid van onderwijs. Hebben individuen gers. Burgerschap brengt naast rechten ook niet de vrijheid om zelf hun houding tegen- plichten met zich mee. Er zit een wederkerig- over de basiswaarden te bepalen? Zolang ze heid in samenleven in de zin dat we continu zich maar aan de spelregels van de demo- de juiste balans moeten zoeken tussen vrij- cratische rechtsstaat houden zie ik geen pro- heid en verbondenheid. Hoewel de overheid bleem met mensen die diezelfde spelregels zich logischerwijs stimulerend opstelt als het ter discussie stellen. Dit zou in ieder geval gaat om het bevorderen van actief burger- voorkomen dat we ze te veel voor lief nemen schap en sociale cohesie, kan en mag zij dit en vergeten hoe deze tot stand gekomen zijn. niet afdwingen. We moeten er dan ook voor waken dat de overheid niet inhoudelijk gaat Historisch gezien is burgerschap bevoch- voorschrijven wat goede burgers zouden zijn. ten op willekeur en rechtsongelijkheid van overheidswege. Vanuit deze context staat Naast ‘actief burgerschap’ is sociale cohesie burgerschap en het begrip ‘burger’ voor de het doel van de burgerschapsopdracht. Het veroverde rechtspositie van burgers ten op- burgerschapsonderwijs dient deze te bevor- zichte van de staat en garandeert het gelij- deren. In de sociale monitor van 2018 werd ke rechten van de inwoners van een staat.4 geconstateerd dat ondanks een stijgend ver- Zo kan burgerschap gezien worden als een trouwen in de samenleving, mensen zich voorwaarde voor het realiseren van persoon- zorgen maken om het gebrek aan sociale lijke vrijheid (Ellian 2018, 9-10). Er zit dan cohesie. Het samenleven wordt gezien als ook iets tegenstrijdigs in het gegeven dat de het grootste maatschappelijke probleem van

57 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Nederland (SCP SNN 2018, 28). Onze toe- Iedereen baseert zich uiteindelijk op waar- nemend diverse samenleving lijkt moeite den en geeft daar verschillend gewicht aan. te hebben met het vinden van een gemeen- Het burgerschapsvoorstel neemt de klas- schappelijke basis. Hoewel burgerschaps- sieke basiswaarden van vrijheid, gelijkheid vorming ongetwijfeld een positieve invloed en solidariteit als uitgangspunten (Tweede kan hebben op de sociale cohesie, betekent Kamer 2019a, 12). Er bestaat echter op ba- dit wel een verschuiving van het begrip. Van sis van deze waarden een veelheid aan ver- bevochten rechtspositie naar een instru- schillende ideologieën. Zo zal een liberaal ment ter bevordering van de sociale cohesie. vrijheid het hoogst waarderen en een socialist gelijkheid. Hoe kunnen scholen op Is burgerschapsonderwijs dan wel wenselijk? een goede manier burgerschapsonderwijs Jazeker. Burgerschapsonderwijs is noodza- geven als de inhoudelijke normen zich be- kelijk om mensen in staat te stellen volwaar- perken tot de politiek-juridische dimensie? dig deel te nemen aan de samenleving. Ook als burgerschap strikt vanuit politiek-juri- Organiseer democratisch conflict disch oogpunt wordt gezien is kennis over Ook binnen de politiek-juridische dimensie het functioneren van de democratische van burgerschap zijn er veel inhoudelijke rechtsstaat en haar instituties nodig. Leer- normen te stellen op het gebied van kennis lingen moeten leren de rechten van anderen en vaardigheden. Het kennen van de Grond- te eerbiedigen en ze moeten weten wat hun wet, de instituties enzovoort zijn heel billijke eigen rechten zijn. Hier zou de overheid vereisten vanuit de overheid. Dat de burger- wel degelijk voorwaarden mogen stellen. schapsopdracht zich beperkt tot deze dimen- De overheid zou het wenselijk moeten sie betekent echter niet dat het niet wenselijk vinden dat leerlingen eigen opvattingen is als leerlingen ook les krijgen over bur- vormen over samenleven. Hoewel zij hier gerschap in sociaal-culturele en morele zin. inhoudelijk niet over mag beslissen, kun- Dit moet alleen geen onderdeel zijn van de nen de scholen wel verplicht worden om scherpe wettelijke opdracht. Om leerlingen dit onderdeel te maken van het onderwijs. hun plek in de samenleving te laten inne- Scholen kunnen een verantwoordingsplicht men moeten zij zich verhouden tot andere krijgen waarbij ze rekenschap geven van burgers en maatschappelijke uitdagingen. hun inspanningen op dit vlak, waarbij ze de Hoe ze dit doen mogen zij zelf bepalen, maar vrijheid krijgen dit vorm te geven binnen de ze moeten hier wel op voorbereid worden. eigen opvattingen en signatuur. Kort gezegd Het is goed als leerlingen hier een visie op bepaalt de overheid het ‘wat’ en de scholen ontwikkelen. Om dit te bereiken zou het het ‘hoe’ van het (burgerschaps-)onderwijs. burgerschapsonderwijs zich moeten richten op georganiseerd (vreedzaam) conflict. Daarbij is het goed om te realiseren dat er geen objectieve visie op burgerschap bestaat. Als de samenleving een wedstrijd is waar

58 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 burgers het spel van samenleven spelen, dan veronderstelt dat scholen de diversiteit aan is de overheid de scheidsrechter die de re- mensen, culturen, religies en opvattingen die gels handhaaft. De scheidsrechter trapt niet de maatschappij kenmerkt een plek geeft in de bal in het doel, ook al staat hij vrij. Hij het curriculum. Niet alleen door te vertel- houdt zich niet met de inhoud van het spel len dat er andere ideeën bestaan, maar juist bezig, maar beperkt zich tot het toezien op door ontmoetingen en dialoog te organise- de naleving van de regels. Spelers mogen het ren met leerlingen van andere scholen, leer- oneens zijn met de regels, maar ze hebben niveaus en/of sociaal-culturele achtergrond.⁵ zich er desalniettemin wel aan te houden. De set spelregels vormt het kader waarbinnen Conclusie spelers hun eigen spelopvattingen en kwali- Doordat het huidige wetsvoorstel burger- teiten kunnen uitoefenen. Deze regels zijn de schap niet smaller definieert zal het hoogst- spelregels van de democratische rechtsstaat. waarschijnlijk niet effectief blijken in het bieden van duidelijkheid. In de formulering Aan scholen lijkt het me de taak om dit in het ‘actief burgerschap’ lijkt zelfs een communi- onderwijs na te bootsen. Laat leerlingen maar taristisch perspectief door te klinken, wat de met elkaar de strijd aangaan over de maat- overheid moeilijk wettelijk kan verplichten. schappij en het goede samenleven. Door dit Voor scholen biedt het wetsvoorstel te weinig op scholen te oefenen bereiden we de leer- richting wat met burgerschap bedoeld wordt lingen voor op de maatschappij waarbinnen en hoe dit geoperationaliseerd kan worden. burgers dit feitelijk ook doen. Dit doen ze Curriculum.nu heeft een mooie voorzet ge- dan binnen de spelregels die de school stelt geven, maar ook daar mist mijns inziens een en die we ook kennen in de maatschappij. verantwoording van gekozen bouwstenen. Met respect voor elkaar en elkaars opvattingen en waarbij visies verschillen, maar toch De brede formulering voorkomt een scherpe gelijkwaardig kunnen zijn. Zo functioneert en effectieve opdracht. Het is dan ook maar een democratie. Vlieg elkaar dus vooral (fi- de vraag of de Inspectie van het Onderwijs guurlijk) binnen de democratische spelregels hier scherp toezicht op kan houden. Het mi- in de haren. Zo leren de leerlingen hun op- nisterie had mijns inziens mee moeten gaan vattingen te verdedigen en die van een ander in de suggestie van de Onderwijsraad om te bevragen. School is de plek bij uitstek waar zich te beperken tot een smallere opvatting leerlingen kennis kunnen maken met de de- van burgerschap. Een waarop het bevoegd mocratische spelregels. Waar ze het oneens is om scherpere eisen te stellen, wat duide- zijn met elkaar en toch moeten samenwerken. lijkheid garandeert, maar ook handhaving mogelijk maakt. Op die manier had het een Het is van belang dat deze oefening plaatsvindt handvat gehad om ‘valsspelers’ verantwoor- in een representatieve en heterogene setting. delijk te houden. Het recht van leerlingen Het opleiden van leerlingen tot burgers om blootgesteld te worden aan verschillen-

59 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 de opvattingen en een eigenheid te ontwik- Religie en Beleid aan de Radboud Universi- kelen is onvoldoende gewaarborgd en in teit. plaats daarvan zou je kunnen beargumen- teren dat de overheid vrijheden zelfs onnodig inperkt. Een onscherpe begripsbepaling Literatuurlijst staat een scherpe opdracht zo in de weg. • Ellian, A. e.a., Bezielend verband. Basisgramma- tica van het Nederlandse burgerschap, politiek-wetenschappelijke stellingname van de Prof. Mijn advies aan de overheid is om bur- mr. B.M. TeldersStichting, Den Haag, 2018. gerschap te versmallen tot alleen de politiek-juridische dimensie. Je kunt dan • Ham, M., Verhoeven, I. red., Brave burgers een scherpe kern neerzetten die handha- gezocht. De grenzen van de activerende overheid, ving mogelijk maakt zonder dat er onno- Amsterdam, 2010. dig inbreuk wordt gemaakt op vrijheden. • Inspectie van het Onderwijs, Burgerschap op school. Een beschrijving van burgerschapsonder- Daarbij stelt burgerschapsonderwijs de wijs en de maatschappelijke stage, Den Haag, (vreedzame) confrontatie centraal. Een con- 2016. frontatie waarin ieder de vrijheid heeft om zijn opvattingen en visie in te brengen. Het • Kahne, J., Westheimer, J., ‘What kind of Citi- centraal stellen van confrontatie lijkt haaks te zen? The Politics of Educating for Democracy’, staan op het bevorderen van de sociale cohe- American Educational Research Journal, 2004, nr. 2, pp. 237-269. sie door gedeeld burgerschap, maar toch is dat niet zo. De spelregels vormen de mini- • Kok, N. e.a., De moed tot zelfspot. Burgerschap male verbondenheid tussen de burgers. Het in het onderwijs, geschrift van de Prof.mr. B.M. respect voor de ander en zijn opvattingen, TeldersStichting, Den Haag, 2019. het accepteren van de ander als gelijke met gelijke rechten.6 Deze spelregels mag de staat • Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Weten- afdwingen. De leerlingen leren dan ook hun schap, ‘Wetsvoorstel verduidelijking burgerschapsopdracht in het funderend onderwijs’, eigenheid te ontwikkelen binnen de spelre- Internetconsultatie, 5 juni 2018, URL: https:// gels zonder dat de overheid ze een (commu- www.internetconsultatie.nl/burgerschap. nitaristische) kant opduwt. Het burgerschapsonderwijs zou zich daarom moeten richten • Munniksma, A. e.a., Burgerschap in het voortge- op het organiseren van confrontaties met in- zet onderwijs. Nederland in vergelijkend perspec- achtneming van de democratische spelregels. tief, Amsterdam, 2017.

• Onderwijsraad, Advies wetsvoorstel verduidelijking burgerschapsopdracht in het funderend onderwijs, Den Haag, 2018. Niek van Steensel is onderzoeksstagiair bij de TeldersStichting vanuit de masteropleiding

60 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 • Tweede Kamer der Staten-Generaal, Kamerstuk de huidige voorgestelde wettekst. Het gaat hierbij 35352, nr. 3, Den Haag, 2019a. veelal om subtiele wijzigingen in de formulering. De argumentatie in de memorie van toelichting • Tweede Kamer der Staten-Generaal, Kamerstuk is uitgebreider geworden in het huidige wets- 35352, nr. 4, Den Haag, 2019b. voorstel.

______2. Dit artikel is het resultaat van een onderzoek 1. Uit onderzoek van het ICCS blijkt dat Neder- bij de TeldersStichting. Voor dit onderzoek sprak landse jongeren relatief laag scoren op het gebied ik met een medewerker van de Onderwijsraad, van kennis over staatsinrichting en politiek ten twee Tweede Kamerleden, vier bestuurders uit opzichte van jongeren in vergelijkbare buurlan- het voortgezet onderwijs en vier medewerkers den (Munniksma e.a. 2017). Daarnaast geeft de van wetenschappelijke instituten. Inspectie van het Onderwijs al langer aan dat scholen moeite hebben met het invullen van de 3. Hoewel het vegen van je trottoir na een burgerschapsopdracht, doordat deze te weinig sneeuwbui vroeger landelijk verplicht werd, is sturing geeft. De wetsopdracht is te algemeen dat nu niet meer het geval. Wel is het onderdeel en vrijblijvend, waardoor scholen hier vrijwel van de APV (Algemene Plaatselijke Verorde- altijd aan voldoen. Ook als ze aan burgerschaps- ning) van een aantal gemeentes. vorming minimale aandacht schenken en er geen sprake is van een doorlopende leerlijn 4. De link die in het wetsvoorstel gelegd wordt of coherentie tussen burgerschapsactiviteiten tussen burgerschap en mensenrechten is dan (Inspectie van het Onderwijs 2016). Daarnaast ook een logische stap. wordt burgerschap vaak impliciet opgenomen in het curriculum en wordt burgerschapsvorming 5. In De moed tot zelfspot worden dit ‘doorsnij- te weinig geëvalueerd. Naast de Inspectie advi- dende’ ontmoetingen genoemd. seerde ook de Onderwijsraad om de wettelijke opdracht te verduidelijken (Onderwijsraad 2012, 6. Kortom, de basisgrammatica van burgerschap 23-24). zoals beschreven in Bezielend verband.

Het kabinet sprak in 2017 het voornemen uit dit advies op te volgen en bevestigde dit in het regeerakkoord. Het concept wetsvoorstel werd in juni 2018 gepubliceerd voor de internetconsultatie. De reacties op dit concept wetsvoorstel waren divers en kritisch. Zo concludeerde de Onderwijsraad dat het concept wetsvoorstel nog te weinig duidelijkheid bood, meer onderbou- wing behoefde en verder geoperationaliseerd zou moeten worden (Onderwijsraad 2018). Eind 2019 gaf de Raad van State zijn advies en momenteel ligt het ter behandeling bij de Tweede Kamer (Tweede Kamer 2019b, 6). Na het publiceren van het concept wetsvoorstel ter con- sultatie zijn er kleine wijzigingen aangebracht in

61 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Boekrecensie

Liberaal licht onder de korenmaat

door Mark van de Velde het parlement kon regeren en verkiezingen Bespreking van Ivan Krastev en Stephen Hol- uitgesloten waren.1 Alles onder het mom mes, The Light that Failed: A Reckoning, Al- van de bestrijding van het coronacrisis. len Lane, 2019, ISBN 9780241345719 (in het Nederlands verschenen onder de titel Falend In Polen, daarentegen, weigerde de regering halsstarrig de noodtoestand af te kondigen licht. Hoe het Westen de Koude Oorlog won omdat de geplande presidentsverkiezingen maar de vrede verloor). van 10 mei in dat geval geen doorgang konden vinden. Andrzej Duda, de huidige presi- Vlak voordat Viktor Orbán in april zijn dent, stond er in de opiniepeilingen namelijk tienjarig jubileum als premier van Honga- uitstekend voor. Uitstel van de verkiezingen rije vierde, gaf hij zichzelf alvast een fraai – waar het na veel getouwtrek toch op uit- cadeau: een verlenging van de noodtoe- draaide – zou namelijk betekenen dat de Po- stand voor onbepaalde tijd, waardoor hij len naar de stembus moeten wanneer de eco- zonder noemenswaardige inspraak van nomische gevolgen van de coronacrisis zich

62 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 in volle omvang hebben geopenbaard. Dan van de Muur modelleerden de Centraal- en liever verkiezingen per post, een methode Oost-Europese landen zich naar het Wes- waarin de kieswet eigenlijk niet voorzag, ten, dat zegevierend uit de Koude Oorlog maar die er in allerijl toch in werd gefrom- was gekomen.3 Na 50 jaar onderdrukking meld, grondwettelijke bezwaren ten spijt.2 door de Sovjet-Unie wilden deze landen weer ‘normaal’ worden, dat wil zeggen: een In de jaren 90 had de stelling van Fukuyama politiek en economisch stelsel invoeren dat postgevat dat er geen levensvatbaar alterna- op Westerse leest was geschoeid. Hoewel de tief meer bestaat voor de liberale democratie auteurs daar niet op ingaan, was de commu- en dat deze zich als een gestaag uitdijende nistische periode natuurlijk ook een tijdperk olievlek over de hele wereld zou verspreiden. van imitatie, met hoge kosten. De brute in- Hoe kan het dan dat de zittende macht in dustrialisering in Sovjetstijl paste noch bij Oost-Europa met verkiezingen, de Grond- de hoogontwikkelde industrie in Tsjechië, wet, de rechtspraak en de pers omgaat zoals noch bij het agrarische karakter van de Bal- een pottenbakker met klei? Dat is de vraag kanlanden. Sterker nog, de industrialisering die Ivan Krastev en Stephen Holmes probe- in de Sovjet-Unie zelf was een poging om ren te beantwoorden in hun boek The Light de veronderstelde uitwassen van het kapita- that Failed: A Reckoning. Krastev is een in lisme na te bootsen en in sneltreinvaart een Wenen werkzame politicoloog van Bulgaar- revolutionaire arbeidersklasse te scheppen. se komaf die in 2017 veel lof verwierf met Niet voor niets kwam Das Kapital van Karl zijn boek After Europe. Stephen Holmes is Marx door de tsaristische censuur: het boek een Amerikaanse jurist en politicoloog die werd ondoorgrondelijk geacht en ging bo- uitstekend thuis is in het vroege liberalisme vendien over uitbuiting in Britse fabrieken.4 (van bijvoorbeeld Benjamin Constant). Dit boek is ook een oefening in zelfonderzoek, Krastev en Holmes betogen dat het naboot- want ook zij geloofden in de illusie dat de sen van het Westen op den duur begon te periode na de Koude Oorlog een tijdperk schuren. Want wie steeds een ander imiteert, van liberalisme en democratie zou zijn. erkent impliciet dat diegene superieur is, wat fnuikend is voor iemands eigenwaarde en Het boek bestaat uit vier gedeelten die elk identiteit. Die ander voelt zich op zijn beurt betrekking hebben op een ander deel van wellicht gestreeld, maar waant zich moreel de wereld, te weten Centraal- en Oost-Euro- verheven en behandelt zijn navolgers niet op pa, Rusland, de Verenigde Staten en tot slot voet van gelijkheid. Daar komt bij dat de Wes- China. China symboliseert in hun ogen het terse waarden waarnaar de landen achter het einde van het thema dat de voorgaande drie IJzeren Gordijn hadden gehunkerd, zoals de met elkaar verbindt en dat een sleutelrol ver- vrijheid om openlijk een andere godsdienst vult bij het begrijpen van de opkomst van het dan het communisme te belijden, gaandeweg illiberalisme: nabootsing. Immers, na de val concurrentie kregen van nieuwe waarden,

63 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 zoals seksuele en culturele diversiteit en im- sumenten te zijn. Uit diverse onderzoeken migratie. In Oost-Europa leeft ergernis over van nationale consumentenorganisaties is het feit dat de Europese Unie die waarden gebleken dat bepaalde merkproducten met tegenwoordig als een alternativlos totaalpak- een (nagenoeg) identieke verpakking in de ket presenteert, hoewel tijdens de fluwelen Oostelijke lidstaten voor hogere prijzen wor- revoluties nog nooit iemand van LHBT+ had den verkocht hoewel de samenstelling infe- gehoord. Daarom zegt Orbán ook dat zijn rieur is, bijvoorbeeld omdat het gehalte aan ‘illiberale democratie’ het echte, oorspronke- cacao, vis of vlees lager ligt en het gehalte lijke Europa belichaamt. “27 years ago here aan vet, zoetstoffen en conserveermiddelen in Central Europe we believed that Europe hoger. Uit een grootschalig onderzoek van was our future; today we feel that we are the de Europese Commissie bleek dit voor een future of Europe”, aldus Orbán in 2017.5 op de drie onderzochte producten te gelden (dat er ten aanzien van deze vorm van mis- In de analyse van Krastev en Holmes schuilt leiding geen consistent regionaal patroon veel waars. Een klein maar veelzeggend kon worden vastgesteld, is voor de Oost-Eu- voorbeeld van de laatdunkende houding ropese consument een schrale troost).7 die in ‘het Westen’ gemeengoed is, is de recensie van uitgerekend hun boek in NRC Juist omdat de auteurs moeilijk een gebrek Handelsblad, die verscheen onder de titel aan belangstelling voor deze landen kan ‘Waarom kiest het Oostblok weer voor au- worden verweten, is het merkwaardig dat toritaire leiders?’, met als intro “Hoe kan het zij voortdurend over de ondergang van het dat voormalige Sovjet-landen na “1989” als- liberalisme in ‘Centraal- en Oost-Europa’ nog voor populistische en autoritaire leiders of ‘deze regio’ spreken terwijl zij in concre- kiezen?”.6 De termen ‘Oostblok’ en ‘Sov- to alleen Hongarije en Polen behandelen. jet-landen’ getuigen zo niet van minachting Dat in die landen de afgelopen tien res- dan toch zeker van desinteresse voor een pectievelijk vijf jaar de liberale rechtsstaat kennelijk amorfe regio die ‘weer’ de ver- zwaar onder druk staat en zij als casus het keerde keuzes maakt – leren die mensen interessantst zijn, lijdt geen twijfel. Maar het daar het dan nooit? – en uit landen bestaat gaat wat ver om naburige landen bij ver- die onderling uitwisselbaar zijn. De tirannie stek tot illiberaal te verklaren. In Tsjechië, van de Sovjet-Unie, die poogde de identiteit bijvoorbeeld, ligt premier Andrej Babiš al en cultuur van deze landen stuk te maken, jaren onder vuur vanwege zijn schimmige heeft plaatsgemaakt voor een verpletterend zakenimperium en vermoedelijke fraude gebrek aan belangstelling uit het Westen. met Europese landbouwsubsidies, maar de Het is geen wonder dat dat wrevel wekt. gezwollen retoriek over christelijke waarden die de leiders van Hongarije en Polen Ook hebben mensen in Centraal- en bezigen, zou in het grotendeels atheïstische Oost-Europa het gevoel tweederangscon- Tsjechië alleen maar op de lachspieren wer-

64 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 ken. Estland staat wat persvrijheid betreft de vrijemarkteconomie, persvrijheid, seksu- op gelijke hoogte met België en Ierland, ter- ele diversiteit, kosmopolitisme, open gren- wijl het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk zen, cultuurrelativisme, de rechtsstaat, enzo- op die lijst de andere twee Baltische staten, voort. Liberalen zullen zich op onderdelen Slovenië en Slowakije boven zich moeten wel in dit ratjetoe herkennen, maar als om- dulden.8 Roemenië kampt met legio proble- schrijving van een ideologie is het wat ma- men, maar islamofobie is er een marginaal ger; laat staan dat de ontkenning van dat al- verschijnsel. Het had niet veel gescheeld of les een eigenstandige illiberale ideologie zou het land had in 2016 een moslima als pre- zijn. En tussen de regels door erkennen zij mier gekregen, ware het niet dat haar benoe- dat ook, namelijk wanneer ze laten zien dat ming werd tegengehouden door de liberale de antiliberale en pronatalistische retoriek president Klaus Iohannis vanwege de ban- van Victor Orbán en de Pool Jarosław Kac- den die haar Syrische man met het moord- zyński wortelt in reële angst voor demogra- dadige regime van Assad zou onderhouden. fisch verval. Sinds 1989 is de bevolking van diverse landen in de regio al met een kwart Hier wreekt zich dat Krastev en Holmes tot een vijfde geslonken en de verwachting nergens expliciet maken wat zij met libera- is dat tegen het midden van deze eeuw daar lisme en illiberalisme bedoelen. Al lezende nog tientallen procenten krimp bij komen. neemt het liberalisme de gedaante aan van Voor Litouwen en Bulgarije, bijvoorbeeld,

Viktor Orbán | Foto: Alexandros Michailidis

65 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Beknotting van de persvrijheid en aanvallen op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht zijn geen logisch gevolg van de teleur- stelling over het reëel bestaande kapitalisme (versus het fantasiekapitalisme waarin, in de beleving van Oost-Europeanen, iedereen in het Westen in een Mercedes reed). Boven- dien ging Polen er terecht prat op het enige EU-land te zijn dat een recessie had weten te vermijden. Orbán geniet een bedenkelijke reputatie vanwege zijn ideologische omme- zwaai van jonge liberaal naar aspirant-dicta- tor, maar ook voor 2008 was lang niet alles koek en ei in Oost-Europa. In de tweede helft van de jaren 90 dreef de Slowaakse premier Vladimír Mečiar de EU al tot wanhoop met zijn autoritaire regeerstijl en de Tsjechi- sche president Václav Klaus (2003–2013) vergeleek de EU met de door hem gehate Sovjet-Unie (later zou hij tegen Rusland aanschurken). En dan heb ik het nog niet gehad over Silvio Berlusconi, Geert Wilders, vader en dochter Le Pen en andere West-Eu- gaat het in 2050 om een totale krimp van zo’n ropese politici van bedenkelijk allooi. 40 procent, een moedeloos makend hoog percentage. Zo’n vooruitzicht is een vrucht- In Rusland werd het Westen volgens de bare voedingsbodem voor enerzijds wrok auteurs niet zozeer geïmiteerd als wel ge- jegens de West-Europese landen die jonge simuleerd, een treffende omschrijving van en getalenteerde inwoners wegzuigen en an- Rusland dat weliswaar de uiterlijke ken- derzijds existentiële angst die zich vertaalt merken van een democratische rechtsstaat in weerzin tegen asielzoekers met een an- vertoont, maar de “Potemkin replicas of dere religieuze en culturele achtergronden. Western institutions” alleen gebruikt om zijn internationale reputatie op te vijzelen De auteurs leggen terecht de vinger op deze zonder echt in liberaal-democratische nor- wond en daarom ben ik niet zo overtuigd men en waarden te geloven. Het hoofdstuk van hun stelling dat de financieel-economi- biedt op zichzelf een interessant overzicht sche crisis van 2008 het begin van het einde van Rusland onder Vladimir Poetin, maar was voor het imitatiegedrag in Oost-Europa. de auteurs doen hun lezers geen plezier door

66 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 alle strapatsen van Poetin – van verkiezings- logie, maar het koestert geen belangstelling fraude tot de annexatie van de Krim– toch voor het Westerse politieke systeem. Lange in de mal van ‘imitatie’ te willen drukken. tijd dachten we dat zodra China een bepaald niveau van economische ontwikkeling zou De charme van de nabootsingstheorie gaat hebben bereikt politieke liberalisering haast in het daaropvolgende gedeelte over de Ver- als vanzelf zou volgen. Daarin lijken we ons enigde Staten helemaal teloor. Krastev en te hebben vergist. “[T]he rise of China marks Holmes lijken zo ingenomen te zijn met hun the end of the Age of Imitation,” conclude- vondst dat ze er maar moeilijk afscheid van ren de auteurs derhalve, maar dat lijkt mij kunnen nemen en de verkiezing van presi- een te voorbarige conclusie. China hoeft niet dent Trump proberen te verklaren vanuit nadrukkelijk met zijn eigen staatsinrichting de weerzin van de geïmiteerden jegens de te evangeliseren, want alleen al door zijn imitators omdat de eersten vrezen door de ongekende economische succes oefent het laatsten overvleugeld te worden. Nu is het enorme aantrekkingskracht uit op autoritai- zeker zo dat Trump weinig moeite doet om re figuren als Orbán in Hongarije en Vučić zijn land als liberaal-democratisch baken te in Servië. Gevoegd bij de corona-epidemie, presenteren en het hoofdstuk over de Ver- die door China wordt uitgebuit om zich te enigde Staten biedt daar een aantal verbijs- presenteren als een gulle gever en onbaat- terende voorbeelden van. Toen een Ameri- zuchtige hulpverlener, is er een reële kans kaanse journalist de president voorhield dat dat het autoritaire staatskapitalisme van dat Poetin vervelende journalisten uit de weg liet land zijns ondanks door derden als een na- ruimen, zei Trump bijvoorbeeld achteloos: volgenswaardig model wordt gezien. Kort- “Well, I think that our country does plenty om, Krastev en Holmes kunnen zich opma- of killing too”. Maar het is twijfelachtig of ken voor een volgend hoofdstuk in hun saga. Trumps visie – als dat het juiste woord is – op de verhouding tussen Amerika en de rest van de wereld voor kiezers in 2016 de door- slag heeft gegeven of zelfs maar een overwe- Mark van de Velde is oud-medewerker van de ging is geweest. Mijn indruk is eerder dat TeldersStichting. Hij woont nu als zelfstandig die kiezers de jaren 50 en 60 van de vorige vertaler in Krakau en voordien in Boekarest eeuw proberen te imiteren en dat, voor zo- en Praag. ver het buitenland al een rol speelt, het vooral om aversie of wrok tegen China draait. ______1. Orbán was ook al premier in de periode 1998- Uitgerekend in het slothoofdstuk over Chi- 2002. na stappen Krastev en Holmes af van de na- bootsingsmetafoor. China leent (of steelt) 2. De verkiezingen vonden uiteindelijk doorgang weliswaar op grote schaal Westerse techno- op 10 mei, maar omdat er geen stembiljetten waren verstuurd (en er dus geen enkele stem is

67 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 uitgebracht) zijn de verkiezingen door de Poolse 5. ‘Viktor Orbán’s speech at the 28th Bálványos kiesraad ongeldig verklaard en ‘uitgesteld’ naar Summer Open University and Student Camp’, 28 juni (eerste ronde) en 12 juli (tweede ronde). Website of the Hungarian Government, 22 juli In die tweede ronde won Duda met iets meer 2017, URL: https://www.kormany.hu/en/the-pri- dan twee procent verschil van zijn meer liberaal me-minister/the-prime-minister-s-speeches/ ingestelde opponent Rafał Trzaskowski, de bur- viktor-orban-s-speech-at-the-28th-balvanyos- gemeester van Warschau. summer-open-university-and-student-camp.

3. De Tsjech Milan Kundera schreef dat (een 6. Recensie door Menno Hurenkamp, 27 decem- deel van) het Westen door de Sovjet-Unie was ber 2019. “ontvoerd” en “gehersenspoeld”. Zeker voormalige Habsburgse landen beschouwden zich als een 7. ‘Kwaliteitsverschillen in levensmiddelen: vra- onlosmakelijk deel van de Europese beschaving gen en antwoorden’, European Commission, 24 en spraken daarom liever van een terugkeer naar juni 2019, URL: https://ec.europa.eu/commissi- Europa (M. Kundera, ‘A Kidnapped West or on/presscorner/detail/en/QANDA_19_3333. Culture Bows Out’, Granta, URL: https://granta. com/a-kidnapped-west-or-culture-bows-out/). 8. ‘2020 World Press Freedom Index’, Reporters without Borders, URL: https://rsf.org/en/ranking. 4. O. Figes, A People’s Tragedy: The Russian Revo- lution, New York, 2017, p. 139.

Hongaars Parlement in Boedapest

68 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Boekrecensie

De ontdekker van het ‘systeem van natuurlijke vrijheid’. Bespreking van vijf vrij recente boeken over Adam Smith

door Patrick van Schie door het lezen van dit boek. Na alles wat zij Zie einde artikel voor een overzicht van de in haar studie al langs had zien komen aan besproken boeken. economische rekenmodellen, dacht zij bij het lezen van The wealth of nations: “Dáár- The wealth of nations, het befaamde econo- voor ben ik economie gaan studeren”. Zij gaf mische werk van Adam Smith, werd onlangs terecht aan dat het boek (een betoog zonder (op 2 augustus) besproken in geschiedenis- rekenmodellen) over veel meer dan eigen- programma OVT (Onvoltooid Verleden belang gaat; bij herlezing was Sent weder- Tijd) op NPO Radio 1. PvdA-senator (en om getroffen door de ‘rijkdom’ van Smiths voorzitter van de PvdA-verkiezingspro- gedachtengoed. Daarnaast prees zij Smith gramcommissie alsmede hoogleraar eco- voor zijn inductieve benadering: kennis nomie) Esther-Mirjam Sent vertelde daarin opdoen door rond te kijken in plaats van hoe zij als studente economie geraakt werd (zoals de meeste economen tegenwoor-

69 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 dig) een theorie opstellen en dan zien of de de ontwikkeling van recht en regering een werkelijkheid daar wel mee overeenkomt. boek willen schrijven dat in zekere zin de Hoewel de sociaal-democratische sena- verbinding tussen zijn economische en zijn tor iets meer overheidsactivisme in Smith moraalfilosofische werk had moeten wor- leek te lezen dan in zijn werken zit, was het den. Zijn perfectionisme voorkwam echter heel juist dat zij het beeld rechtzette als zou dat dit boek kon worden voltooid en bracht Smith een soort handboek ‘hoe word ik rijk’ hem er vervolgens toe een concept ervan te hebben geschreven. Fraai was bovendien laten verbranden. De ironie wil dat wij het dat Sent de luisteraars het advies gaf vooral nu deels met de minder volkomen aante- óók Smiths The theory of moral sentiments keningen van studenten moeten stellen – te lezen om een compleet beeld te krijgen. de Lectures on jurisprudence – om ons een beeld te kunnen vormen van de ideeën die Dit advies zou ik uiteraard zeker niet willen Smith had over rechtvaardigheid en de ta- weerspreken. Maar, zoals de interviewer in ken van een overheid. Gelukkig bevatten OVT opmerkte, dat zou wel betekenen dat de beide door Smith zelf geschreven boe- iemand 1.200-1.400 bladzijden (afhankelijk ken overigens ook de nodige aanwijzingen. van de gekozen edities) tot zich zou moeten nemen. Voor wie dat niet wil maar liever in Christopher Berry en Craig Smith korter bestek kennismaakt met het denken Van de vijf hier besproken boeken geven van Smith, zijn er afgelopen vier jaar zeker vijf Christopher Berry en Craig Smith – allebei boeken verschenen die een overzicht bieden. als kenner van de Schotse Verlichting ver- Ruim twee en een kwart eeuw na het overlij- bonden aan de universiteit van Glasgow (net den van Smith (in 1790) is de aandacht voor als Adam Smith zelf ooit) – het meest een in- zijn werk – gelukkig – bepaald niet verflauwd. troducerend overzicht van het denken en de werken van Adam Smith. De opzet van bei- En Smith is, zoals de auteurs van alle vijf de boeken is opvallend gelijk; men zou Craig boeken duidelijk maken, meer dan de schrij- Smith bijna kunnen gaan verdenken die op- ver van The wealth of nations. Formeel heeft zet uit het twee jaar eerder verschenen boekje Smith enkel de twee door Esther-Mirjam van Berry te hebben gekopieerd, maar áls dat Sent aangeprezen boeken geschreven, maar is gebeurd dan met kennelijke instemming wij kunnen nog meer over zijn denken te van Berry. Laatstgenoemde heeft immers het weten komen door enerzijds de postuum conceptboek van Craig Smith voor publica- uitgegeven bundel Essays on philosophical tie gelezen en prijst diens boek op de omslag subjects en anderzijds twee werken die ge- aan als een “excellent accessible introducti- stoeld zijn op college-aantekeningen ge- on”. Een kwalificatie die zeker ook aan het maakt door enkele van zijn studenten: de boekje van Berry zelf kan worden gegeven. Lectures on rhetoric and belles lettres en de Lectures on jurisprudence. Smith had over Het woord ‘boekje’ gebruik ik niet in mis-

70 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 prijzende zin. Berry heeft het namelijk straditie, resp. het jaar waarin de zesde gron- voor de serie ‘A Very Short Introduction’ dig herziene editie van Smiths The theory of (van Oxford University Press) geschre- moral sentiments verscheen) waarin Schot- ven, waarvan het kenmerk is dat de werk- land een opmerkelijk aantal grote denkers, jes beknopt zijn en in een formaat worden wetenschappers, schrijvers en bouwmeesters uitgegeven dat makkelijk in de binnenzak voortbracht, die elkaar ook goed kenden. (of de handtas) kan worden weggeborgen. Voor wie er al mee bekend was brengt het Het leuke van deze serie is daarbij dat de hoofdstuk van beide auteurs niets nieuws, auteurs meestal niet alleen een goede in- maar ze bieden wel een goede inleiding op troductie op een thema bieden, maar vaak hun eigenlijke onderwerp: het denken van ook via een eigen invalshoek of zienswijze. Adam Smith aan de hand van zijn werken. Daarmee zijn de boekjes niet alleen geschikt voor wie nog weinig tot niets van het onder- Dit is niet de plaats om zelf een overzicht werp weet, maar ook boeiend voor kenners. daarvan te geven.1 Opvallend is dat beide auteurs beginnen met het essay dat Adam Het verschil tussen Berry en Craig Smith Smith schreef over de geschiedenis van de zit niet alleen in de omvang maar, daarmee astronomie. Dit geeft alleen al aan hoe breed wel samenhangend, ook enigszins in stijl. de belangstelling van Smith was – nog een Hoewel beide boeken vlot geschreven zijn, echte homo universalis – maar het gaat niet is dat van Berry toch het meest geschikt zozeer om de sterrenkunde als zodanig als dat voor een eerste kennismaking met Adam Smith wilde laten zien hoe kennis tot stand Smith. Wie méér voorbeelden uit de wer- komt. Eigenlijk is dat op wat wij nu zouden ken van Adam Smith wil zien dan Berry noemen een evolutionaire wijze, oftewel in zijn kortere bestek kon gebruiken, kan met vallen en opstaan (zoals in de twintigste bij Craig Smith terecht. Maar Craig Smith eeuw uitgewerkt door Karl Popper). Smith neigt soms ook naar het geven van een teks- liet zich daarbij door Isaac Newton inspire- tanalyse van Adam Smith, waar Berry de ren. Wij nemen waar, wij verwonderen ons, voorbeelden toch meer gebruikt om een en de slimste mensen laten het daar niet bij hoofdlijn van diens denken te illustreren. maar gaan op zoek naar een verklaring. Die moet om te worden overgenomen uitblin- Beide boeken beginnen met een hoofdstuk ken door eenvoud en door alomvattendheid. waarin zowel het leven van de hoofdpersoon als de achtergrond van de Schotse Verlich- Beide auteurs, Berry en Craig Smith, geven ting kort wordt geschetst. De Schotse Ver- aan dat The theory of moral sentiments een lichting was de periode tussen ruwweg 1740 reactie is op enerzijds Thomas Hobbes en en 1790 (al dan niet toevallig het jaar van Bernard Mandeville, die stelden dat de mens verschijnen van het eerste werk van David louter door eigenbelang wordt gedreven, en Hume, de andere gigant uit deze Verlichting- anderzijds op Shaftesbury en Francis Hut-

71 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 cheson (de leermeester van Adam Smith ook normatief het beste is: niemand is wijs aan de universiteit van Glasgow), die meen- genoeg (of kan in zich genoeg kennis verga- den dat de mens een moreel zintuig bezit. ren) om een economie te kunnen sturen en Bij Adam Smith komen morele opvattingen bovendien kent het individu zelf zijn of haar voort uit een (alweer) evolutionair proces: eigen belang het beste. O, als politici zich al- geleidelijk door onze omgang met andere leen al eens door deze twee waarheden lieten mensen. Eigenbelang speelt daarin zeker leiden! [voeg ik er zelf aan toe; PvS] Beide een rol, maar is volgens Adam Smith niet de auteurs laten tevens zien – ook een bood- enige menselijke drijfveer. De mens vertoont schap die de hedendaagse politici ter harte ook de neiging tot belangeloos medeleven. zouden mogen nemen – hoezeer Smith het opeenstapelen van overheidsschuld kwalijk Beide auteurs geven voorts aan dat voor achtte. Dat politici (of ‘beleidsmakers’) ge- Smith van de vier klassieke kardinale deug- neigd zijn schulden steeds hoger op te la- den, ‘prudence’ (bedachtzaamheid) de be- ten lopen, komt doordat zij andermans geld langrijkste is. Wat niet wil zeggen dat de spenderen en dit zonder acht te slaan op de andere drie – rechtvaardigheid, moed en gevolgen (die zij immers niet zelf hoeven matiging – er niet toe doen. Vooral Berry te dragen). Adam Smith noemde dit rond- geeft goed aan waarom voor Adam Smith de uit een ramp. Het zijn de gewone burgers markt – door Smith zelf ‘system of natural li- die steevast de rekening dienen te betalen. berty’ genoemd – niet alleen empirisch maar

Monument David Hume (1711-1776), Edinburgh Royal Mile

72 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 beteren. Anderzijds was het volgens Adam Smith een (door veel mensen begane) fout te denken dat rijkdom geluk brengt. Echt geluk bestond in een ‘tranquility of mind’, waar menig (in financieel opzicht) arm persoon eerder over beschikte dan een koning.

Craig Smith gelooft niet dat zijn achternaam- genoot Adam als een vroege liberaal mag worden gezien. Links en rechts in de politiek trachten hem tegenwoordig te claimen, en Craig vindt dat we daarmee moeten op- passen. Natuurlijk is het goed Adam Smith niet te snel in 21e-eeuwse politieke hokjes te stoppen, maar Berry schroomt terecht toch niet hem aan te duiden als een liberaal. Adam Smith bedreef descriptieve wetenschap, maar die was niet geheel waardenvrij. Zijn voorkeur voor individuele vrijheid – individuen kennen hun eigen belang het beste en moeten daarom hun eigen beslissingen kunnen nemen – was wel degelijk een morele positie. Voor Smith staan individuen En passant maakt zowel Berry als Craig daarbij niet op zichzelf; de kern van hun Smith korte metten met verschillende my- ontwikkeling is dat zij dit in samenspel met then die over Adam Smith circuleren, vooral anderen doen. Dit geldt zowel op de markt onder mensen die hem niet (goed) gelezen als bij het vormen van ideeën over goed en hebben: zoals dat Smith het voor de (grote) kwaad. In beide gevallen werken individu- ondernemers opnam (het tegendeel is waar), en samen met anderen; maar zonder door of dat hij rijkdom zou hebben verheerlijkt die anderen te (mogen) worden bepaald. en armoede vergoelijkt. Het ‘systeem van natuurlijke vrijheid’ bood in de ogen van Jesse Norman Smith juist aan armen de kans in vrijheid “Smith has a generally low opinion of poli- hun positie te verbeteren. Het ‘systeem’ ken- ticians”, schrijft Berry. Politici jagen meest- de wel keerzijden. Niet iedereen kon even al vooral hun eigen prestige na en kijken rijk worden maar dat was niet zo erg. Ener- slechts naar de korte termijn. Het zou mis- zijds dienden arme mensen via onderwijs schien een waarschuwing moeten zijn bij wel de kans te krijgen hun positie te ver- het openslaan van een boek dat door een

73 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 actief politicus is geschreven. Het Britse dertien jaar dat hij hoogleraar in Glasgow Conservatieve Lagerhuislid Jesse Norman, was, onder studenten erg geliefd. Voeg daar- sinds mei 2019 tevens financial secretary to bij dat Smith een bekwaam bestuurder was, the treasury, publiceerde in 2018 een boek en het blijkt dat hij als persoon heel wat soci- over Adam Smith waarin hij mythes wil ont- aler is geweest dan vaak wordt verondersteld. krachten en wil aangeven hoe relevant Smith nog altijd is. In dat laatste is hij deels ge- Norman geeft daarbij niet alleen goed de slaagd; de mythes die hij aan gruzelementen kern van Smiths denken weer, maar schetst slaat, worden ook in de andere boeken wel ook beter dan beide eerder genoemde politie- aangepakt. Maar het aardige van het boek ke wetenschappers de geschiedkundige – en van Norman is dat het juist in enkele ande- niet alleen de intellectuele – context waarin re opzichten verrassend lezenswaardig is. Adam Smith leefde. Daarbij komen al voordat de auteur expliciet een vijftal mythes gaat Dat komt niet alleen door zijn vlotte pen. Het ontkrachten, enkele interessante aspecten eerste deel van het boek gaat over het leven en aan de orde. Zo laat Norman mooi zien dat de werken van Adam Smith, materie die bij de hoge winsten die over een langere periode twee eerdere besproken auteurs ook al langs worden geboekt bij Smith niet – zoals een be- kwam. Maar bij Norman komen we meer vooroordeelde wel zou verwachten van deze over het leven van Adam Smith te weten dan grondlegger van het kapitalisme (een term via de andere hier besproken boeken. Ook die Smith overigens nergens gebruikt) – op Norman moet natuurlijk roeien met de korte instemming kunnen rekenen. Integendeel, riemen die hij heeft: Adam Smith bewaakte zo’n situatie duidde volgens Smith op het niet zijn privéleven nauwgezet; hij hield ook geen goed werken van de markt, wellicht op het dagboek bij en schreef betrekkelijk weinig verleend zijn van privileges aan een bedrijf; brieven. Bovendien heeft hij aan het einde iets waaraan Smith een broertje dood had. van zijn leven tal van papieren laten verbranden. In hoeverre dat was om zijn reputatie Zowel The theory of moral sentiments, waar- hoog te houden, zodat we hem alleen uit zijn van de eerste editie in 1759 verscheen, als twee boeken zouden kennen, dan wel om- The wealth of nations, dat voor het eerst in dat Smith de aandacht niet graag op zichzelf 1776 werd gepubliceerd, was onmiddellijk gericht zag, kunnen we in het midden laten. een groot succes. Dat is opmerkelijk omdat Wel is duidelijk dat Adam Smith een beschei- beide boeken voor wat betreft de erin neer- den, ja zelfs verlegen man was. Hij is ook wel gelegde gedachten revolutionair te noemen als een verstrooide zonderling beschreven, zijn (uitdrukkelijk niet omdat Smith een en een eenzelvig man. Maar hoewel hij zich oproep tot een politieke revolutie zou heb- graag terugtrok om zijn gedachten te orde- ben gedaan). Een van de revolutionaire op- nen, verkeerde hij ook veel onder vrienden. vattingen van The wealth of nations was dat Bovendien waren zijn colleges gedurende de een land niet rijk wordt door veel geld te

74 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 verzamelen, of door veel grondgebied te ver- bestaan van wederkerigheid [en empathie; overen, maar door de welvaart van de bur- PvS] bij primaten en Giacomo Rizzolatti en gers te vergroten. En dat laatste kan het bes- diens inzichten over de werking van spiegel- te aan die burgers zelf worden overgelaten; neuronen bij mensen en andere primaten. een overheid moet vooral niet denken dat zij weet hoe dit het beste kan. Het draaide voor Norman wijdt een heel hoofdstuk aan de Smith dus niet meer om de machthebbers, misvatting dat Adam Smith de homo econo- de elite, maar om gewone burgers. Wat vóór micus heeft bedacht, een mens die zich door de publicatie van zijn werk als een ketterij uitsluitend rationele economische overwe- gold, werd algauw ook door tal van politici gingen zou laten leiden bij de beslissingen gretig en met bewondering gelezen. Nor- die hij op de markt neemt. Raar als het mag man vertelt (niet als enige, wel het uitvoe- lijken voor een man die als grondlegger rigst) hoe Smith in 1787 door William Pitt van de economische wetenschap wordt be- jr., een jonge Tory die in totaal 18 jaar pre- schouwd, stond voor Smith niet de econo- mier zou zijn, en enkele van diens ministers mie maar de cultuur centraal. De mens is wordt onthaald. Op het moment dat Smith een sociaal wezen dat zich door een veelheid de ruimte betrad waarin het gezelschap zich aan motieven laat leiden welke ook lang niet had verzameld “the whole company rose allemaal rationeel zijn. Om van dat laatste from their seats to receive him and remained één voorbeeld te geven: de meeste mensen standing. ‘Be seated, gentlemen,’ said Smith. laten zich meer leiden door de vrees huidi- ‘No,’ replied Pitt, ‘we will stand till you are ge bezittingen te verliezen dan door de kans first seated, for we are all your scholars’”. (extra) bezittingen te kunnen verwerven. En het ging Smith zeker niet alleen om materiële Drie jaar later, nadat de gezondheid van zaken. Zo besefte hij dat veel (zorgend) werk Adam Smith al een tijdje achteruit was ge- dat door vrouwen werd verricht, niet tot uit- gaan, nam hij een paar dagen voor zijn sterf- drukking komt in de gemeten welvaart maar dag afscheid van zijn vrienden met de woor- wel essentieel is en veel waardering verdient. den “I believe we must adjourn this meeting to some other place”. Over de vraag of hij in Dennis C. Rasmussen een hiernamaals geloofde, hebben enkele Een van de zaken in het leven die Adam andere auteurs zich gebogen. Norman gaat Smith erg waardeerde was vriendschap. Veel meer in op de invloed die Smith heeft uitge- epigonen uit de Schotse Verlichting kenden oefend op latere wetenschappers, en dan niet elkaar en waren zelfs bevriend. Dat gold ze- alleen economen. Hij wijst bijvoorbeeld op ker voor de grootste twee: Adam Smith en Charles Darwin die voor zijn evolutietheo- David Hume. Smith nam al in de jaren 1740 rie inzichten aan Smith ontleende. Maar ook kennis van het vroege werk van Hume, en zij op hedendaagse wetenschappers, zoals de zouden elkaar in 1750 voor het eerst ontmoe- primatoloog Frans de Waal, die wijst op het ten. Beide vrijgezellen werden goede vrien-

75 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 den, ook al bevonden zij zich nogal eens op flinke afstand van elkaar. Zij waardeerden elkaar ook in intellectueel opzicht zeer. Hume was 12 jaar ouder dan Smith, maar zij gingen wat dit betreft op gelijke voet met elkaar om.

Deze vriendschap, persoonlijk en intellectueel, staat centraal in het boek The infidel and the professor van Dennis C. Rasmussen. Hume is hier de ongelovige, die vanwege zijn voor atheïstisch gehouden opvattingen tot tweemaal toe een leerstoel misliep. Smith zou wel hoogleraar worden, hoewel hij in 1764 vrijwillig zijn leerstoel opgaf en dus nog 26 jaar op andere wijze – in het bijzonder als ‘tutor’ van een jonge hertog en later als douanebeambte – in zijn inkomen voorzag. Het boek van Rasmussen beschrijft beide levens parallel én in hun onderlinge relatie. Hume oefende daarbij meer invloed uit op Smith dan andersom. Maar Smith nam de inzichten van Hume zeker niet kritiekloos Maar zijn eigen opvattingen ter zake hield hij over. Dit blijkt bijvoorbeeld zowel uit het voor zich. Dit wordt wel toegeschreven aan voor Smith centrale begrip ‘sympathy’ [ei- zijn verlangen geen aanstoot te zullen geven. genlijk empathie, of inlevingsvermogen], dat Hij kon zien hoe fel Hume door religieuze Hume al wel gebruikte maar bij Smith veel leiders en andere fanaten werd aangevallen, vernuftiger is, als uit hun opvattingen over en had geen goed woord over voor religieu- rechtvaardigheid. Hume beoordeelde en ze dogmatici, maar hij vermeed liever zelf verklaarde beide eigenschappen in verband hun prooi te worden. Daarom ook hield hij met hun nuttigheid. Voor Smith waren beide de boot af toen Hume in zijn laatste levens- eigenschappen meer inherent menselijk, los jaar hem benaderde met de vraag of hij een van het nut dat eraan kon worden ontleend. tractaat over de verderfelijke invloed van religie wilde doen uitgeven. Des te opmerke- Hume werd verguisd als een atheïst, hoe- lijker is het dat Smith na Humes dood diens wel hij eigenlijk een sceptisch deïst was. korte autobiografie voorzag van een aanvul- Bij Smith is lastiger te achterhalen of en ling in de vorm van een mét die autobio- in hoeverre hij godsdienstig was. Anders grafie te publiceren brief. Smith was vol lof dan Hume zag hij goede kanten aan religie. over zijn overleden vriend. Zijn slotwoorden

76 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 wekten echter veel woede. Smith beschreef een boek om van A tot Z te lezen. Wie dat wel Hume als een “model of wisdom and vir- doet komt ook te veel overlap tegen. Maar tue”. Dat een man die als een godloochenaar voor de academische wereld en voor wie voor- te boek stond, zo werd aangeduid leidde tot al in een bepaald deelonderwerp is geïnteres- tal van venijnige aanvallen uit godsdien- seerd, heeft het boek toch het nodige te bie- stige kringen op Smith. Maar hij trok de den. Ik geef een kleine greep uit de bijdragen. passage niet in en zou ook nooit spijt krijgen dat hij zijn vriend aldus had getypeerd. Een bijdrage over ‘living a life’ laat eerst zien dat Smith praktische levenslessen biedt: hoe Academische bundel succesvol te zijn? wees prudent en ijverig!; Het dikste van de hier besproken boeken is hoe vrij te zijn? vermijd overdadige ambitie!; een bundel onder redactie van hoogleraar hoe de onschuld van je kinderen te bewaken? politieke theorie Ryan Patrick Hanley. Het geef ze thuisonderwijs! [zo exact schrijft bevat maar liefst 32 verschillende bijdragen Smith het niet op; de auteur heeft dit zo uit van de hand van evenzoveel verschillende zijn werken gedestilleerd; PvS] Maar hier- auteurs (onder wie ook Craig Smith). In to- achter steekt de vraag waaruit een goed en taal vijf delen behandelen zowat elk denkbaar wijs leven bestaat. De auteur stelt dat dit voor aspect van het leven en de werken van Adam Smith meer behelst dan geen schade veroor- Smith. Het eerste deel bevat een beschrijving zaken. Het gaat er ook om goed voor ande- van zijn leven, van de Schotse Verlichting, en ren te doen. Wat de auteur helaas verzuimt te van de afzonderlijke vijf belangrijkste wer- vermelden is dat Smith juist ook waarschuwt ken. Het tweede deel bevat bijdragen over de voor mensen – en in het bijzonder voor religi- ‘sociale visie’ van Smith, zoals de rol van ei- euze en politieke autoriteiten – die denken te genbelang, van gelijkheid en van vrijheid. In moeten vertellen hoe anderen moeten leven. het derde deel komen aspecten van Smiths economisch denken aan de orde. Het vierde In de bijdrage over religie stelt de auteur dat deel heet ‘beyond economics’, en gaat bij- menigeen ten onrechte vermoedt dat Smith voorbeeld over ethiek, ressentiment in het op religieus vlak ongeveer dacht zoals zijn recht, en retorica. Het vijfde deel is getiteld vriend Hume. Nee, Smith zou een gematigd ‘beyond the academy’, en bevat onder ande- presbyteriaan (calvinist) zijn geweest, die wèl re bijdragen over vrijhandel, over populair vond dat godsdienst een privékwestie was. gebruik en misbruik van Smith, en over de Dat elke auteur zijn of haar eigen inzicht kon vraag of Smith links dan wel rechts is. Elke aandragen blijkt uit de direct hierop volgen- bijdrage is kort – ongeveer 15 tot 20 blad- de bijdrage over de politieke theorie, waarin zijden – en wordt afgesloten met een biblio- een andere auteur meldt dat zij Smith ziet grafisch essay over het behandelde thema. als… een oprechte deïst; precies de positie die algemeen aan Hume wordt toegeschre- Dit is geen aanrader voor de leek en evenmin ven. Maar het gaat deze auteur, Lisa Hill,

77 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 in haar bijdrage vooral om de kern van het ring. “Smith’s government is certainly not politieke denken van Smith. Die ligt volgens nonexistent, but by modern standards it haar in het begrip ‘spontane orde’, of zoals is quite small, and it leaves to individuals, Smith het zelf noemde ‘the system of natural rather than to centralized authorities, the liberty’. Dat systeem kent weer twee dragende freedom and responsibility to direct their beginselen: vrijheid en geleidelijkheid. Me- lives. I would therefore call Smith a skepti- nig auteur heeft hierin een spanning gezien cal and empirical decentralist, in the traditi- tussen de liberale respectievelijk de conser- on of classical, not progressive, liberalism”. vatieve kant van Smith, maar Hill betoogt met recht dat beide elementen goed bij elkaar pasten; in ieder geval volgens Smith zelf. dr. P.G.C. van Schie is historicus en directeur van de TeldersStichting. De vraag of Smith politiek gezien links dan wel rechts was komt in twee afzonderlij- Besproken boeken ke bijdragen aan bod. Eerst krijgt Samuel • Berry, C.J., Adam Smith. A Very Short Intro- Fleischacker de gelegenheid om te betogen duction, Oxford University Press, Oxford, 2018, dat Smith eigenlijk een hele linkse man was. ISBN: 978 0 19 878445 6. De auteur erkent dat dit begrippen zijn uit een tijd ná Smith, maar definieert ze vervol- • Hanley, R.P. red., Adam Smith. His Life, gens zo dat Smith bijna wel als ‘links’ uit de Thought and Legacy, Princeton University Press, verf móet komen. Dit zou vooral te maken Princeton en Oxford, 2016, ISBN 978 0 691 15405 3. hebben met Smiths bekommernis om het lot van de armen en de passages waarin Smith • Norman, J., Adam Smith. What He Thought, stelt dat armen niet lui zijn en ook niet we- and Why It Matters, Penguin Books Ltd., Lon- zenlijk van andere mensen verschillen. Dat den, 2018, ISBN 978 0 141 98711 8. Fleischacker dit als ‘links’ ziet zegt meer over zijn vooroordelen met betrekking tot links • Rasmussen, D.C., The Infidel and the Professor. David Hume, Adam Smith, and the Friendship en liberaal dan dat hij aannemelijk weet te that Shaped Modern Thought, Princeton Univer- maken dat Smith een stelsel van overheids- sity Press, Princeton en Oxford, 2017, ISBN 978 uitkeringen en -toeslagen zou toejuichen. 0 691 17701 4.

Het artikel dat hier direct op volgt over • Smith, C., Adam Smith, Polity Press, Cambridge ‘Smith en rechts’ van de hand van James en Medford/Mass., 2020, ISBN 978 1 5095 1822. ______Otteson reduceert het onderscheid tus- 1. Zie voor een overzicht en bespreking van The sen links en rechts handzaam tot centralis- theory of moral sentiments: P. van Schie, ‘Inle- me versus decentralisme. Dan, zo betoogt vingsvermogen als liberaal fundament. 250 jaar de auteur, is er geen twijfel over mogelijk: The theory of moral sentiments van Adam Smith’, Smith was voor een decentrale benade- Liberaal Reveil, 2009, nr. 2, pp. 75-84.

78 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Boekrecensie

Bart De Wever (links) tijdens viering Chinees Nieuwjaar | Foto: Yves van Tente

De tragiek van de macht

door Pieter de Jonge Vanuit Nederlands perspectief zou hij, in Bespreking van Joël De Ceulaer, De tragiek eerste instantie, vergeleken kunnen worden van de macht. Brief aan Bart De Wever, Lan- met Pim Fortuyn, Geert Wilders of Thier- noo, Tielt, 2020, ISBN 9789401469647. ry Baudet, in de zin dat hij aanvoerder is Het afgelopen decennium was Bart De We- van een partij, de Nieuw-Vlaamse Alliantie ver de belangrijkste politicus van België, zo- (N-VA), die zich nadrukkelijk rechts van als Guy Verhofstadt dat was in de jaren ’00, liberalen en christendemocraten positio- Jean-Luc Dehaene in de jaren 90 en Wilfried neert. Een verschil is dat de N-VA met suc- Martens in de jaren 80. Toch is De Wever ces bestuurlijke verantwoordelijkheid heeft in Nederland nauwelijks bekend. De ver- genomen, in gemeenten en in de Vlaamse klaring daarvoor lijkt eenvoudig: de andere regering. Dat was niet enkel zijn verdien- drie zijn premier van België geweest, hij niet. ste, maar als partijvoorzitter (in België de partijleider) sinds 2004 kan hij daarvoor veel eer opstrijken. Hij zou ook vergeleken

79 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 kunnen worden met Frits Bolkestein of Jan Democratie. Het gaat niet om een nieuwe Marijnissen: een politicus die retorische partij, geconcentreerd rond één mediage- talenten paart aan intellectuele diepgang. niek persoon. De N-VA is de voortzetting In beide landen een zeldzame combinatie. van de Vlaams-nationalistische Volksunie (1954-2001). Bij Vlaams-nationalisme den- Er zijn al verschillende boeken over hem ken veel Nederlanders waarschijnlijk aan verschenen. De meest leerzame is wellicht het extreemrechtse Vlaams Blok, sinds 2004 De ware De Wever (2012) van de journa- Vlaams Belang geheten. De laatste partij list Kristof Windels. Windels liep een klein ontstond eind jaren 70 als een afsplitsing van half jaar met De Wever mee en maakte zo de Volksunie. Sindsdien kon de Volksunie de campagne voor de gemeenteraadsverkie- zich makkelijker profileren als democrati- zingen van 2012 van nabij mee. Journalis- sche partij (tussen 1978-1991 zat ze drie keer tiek geluk: De Wever won in eigen stad en in een Belgische regering), anderzijds wer- werd zo de eerste niet-socialistische bur- den dikwijls alle flaminganten aangesproken gemeester van Antwerpen in honderd jaar. op discriminerende uitspraken van het Blok. De Wever publiceerde zelf boeken, waaronder Het kostbare weefsel (2008), een bun- De Volksunie hoopte langs democratische deling van vijf jaar aan krantencolumns en weg Vlaamse autonomie of zelfs onafhanke- Over Identiteit (2019), waarin hij zijn idee- lijkheid te bewerkstelligen. Er bestond alleen ën over migratie en integratie uiteenzet. weinig consensus over andere standpunten: Vlaams-nationalisten konden met iedere Politiek verslaggever Joël De Ceulaer, ver- andere politieke stroming sympathiseren. bonden aan dagblad De Morgen, publiceer- Zo zette de Volksunie vanaf de jaren 70 in de afgelopen mei De tragiek van de macht. op milieu, pacifisme en directe democra- Brief aan Bart De Wever. De ondertitel tie – op dat moment in Nederland thema’s geeft aan dat het bedoeld is als open brief. van D66 en de voorlopers van GroenLinks. In het voorjaar van 2001 begon De Wever aan zijn politieke loopbaan. Wat is twee In 1999 ontstond een conflict. Partijvoor- decennia later overgebleven van zijn idea- zitter Bert Anciaux wilde de linkse koers len? Omdat Nederlanders doorgaans wei- voortzetten, bestuurslid Geert Bourgeois nig voorkennis hebben van de Belgische wilde naar rechts. In 2001 werd een leden- politiek volgt nu eerst een korte beschrij- raadpleging gehouden. Omdat nog een der- ving van de ontstaansgeschiedenis van de de kandidaat meedeed, werd afgesproken N-VA, voor het boek zelf wordt besproken. dat de factie met de meeste stemmen min- stens de helft van de uitgebrachte stemmen Van Volksunie naar N-VA moest krijgen om ook de naam te houden. De N-VA verschilt op tenminste één we- De richting-Bourgeois bleef nipt steken op zenlijk punt van LPF, PVV en Forum voor 49 procent. Zo ging de naam Volksunie ver-

80 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 loren. In oktober werd de N-VA opgericht. Vlaamse regering, dankzij een samenwerkingsverband met de confessionele CD&V. Geleidelijke opmars N-VA In 2014 werd ze de grootste partij in Vlaan- Van 1999 tot 2007 werd België geregeerd door deren, Geert Bourgeois werd Vlaams eerste de ‘paarse’ kabinetten van Guy Verhofstadt. minister. Bij de landelijke verkiezingen van Verhofstadt leidde de liberale Open Vld van 2010 was de N-VA al de grootste Vlaamse 1982 tot aan zijn vertrek naar het Europese partij geworden. 60 procent van de Belgen Parlement in 2009.1 Lang profileerde hij zich is Nederlandstalig, bij landelijke verkiezin- als klassiek-liberaal (bijnaam: ‘baby-That- gen wordt de grootste Vlaamse partij vrijwel cher’), tot hij zich in 1997 in een geschrift automatisch de grootste partij van België. In bekende tot de ‘derde weg’ van Tony Blair Wallonië is doorgaans de Parti Socialiste (PS) en Wim Kok, waarmee zijn partij opschoof het grootst. De PS is, waarschijnlijk als eni- van de VVD richting D66.2 In zekere zin ge West-Europese socialistische volkspartij, hebben rond de millenniumwisseling libera- niet overgestapt naar sociaaldemocratie len en Vlaams-nationalisten geruild van po- en de ‘derde weg’. Deze tegenstelling droeg sitie in het sociaal-economische spectrum. in 2010 bij aan een formatie van anderhalf jaar lijden (de premier werd uiteindelijk De Wever nam in het voorjaar van 2001, PS-leider Elio Di Rupo) en bemoeilijkt ook nog vóór duidelijk was welke richting zou nu weer de regeringsvorming die al sinds winnen, een jaar verlof van zijn positie als mei 2019 bezig is. In 2014 ging de N-VA promovendus geschiedenis aan de Katho- wel in de landelijke regering, samen met lieke Universiteit Leuven om vrijwilliger te CD&V, Open Vld en MR (Waalse libera- worden voor Bourgeois. Het werd een blij- len). MR-leider Charles Michel (sinds 2019 vende transfer. Aanvankelijk werkte hij ach- voorzitter Europese Raad) werd premier. ter de schermen, om de partij ideologisch te profileren. In 2003 werd hij lijsttrekker Eind 2018, een half jaar voor de geplande voor de kieskring Antwerpen, maar alleen verkiezingen, stapte de N-VA uit de rege- Bourgeois, lijsttrekker voor West-Vlaande- ring, omdat ze tegen het VN-vluchtelin- ren, haalde de kiesdrempel.3 In de zomer genverdrag (‘Marrakesh-akkoord’) was. van 2003 vroeg dagblad De Standaard een Critici meenden dat dit een reactie was op aantal politici te schrijven over hun favoriete de gemeenteraadsverkiezingen van okto- denker. De Wever koos voor Edmund Burke, ber, toen de N-VA de grootste partij bleef, beschouwd als grondlegger van het conser- maar voor het eerst sinds 2004 kromp. Dit vatisme. Nadien ging hij columns schrijven herhaalde zich bij de verkiezingen van mei voor De Standaard en De Morgen, dagbladen 2019 (federaal, gewestelijk en Europees). die rechts noch Vlaams-nationalistisch zijn. In Vlaanderen levert de N-VA nog steeds de eerste minister: Jan Jambon (Bour- In 2004 kwam de N-VA voor het eerst in de geois zit nu in het Europees Parlement).

81 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Groot strateeg, slecht crisis- rechtse kiezers niet zouden uitwijken naar manager? het Vlaams Blok/Belang. De N-VA bood De centrale stelling van het boek is dat De onderdak aan ‘verweesde’ rechtse kiezers. Wever de belangrijkste politicus is van de af- Strategisch bedacht De Wever dat samen- gelopen 20 jaar en voorlopig nog belangrijk werking met de confessionelen nodig was blijft, maar dat zijn hoogtepunt achter hem om op te boksen tegen de toenmalige paar- ligt. De Wever steekt retorisch ver boven se dominantie. Aldus geschiedde. Tactisch andere Belgische politici uit, kent op intel- besefte hij dat een grote tegenstander helpt lectueel niveau nauwelijks gelijken onder om kiezers te mobiliseren. Dus benadruk- zijn vakbroeders en heeft vaak genoeg blijk te hij, met electoraal succes, dat Vlamin- gegeven van strategisch inzicht. Al in 2001 gen de rekeningen betalen voor de Walen.4 bedacht hij dat Vlaams-nationalisme alleen nooit een meerderheid van de kiezers ach- De Wever heeft echter, volgens De Ceulaer, ter zich kon krijgen, daar was meer voor no- één grote zwakte. In eigen partij is hij de on- dig. Inhoudelijk, door zich als liberaal-con- betwiste leider, maar hij lijkt niet om te kun- servatieve partij te profileren, sprong de nen gaan met externe crises. Tijdens de inter- N-VA in het electorale gat dat ontstond toen nationale kredietcrisis (2009-2011) zou dit Open Vld en CD&V naar het midden gin- niet opgevallen zijn, omdat de N-VA niet in gen. Die partijen namen aan dat centrum- de federale regering zat. In 2018 wist De We-

Protest tegen Marrakesh-akkoord | Foto: Alexandros Michailidis

82 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 gin van oncontroleerbare migratie, werd het Vlaams Belang in de kaart gespeeld. Die partij, die in 2014 zwaar verloren had, werd in 2019 de tweede Vlaamse partij. In 2020 bleek De Wever opnieuw niet om te kunnen gaan met een externe crisis: zelfs het coronavirus kon hem niet bewegen over zijn schaduw heen te springen en in een regering van nationaal belang te stappen met de PS. De Ceu- laer wijst erop dat De Wever die sprong een jaar eerder wel in Antwerpen maakte. Soci- alisten had hij altijd weggezet als potverteer- ders en bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 trok wederom hij stevig van leer.6 Toch sloot hij, vanwege de verkiezings- uitslag, een coalitie met de socialisten. Als hij de draai in zijn eigen stad kon maken, waarom dan niet landelijk?7

Politiek, conservatisme, integratie Het boek is ingedeeld in drie delen. De Ceu- laer bespreekt De Wever eerst als politicus en ver echter geen andere uitweg voor de Mar- vervolgens als conservatief denker. Het der- rakesh-crisis dan een vlucht naar voren: uit de gedeelte gaat over zijn migratie- en inte- de regering stappen. In 2010 probeerde Open gratiestandpunten. In 2003, toen De Ceulaer Vld-voorzitter Alexander De Croo hetzelf- hem opmerkte in een verkiezingsprogram- de.5 Naar aanleiding van een communautai- ma op de televisie, vond hij hem een verade- re twistappel liet hij de regering vallen. De ming. Onder Paars leek bestuur slechts een Croo vergat daarbij dat wie breekt, betaalt, kwestie van technocratisch problemen ver- zeker als de aanleiding een thema is dat ‘ei- helpen en politiek enkel goed overkomen in gendom’ is van een andere partij. Oppositie- de media. De enige ideologische tegenstel- partij N-VA had zich altijd geprofileerd op ling was die tussen beschaafde partijen en het de twisten tussen Vlamingen en Walen… Vlaams Blok. De Wever ging op twee manieren tegen die tijdgeest in, door zijn ideologie De Ceulaer stelt dat De Wever in 2018 de – conservatisme – te benadrukken en door fout van De Croo herhaalde. Door het Mar- te pleiten voor Vlaams-nationalisme. Na- rakesh-akkoord te bestempelen als het be- tionalisme gold in deze periode als taboe.8

83 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 De Ceulaer blijkt teleurgesteld. De tegen- rechts alternatief voor de naar het midden draadse politicus vertoonde als bestuurder opgeschoven Open Vld en CD&V en als de- dezelfde compromisbereidheid als andere mocratisch alternatief voor het Vlaams Be- politici. Hij ziet een parallel met Verhof- lang. De Wever zag het Belang als een smet stadt, die als oppositiepoliticus tussen 1989 op het Vlaams-nationalisme. Belang-lei- en 1994 drie Burgermanifesten publiceer- der Philip Dewinter huldigde een etnisch, de. Hierin pleitte hij voor politieke hervor- exclusief nationalisme: alleen blanken in ming, federalisering van België en directe Vlaanderen. Hier plaatste hij inclusief nati- democratie. Eenmaal premier was Verhof- onalisme tegenover: nieuwkomers die zich stadt tegen nationalisme en voerde hij de aan de bestaande weten regelgeving hiel- kiesdrempel van vijf procent in. In 2004 den, integreerden en de Vlaamse tradities schreef De Wever dat de man van de bur- respecteerden, waren volwaardige burgers. germanifesten de latere premier “op zijn gezicht zou slaan”. Volgens De Ceulaer geldt ‘Inclusief nationalisme’ lijkt veel raakvlak- hetzelfde voor De Wever, die inmiddels ken te vertonen met het ‘beperk immigratie, ook meer bezig zou zijn met aan de macht bestrijd discriminatie en bevorder integra- blijven dan met idealen verwezenlijken. tie’ van Bolkestein en met de standpunten omtrent migratie en integratie die door- Het tweede gedeelte gaat over De Wever als gaans vertolkt worden in Elsevier Weekblad conservatief. Met het conservatisme is De of dagblad De Telegraaf. Een analyse van Ceulaer, die links-conservatief wordt ge- hoe de N-VA dit, in de eigen partij en in genoemd (hij wantrouwt revolutionairen) goed meenten waar zij bestuurde, in de praktijk bekend. In de jaren ’00 interviewde hij ver- heeft gebracht, zou leerzaam zijn geweest. schillende conservatieve denkers, waaronder Dit gedeelte blijkt echter het minst infor- sympathisanten van de Nederlandse Edmund matief: het is overwegend een opiniestuk, Burkestichting en de Britten Roger Scruton waarin De Ceulaer de traditionele linkse en Theodore Dalrymple. Volgens De Ceulaer standpunten omtrent migratie inneemt en is De Wever succesvol geweest in het beïn- De Wever symbool staat voor rechts. Om vloeden van het denken. De vanzelfsprekend- een voorbeeld te geven: stelt De Wever dat heden van ’68 en van Paars zijn nu verleden migranten die niet proberen te integreren tijd. Alleen: de ideologie van De Wever zou niet mogen klagen over discriminatie, dan geen conservatisme zijn, maar nationalisme. antwoordt De Ceulaer dat uitsluiting en discriminatie belemmeringen vormen voor Wat de opmaat vormt voor het derde deel, integratie. In Waalse media wordt de N-VA over integratie en de multiculturele samen- gelijkgesteld aan het Vlaams Belang: racis- leving. Dit had een zeer informatief deel tisch. De Ceulaer lijkt hierin mee te gaan. kunnen zijn. De N-VA moest zich immers jarenlang op twee fronten profileren: als

84 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Wir schaffen das? ten. Enkele voorbeelden. De N-VA profileert De Ceulaer spreekt zichzelf soms tegen. zich op rechts. Waar moeten linkse flamin- Onder Paars werd nationalisme gelijkge- ganten op stemmen? N-VA-politici hebben steld met fascisme. 20 jaar terug hekelde het in interviews over ‘verlichtingswaarden’ hij de paarse consensus – nu neemt hij de als bepalend voor de Europese en Vlaamse paarse benadering van het Vlaams-na- samenleving. Hebben conservatieven niet tionalisme over. Wie is dan degene die lang een haat-liefdeverhouding gehad met de zijn latere ik op zijn gezicht zou slaan? Verlichting? De Wever hekelde de ‘Waalse socialistische dominantie’. Tussen 1974 en 2011 Het is niet de enige inconsistentie. Verschil- waren echter alle Belgische premiers Vlaams; lende keren stipt hij aan dat De Wever wil- niet één socialist. Past een partij die al tien lens en wetens informatie weglaat die niet jaar de grootste is nog een calimerocomplex? past in zijn verhaal. De Ceulaer doet echter hetzelfde. Ook als hij de migratie- en De Ceulaer richt echter zijn belangrijkste integratiestandpunten van de N-VA niet pijlen op integratie. Vermoedelijk vormde deelt, kan hij moeilijk een wezenlijk verde vluchtelingencrisis van 2015-2016 hier schil met het Belang ontkennen: de N-VA een keerpunt, toen asiel-staatssecretaris heeft verschillende politici met een migra- Theo Francken (N-VA) in België vergelijk- tieachtergrond. Ook in prominente func- bare standpunten innam als zijn Neder- ties, zoals Zuhal Demir (staatssecretaris landse collega Klaas Dijkhoff en Tweede in de Belgische regering-Michel, minister Kamerlid Malik Azmani. De Ceulaer prijst in de Vlaamse regering-Jambon) en Assi- de moed van Merkels ‘wir schaffen das’ en ta Kanko (Europees Parlementslid, in de- wijst erop dat zij nog steeds stevig in het cember 2018 overgestapt van MR). Zulke zadel zit, in contrast met De Wever, aan politici zijn niet te vinden bij het Belang. wie de macht zou ontglippen. Dat Merkel in 2017 het slechtste CDU-verkiezings- De voorman van een Vlaams-nationalisti- resultaat ooit behaalde, vermeldt hij niet. sche partij nationalist noemen komt neer op een VVD-leider kapitalist noemen, of Bart De Wever is zo niet de machtigste, een CDA-leider christelijk. Wellicht had De dan toch de meest invloedrijke Belgische Ceulaer liever dat N-VA louter conservatief politicus van het afgelopen decennium. was, zonder Vlaams-nationalisme. De par- Dit boek is geen kritische beschrijving, tij is alleen altijd Vlaams-nationalistisch én het is De Ceulaer die zijn mening venti- liberaal-conservatief geweest. Van Groen- leert over mediaoptredens van De Wever. Links kan evenmin verwacht worden dat Een kritische beschrijving, die sterke en ze links blijven, maar ecologie laten varen. zwakke punten van het onderwerp evenredig bespreekt, was wenselijker geweest. In het N-VA-discours zitten zwakkere pun-

85 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Pieter de Jonge MA is historicus. Hij schrijft 5. Alexander De Croo trad in 2012 af als voor- regelmatig voor Historiek.net. zitter. Hetzelfde jaar werd hij federaal minister en vicepremier. Beide was hij nog steeds op het moment dat dit geschreven werd. ______1. In die periode zijn de Vlaamse liberalen twee 6. In België zijn gemeenteraadsverkiezingen om keer van naam veranderd. Omwille van het over- de zes jaar. zicht wordt in dit artikel consequent de huidige naam gebruikt; Open Vld, aangenomen in 2007. 7. Dit boek verscheen in mei 2020. Op 20 juli aanvaardden De Wever en PS-leider Paul Mag- 2. G. Verhofstadt, De Belgische ziekte. Diagnoses nette een opdracht om een regering te vormen. en remedies, Antwerpen, 1997. Half augustus verklaarden zij vijf partijen bereid gevonden te hebben, nu nog een zesde. Don- 3. Het Belgische kiesstelsel zit tussen het Neder- derdag 13 augustus verklaarden de Vlaamse landse evenredige stelsel en het Britse distric- en Waalse liberalen en groenen zich niet tegen tenstelsel in. Zetels voor de landelijke Kamer en elkaar uit te willen laten spelen. De volgende de regionale parlementen worden verdeeld via dag gaven De Wever en Magnette hun opdracht provinciale kieskringen (vijf voor Vlaanderen, terug. Beide heren zijn over hun schaduw ge- vijf voor Wallonië, Brussel is een afzonderlijke sprongen, dit keer ontbrak het aan de bereidheid kieskring). Brussel is de enige kieskring waar van andere partijen om mee te werken. zowel Nederlands- als Franstalige partijen aan- treden. Partijen moeten dus minimaal zes lijsten 8. Nationalisme was niet alleen taboe, vanwege opstellen per landelijke of gewestelijke (deel- het Vlaams Belang, dat tot de gemeenteraadsver- staat) verkiezing (en het is voorgekomen dat kiezingen van 2006 bij iedere verkiezing groter landelijke, gewestelijke en Europese verkiezingen werd. In 2000 kreeg Jörg Haider in Oostenrijk op dezelfde dag plaatsvonden. Omdat het gewest regeringsverantwoordelijkheid en in 2002 haalde Brussel een eigen parlement heeft, zijn er dan Front National-leider Jean-Marie le Pen de twee- 14 lijsten nodig). Binnen de kieskring worden de ronde van de Franse presidentsverkiezingen. de zetels evenredig verdeeld, met sinds 2003 een kiesdrempel van vijf procent.

4. Een argument dat aannemelijk was, omdat Wallonië sinds begin jaren 80 geregeerd wordt door de PS, een klassiek-socialistische partij die welzijn en sociale rechtvaardigheid prioriteit geeft boven een kloppende begroting. Om deze reden pleitte ook Verhofstadt – toen hij nog in de oppositie zat – voor Vlaamse autonomie, omdat op federaal niveau de Waalse socialisten de wil van de rechts stemmende Vlamingen blokkeerden. Indien de deelstaten budgettair autonoom werden, kon Vlaanderen in het eigen landsdeel wel het gewenste beleid voeren.

86 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 Colofon

'Allegorie der Tulipomanie' door Jan Brueghel de Jonge (1601-1678) | bron: Wikimedia Commons

Liberale Reflecties is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting.

Redactie prof.dr. M.L.J. Wissenburg (hoofdredacteur) mr. S.J.A. Ter Borg drs. F.D. de Beaufort prof.dr. A. Ellian mr.drs. H.W. Mojet drs. R. Fransman prof.dr. R.M. Salomons dr. E.R. Van de Haar dr. B. Steunenberg prof.dr. M.V.B.P.M. Van Hees drs. W.J. Derksen (eindredacteur) mr.dr. R.M.H. Kubben drs. F.J.M. De Lange dr. mr. F.W. Lantink Redactieraad dr. A.R. Leen Voor een professioneel oordeel over kopij prof.mr. M. Otte doet Liberale Reflecties een beroep op een mr. M. Pars redactieraad bestaande uit thematische Q. Rajkowski MSc experts. De redactieraad bestaat uit: ir. U.G. Schilthuis prof.dr. M.L.L. Segers drs. R. Benedictus mr.dr. J.J.J. Sillen drs. M. Bolkestein prof.dr. P. Stouthuysen

87 LIBERALE REFLECTIES | september 2020 drs. R. Timmer graag de papieren editie thuis te ontvangen. drs. M. Van de Velde U bent al vriend van de TeldersStichting R. Willems MSc MA voor € 50,- per jaar. Losse exemplaren zijn D. Yesilgöz-Zegerius in de TeldersShop verkrijgbaar voor € 9,50.

Redactieadres Advertentietarieven Mauritskade 21 Advertentietarieven zijn op aanvraag 2514 HD Den Haag beschikbaar bij de redactie. telefoon: 070-3631948 email: [email protected] Toelichting omslag TeldersStichting.nl Het satirische schilderij 'Allegorie der Tulipomanie' door Jan Brueghel de Jonge Auteursrechten (1601-1678). Dit olieverf op doek dateert uit De auteursrechten liggen bij de uitgever en 1640. Bron: Wikimedia Commons. de auteur(s). ISSN: 2588-8862 Crises in Nederland zijn van alle tijden. Al in 1637 is ons land in de ban van de Verantwoordelijkheid tulpenmanie. De kenmerkende bloemen Bijdragen in dit blad reflecteren niet nood- zijn in korte tijd zeer populair geworden zakelijk de opinies van leden van de kern- bij de rijkere bevolking; er is meer vraag redactie, redactieraadsleden of de Prof.mr. dan aanbod. De geldbedragen die mensen B.M. TeldersStichting. De redactie draagt bereid zijn te betalen voor een bol rijzen geen verantwoordelijkheid voor de inhoud de pan uit, op het hoogtepunt van de gekte van bijdragen. Die verantwoordelijkheid kan één enkele bol zelfs waardevoller zijn berust uitsluitend bij de auteurs. dan een compleet grachtenpand. Er wordt veel te veel geld betaald voor iets waarvan Abonnementenadministratie de waarde niet overeenkomt met de prijs Mauritskade 21 waardoor een 'bubbel' ontstaat, iets wat 2514 HD Den Haag vaker terugkomt voorafgaand aan een crisis. telefoon: 070-3631948 Bij de tulpenmanie blijkt al snel dat veel email: [email protected] handelaren tulpen doorverkopen die ze niet bezitten, aan kopers die ze niet echt kunnen Abonnementen betalen. De artikelen uit Liberale Reflecties zijn voor iedereen beschikbaar in de LR-bibliotheek op www.teldersstichting.nl. Het tijdschrift Vormgeving: Eye & Image, Kats. is op papier beschikbaar voor vrienden van Drukwerk: Woudenbergse Drukkerij de TeldersStichting die hebben aangegeven

88 LIBERALE REFLECTIES | september 2020