Nieuwe Inzichten in Een Oude Waterweg
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
StadsOntwikkeling Nieuwe inzichten in een oude waterweg Een archeologisch onderzoek naar de kademuur van de Leidschevaart Basisrapportage Archeologie 80 www.utrecht.nl Basisrapportage Archeologie 80 Nieuwe inzichten in een oude waterweg Een archeologisch onderzoek naar de kademuur van de Leidschevaart D.R. Stiller Afdeling Erfgoed gemeente Utrecht Zwaansteeg 11 3511 VG Utrecht Februari 2013 1 Administratieve gegevens van het project Projectcode en -naam: Sma08-01-KLP, Smakkelaarsveld Zinker 1 Locatie: Gemeente Utrecht, Smakkelaarsveld OM-nummer: 30945 Landelijke hoekcoördinaten: 135985 / 456083 136009 / 456098 136045 / 456038 136022 / 456024 Opdrachtgever: Ingenieursbureau Utrecht (IBU), gemeente Utrecht Uitvoerder: Afdeling Erfgoed gemeente Utrecht Coördinator vanuit de gemeente: A.M. Bakker Dagelijkse leiding opgraving D.R. Stiller Uitvoering veldwerk: 3 en 4 september 2008; februari 2009 Beheer en plaats van documentatie: Afdeling Erfgoed gemeente Utrecht Vlampijpstraat 87b 3534 AR Utrecht ISBN 978-90-73448-62-9 2 Nieuwe inzichten in een oude waterweg Basisrapportage Archeologie 80 Inhoudsopgave Samenvatting 5 Eerdere uitgaven 31 1 Inleiding 7 Colofon 34 1.1 Kader van het onderzoek 7 1.2 Resultaten van eerder uitgevoerde onderzoeken 7 Bijlagen 35 2 De landschappelijke en historische context 9 2.1 Landschappelijke context 9 2.2 Archeologische en historische achtergrond 9 2.3 Archeologische verwachting 11 3 Doel en methode van het onderzoek 13 3.1 Doelstellingen 13 3.2 Methode 13 4 Sporen en structuren 15 4.1 Inleiding 15 4.2 Sporen en structuren 15 4.3 Bodemprofielen 17 5 Het vondstmateriaal 21 5.1 Eerste fase 21 5.2 Tweede fase/begeleiding verdiepen tot 4 m -NAP, vnr. 13 22 5.3 Kabel- en rioleringssleuf ten noorden van zinker 1, vnr. 14 22 6 Conclusie 25 7 Beantwoording vraagstelling 27 Noten 29 Literatuur 29 3 4 Nieuwe inzichten in een oude waterweg Basisrapportage Archeologie 80 Samenvatting Bij de archeologische begeleiding van de aanleg van zinker 1 op het Smakkelaarsveld zijn resten van oude beschoeiingen van de Leidschevaart en inrichtingen uit de Nieuwe Tijd aangetroffen. Hierbij kon voor de recente en de subrecente perioden een fasering aangebracht worden in de ontwikkeling van de Leidschevaart. De oudste fase wordt door een beschoeiing gevormd. Het aangetroffen vondstmateriaal wijst op een datering van aanleg in het laatste kwart van de achttiende eeuw. Van de beschoeiing zijn alleen een houten vlechtwerk, een plankenwand en uitbraaksleuven met puin aangetroffen. Hier doorheen is een riool, behorende bij de subrecente periode, aange- legd. Het uit de negentiende- of twintigste eeuw daterend riool was haaks op de Leidschevaart georiënteerd en mondde hierop uit. De beschoeiing is vervolgens hersteld. Opvallend detail is dat vergelijkbare riolen ook in de Bergstraat en Willemstraat (circa 500 m ten noordoosten) gezien zijn. Van de derde fase is alleen een wegdek aangetroffen. Op basis van foto’s kan deze in de eerste helft van de twintigste eeuw gedateerd worden. De daarop volgende fase wordt gevormd door de betonnen kade, aangelegd in de jaren veertig van de twintigste eeuw. De vaart schuift bij elke fase steeds iets op naar het noorden. Een laatste fase wordt gevormd door de huidige indeling, stammende uit de jaren zeventig. Bij de profielen en boringen is vastgesteld dat de top van de natuurlijke lagen zich rond 0,60 m +NAP bevindt. De natuurlijke ondergrond bestaat uit (zandige) klei-, veen- en zandlagen. Deze klei- en zandlagen kunnen geassocieerd worden met rivierafzettingen. Hierboven bevinden zich meerdere ophogingslagen en de hierboven genoemde sporen die vanaf de achttiende eeuw gedateerd kunnen worden. 5 Afb. 1: Topografische ligging van de onderzoekslocatie op gemeentelijk en lokaal niveau. 6 Nieuwe inzichten in een oude waterweg Basisrapportage Archeologie 80 1 Inleiding 1.1 Kader van het onderzoek Er werd besloten tot het droog ontgraven door middel van een damwand en het wegpompen van grondwater. In opdracht van het Ingenieursbureau Utrecht (IBU) en de Uiteindelijk is in de tweede week van februari het centrale Projectorganisatie Stationsgebied (POS) van de gemeente en diepste deel van de bouwput ontgraven. Hierbij Utrecht heeft de afdeling Erfgoed van de gemeente ontstond tijdens de werkzaamheden de mogelijkheid om Utrecht in september 2008 een definitief onderzoek ver- de reeds verwijderde slibbodem van de Leidschevaart richt naar de kademuur langs de Leidse Rijn. In het kader te onderzoeken op vondsten. Bij het verdere ontgraven van de herontwikkeling van het Utrechtse Stationsgebied naar dieper niveau is toezicht gehouden in het geval er vinden binnen het hele stationsgebied infrastructurele onverwacht sporen uit oudere perioden zoals Neolithicum werkzaamheden plaats, waarbij het bodemarchief en Bronstijd aanwezig zouden zijn. verstoord wordt. Het in dit rapport beschreven onderzoek heeft plaatsgevonden in het deelgebied Smakkelaarsveld, De voorbereiding van het project was in handen van L. onder het noordelijke deel van de busbaan en in de Bruning (coördinator archeologie POS). Het veldteam groenstrook tussen de Leidse Rijn en Smakkelaarsveld. bestond uit L. Bruning (projectleider) en D.R. Stiller (KNA- (Afb. 1). Het onderzoek is uitgevoerd in de vorm van een archeoloog). De technische uitwerking van de velddocu- Archeologische Begeleiding protocol opgraven. mentatie en het geborgen vondstmateriaal is uitgevoerd door D.R. Stiller. De opmaak van het beeldmateriaal is De directe aanleiding voor het onderzoek werd gevormd verzorgd door H.J. van Oort, L.T. Takken en E. van Wieren. door het voornemen om de huidige waterpartij op het Smakkelaarsveld te verplaatsen en te verlengen tot aan de nog bestaande Leidse Rijn ter hoogte van de Damstraat, zodat de oorspronkelijke loop, zoals deze in de zestiende 1.2 Resultaten van eerder eeuw is aangelegd, weer zichtbaar wordt gemaakt. Ten uitgevoerde onderzoeken behoeve van kabels en leidingen die onder de Leidse Rijn door moeten, is tussen de straat Leidscheveer en de weg Er zijn in het verleden twee bureaustudies uitgevoerd. Smakkelaarsveld, nabij de hoek met het Stationsplein een Het betreft een Cultuurhistorische Effectrapportage ten kabelbak aangelegd. Deze wordt hier zinker 1 genoemd. behoeve van het Utrecht Centrum Project, opgesteld door De aanleg van deze zinker zou het oorspronkelijke tracé F. Kipp in 1995 en een Bureauonderzoek Archeologische van de Leidscheveer/vaart doorsnijden. De verwachting Waarden Stationsgebied Utrecht, opgesteld door L. was dat er mogelijk resten van oude kademuren, wegen Bruning in 2008 (Bruning 2008a). De resultaten van beide en bebouwing van de middeleeuwse voorstad Buiten onderzoeken zijn in paragraaf 2.1, 2.2 en 2.3 verwerkt. Catharijne in de bodem aanwezig konden zijn. De nadruk van het onderzoek lag aan de zuidzijde van de bouwkuip, omdat verwacht werd dat de noordzijde al verstoord was bij (sub)recente graafwerkzaamheden voor de huidige loop van de Leidsche Rijn. Het onderzoek heeft in twee fasen plaatsgevonden: in september 2008 en in februari 2009. Tevens zijn in de zomer van 2009 enkele vondsten uit een verstoorde context verzameld. De eerste fase werd gevormd door de begeleiding van de ontgravingen tot op grondwaterniveau aan de zuidzijde van het onderzoeksterrein, uitgevoerd op 3 en 4 september 2008. Aangezien de aanleg onder het grondwaterniveau zonder bronbemaling zou plaatsvinden, konden hierbij verder geen archeologische waarnemingen gedaan worden. Tijdens de werkzaamheden bleek echter dat, mede door een bodemverontreiniging, het niet moge- lijk was om de werkzaamheden in de natte af te ronden. 7 Afb. 2: Uitsnede uit de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit 1569-1570, met kasteel Vredenburg, de stadsmuur, de Catharijnepoort, de Vleutenschevaart (nr. 14) en de Leidscheweg (nr. 13). Duidelijk te zien is hoe deze ter hoogte van het huidige Smakkelaarsveld samen komt met andere verkeerswegen. 8 Nieuwe inzichten in een oude waterweg Basisrapportage Archeologie 80 2 De landschappelijke en historische context 2.1 Landschappelijke context het plangebied en directe omgeving geen sporen terug- gevonden. In de Romeinse tijd lag de onderzoekslocatie ten noorden van de Rijn, de noordgrens van het Romeinse De meeste waarnemingen met betrekking tot de bo- Rijk. Na het vertrek van de Romeinen in de 3e eeuw na demopbouw zijn afkomstig van de omgeving van de Christus ontwikkelden zich in het gebied ten oosten van Catharijnesingel en de bouw van Hoog Catharijne en het de onderzoekslocatie drie nederzettingskernen, waaruit in muziekcentrum Vredenburg. Ter plaatse van het kasteel de loop van de Middeleeuwen de stad Utrecht ontstond. Vredenburg en omgeving schreef T. Vink in 1954 al dat het grote veengebied tussen Oude Rijn en Vecht “uitwigt” De oudste bekende archeologische waarde in het ter hoogte van het Paardenveld in Utrecht. Zowel bij de Smakkelaarsveld is de Vleutenscheweg, een voorloper van aanleg van de spuikoker op het Smakkelaarsveld alsook de huidige Vleutenseweg, die als landweg al bestond in de bij de waarneming van de kademuur aan de buitenzijde elfde eeuw, en mogelijk zelfs teruggaat tot de 7de eeuw¹. van de toenmalige Catharijnesingel tijdens de aanleg van Het ontstaan van de Vleutenscheweg als doorgaande de Catharijnebaan in 1972 ter hoogte van het muziekcen- route is waarschijnlijk gerelateerd aan de grootschalige trum is dit bevestigd. In beide gevallen is een veenpakket ontginningen in het gebied ten westen van Utrecht, die waargenomen waarvan de bovenzijde tot 0,65 m-NAP voor een belangrijk deel in