27(4): 46 49 T¹p chÝ Sinh häc 12 2005
Bæ sung mét lo i thuéc chi giã kh¬i Lepisanthes Blume (Hä bå hßn Sapindaceae Juss .) cho hÖ thùc vËt ViÖt Nam
H Minh T©m Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m H Néi 2 NguyÔn Kh¾c Kh«i, Vò Xu©n Ph−¬ng ViÖn Sinh th¸i v T i nguyªn sinh vËt
Trªn thÕ giíi, chi Lepisanthes Blume D−íi ®©y l mét sè th«ng tin vÒ chi Lepisanthes (Sapindaceae Juss.) cã 24 lo i, ph©n bè ë kh¾p Blume v lo i L. unilocularis Leenh.: c¸c vïng nhiÖt ®íi cña ch©u Phi, Ma®agaxca, Nam ¸ v §«ng Nam ¸, tõ Xri Lanca tíi Trung LEPISANTHES Blume Giã kh¬i , Quèc, qua vïng Malesia tíi vïng T©y B¾c L©n hïng ¤xtr©ylia. Theo Lecomte (1912), Gagnepain (1950), Ph¹m Ho ng Hé (2000), TrÇn Kim Liªn Blume, 1825. Bijdr. 5: 237; H. Lecomte, & H Minh T©m (2003)..., ë ViÖt Nam chi n y 1912. Fl. Gen. Indoch. 1: 1016; Leenh. 1969. cã 6 lo i l : L. amplifolia, (Pierre) Leenh., L. Blumea, 17: 33; H. S. Lo & T. C. Chen, 1985. banaensis Gagnep., L. fruticosa (Roxb.) Leenh., Fl. Reip. Pop. Sin. 47(1): 22; Leenh. 1994. Fl. L. rubiginosa (Roxb.) Leenh., L. senegalensis Mal. I. 11: 627; Welzen, 1999. Fl. Thail. 7(1): (Poir.) Leenh. v L. tetraphylla (Vahl) Radlk. 212; T. K. Liªn & H. M. T©m, 2003. Checklist Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu c¸c mÉu vËt Pl. Sp. Vietn. 2: 1020. Aphania Blume, 1825. thuéc chi Lepisanthes Blume, chóng t«i ® kiÓm Bijdr. 5: 236. Erioglossum Blume, 1825. Bijdr. tra v x¸c ®Þnh mÉu mang sè hiÖu Vò Dòng 36 5: 229. Otophora Blume, 1847. Rumphia, 3: (thu t¹i An Héi, An Khª, Gia Lai, ng y 142. Otolepis Turcz. 1848. Bull. Soc. Nat. 19/8/1979) thuéc lo i Lepisanthes unilocularis Mosc. 21: 572, fig. 2b, 3a. Hemigyrosa Blume, Leenh. Kh¸c biÖt râ nhÊt cña lo i n y víi tÊt c¶ 1850. Rumphia, 3: 165. c¸c lo i kh¸c trong chi l bÇu v qu¶ lu«n cã 1 C©y gç hoÆc c©y bôi. C¸c bé phËn non «. th−êng cã l«ng ®¬n, Ýt khi nh½n ho n to n. L¸ Cho ®Õn nay, L. unilocularis míi chØ ®−îc kÐp l«ng chim ch½n hoÆc lÎ, gåm 1 40 ®«i l¸ ph¸t hiÖn ë ®¶o H¶i Nam, Trung Quèc. Nh− chÐt, hiÕm khi chØ cã 1 l¸ chÐt; cuèng chung v vËy, viÖc ph¸t hiÖn lo i n y ë ViÖt Nam kh«ng cuèng l¸ cã hoÆc kh«ng cã c¸nh; cã hoÆc kh«ng nh÷ng bæ sung cho hÖ thùc vËt cña n−íc ta 1 cã l¸ kÌm gi¶ . L¸ chÐt mäc ®èi hoÆc mäc c¸ch; lo i c©y hiÕm gÆp m cßn cung cÊp dÉn liÖu míi gèc c©n hoÆc lÖch; mÐp nguyªn; hai mÆt l¸ vÒ sù ph©n bè cña chóng. Ngo i ra, Leenhouts th−êng cã l«ng, kh«ng cã lç tuyÕn; g©n bªn kÐo c«ng bè lo i n y n¨m 1969 dùa v o mÉu S. K. d i tíi gÇn mÐp hoÆc vÊn hîp. Côm hoa d¹ng Lau 5773 chØ cã qu¶; tõ ®ã ®Õn nay, ch−a cã t¸c chïy, th−êng ph©n nh¸nh, mäc ë n¸ch l¸ gÇn gi¶ n o t×m ®−îc mÉu cã hoa v× vËy c«ng tr×nh ®Ønh c nh, ë ®Ønh c nh hoÆc ë phÇn th©n kh«ng cña chóng t«i cßn bæ sung cho b¶n m« t¶ gèc mang l¸, th−êng cã l«ng. L¸ b¾c v l¸ b¾c nhá cña Leenhouts mét sè th«ng tin vÒ hoa cña lo i h×nh m¸c, h×nh trøng hoÆc h×nh ®−êng. Hoa gi¶ n y. t¹p tÝnh (pseudomixis ) [C©y cã hoa “gi¶ t¹p
C«ng tr×nh ®−îc hç trî vÒ kinh phÝ cña Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n.
46 tÝnh” ( pseudomixis ) l c©y cã kiÓu hoa kh¸ ®Æc cuèng ng¾n, chia thïy hoÆc kh«ng, (1 )2 3( 4) biÖt: c¸c th nh phÇn cña hoa gièng hÖt hoa «, th−êng cã l«ng; mçi « chøa 1 no n; cã vßi l−ìng tÝnh, nh−ng chøc n¨ng cña hoa l ®¬n tÝnh nhôy hoÆc kh«ng; nóm nhôy h×nh cÇu hoÆc d¹ng (ë hoa mang tÝnh ®ùc th× bao phÊn cã h¹t phÊn vßm cñ h nh, ®«i khi h¬i chia thïy. Qu¶ h¹ch, v më ®−îc, cßn bé nhôy kh«ng t¹o qu¶; ë hoa h¬i cã thïy hoÆc xÎ s©u th nh 2 3 gi¶ ph©n qu¶ mang tÝnh c¸i bao phÊn kh«ng cã h¹t phÊn v (pseudofruitlet ) [KiÓu qu¶ xÎ s©u th nh c¸c “gi¶ kh«ng më, cßn bé nhôy ph¸t triÓn th nh qu¶). ph©n qu¶” ( pseudofruitlet ) l kiÓu qu¶ ®Æc tr−ng ThuËt ng÷ “gi¶ t¹p tÝnh” do NguyÔn TiÕn B©n ®Ò cho hä Sapindaceae (nh− ë V¶i, Nh n, Ch«m xuÊt], cïng gèc, ®Òu. § i rêi, gåm 4 5( 6) l¸ ch«m, v.v…) v mét sè hä kh¸c (vÝ dô ® i, xÕp lîp, 1 2 l¸ phÝa ngo i (th−êng h×nh Ochnaceae); ë chóng cã bé nhôy hîp, nh−ng khi trßn) nhá h¬n nh÷ng l¸ bªn trong (th−êng h×nh th nh qu¶ chØ phÇn bÇu ph¸t triÓn th nh c¸c trøng réng hoÆc h×nh thu«n). C¸nh hoa 4 5( 6); ph©n qu¶ v kh«ng cã dÊu vÕt cña vßi nhôy ë th−êng h×nh trøng ng−îc ®Õn h×nh th×a, ng¾n ®Ønh. ThuËt ng÷ “gi¶ ph©n qu¶” do NguyÔn TiÕn h¬n hoÆc d i h¬n ® i; gèc c¸nh hoa th−êng cã B©n ®Ò xuÊt], Ýt khi nguyªn; vá qu¶ máng hoÆc cùa, mÆt trong cã 1 v¶y, ®«i khi gièng nh− mét d y, nh½n hoÆc h¬i cã nèt, cã l«ng hoÆc kh«ng v nh rËm l«ng hoÆc 1 ®«i thïy tai nhá; v¶y cã cã l«ng. H¹t h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh trøng, hai m o hoÆc kh«ng . TriÒn tuyÕn mËt h×nh v nh bªn th−êng h¬i dÑp, m u x¸m hoÆc m u ®en, khuyªn, nguyªn th−êng h¬i chia thïy hoÆc ng¾t nh½n hoÆc thØnh tho¶ng cã rËm l«ng; rèn h¹t gÇn qu ng. NhÞ (4 )8( 18), th−êng kh«ng thß khái h×nh trßn; kh«ng cã tö y. tr ng ë hoa ®ùc; chØ nhÞ th−êng nhiÒu l«ng; bao Typus: phÊn h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh thu«n, ®Ýnh gèc, Lepisanthes montana Blume [= nh½n hoÆc cã l«ng. BÇu kh«ng cuèng hoÆc cã Lepisanthes tetraphylla (Vahl) Radlk.]
Kho¸ §Þnh lo¹i c¸c lo i thuéc chi Lepisanthes B lume ® biÕt ë ViÖt Nam
1A. Tr ng ng¾n h¬n ® i. ChØ nhÞ ng¾n h¬n bao phÊn. Lu«n cã l¸ kÌm gi¶ tån t¹i. ( Subgen.1 . Otophora ). 2A. BÇu v qu¶ lu«n cã 1 «. L¸ kÐp l«ng chim lÎ...... 1. L. unilocularis 2B. BÇu v qu¶ cã 2 3( 4) «. L¸ kÐp l«ng chim ch½n (thØnh tho¶ng tr«ng nh− lÎ do 1 l¸ chÐt ®Ønh tiªu gi¶m m¹nh). 3A. L¸ kÌm gi¶ cã g©n ch©n vÞt hoÆc m¹ng l−íi, hiÕm khi cã g©n l«ng chim. C¸nh hoa cã 2 tai hoÆc 1 v¶y nhá uèn ng−îc...... 2. L. fructicosa 3B. L¸ kÌm gi¶ cã g©n l«ng chim. C¸nh hoa cã 1 v¶y to, v¶y cã 3 gãc ...... 3. L. amplifolia 1B. Tr ng d i b»ng hoÆc d i h¬n ® i. ChØ nhÞ d i b»ng hoÆc d i h¬n bao phÊn. HiÕm khi cã l¸ kÌm gi¶ sím rông (xem L. seneganensis). 4A. Tr ng d i b»ng ® i. ThØnh tho¶ng cã l¸ kÌm gi¶ nh−ng sím rông ( Subgen.2 . Aphania ) ...... 4. L. senegalensis 4B. Tr ng d i h¬n ® i. Kh«ng cã l¸ kÌm gi¶. 5A. Qu¶ xÎ s©u th nh gi¶ ph©n qu¶. C¶ hai mÆt l¸ chÐt cã l«ng, nhÊt l ë g©n chÝnh v g©n bªn. Côm hoa ë ®Ønh v n¸ch l¸ gÇn ®Ønh ( Subgen.3. Erioglossum ) ...... 5. L. rubiginosa 5B. Qu¶ th−êng chØ cã gê. L¸ chÐt hÇu nh− kh«ng cã l«ng. Côm hoa ë c nh kh«ng mang l¸ hoÆc ë n¸ch l¸, hiÕm khi ë ®Ønh ( Subgen.4 . Lepisanthes ). 6A. NhÞ 10 13. Gèc côm hoa cã nh¸nh mäc ®èi ch÷ thËp...... 6. L. banaensis 6B. NhÞ th−êng 8. Côm hoa kh«ng cã nh¸nh mäc ®èi ch÷ thËp...... 7. L. tetraphylla 47
Lepisanthes unilocularis Leenh. 1. c nh mang hoa v qu¶; 2. mÆt ngo i c¸nh hoa; 3. mÆt trong c¸nh hoa; 4. mÆt trong vÈy; 5. nhÞ; 6. bÇu (bæ däc); 7. bÇu (c¾t ngang). (h×nh vÏ theo mÉu Vò Dòng 36, HN)
Lepisanthes unilocularis Leenh. Qu¶ má , long., 0.8 1.2 mm lat., glabrum; stylus brevis, Giã kh¬i mét « graber; stigma grabrum, subcapitatum. C©y bôi cao 1,5 m. C nh mang hoa cã lç vá Leenh. 1969. Blumea, 17: 73, emend. H. M. (b× khæng) th−a v mê, nhiÒu l«ng m u v ng Tam (flos). Otophora unilocularis (Leenh.) H. nh¹t. L¸ kÐp l«ng chim lÎ, gåm 9 12 ®«i l¸ chÐt; S. Lo, 1974. Fl. Hainan. 3: 575; H. S. Lo & T. C. cuèng l¸ d i 0 3 mm, cã r nh, nhiÒu l«ng; trôc Chen, 1985. Fl. Reip. Pop. Sin. 47(1): 26. l¸ d i 4 17 cm, cã r nh, nhiÒu l«ng. L¸ kÌm gi¶ Descriptio addenda (flos): Inflorescentia kh«ng cã cuèng, ®Ýnh s¸t gèc l¸, h×nh tim, chãp long 30 40 cm, sparse pubescentia. Bractea nhän, kÝch th−íc cì 1,2 3,2 × 0,8 1,5 cm, g©n lanceolata, 1.5 mm long., margine pubescentes. h×nh l«ng chim. L¸ chÐt mäc ®èi hoÆc mäc Flos: sepal 5, imbricata, glabra, dimorpha, c¸ch, th−êng kh«ng cã cuèng (hiÕm khi cã exteriora 2 ovata vel elliptica, 1 mm long., 0.8 cuèng d i 3 mm), h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh m¸c, mm lat.; interiola 3 suborbiculata, 1.5 2.2 mm cì 2 5 × 0,5 1,8 cm; chãp nhän hoÆc tï; gèc long.; petala 4, elliptica vel suborbiculata, 1 1.4 th−êng gÇn h×nh tim (râ ë nh÷ng l¸ chÐt phÝa mm long., 0.7 1.1 mm lat.; unguiculatus 0.25 d−íi), lÖch; mÆt trªn th−êng kh«ng cã l«ng, mm celsus; exteriora sparse pubescenta, intus hiÕm khi cã l«ng ë gèc g©n chÝnh, cã nèt m u supra basin squamata; squama 4 loba, intus tr¾ng ch×m trong phiÕn l¸; mÆt d−íi kh«ng cã sparse pubescenta; discus glabrer; stamina 7 8; l«ng, cã nèt m u tr¾ng râ h¬n ë mÆt trªn; g©n filamentum 0.2 0.4 mm long, pilosum; antheria chÝnh næi lªn ë c¶ mÆt trªn; g©n bªn 6 8 ®«i, vÊn basifixa, 0.5 0.7 mm long., glabra; ovarium hîp ë gÇn mÐp; g©n phô ph¸t triÓn m¹nh, th−êng sessile, 1 lobe, ovatum vel ellipticum, 1 2 mm nèi víi g©n bªn; g©n m¹ng d¹ng l−íi, râ ë mÆt 48 d−íi. Côm hoa h×nh chuú m¶nh, mäc ë ®Ønh rõng, n¬i ®Êt kh« v nhiÒu c¸t. c nh, d i tíi 30 40 cm, cã l«ng th−a. L¸ b¾c Ph©n bè : Gia Lai (An Khª). Cßn cã ë Trung h×nh m¸c, d i 1,5 mm, cã l«ng ë mÐp; cuèng Quèc (H¶i Nam). hoa kh«ng cã l«ng. Hoa cã 5 l¸ ® i, rêi, xÕp lîp, c¶ hai mÆt ®Òu kh«ng cã l«ng; 2 l¸ bªn ngo i MÉu nghiªn cøu : Gia Lai, Vò Dòng 36 h×nh trøng hoÆc bÇu dôc, cì 1 × 0,8 mm; 3 l¸ (HN). bªn trong gÇn trßn, lâm, cì 1,5 2,2 mm, mÐp tr«ng nh− c¸nh hoa v cã tua; c¸nh hoa 4, nhá T i liÖu tham kh¶o h¬n l¸ ® i, h×nh bÇu dôc hoÆc gÇn trßn, cì 1 1,4 1. Gagnepain F., 1950: Suppl. Flore GÐnÐrale × 0,7 1,1 mm, cùa cao tíi 0,25 mm; mÆt ngo i cã 1 v i l«ng ë cùa v nöa d−íi c¸nh hoa; mÆt de l'.Indochine, I (4): 915 989, Paris. trong kh«ng cã l«ng, gèc cã 1 v¶y nhá; v¶y h¬i 2. Ph¹m Ho ng Hé , 2000: C©y cá ViÖt Nam, cã thuú hoÆc cã 4 thïy, cã l«ng d i v th−a; II: 318 320, Nxb. TrÎ, Tp. Hå ChÝ Minh. triÒn kh«ng cã l«ng; nhÞ 7 8; chØ nhÞ d i 0,2 0,4 3. Lecomte H. , 1912: Flore GÐnÐrale de l'. mm, nhiÒu l«ng; bao phÊn d i 0,5 0,7 mm, Indochine, 1: 1001 1053, Paris. kh«ng cã l«ng; bÇu kh«ng cã cuèng, 1 «, 1 no n, h×nh trøng hoÆc h×nh bÇu dôc, cì 1 2 × 4. Leenhouts P. W. , 1969: Blumea, 17(1): 33 89. 0,8 1,2 mm, kh«ng cã l«ng; vßi nhôy rÊt ng¾n, 5. Leenhouts P. W. , 1994: Flora Malesiana, I, kh«ng cã l«ng; nóm nhôy nguyªn, gÇn h×nh ®Çu, 11(3): 627 653, Leiden, Netherlands. kh«ng cã l«ng. Cuèng qu¶ d i 2 mm, kh«ng cã 6. TrÇn Kim Liªn & H Minh T©m , 2003: × l«ng. Qu¶ h×nh bÇu dôc, cì 1,3 0,5 cm, kh«ng Danh lôc c¸c lo i thùc vËt ViÖt Nam, 2: cã l«ng, mçi qu¶ chøa 1 h¹t. H¹t m u n©u, cì 1020 1022, Nxb. N«ng nghiÖp, H Néi. 0,8 × 4 5 mm; rèn h¹t trßn. 7. Lo H. S. & Chen T. C. , 1985: Flora Loc. class.: China, Hainan . Typus : S. K. Lau Reipublicae Popularis Sinicae, 47 (1): 26, 5773 (A). Peikin. Sinh häc v sinh th¸i : Ra hoa v o th¸ng 6 8. Pierre L. , 1895: Flore forestiÌre de la 8; qu¶ chÝn v o th¸ng 9, 3. Mäc hoang trong Cochinchine: 325B 331B, Paris.
A new Record of the genus Lepisanthes B lume (Sapindaceae J uss .) for the flora of Vietnam
Ha Minh Tam, Nguyen Khac Khoi, Vu Xuan Phuong Summary
The genus Lepisanthes Blume (Sapindaceae Juss.) has 24 species distributing in tropical Africa, Madagascar, S and SE Asia from Sri Lanka to Hainan (China), Malesian area and NW Australia. According to Pierre (1895), Lecomte (1912), Gagnepain (1950), Pham Hoang Ho (2000), Tran Kim Lien & Ha Minh Tam (2003)..., in Vietnam, the genus Lepisanthes have 6 species: Lepisanthes amplifolia (Pierre) Leenh., Lepisanthes banaensis Gagnep., Lepisanthes fruticosa (Roxb.) Leenh., Lepisanthes rubiginosa (Roxb.) Leenh., Lepisanthes senegalensis (Poir.) Leenh. and Lepisanthes tetraphylla (Vahl) Radlk. During the study of the specimen Vu Dung 36 collected in Gialai province (Ankhe), we have identified that it is Lepisanthes unilocularis Leenh., a new record for the flora of Vietnam. The clearest difference between Lepisanthes unilocularis and all other species of the genus Lepisanthes is in ovary and fruit. The ovary and fruit of Lepisanthes unilocularis always has one loculas while the ovary and fruit of other species of the genus Lepisanthes often has 2 3( 4) loculi. In this article, we add some informations of the flower chracteristics for Leenhouts’description.
Ng y nhËn b i: 1 6 2005 49