27(4): 4649 T¹p chÝ Sinh häc 122005

Bæ sung mét loi thuéc chi giã kh¬iLepisanthes Blume (Hä bå hßn Juss .) cho hÖ thùc vËt ViÖt Nam

H Minh T©m Tr−êng ®¹i häc S− ph¹m H Néi 2 NguyÔn Kh¾c Kh«i, Vò Xu©n Ph−¬ng ViÖn Sinh th¸i v Ti nguyªn sinh vËt

Trªn thÕ giíi, chi Lepisanthes Blume D−íi ®©y l mét sè th«ng tin vÒ chi Lepisanthes (Sapindaceae Juss.) cã 24 loi, ph©n bè ë kh¾p Blume v loi L. unilocularis Leenh.: c¸c vïng nhiÖt ®íi cña ch©u Phi, Ma®agaxca, Nam ¸ v §«ng Nam ¸, tõ Xri Lanca tíi Trung LEPISANTHES BlumeGiã kh¬i , Quèc, qua vïng Malesia tíi vïng T©y B¾c L©n hïng ¤xtr©ylia. Theo Lecomte (1912), Gagnepain (1950), Ph¹m Hong Hé (2000), TrÇn Kim Liªn Blume, 1825. Bijdr. 5: 237; H. Lecomte, & H Minh T©m (2003)..., ë ViÖt Nam chi ny 1912. Fl. Gen. Indoch. 1: 1016; Leenh. 1969. cã 6 loi l: L. amplifolia, (Pierre) Leenh., L. Blumea, 17: 33; H. S. Lo & T. C. Chen, 1985. banaensis Gagnep., L. fruticosa (Roxb.) Leenh., Fl. Reip. Pop. Sin. 47(1): 22; Leenh. 1994. Fl. L. rubiginosa (Roxb.) Leenh., L. senegalensis Mal. I. 11: 627; Welzen, 1999. Fl. Thail. 7(1): (Poir.) Leenh. v L. tetraphylla (Vahl) Radlk. 212; T. K. Liªn & H. M. T©m, 2003. Checklist Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu c¸c mÉu vËt Pl. Sp. Vietn. 2: 1020. Aphania Blume, 1825. thuéc chi Lepisanthes Blume, chóng t«i ® kiÓm Bijdr. 5: 236. Erioglossum Blume, 1825. Bijdr. tra v x¸c ®Þnh mÉu mang sè hiÖu Vò Dòng 36 5: 229. Otophora Blume, 1847. Rumphia, 3: (thu t¹i An Héi, An Khª, Gia Lai, ngy 142. Otolepis Turcz. 1848. Bull. Soc. Nat. 19/8/1979) thuéc loi Lepisanthes unilocularis Mosc. 21: 572, fig. 2b, 3a. Hemigyrosa Blume, Leenh. Kh¸c biÖt râ nhÊt cña loi ny víi tÊt c¶ 1850. Rumphia, 3: 165. c¸c loi kh¸c trong chi l bÇu v qu¶ lu«n cã 1 C©y gç hoÆc c©y bôi. C¸c bé phËn non «. th−êng cã l«ng ®¬n, Ýt khi nh½n hon ton. L¸ Cho ®Õn nay, L. unilocularis míi chØ ®−îc kÐp l«ng chim ch½n hoÆc lÎ, gåm 140 ®«i l¸ ph¸t hiÖn ë ®¶o H¶i Nam, Trung Quèc. Nh− chÐt, hiÕm khi chØ cã 1 l¸ chÐt; cuèng chung v vËy, viÖc ph¸t hiÖn loi ny ë ViÖt Nam kh«ng cuèng l¸ cã hoÆc kh«ng cã c¸nh; cã hoÆc kh«ng nh÷ng bæ sung cho hÖ thùc vËt cña n−íc ta 1 cã l¸ kÌm gi¶ . L¸ chÐt mäc ®èi hoÆc mäc c¸ch; loi c©y hiÕm gÆp m cßn cung cÊp dÉn liÖu míi gèc c©n hoÆc lÖch; mÐp nguyªn; hai mÆt l¸ vÒ sù ph©n bè cña chóng. Ngoi ra, Leenhouts th−êng cã l«ng, kh«ng cã lç tuyÕn; g©n bªn kÐo c«ng bè loi ny n¨m 1969 dùa vo mÉu S. K. di tíi gÇn mÐp hoÆc vÊn hîp. Côm hoa d¹ng Lau 5773 chØ cã qu¶; tõ ®ã ®Õn nay, ch−a cã t¸c chïy, th−êng ph©n nh¸nh, mäc ë n¸ch l¸ gÇn gi¶ no t×m ®−îc mÉu cã hoa v× vËy c«ng tr×nh ®Ønh cnh, ë ®Ønh cnh hoÆc ë phÇn th©n kh«ng cña chóng t«i cßn bæ sung cho b¶n m« t¶ gèc mang l¸, th−êng cã l«ng. L¸ b¾c v l¸ b¾c nhá cña Leenhouts mét sè th«ng tin vÒ hoa cña loi h×nh m¸c, h×nh trøng hoÆc h×nh ®−êng. Hoa gi¶ ny. t¹p tÝnh (pseudomixis ) [C©y cã hoa “gi¶ t¹p

C«ng tr×nh ®−îc hç trî vÒ kinh phÝ cña Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n.

46 tÝnh” ( pseudomixis ) l c©y cã kiÓu hoa kh¸ ®Æc cuèng ng¾n, chia thïy hoÆc kh«ng, (1)23(4) biÖt: c¸c thnh phÇn cña hoa gièng hÖt hoa «, th−êng cã l«ng; mçi « chøa 1 non; cã vßi l−ìng tÝnh, nh−ng chøc n¨ng cña hoa l ®¬n tÝnh nhôy hoÆc kh«ng; nóm nhôy h×nh cÇu hoÆc d¹ng (ë hoa mang tÝnh ®ùc th× bao phÊn cã h¹t phÊn vßm cñ hnh, ®«i khi h¬i chia thïy. Qu¶ h¹ch, v më ®−îc, cßn bé nhôy kh«ng t¹o qu¶; ë hoa h¬i cã thïy hoÆc xÎ s©u thnh 23 gi¶ ph©n qu¶ mang tÝnh c¸i bao phÊn kh«ng cã h¹t phÊn v (pseudofruitlet ) [KiÓu qu¶ xÎ s©u thnh c¸c “gi¶ kh«ng më, cßn bé nhôy ph¸t triÓn thnh qu¶). ph©n qu¶” ( pseudofruitlet ) l kiÓu qu¶ ®Æc tr−ng ThuËt ng÷ “gi¶ t¹p tÝnh” do NguyÔn TiÕn B©n ®Ò cho hä Sapindaceae (nh− ë V¶i, Nhn, Ch«m xuÊt], cïng gèc, ®Òu. §i rêi, gåm 45(6) l¸ ch«m, v.v…) v mét sè hä kh¸c (vÝ dô ®i, xÕp lîp, 12 l¸ phÝa ngoi (th−êng h×nh Ochnaceae); ë chóng cã bé nhôy hîp, nh−ng khi trßn) nhá h¬n nh÷ng l¸ bªn trong (th−êng h×nh thnh qu¶ chØ phÇn bÇu ph¸t triÓn thnh c¸c trøng réng hoÆc h×nh thu«n). C¸nh hoa 45(6); ph©n qu¶ v kh«ng cã dÊu vÕt cña vßi nhôy ë th−êng h×nh trøng ng−îc ®Õn h×nh th×a, ng¾n ®Ønh. ThuËt ng÷ “gi¶ ph©n qu¶” do NguyÔn TiÕn h¬n hoÆc di h¬n ®i; gèc c¸nh hoa th−êng cã B©n ®Ò xuÊt], Ýt khi nguyªn; vá qu¶ máng hoÆc cùa, mÆt trong cã 1 v¶y, ®«i khi gièng nh− mét dy, nh½n hoÆc h¬i cã nèt, cã l«ng hoÆc kh«ng vnh rËm l«ng hoÆc 1 ®«i thïy tai nhá; v¶y cã cã l«ng. H¹t h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh trøng, hai mo hoÆc kh«ng . TriÒn tuyÕn mËt h×nh vnh bªn th−êng h¬i dÑp, mu x¸m hoÆc mu ®en, khuyªn, nguyªn th−êng h¬i chia thïy hoÆc ng¾t nh½n hoÆc thØnh tho¶ng cã rËm l«ng; rèn h¹t gÇn qung. NhÞ (4)8(18), th−êng kh«ng thß khái h×nh trßn; kh«ng cã tö y. trng ë hoa ®ùc; chØ nhÞ th−êng nhiÒu l«ng; bao Typus: phÊn h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh thu«n, ®Ýnh gèc, Lepisanthes montana Blume [= nh½n hoÆc cã l«ng. BÇu kh«ng cuèng hoÆc cã (Vahl) Radlk.]

Kho¸ §Þnh lo¹i c¸c loi thuéc chi Lepisanthes B lume ® biÕt ë ViÖt Nam

1A. Trng ng¾n h¬n ®i. ChØ nhÞ ng¾n h¬n bao phÊn. Lu«n cã l¸ kÌm gi¶ tån t¹i. ( Subgen.1 . Otophora ). 2A. BÇu v qu¶ lu«n cã 1 «. L¸ kÐp l«ng chim lÎ...... 1. L. unilocularis 2B. BÇu v qu¶ cã 23(4) «. L¸ kÐp l«ng chim ch½n (thØnh tho¶ng tr«ng nh− lÎ do 1 l¸ chÐt ®Ønh tiªu gi¶m m¹nh). 3A. L¸ kÌm gi¶ cã g©n ch©n vÞt hoÆc m¹ng l−íi, hiÕm khi cã g©n l«ng chim. C¸nh hoa cã 2 tai hoÆc 1 v¶y nhá uèn ng−îc...... 2. L. fructicosa 3B. L¸ kÌm gi¶ cã g©n l«ng chim. C¸nh hoa cã 1 v¶y to, v¶y cã 3 gãc ...... 3. L. amplifolia 1B. Trng di b»ng hoÆc di h¬n ®i. ChØ nhÞ di b»ng hoÆc di h¬n bao phÊn. HiÕm khi cã l¸ kÌm gi¶ sím rông (xem L. seneganensis). 4A. Trng di b»ng ®i. ThØnh tho¶ng cã l¸ kÌm gi¶ nh−ng sím rông ( Subgen.2 . Aphania ) ...... 4. L. senegalensis 4B. Trng di h¬n ®i. Kh«ng cã l¸ kÌm gi¶. 5A. Qu¶ xÎ s©u thnh gi¶ ph©n qu¶. C¶ hai mÆt l¸ chÐt cã l«ng, nhÊt l ë g©n chÝnh v g©n bªn. Côm hoa ë ®Ønh v n¸ch l¸ gÇn ®Ønh ( Subgen.3. Erioglossum ) ...... 5. L. rubiginosa 5B. Qu¶ th−êng chØ cã gê. L¸ chÐt hÇu nh− kh«ng cã l«ng. Côm hoa ë cnh kh«ng mang l¸ hoÆc ë n¸ch l¸, hiÕm khi ë ®Ønh ( Subgen.4 . Lepisanthes ). 6A. NhÞ 1013. Gèc côm hoa cã nh¸nh mäc ®èi ch÷ thËp...... 6. L. banaensis 6B. NhÞ th−êng 8. Côm hoa kh«ng cã nh¸nh mäc ®èi ch÷ thËp...... 7. L. tetraphylla 47

Lepisanthes unilocularis Leenh. 1. cnh mang hoa v qu¶; 2. mÆt ngoi c¸nh hoa; 3. mÆt trong c¸nh hoa; 4. mÆt trong vÈy; 5. nhÞ; 6. bÇu (bæ däc); 7. bÇu (c¾t ngang). (h×nh vÏ theo mÉu Vò Dòng 36, HN)

Lepisanthes unilocularis Leenh. Qu¶ má , long., 0.81.2 mm lat., glabrum; stylus brevis, Giã kh¬i mét « graber; stigma grabrum, subcapitatum. C©y bôi cao 1,5 m. Cnh mang hoa cã lç vá Leenh. 1969. Blumea, 17: 73, emend. H. M. (b× khæng) th−a v mê, nhiÒu l«ng mu vng Tam (flos). Otophora unilocularis (Leenh.) H. nh¹t. L¸ kÐp l«ng chim lÎ, gåm 912 ®«i l¸ chÐt; S. Lo, 1974. Fl. Hainan. 3: 575; H. S. Lo & T. C. cuèng l¸ di 03 mm, cã rnh, nhiÒu l«ng; trôc Chen, 1985. Fl. Reip. Pop. Sin. 47(1): 26. l¸ di 417 cm, cã rnh, nhiÒu l«ng. L¸ kÌm gi¶ Descriptio addenda (flos): Inflorescentia kh«ng cã cuèng, ®Ýnh s¸t gèc l¸, h×nh tim, chãp long 3040 cm, sparse pubescentia. Bractea nhän, kÝch th−íc cì 1,23,2 × 0,81,5 cm, g©n lanceolata, 1.5 mm long., margine pubescentes. h×nh l«ng chim. L¸ chÐt mäc ®èi hoÆc mäc Flos: sepal 5, imbricata, glabra, dimorpha, c¸ch, th−êng kh«ng cã cuèng (hiÕm khi cã exteriora 2 ovata vel elliptica, 1 mm long., 0.8 cuèng di 3 mm), h×nh bÇu dôc hoÆc h×nh m¸c, mm lat.; interiola 3 suborbiculata, 1.52.2 mm cì 25 × 0,51,8 cm; chãp nhän hoÆc tï; gèc long.; petala 4, elliptica vel suborbiculata, 11.4 th−êng gÇn h×nh tim (râ ë nh÷ng l¸ chÐt phÝa mm long., 0.71.1 mm lat.; unguiculatus 0.25 d−íi), lÖch; mÆt trªn th−êng kh«ng cã l«ng, mm celsus; exteriora sparse pubescenta, intus hiÕm khi cã l«ng ë gèc g©n chÝnh, cã nèt mu supra basin squamata; squama 4 loba, intus tr¾ng ch×m trong phiÕn l¸; mÆt d−íi kh«ng cã sparse pubescenta; discus glabrer; stamina 78; l«ng, cã nèt mu tr¾ng râ h¬n ë mÆt trªn; g©n filamentum 0.20.4 mm long, pilosum; antheria chÝnh næi lªn ë c¶ mÆt trªn; g©n bªn 68 ®«i, vÊn basifixa, 0.50.7 mm long., glabra; ovarium hîp ë gÇn mÐp; g©n phô ph¸t triÓn m¹nh, th−êng sessile, 1 lobe, ovatum vel ellipticum, 12 mm nèi víi g©n bªn; g©n m¹ng d¹ng l−íi, râ ë mÆt 48 d−íi. Côm hoa h×nh chuú m¶nh, mäc ë ®Ønh rõng, n¬i ®Êt kh« v nhiÒu c¸t. cnh, di tíi 3040 cm, cã l«ng th−a. L¸ b¾c Ph©n bè : Gia Lai (An Khª). Cßn cã ë Trung h×nh m¸c, di 1,5 mm, cã l«ng ë mÐp; cuèng Quèc (H¶i Nam). hoa kh«ng cã l«ng. Hoa cã 5 l¸ ®i, rêi, xÕp lîp, c¶ hai mÆt ®Òu kh«ng cã l«ng; 2 l¸ bªn ngoi MÉu nghiªn cøu : Gia Lai, Vò Dòng 36 h×nh trøng hoÆc bÇu dôc, cì 1 × 0,8 mm; 3 l¸ (HN). bªn trong gÇn trßn, lâm, cì 1,52,2 mm, mÐp tr«ng nh− c¸nh hoa v cã tua; c¸nh hoa 4, nhá Ti liÖu tham kh¶o h¬n l¸ ®i, h×nh bÇu dôc hoÆc gÇn trßn, cì 11,4 1. Gagnepain F., 1950: Suppl. Flore GÐnÐrale × 0,71,1 mm, cùa cao tíi 0,25 mm; mÆt ngoi cã 1 vi l«ng ë cùa v nöa d−íi c¸nh hoa; mÆt de l'.Indochine, I (4): 915989, Paris. trong kh«ng cã l«ng, gèc cã 1 v¶y nhá; v¶y h¬i 2. Ph¹m Hong Hé , 2000: C©y cá ViÖt Nam, cã thuú hoÆc cã 4 thïy, cã l«ng di v th−a; II: 318320, Nxb. TrÎ, Tp. Hå ChÝ Minh. triÒn kh«ng cã l«ng; nhÞ 78; chØ nhÞ di 0,20,4 3. Lecomte H. , 1912: Flore GÐnÐrale de l'. mm, nhiÒu l«ng; bao phÊn di 0,50,7 mm, Indochine, 1: 10011053, Paris. kh«ng cã l«ng; bÇu kh«ng cã cuèng, 1 «, 1 non, h×nh trøng hoÆc h×nh bÇu dôc, cì 12 × 4. Leenhouts P. W. , 1969: Blumea, 17(1): 3389. 0,81,2 mm, kh«ng cã l«ng; vßi nhôy rÊt ng¾n, 5. Leenhouts P. W. , 1994: Flora Malesiana, I, kh«ng cã l«ng; nóm nhôy nguyªn, gÇn h×nh ®Çu, 11(3): 627653, Leiden, Netherlands. kh«ng cã l«ng. Cuèng qu¶ di 2 mm, kh«ng cã 6. TrÇn Kim Liªn & H Minh T©m , 2003: × l«ng. Qu¶ h×nh bÇu dôc, cì 1,3 0,5 cm, kh«ng Danh lôc c¸c loi thùc vËt ViÖt Nam, 2: cã l«ng, mçi qu¶ chøa 1 h¹t. H¹t mu n©u, cì 10201022, Nxb. N«ng nghiÖp, H Néi. 0,8 × 45 mm; rèn h¹t trßn. 7. Lo H. S. & Chen T. C. , 1985: Flora Loc. class.: China, Hainan . Typus : S. K. Lau Reipublicae Popularis Sinicae, 47 (1): 26, 5773 (A). Peikin. Sinh häc v sinh th¸i : Ra hoa vo th¸ng 6 8. Pierre L. , 1895: Flore forestiÌre de la 8; qu¶ chÝn vo th¸ng 9, 3. Mäc hoang trong Cochinchine: 325B331B, Paris.

A new Record of the genus Lepisanthes B lume (Sapindaceae J uss .) for the flora of Vietnam

Ha Minh Tam, Nguyen Khac Khoi, Vu Xuan Phuong Summary

The genus Lepisanthes Blume (Sapindaceae Juss.) has 24 species distributing in tropical Africa, Madagascar, S and SE Asia from Sri Lanka to Hainan (China), Malesian area and NW Australia. According to Pierre (1895), Lecomte (1912), Gagnepain (1950), Pham Hoang Ho (2000), Tran Kim Lien & Ha Minh Tam (2003)..., in Vietnam, the genus Lepisanthes have 6 species: Lepisanthes amplifolia (Pierre) Leenh., Lepisanthes banaensis Gagnep., Lepisanthes fruticosa (Roxb.) Leenh., Lepisanthes rubiginosa (Roxb.) Leenh., (Poir.) Leenh. and Lepisanthes tetraphylla (Vahl) Radlk. During the study of the specimen Vu Dung 36 collected in Gialai province (Ankhe), we have identified that it is Lepisanthes unilocularis Leenh., a new record for the flora of Vietnam. The clearest difference between Lepisanthes unilocularis and all other species of the genus Lepisanthes is in ovary and fruit. The ovary and fruit of Lepisanthes unilocularis always has one loculas while the ovary and fruit of other species of the genus Lepisanthes often has 23(4) loculi. In this article, we add some informations of the flower chracteristics for Leenhouts’description.

Ngy nhËn bi: 162005 49