GWARIO AR Llais 70c NEUADD GOFFA HARLECH Ardudwy

RHIF 505 - IONAWR 2021 DROS 60 MLYNEDD O Yr hen gegin Ar ôl gorfod cau Neuadd Goffa Harlech ddiwedd mis Mawrth oherwydd y pandemig, mi gafodd y pwyllgor WASANAETH newyddion da o glywed eu bod nhw wedi bod yn llwyddiannus yn eu cais am grant o £20,000 gan Cynllun Cymunedau y Dreth Gwarediadau Tirlenwi [Landfill Tax] i ailwapio’r gegin a’r llwyfan. Cychwynnwyd y gwaith ym mis Medi gan Gwmni Wigglesworth [Iwan Morgan]. Mae’r gwaith ar y gegin wedi ei gwblhau a’r rhodfa ger y llwyfan bron a’i orffen ynghyd â’r peintio. Mae Pwyllgor y Neuadd yn hynod o ddiolchgar i bawb sydd wedi cyfrannu at y prosiect hyd yma. Bydd mwy o fanylion yn Llais Ardudwy mis nesaf.

Fel cyfeillion Llanfihangel, er nad yw’n ymddeol, roeddem yn credu bod yr amser wedi dod i ni agor tysteb i Mrs Priscilla Williams, Ty’r Acrau i’w anrhegu am ei chyfraniad clodwiw i’r Eglwys a’i chymuned mewn sawl ffordd. Ei chyfraniad amlycaf yw ei gwasanaeth fel organyddes yn Llanfihangel am dros Y GEGIN NEWYDD 60 mlynedd ar amrywiol achlysuron yn ogystal â’r gwasanaethau Sul. Y bwriad gwreiddiol oedd i gyflwyno anrheg i Pris mewn gwasanaeth yn yr Eglwys yn ôl ym Mis Ebrill, 2020, ond oherwydd yr aflwydd Covid-19 rhaid oedd gohirio. Aeth misoedd heibio a dim golwg am gael ailagor yr Eglwys yn y dyfodol agos oherwydd y rheolau llym. Penderfynwyd gwneud y cyflwyniad yn ddiseremoni ar fore oer yn nechrau Rhagfyr. Derbyniodd siec, blodau, cerdyn arbennig, gwin ac englyn iddi gan Iwan Morgan wedi ei fframio. Gobeithiwn yn syth wedi i’r rheolau Covid-19 gael eu codi y cawn gyfle i longyfarch Pris yn bersonol gyda thamaid o gacen a gwydriad bach o win. pomme frites! A oes posib Pwy ydych chi’n ei edmygu GOLYGYDDION cael bechdan ham efo nhw? yn yr ardal hon? 1. Phil Mostert HOLI HWN Bryn Awel, Ffordd Uchaf, Hoff ddiod? Pepsi Max, Llawer iawn o bobl… mae’r Harlech 01766 780635 A’R LLALL Lemon Barley water, ambell ardal hon yn llawn o bobl [email protected] seidar, lager, gwin ac yn y sy’n dda mewn gwahanol 2. Anwen Roberts blaen. Ond dydw i ddim yn feysydd. Mae ’na rai sydd Craig y Nos, Llandecwyn yfed llawer. wedi cael cam neu salwch 01766 772960 Pwy fuasai’n cael dod allan yn eu bywydau. Maen nhw [email protected] i fwyta efo chi? wedi brwydro yn erbyn 3. Haf Meredydd John Berridge! Al Smith, eu hanawsterau ac maen Newyddion/erthyglau i: Elfyn Anwyl, Steve O’Neill nhw’n dal i gwffio. Mae [email protected] hynny yn rhoi pleser imi. 01766 780541 a rebals y garej...Ger am y jôcs, Iwan [fel drinking Ysbrydoliaeth! Efallai mai’r partner] Llion am yr holl neges ydi ‘Cwffiwch hefo pob SWYDDOGION chwerthin a gweddill hogia dim sydd gennych’. Cadeirydd drwg y golff - Morlais, DI, Beth yw eich bai mwyaf? Hefina Griffith 01766 780759 Enw: Neal Parry. Trefnydd Hysbysebion Gwaith: Cynnal a chadw tai. Merf, Barry, Dafi, Steve, Glyn Rhy styfnig… syth fel saeth, Ann Lewis 01341 241297 Cefndir: Hogyn fy milltir a’r hoodlums eraill. Llond ‘y goeden sydd ddim yn Min y Môr, Llandanwg sgwâr, Tanycastell ac bwrdd o gwyno a chwerthin plygu yn y gwynt,’ medda [email protected] Ardudwy. Doedd dim llawer hefo twtsh o feddwi. Hwyl a Dad. Trysorydd o chwant dysgu ar y pryd, miri mawr. Beth yw eich syniad o Iolyn Jones 01341 241391 roedd genod, pêl-droed, rygbi Lle sydd orau gennych? hapusrwydd? Tyddyn y Llidiart, Llanbedr a ralïo yn llawer mwy pwysig. Yng nghanol coed a hithau’n Treulio amser efo fy LL45 2NA chwipio rhewi a finnau’n ffrindiau. Dydi pob un [email protected] Wedi dechrau fy musnes fy witshiad i Elfyn Evans ruo ohonyn nhw ddim yn Côd Sortio: 40-37-13 hun yn ddiweddar yn trwsio berffaith ond maen nhw imi. Rhif y Cyfrif: 61074229 tai. trwy’r coed ar gan milltir Ysgrifennydd Sut ydych chi’n cadw’n iach? yr awr. Hefyd witshiad am Rydych chi’n werth y byd! Iwan Morus Lewis 01341 241297 Iach? Mae’r gwaith dwi’n Iwan, hefo calendr i gadw Beth fuasech chi yn ei Min y Môr, Llandanwg ei wneud yn reit gorfforol. amser! wneud efo £5000? [email protected] Dwi’n hoffi cerdded a mi o’n Lle cawsoch chi’r gwyliau Crwydro ychydig. CASGLWYR NEWYDDION i’n crwydro y rough yn y Clwb gorau? Eich hoff liw? LLEOL Golff yn chwilio am fy mheli i Dwi ddim yn mynd ar wylia Glas (Everton) de! Y Bermo rhyw lawer ond mi wnes Eich hoff flodyn? Grace Williams 01341 280788 a fy mhartneriaid. Bûm hefyd i fwynhau 1996 ar Ynys Rhosyn. ‘Rose’ oedd enw Dyffryn Ardudwy ar gefn y ceffyl dur ond mae’r Manaw efo Dad, Elfed ac Mam. Gwennie Roberts 01341 247408 creadur yn y cwt ar hyn o Susan Groom 01341 247487 bryd yn cael seibiant ... roedd Iwan yn gwylio Gwyndaf ar Eich hoff gerddor? Llanbedr o’n gwegian dan y pwysa! y Manx. Edward Elgar. Jennifer Greenwood 01341 241517 Beth ydych chi’n ei ddarllen? Beth sy’n eich gwylltio? Eich hoff ddarn[au] o Susanne Davies 01341 241523 Bwydlenni siopau Tecawe; Pobol heb barch. Pobl gerddoriaeth? Llanfair a Llandanwg lol! Mi o’n i am 30 mlynedd heb fwyd. Pobl dlawd. Nimrod gan Elgar, Hefina Griffith 01766 780759 yn darllen Motoring News yn Llywodraeth sy’n meddwl Jerusalem [cerdd gan Bet Roberts 01766 780344 dilyn ralïau a ballu… wnes i mwy am eu ffrindiau yn lle William Blake] cerddoriaeth Harlech canolbwyntio ar y bobl. gan Hubert Parry. Arms Edwina Evans 01766 780789 ond cychwyn darllen lyfrau Beth yw eich hoff rinwedd of the Angels gan Sarah Ceri Griffith 07748 692170 ar ôl colli’r hen rosyn, Mam. McLachlan. Carol O’Neill 01766 780189 Mae llyfr yn help i gysgu… mewn ffrind? Mae gen i Talsarnau llyfrau rhyfel a hunan- ffrindia da ac maen nhw Pa dalent hoffech chi ei Gwenda Griffiths 01766 771238 gofiannau. yn barchus tuag at bobl, chael? Anwen Roberts 01766 772960 Hoff raglen ar y radio neu’r yn hwyliog, dibynadwy ac Chware gitâr, piano neu teledu? yn bobl y gallwch eu galw ddrymiau fel yr hen Darren Gosodir y rhifyn nesaf ar Ionawr 29 Test Match Special. Rhaglen ar y ffôn i godi calon neu i Williams. a bydd ar werth ar Chwefror 3. hwyliog, hawdd gwrando arni ddweud y drefn. Eich hoff ddywediadau? Newyddion i law Haf Meredydd ac yn gallu gwneud criced Pwy yw eich arwr? Dad! ‘Ymysg y gwrych a’r Wili erbyn Ionawr 25 os gwelwch Peidiwch â deud wrtho fo. wilis’ - Dad. ‘Fedra i eich yn dda. Cedwir yr hawl i docio prawf yn hwyl. Dwi hefyd Mam oedd fy arwres. Mi helpu chi?’ ‘Daw eto haul ar erthyglau. Nid yw’r golygyddion o wrth fy modd yn gwrando ar fryn’, hen ffefryn teulu John, angenrheidrwydd yn cytuno â phob y shipping forecast; yn dechrau gafodd hi fywyd reit galed ac barn a fynegir yn y papur hwn. deall erbyn hyn, enwau fel roedd pethau yn gwella Trem-y-wawr. X ‘Rhydd i bawb ei farn ac i bob swynol. fe gollon ni hi. Dad druan Sut buasech chi’n disgrifio barn ei llafar.’ Ydych chi’n bwyta’n dda? wedi gorfod tynnu pawb at eich hun ar hyn o bryd? Dilynwch ni ar ‘Facebook’ Bwyta gormod dybiwn i! ei gilydd a dioddef efo fi. Dal i drio cwffio’r diffyg @llaisardudwy Hoff fwyd? Gwyndaf Evans ydi fy arwr cwsg. Yn ddiolchgar a Chips, ysglodion, French fries, ym maes chwaraeon. hapus! 2 LLANBEDR, CWM BYCHAN A NANTCOL Cerdyn Nadolig o Huchenfeld NADOLIG yw: - tynerwch am y gorffennol ŷ - dewrder ar gyfer y presennol - a gobaith am y dyfodol

Annwyl Gyfeillion Llanbedr Daeth blwyddyn arbennig iawn i ben. Hyderwn y mwynhewch y Nadolig gyda’ch teuluoedd ac y cewch hoe o’ch helbulon. Dymunwn Nadolig llawn tynerwch, @Grwp_Cynefin dewrder a gobaith i chi a Blwyddyn Newydd Dda. @grwpcynefin

Bu disgyblion iau Ysgol Gynradd Llanbedr yn brysur yn casglu nwyddau ar gyfer y banc bwyd lleol yn y Bermo. 3 Mae rhai copiau ar ôl. Holwch yn y siopau arferol!

Cysylltwch â Dioni i siarad am eich bwthyn gwyliau Gwion Llwyd 01341 247200 [email protected] BUSNES LLEOL ... CWSMERIAID BYDEANG

CYFREITHWYR BREESE GWYNDAF

MEWN STRACH? MAWR NEU FACH? CYSYLLTWCH Â NI Trawsgludo Tai a Busnesau · Ewyllysiau · Profiant Hawliad Iawndal · Niwed Personol · Materion Sifil Ysgariad a Theulu · Cyfraith Amaethyddol · Troseddau di-annod

Apwyntiadau ar gael yn eich cartref, gyda’r hwyr neu ar y penwythnos drwy drefniant GWELLHAD BUAN PORTHMADOG PWLLHELI ABERMAW 01766 512214/512253 01758 612362 01341 280317 Dymunwn wellhad buan i Tudur Williams, Yr Ynys 60 Stryd Fawr Adeiladau Madoc Stryd Fawr gynt (a chyn-brifathro Ysgol Ardudwy) a dreuliodd [email protected] rai wythnosau yn Ysbyty Gwynedd yn dilyn afiechyd cas ac anghyffredin. Gobeithio ei fod yn gwella bob yn dipyn erbyn hyn ac Yn gweithredu ar ran y gymuned ers dros 150 o flynyddoedd … y caiff fwynhau iechyd gwell yn y misoedd i ddod. 4 Y meddyg agosaf i’r Bermo bryd hynny oedd Dr Owen, Crafnant, GWEN ELLIS O’R BERMO oedd yn byw yn Llanbedr tua 8 milltir Mae gennym glefyd yn ein tŷ ni! Y ddaeth wedyn yn Gwen Evan. O o’r Bermo. Yr oedd Gwen wedi clefyd parhaus hwnnw o gasglu a hel! ychydig i beth daeth sawl eitem arall i mynd o amgylch yr ardal i’r diwedd a Hen lyfrau, hen lestri, hen bapurau ddatrys y broblem. Y penillion coffa chafodd haint gan un o’r cleifion a bu newydd a lluniau ac yn y blaen. Mae yn gyntaf, oedd mewn ffrâm bren farw yn 91 oed. Rhybuddiwyd hi nad un amod bach i’r hel di-ddiwedd yma hyfryd ac, o hynny ymlaen, daeth yr oedd yn saff iddi ymweld â’r claf yma sef mai cyswllt lleol neu deuluol sydd wybodaeth i gyd i’r golwg fel huddug ond mynd wnaeth fel erioed. iddynt oll. Gan ein bod hefyd yn hel i dân. Cofnodir iddi eni dros 2000 o blant achau mae sawl eitem o’r casgliad Gwen Rees ydoedd a ganed hi yn yn ystod ei chyfnod fel bydwraig a wedi dod inni drwy’r teulu. Rhai na 1780 a bu farw yn Llanaber yn 1871. hynny drwy gerdded i sawl pentref ar wyddom beth na phwy ydynt; eraill Claddwyd Gwen yn yr Eglwys yn y yr arfordir yn ogystal â Bermo ei hun. mae rhyw amcan gennym o pha fan honno a sawl bedd arall o’r teulu Nodir yn yr erthygl fod ganddi y gallu gangen deuluol y dônt. Sawl gwaith yn yr un bloc. Wel wir, fy nhrydedd i greu meddyginiaethau o berlysiau ac y cefais eitemau a lluniau gan aelodau Hen Nain! ar un o’i theithiau i Mochras i gasglu o’m teulu gyda’r cyfarchiad “Chdi Yr oedd digon o hanes i’w gael wedyn deunydd cafodd ei chwrsio gan darw sydd yn hel ’nialwch teulu ynte? a cherdyn post ohoni yn fy meddiant a bu’n rhaid iddi neidio dros wal a Cymer rhain.” Derbyniais pob eitem hefyd. Cefais sawl eitem ymysg fy chuddio yr ochr draw. Neidiodd y bob tro, wrth gwrs. “nialwch teuluol “ fel y’i galwyd gan tarw dros y wal ond aeth heibio heb Ymysg un pentwr a gefais o gartref sawl un o’r teulu. ei gweld. Nodir hefyd fod ganddi fy nhad yr oedd nifer fawr o luniau feddyginiaeth at yr eryr a allai gael a sawl hen bapur newydd a chardiau ei drosglwyddo o fam i ferch ac yn post dirifedi ond gydag ambell y blaen. Gwyddai yr wyres hon un gyda llun o wraig mewn oed a beth oedd y feddyginiaeth ond ni phenillion amdani mewn ffrâm. throsglwyddodd yr wybodaeth er Yn eu mysg hefyd yr oedd y iddi geisio ei chofio ar ei gwely angau. cylchgrawn isod dyddiedig 1918. Ffaith arall sydd yn yr erthygl yw fod Paham oedd hwn yma tybed? O fod ei llyfr meddyginiaethau yn dal ym wedi ei gadw am gyhyd mae’n rhaid meddiant un o’i hwyresau ond nid yw ei fod yn golygu rhywbeth i fy Nhaid hwn chwaith wedi dod i’r golwg. Tair a Nain. O’i agor yr oedd erthygl ar wyres oedd ganddi ac nid ydyw gan un dudalen am fydwraig o’r Bermo o’r unrhyw un o deuluoedd yr wyresau enw Gwen Rhys. yma. Mae gweddill y lluniau ac ati wedi dod imi drwy fy hen Nain, sef Gwen, un o’r 3 wyres, ac maent wedi eu cadw yn saff, ond nid yw y llyfr yma yn eu mysg, mwya’r piti. O ddarllen yr erthygl daeth ei stori Yn y cerddi coffa sonnir am Gwen yn eglur. Yn ôl yr hanes a ddaeth i Rhys fel un o’r Wesleaid ac mae lawr drwy’r teulu (drwy law un o’i gennyf gofnod ei bod wedi bod yn hwyresau oedd yn cofio ei mam yn talu am ei sedd yn y capel ers tua adrodd y straeon yma wrthi pan 1818 yn ôl a ddeallaf. yn blentyn) yr oedd Gwen yn byw Mae’r Wesleaid wedi bod yn hanes yn y tŷ diwethaf wrth fynd allan o fy nheulu i ers hynny a daeth fy Abermaw pan yn ferch ifanc ac fe hen nain, sef y Gwen Rees arall, i roddodd gymorth i ferch o sipsi oedd gadw Tŷ Capel Wesla, Porthmadog, ar eni babi bach ger y tŷ. Dywedodd pan agorwyd y capel yn 1871, gyda y sipsi wrth Gwen mae’n rhaid fod fy Nhaid yn ei dilyn wedyn, ac fe ganddi “ddwylo iachaol” ac mae’n roddodd y ddwy genhedlaeth dros 80 Cylchgrawn Nyrsio debyg mai dyna oedd y man cychwyn o flynyddoedd o wasanaeth i gyd. “The British Journal of Nursing” iddi. Helen Ellis, Minffordd Yn yr erthygl, sydd wedi ei baratoi Gan mai o’r Bermo yr oedd fy hen gan ŵr o’r enw Rhys Jones, mae yn Nain yn dod, a hithau hefyd o’r enw Rhoddion nodi fod yr hen ledi yn adnabyddus Gwen, i ffwrdd â fi wedyn i chwilio £50 di-enw iawn yn yr ardal tua 50 mlynedd ymhellach ac er nad oedd yna Gwen £30 di-enw ynghynt fel bydwraig a nyrs, ac fe Rhys yn yr achau, yr oedd yna Gwen £5 di-enw ddywed mai ef oedd un o’r rhai olaf Rees a briododd Owen Evan ac a £20 Wyn ac Olwen Jones iddi ei dderbyn i’r byd (sef tua 1870). 5 John a Gwen Jones - bu i’w ddau fab Yng nghyfrifiad 1891, roedd poblogaeth y HANES ELUSEN hynaf sef Robert a Rees gael eu prentisio Bermo yn 2,757 ac yn yr un flwyddyn bu SUSAN JONES fel seiri llongau, ond gan Rees oedd y ymchwiliad i rai o elusennau’r dre, a bu pen, fo oedd ‘entrepreneur” y teulu. Fe cynnal yr ymchwiliad yn Neuadd y Seiri (RHAN 2) ddaeth yn adeiladwr llongau llewyrchus Rhyddion, y Bermo, ond nid oes cofnod yn y Bermo yn y cyfnod 1840 ac wedyn o’r dyfarniad. Rydym wedi darganfod dechreuad yr 1849-86 yn y Felinheli lle bu iddo Ychydig o wybodaeth sydd ar gael o elusen ond pwy oedd Susan Jones? gynhyrchu 28 o longau ac un ohonynt hanes Susan ar ôl colli ei gŵr. Yn ôl Roedd hyn yn dal yn ddirgel. Mae llythyr oedd y ‘Palestine’, llong sgwner 113 cyfrifiad 1851, (pedair blynedd cyn colli David Jones ar y 9fed o Orffennaf 1927, tunnell; brawd Rees, John, oedd ei meistr. ei gŵr) roedd y teulu yn byw yn Llanaber, yn rhoi ychydig o arwydd i ni - yn amlwg Cawn fwy o hanes y ‘Palestine’ eto. fe enwir Susan y fam, John y mab (g yr oedd ganddo gysylltiadau â Melbourne Er mor brysur oedd Rees yn adeiladu 1848) ac Elizabeth y ferch (g 1849) ac yno a’r Bermo, er bod y llythyr â chyfeiriad y llongau, yr oedd hefyd wedi etifeddu fel ymwelwr oedd ei thad, David Jones o yn Nolgellau. Roedd chwilota am ‘David sêl ei fam am grefydd a bu yn ddisgybl Lanegryn. Ganwyd ei phlant David yn Jones’ yn y Bermo bron yn amhosib yng Ngholeg Diwinyddol y Bala am 1850 a Gwen yn 1854. gyda’r holl nifer ohonynt. Mae yn well chwe mis yn 1839 a chael ei ordeinio Yng nghyfrifiad 1861 a 1871 roedd y edrych ar ei berthnasau yn Awstralia ac, yn weinidog Methodist Calfinaidd yn teulu yn byw yn Stryd Fawr y Bermo, ond fel mae yn ei ddweud yn ei lythyr, byddai 1839. Mewn amser, gweinidogaethodd dim ond David a Gwen oedd gyda’i mam yn dychwelyd yno ym mis Tachwedd. yng Nghapel Tan-y- Maes, Felinheli a Susan, a rhoir ei galwedigaeth fel ‘Bonnet Cofiaf gael sgwrs gyda’r diweddar hefyd gweithiodd yn ei fusnes o adeiladu Maker’. Edward Guthrie Jones a soniodd wrthyf llongau. Yng nghyfrifiadau 1881 a 1891 mae Susan iddo, pan ar wyliau yn Awstralia, gael Yn ôl ‘Lloyd’s Register’, perchnogion y wedi ei rhestru fel ‘Lodging House Keeper’ cyfle i weld perthnasau iddo yno. Tra yn llong oedd cwmni ‘Jones & Co’, y Bermo ac yn byw yn rhif 9, Porkington Terrace; aros yn Ballarat, Victoria, gwelodd lawer ac yr oedd gan Rees 12 siâr ynddi a John erbyn 1891 mae hi yn 73 mlwydd oed. o luniau o’r Bermo ar werth mewn siop, 16. Mae hi’n amlwg yn ôl cyfrifiad 1861 bod ac yn amlwg roedd yna gysylltiad rhwng Priododd John â Susan (g 1819) o ffarm y teulu wedi gwahanu ar ôl marwolaeth y ddwy dre. Ymhen amser holodd ei Tal-y Garreg ger Tywyn a chawsant y Capten. Nid oes sôn am John ac fab, Patrick, a oedd wedi gwneud gwaith bedwar o blant, John (g 1848), Elizabeth Elizabeth gyda gweddill y teulu; efallai ymchwil a darganfod fod Susan Jones yn (g 1849), David (g 1850) a Gwen (g eu bod hwy wedi cael eu cymryd gan hen hen nain iddo, a bod David Jones yn 1854). Roedd y Capten yn hwylio yn berthnasau neu ffrindiau i’w magu (nid ail fab iddi. gyson rhwng Lloegr, Ffrainc a Sbaen ac oes cofnod o hyn) a gadael David a Gwen Mae’r hanes yn agor allan a gwelir mai aeth yn fwy mentrus a hwylio i’r ‘Crimea’, gyda’u mam. Yn 1877, priododd Gwen â brawd-yng-nhgyfraith David Jones, sef siwrna beryglus yn y dyddiau hynny. Teg Griffith Griffiths; yr oedd ef yn fferyllydd Griffith Griffiths, fferyllydd blaenllaw dweud nad oedd ei deulu yn gweld llawer ac yn fab i Owen Griffiths y gof lleol. Yr yn y Bermo, oedd yn cael ei enwi fel yr ohono o achos ei waith a’r mordeithiau oedd cadw tai llety yn fusnes llewyrchus unigolyn yn rhannu y deg punt i’r tlodion yn cymryd misoedd. yn y cylch gan fod masnachwyr symudol yn ei le a hyn cyn i’r elusen gael ei sefydlu Roedd yn dychwelyd o un o’i fordeithiau yn aros yn y dre ac roedd mwyafrif o - cawn fwy o hanes y fferyllydd eto. yn Ebrill 1855, pan gafodd y llong weddwon llongwyr yn ymgymryd â Mae’r rheswm am sefydlu yr elusen yn ‘Palestine’ ei hyrddio, mewn môr gwyllt busnes lletya i ennill bywoliaeth. Daeth dal yn ddirgel ac mae angen mwy o a stormus, ar greigiau ‘Rundle Stone gyrfa Susan Jones i ben a bu farw yn ei wybodaeth am fywyd Susan Jones, ei Rock’ ger de orllewin Cernyw lle bu i’r chartref yn 9 Porkington Terrace ar yr chyflwr a’i theulu agos. llong suddo a boddodd yr holl griw. 2ail o Fai 1891 a chael ei chladdu ym Mae’r stori yn dechrau gyda John Jones (g Cafwyd hyd i gorff Capten John Jones ac mynwent Llanaber, y Bermo. 1780) yn fachgen ifanc yn dod i’r Bermo fe’i claddwyd ym mynwent ‘St. Michael’s Ond beth am John, Elizabeth a David? o Aberdyfi tua 1809. Mae’n cael ei gyfrif Mount’ ger ‘Penzance’. Roedd tynfa Awstralia yn gryf ynddynt, yn saer coed, ac yn y flwyddyn wedyn Susan Jones, yn 36 oed, ac nawr yn a thebyg ar ol magwraeth galed a thlawd, yn saer llongau. Y tebygrwydd ydi fod wraig weddw gyda thri plentyn bychan bod Awstralia yn ymddangos fel gwlad ganddo berthnasau yn y Bermo ac wedi a babi ychydig fisoedd oed, ac yn awr o obaith iddynt ac yr oedd eisoes rhai o’r bwrw ei brentisiaeth yn Aberamffra yn dibynnu i raddau go helaeth ar arian Bermo wedi ymfudo yno ac wedi bod yn lle, ymhen amser, y daeth yn adeiladwr cymorth i gynnal y teulu. Roedd y llwyddiannus yn eu bywyd newydd. llongau llwyddiannus. Capten yn perthyn i’r ‘Sailor’s Guild’ a Hen lanc oedd John, mab Susan, ac fe Priododd John â Gwen (g 1784), merch hynny yn caniatáu iddi gael pensiwn o aeth i Awstralia a bu farw yn Sydney Rhys Griffith, a oedd yn aelod selog o bum punt y flwyddyn - yr oedd yn amser yn 1900, yn 52 oed. Roedd ei chwaer Gapel Caersalem ac yn cael ei pharchu anodd iawn iddi yn magu y plant. Nid hynnaf, Elizabeth, yn ôl hanes gan am ei hymddygiad crefyddol. Bu John oedd ‘Sailors’ Guild’ yn y Bermo ac yng y teulu, yn ddibriod a bu fyw am y farw yn 1853, ddwy flynedd ar ôl ei Nghaernarfon oedd y swyddfa agosaf. mwyafrif o’i hoes yn Melbourne. Daeth wraig. Roedd ganddynt bump o blant Mudiad arall yn cynorthwyo y yn ôl i Brydain a bu farw yn 89 oed. Bu - Elizabeth (g 1806), Robert (g 1810), gweddwon oedd ‘The Shipwrecked i David, yr ail fab a’r trydydd plentyn, Rees (g 1813), John (g 1819), a Margaret Fishermen and Mariners’ Royal adael am Awstralia yn 1870 pan oedd yn (g 1820). Benevolent Society’ a sefydlwyd yn 1839 20 oed. Mewn amser daeth yn reolwr ar Am fwy o hanes John Jones a’r llongau a i roi cymorth ariannol i gyn-longwyr fusnes llewyrchus a oedd wedi ei sefydlu adeiladodd gweler llyfr Dr Lewis Lloyd - a’u teuluoedd a oedd mewn angen, yn Ballarat yn 1854 gan Evan Rowlands ‘Brigs, snows and brigantine: Mawddach gyda phwyslais ar y rhai oedrannus neu (gynt o blwyf Llangelynnin) a Robert square-riggers to 1827’. fethedig a gweddwon a’u plant. Lewis; roedd y cwmni yn cynhyrchu 6 [o dudalen 6.] diodydd ysgafn (‘pop / ginger beer’). Fe briododd David â Minnie Salier o Y BERMO A LLANABER Hobart, Tasmania a chawsant ddwy ferch Dilys a Gwenllian. Priododd Gwenllian â Charles Eric Palmer (Syr yn ddiweddarach); yr oedd ef yn perthyn i’r teulu bisgedi Huntley & Palmer ac yn gadeirydd y cwmni. Byddai David yn ymweld â Chymru yn rheolaidd yn y cyfnod ac nid anghofiodd y Bermo. Yr oedd yn hynod o garedig i Eglwys Caersalem a bu farw yn 1931, yn 81 oed pan oedd ar fordaith. Cyflwynwyd ei weddillion i’r môr. David oedd anogwr a sylfaenwr ‘Elusen Susan Jones’ a chafwyd ei sefydlu yn amlwg i ddiolch a chofio’r caledwch roedd ei fam wedi ei ddioddef yn magu ei phedwar plentyn. Trwy yr elusen y gobaith oedd lleddfu peth o boen a phryder gweddwon cyffelyb i beth oedd ei fam wedi ei ddioddef. Priododd Gwen, y ferch ieuengaf, â Griffith Griffiths (1854 -1936) o’r Bermo. Rydym wedi cyfeirio ato o’r blaen fel brawd-yng-nghyfraith i David Jones a’i fod yn fferyllydd llewyrchus; hefyd roedd ganddo ffatri yn y dre yn cynhyrchu diodydd ysgafn. Yn 1893, gwerthodd y cwbl a hwylio gyda’i deulu i Awstralia. Fe ddaeth yn rheolwr a phartner yn y cwmni Rowland a Lewis, cynhyrchwyr diodyddd ysgafn a oedd erbyn hyn yn boblogaidd iawn yn Victoria, New South . Arhosoddd Griffith am gyfnod o ugain mlynedd Ychydig ddyddiau cyn y Nadolig, aethom am dro ar y promenâd gyda’r yn Awstralia a bu ef a’i wraig ymweld wyrion, Marged, Moi a Gwen. Dyna wledd i’r llygaid oedd gweld yr holl â Gwledydd Prydain yn 1911 a 1913 a gerrig lliwgar, seiliedig ar y Nadolig. Diolch i griw o ffrindiau yn y Bermo am phenderfynu, trwy bod arwyddion o’r eu gwaith a ddaeth a gwên i wyneb llawer. Pan gawn ddiwrnod sych ewch am rhyfel mawr i ddod, aros ac ailgartrefu dro, mae’n werth yr ymdrech. yn Ty’n y Coed, Dolgellau. [Roedd David Grace a John, Llanaber Jones yn aros yno pan ysgrifennodd y llythyr i swyddogion Caersalem i sefydlu’r elusen.] R J WILLIAMS Priododd Guthrie Jones, twrna o Ddolgellau, â merch hynaf Grifffith a Talsarnau 01766 770286 Gwen Griffiths, sef Marie Elizabeth, ar y 6ed o Fedi 1911 ac yr oedd hyn yn achos arbennig i gymdeithas uwch Dolgellau. TRYCIAU IZUZU Yn y rhestr a gafodd ei gofnodi yn y ‘Barmouth Advertiser’, roedd bron pob unigolyn o nod a phwys wedi cyfrannu, yn ôl eu gallu, tuag at yr anrhegion. Bu Gwen farw yn ei chartref Llety Gwyn, y Bermo ar y 18fed o Ebrill 1938 yn 85 oed. Dyna hanes y bobl a fu’n gysylltedig â sefydlu ‘Elusen Susan Jones’ a oedd am gyfnod da yn gymorth i’r anghenus ac yn rhoi ychydig esmwythdra i’r rhai mewn sefyllfa o wir angen cymorth. Les Derbyshire

7 DYFFRYN ARDUDWY A THAL-Y-BONT Nadolig y Mygydau Go wahanol fu’n dathliadau eleni yn sgil Nadolig yn Seland Newydd cyfyngiadau Covid. Cadw’n ddiogel oedd yn bwysig ac i lawer ohonom, ni fu modd mwynhau cwmni’r teulu agos. Diolch am dechnoleg, gyda “facetime” a rhaglenni eraill yn sicrhau fod yna “ymwelwyr rhithiol”. Os mentro i’r siop, roedd angen mwgwd, a bu rhaid cynefino â diwylliant y mygyde’. Yn ‘i golofn yn y Western Mail, Rhagfyr 31, ysgrifennodd y Prifardd Dylan Iorwerth, “sut y gall rhywbeth anhygoel ddoe fod yn gwbl gyfarwydd heddiw”. Aeth ymlaen i ddweud mai, erbyn hyn, “rhywun heb fasg sy’n rhyfedd, nid rhywun yn gwisgo un.” Dyma lun o Frank a Brenda Turner, Seland Newydd, yn mwynhau cinio Nadolig - cig oen a ham gyda salad amrywiol, a tharten geirios yn bwdin, Ysgol Dyffryn Ardudwy yn y 60au

Gweld y llun o ddau yn gwisgo mygydau nwy yn “cusanu” dan yr uchelwydd adeg yr Ail Ryfel Byd wnaeth i mi feddwl am Nadoligau’r cyfnod gofidus hwnnw. Nadolig y cyfyngiadau oedd hi bedwar ugain mlynedd yn ôl hefyd gyda phrinder bwyd ag ati yn llesteirio’r paratoadau. Roedd yna wir obaith y byddai’r brwydro drosodd erbyn ‘Dolig 1939. Nid felly y bu wrth gwrs, ac yn Ionawr 1940, cyflwynwyd dogni. I’r gwragedd adre’ yn “dal y gaer”, Diolch Dyma lun o ddisgyblion yn Ysgol roedd gyda nhw eu brwydrau eu hunain. Hoffem ddiolch yn fawr Gynradd Dyffryn Ardudwy yn chwe Doedd y tai teras ddim yn cynnig y iawn i bawb am bob degau’r ganrif ddiwethaf. Mae rhai cyfleusterau sydd yn gyffredin i ni heddiw. arwydd o garedigrwydd a wedi dathlu pen-blwydd arbennig Anodd fyddai cyfathrebu heb linell ffôn chydymdeimlad a ddangoswyd yn ddiweddar ac eraill yn dathlu yn a doedd dim adloniant teledu i gynnig tuag atom yn ein profedigaeth o 2021. Pen-blwydd hapus i bawb. dihangfa o undonedd a chaledu bywyd. golli gŵr a thad annwyl. Gobeithio y cewch chi gyfle i ddathlu Amlwg oedd yr ysbryd cymunedol gydag Diolch yn fawr iawn i bawb yn ôl eich dymuniad. ymweliadau cyson ffrindiau a pherthnasau am eu cyfraniadau hael tuag Fedrwch chi eu henwi? i gynnig cefnogaeth. Cafwyd adlais o at Ward Moelwyn, Ysbyty hynny yn ystod y pandemig presennol, Gwynedd ac Ysbyty Cymunedol Dymuniadau gorau ffactor sy’ wedi bod o gymorth i lawer. Dolgellau er cof am Meirion. Anfonwn ein dymuniadau gorau i Heddwch ddaeth â gobaith newydd Jane, Anita, Carys a Haf, Tŷ’n Ifan Edwards, Parc Isaf gafodd ddod yn y pedwardegau ac i ni ar ddechrau y Cae. adref o’r ysbyty cyn y Nadolig ar ôl blwyddyn newydd, brechlynnau sy’n sail i’n Rhodd a diolch £10 arhosiad digon hir, yn enwedig gan gobeithion am ddyddiau gwell. nad oedd y teulu yn cael ymweld Brechlyn i ddychryn Covid, oherwydd y pandemig. Nodwy’ i newid ein byd. Raymond Owen 8 CYNGOR CYMUNED DYFFRYN A THAL-Y-BONT CEISIADAU CYNLLUNIO Cais amlinell i godi pedwar tŷ deulawr ar wahân (2 marchnad agored a 2 fforddiadwy) gyda garejis mewnol, a chreu mynedfa gerbydau i’r A496 - Tir rhwng Plas Meini a Swyn y Môr, Dyffryn Ardudwy. Cefnogi’r cais hwn er bod gan yr aelodau bryderon ynglŷn â’r fynedfa, hefyd bod y fynedfa dan sylw gyferbyn â groesffordd i lawr ffordd Glan Rhos. Codi byngalo dormer ar wahân (marchnad agored) - Sŵn-y-Môr, Ffordd Glan Môr, Tal-y-bont. Derbyniwyd y cais cynllunio ddiwedd y prynhawn. Cytunwyd bod y Clerc yn anfon y cais ymlaen i bob aelod er mwyn iddynt wneud sylwadau arno. MATERION YN CODI Cywydd Coffa Meirion Williams Neuadd Bentref 1901-1976 Nodwyd y gost o £2,564 gan Michael Tregenza yn y cyfarfod y mis diwethaf am ailorchuddio’r cadeiriau. Penderfynwydd mai Glustogwaith Cartwright fydd yn ‘Llanenddwyn’ mewn llain ynddo gwneud y gwaith. Mae angen copi o fantolen ariannol y pwyllgor pan fydd y flwyddyn Yn un â phridd hen hoff fro, ariannol bresennol yn dod i ben. Rhoddwyd Brodor, cerddor cu, Murmur yr Afon Aur dalent, yng ngro’i deulu, Derbyniwyd llythyr gan berchnogion y safle gwersylla uchod yn gofyn a fyddai A gair o Lith drwy’r garw law hi’n bosib i’r Cyngor anfon llythyr eto at y Parc Cenedlaethol yn datgan pam eu Yn gu felys gyfalaw. bod yn cefnogi eu cais cynllunio i osod 12 carafan deithiol yn lle 21 llain gwersylla. Cytunwyd i beidio ag anfon llythyr ychwanegol oherwydd nid oeddynt wedi gwneud hyn efo’r un cais arall. Bydd y Clerc yn ymchwilio ynghylch pam fod y cais hwn wedi Yn llanc ifanc fe’i cofir ei wrthod. Ym maes y gerdd; miwsig îr GOHEBIAETH A’i denai. Dan dywyniad Cyngor Gwynedd – Adran Briffyrdd Awen ei hil cai fwynhad; Cafwyd ateb ynglŷn â damwain yr oedd Ms Denise Meldrum wedi ei gael gyda’i Ddewin di-hid, meddwai’n deg cheffyl tua dwy flynedd yn ôl ar bont fach sy’n croesi ffos ger Pont Sgethin. Nodwyd Ar dannau ei berdoneg. fod trafodaeth wedi digwydd gyda Pheirianwyr Strwythurol am y safle a oedd yn cadarnhau nad y Bont sydd mewn sylw ond carreg. Wedi ymchwilio ychydig mae’n Direidus wladwr ydoedd; edrych yn debyg bod y sefyllfa yn dilyn gwaith gan Ddŵr Cymru flynyddoedd yn ôl. Chwerthin ei gynefin oedd Serch hynny, mae wedi trefnu i ymweld â’r safle gyda’r Arolygwr i edrych beth ellir ei wneud yno. Mae’r unigolyn yn nodi fod y garreg groesi’n gul i geffyl. Fodd bynnag, os Ei hoffedd; sonnir heddiw oedd yn meddwl ei bod yn gul, mae cyfrifoldeb arnyn nhw ystyried diogelwch y ceffyl Am ei driciau, gampau gwiw. a’u hunain cyn mentro, ac efallai dod oddi ar y ceffyl os oes unrhyw bryder. Ar ôl Rhusio bro a chyfrwys branc, cymryd cyngor cyfreithiol, penderfynwyd peidio â chynnal unrhyw waith ar y garreg y Oedd nefoedd Meirion ifanc. mae hi’n cwyno amdani. Llifodd o lawer llwyfan Ei bistyll aur, gemau’r gân; Ei diwniau gwych, nid unawr Eu dydd mwy na’r ‘Mynydd Mawr’, Smithy Garage Ei ddyri o nef, ‘Pan Ddaw’r Nos’ Dyffryn Ardudwy, Gwynedd Yma’n hir y mynn aros. Tel: 01341 247799 Hyfwyn golofn ein gwyliau www.smithygarage-mitsubishi.co.uk Meirion oedd; mawrhai yno hau A bwrw ced, heb eiriau cur, smithygaragedyffryn smithygarageltd I loywi’r cystadleuwyr Mae’r ddelw ar rai fu’n elwa Heddiw’n dyst o’i ddoniau da.

O deithio’n hir daeth yn ôl I Ardudwy’n tir didol; Eto fyth o Went i Fôn Cyniwair wna’r caneuon; Ei wlad fach goludog fydd Ar gael ar delerau 0% hurbrynu dros Ar gynhaea’r gân newydd. 3 blynedd heb unrhyw isafswm ernes W D Williams 9 TALSARNAU, YNYS A LLANDECWYN Atgofion cynnar am Eglwys Llanfihangel-y-traethau Cydymdeimlad Pan oeddwn yn fy arddegau, daeth y Parchedig Idris Davies yn Trist oedd clywed am farwolaeth Glyn Williams (Glyn Berson ar yr eglwys. Brodor o Aberdâr ydoedd efo a’i wraig Gwndwn). Cydymdeimlwn â’i frawd Elwyn, Wrecsam, Morfydd, a daethant i fyw i Dyddyn Eglwys yn Yr Ynys. Roeddent ei chwaer Megan, Blaenau Ffestiniog a’i deulu i gyd yn yr yn weithgar a phoblogaidd iawn yn y plwyf, a gwelid ef yn aml yn ardal hon. mynd ar gefn ei feic i ymweld â’i blwyfolion yn Yr Ynys, Talsarnau Pen-blwydd a Chilfor. Roedd Morfydd yn gerddorol iawn ac yn hoff o blant. Hoffem ddymuno pen-blwydd hapus arbennig yn 90 Byddai’n ein dysgu i ganu ac actio, a byddai aml i noson lawen yn oed ar y 9fed o Ionawr 2021 i ‘Yncl Robert’, sef Robert y neuadd yng Nglanywern, neu yn yr Eglwys. Mae cof gennyf am Morris Jones, Penbryn Isa gynt, sydd erbyn hyn wedi Eirlys yn canu unawd ‘Pistyll y Llan’ a’r ddwy ohonom yn canu ymgartrefu yn Llanfairpwllgwyngyll. Dymuniadau deuawd ar ‘Hwiangerdd Mair”! Cefais fy annog gan Morfydd i gorau, hir oes a llawer o gariad. chwarae’r organ yn yr Ysgol Sul ac yna cael dyrchafiad i chwarae Bethan, Deilwen, Gwynedd a’r teulu i gyd. yn y gwasanaethau. Bryd hynny rhaid oedd mynychu’r eglwys dair gwaith y Sul sef Boreol Weddi, Ysgol Sul a Hwyrol Weddi. Cerddwn Gwellhad i fyny y rhan amlaf ar draws y caeau o Dŷ Gwyn Mawr. Yn 1967 bu Dymunwn wellhad buan i Geraint Williams, y Garej, farw’r Parchedig Idris Davies yn sydyn yn ei gartref ar fore Llun ac wedi iddo dreulio ychydig ddyddiau yn yr ysbyty cyn y yntau wedi gwasanaethu yn yr Eglwys y noson cynt. Nadolig. Rydym yn meddwl amdano ac yn anfon ein Cefais y fraint o chwarae yn ei angladd – ei hoff dôn Rhys oedd un cofion ato. o’r emynau. Mae ef a’i wraig yn gorwedd ym mynwent yr Eglwys. Roedd y Parchedig T Gomer Davies yn ficer yn Harlech ar y pryd, a Pen-blwydd daeth ef i ofalu amdanom. Gan fod ganddo wasanaeth yn Harlech Dymuniadau da i Ellie Jones, 12 Cilfor, oedd yn dathlu ei a Llanfair bob Sul, byddai’n dod atom ni yn y prynhawn. Cefais phen-blwydd yn 18 oed ar y 29 Rhagfyr. Pob dymuniad fy nhrwytho ganddo ar sut i ganu’r Salmau. Roedd hyn yn bwysig da i’r dyfodol gan y teulu i gyd. iddo, ac rwyf innau’n dal yn hoff o ganu’r Salmau. Byddai Gwen Cilfor yn dod i’r adwy yn aml iawn bryd hynny, ac wrth gwrs hi Canu gyda fy Arwr S4C Cofiwch wylio’r rhaglen yma ar 10 Ionawr am 20:00. oedd organyddes Eglwys Llandecwyn, ac yn y blynyddoedd diwethaf Bydd Win Jones, Sŵn yr Wylan, Maestrefor yn cymryd Eirlys fyddai’n chwarae’r organ pan na fyddwn yn gallu bod yno. rhan. Mae chwech Person wedi bod yn Llanfihangel ers hynny, a phob un wedi bod yn gefnogol iawn bob amser. Credaf i mi chwarae mewn tua hanner cant o briodasau, gwasanaethau bedydd ac angladdau dirifedi, ac wedi mwynhau’r profiad yn fawr iawn, a’m gobaith yw y cawn ailgydio yn y *MELIN LIFIO SYMUDOL gwasanaethau yn y dyfodol, pan fyddwn Llifio coed i’ch gofynion chi yn rhydd o’r Covid-19. Cladin, planciau, Hoffwn ddiolch o waelod calon i pyst a thrawstiau gyfeillion yr Eglwys am ddangos eu gwerthfawrogiad o’r blynyddoedd a fu, a’r cyfraniadau anhygoel tuag at fy nhysteb. Diolch arbennig i Helen a Bedwyr, a Carol a John, am drefnu’r *COED TÂN MEDDAL digwyddiad, gwaith caled iawn! Cefais WEDI EU SYCHU dipyn o fraw! Diolch hefyd i Tec am Netiau bach, bagiau mawr fy nghefnogi ar hyd y blynyddoedd. a llwythi ar gael Dyma englyn gan Iwan Morgan: I ganiadaeth y Traethau – rhoi ei hoes A wnaeth Pris Tŷ’r Acrau, *GWAITH ADEILADU Yn amenio’r emynau AC ADNEWYDDU Ei Llan oll sy’n llawenhau. Pris Williams, Tŷ’r Acrau *SAER COED Ffoniwch neu edrychwch Capel Newydd Rydym yn parhau i gynnal cyfarfod ar ein gwefan gweddi ar fore Sul ar Skype ac oedfa nos Sul ar lein. Mae’r holl fanylion ar ein Geraint Williams, Gwrach Ynys, Talsarnau safle we - capelnewydd.org 01766 780742 / 07769 713014 Blwyddyn newydd dda a phob bendith. www.gwyneddmobilemilling.com 10 GWAITH MODELU HEFIN Fel y gŵyr ein darllenwyr rheolaidd yn dda, mae Hefin Jones, Arfor, Harlech yn adnabyddus dros ardal eang am y modelau manwl y mae’n eu cynhyrchu. Yma cawn gyfle i edrych yn fanylach ar beth o’i gynnyrch. Jîp

Roedd Huw am i’w daid greu model o gar Jaguar iddo ond doedd o ddim eisiau’r lliw gwyrdd arferol. Car coch oedd ei ddymuniad. A dyna gafwyd y Dolig diwethaf pan ddaeth i Gymru i nôl y car. Bygi neu modur aml-dir Wagen neu drol fferm [All terrain vehicle] oedd Evan am i’w Roedd hon ar ddefnydd yn 1850, un Hefin yn derbyn cwpan am yr daid ei lunio ac fe ymatebodd Hefin o’r rhai cyntaf a wnaed erioed. Roedd arddangosfa orau yn Sioe Aberteifi i’r cais gydag afiaith. lle i ddau geffyl. Os oedd y drol yn yn 2017. wag, gellid symud y siafft i’r canol a defnyddio un ceffyl.

Bygi

Trol Glasfryn Dyma fodel o’r drol oedd ar fferm Mae ei fab Aled, sy’n byw yn Atlanta Glasfryn, Harlech ers talwm. Roedd yn America ac yn gyfarwyddwr troliau Sir Feirionnydd yn llai na ariannol i gwmni Kimberley Clarke, throliau siroedd eraill. Rhoddwyd y yn anfon y cylchgrawn ‘Toys and Joys’ drol wreiddiol i Gaffi’r Cyfnod yn y iddo yn rheolaidd. Fe welwch o’r Lori Bala gan Sulwyn Roberts ar yr amod patrymlun uchod a’r model graenus eu bod yn cadw enw ei dad, Robert isod, sut y mae Hefin yn trawsnewid Pren haenog [plywood] oedd yn Roberts, arni. Aeth Hefin i’r Bala i’w y cynlluniau yn y cylchgrawn i y cynllun gwreiddiol ar gyfer y mesur. Mae wedi pydru erbyn heddiw. fodelau cywrain. Does ryfedd ei fod lori uchod ond gan fod gan Hefin yn aml ei wobrau mewn sioeau mawr ddarn o aluminiwm wrth law, mi a mân. Mae gan Hefin ddau ŵyr yn benderfynodd greu’r trwmbal allan o Atlanta, sef Evan [9] a Huw [6]. hwnnw. Mae hon yn dal yn Harlech!

Bygi golff Cyflwynwyd y tlws hwn fel rhodd i’r Clwb Golff. Penderfynwyd ei rhoi’n wobr am y 4 cerdyn gorau yng nghystadlaethau’r gaeaf. Cedwir Peiriant turio ‘Tlws Hefin Jones’ am flwyddyn. 11 Cynigir potel o win neu galendr Llais Ardudwy i’r enillydd. Atebion i P Mostert CWIS: LLE YDW I? erbyn ganol mis Ionawr os g yn dda. Diolch i Jennifer Greenwood am y cwis. 1. Addurniadau Nadolig

1. 2. 3. 4. 2. Anifeiliaid

5. 6. 7. 8.

9. 10. 11. 12. 3. Mynyddoedd

13. 14. 15. 16. 4. Traethau ac afonydd

17. 18. 19. 20. 12 oeddwn a hefyd a oedd Meirionnydd cyfweliad yn addas i’w ddefnyddio yn rhan o’m etholaeth. Atebais mewn gwasanaeth ac awgrymir gan gadarnhau’r ddwy ffaith. Yna darlleniadau o’r Beibl ac o fannau eraill dywedodd, ‘Mae fy nhad yn byw yn addas i’w cyflwyno gyda phob drama ac Harlech ac yn sefyll yn ymyl eich brawd emynau i’w canu hefyd os dymunir. yng Nghôr y Brythoniaid. Ar hyn o Mae William Owen yn adnabyddus bryd, mae’r hen foi yn cael ei boeni iawn fel awdur cyfrolau lu o atgofion, am fod rhyw unigolyn sydd â thŷ haf portreadau ac ysgrifau ond y tro yn y stryd yn parcio modur anferth hwn mae wedi rhoi i ni rywbeth o flaen ei ddrws bob tro y bydd o yn gwahanol iawn. Mae wedi cyplysu Harlech. Fedrwch chi wneud rhwbeth dawn y dramodydd ag ysgolheictod i’w helpu?’ Feiblaidd i greu gwaith sy’n ddifyr ac Atebais y gallwn ysgrifennu llythyr yn addysgiadol, yn ddefnyddiol ac yn at yr ymwelwr ond toeddwn i ddim procio gwên neu ddwy. yn hyderus iawn y bydde’n cymryd Mae’r iaith nid yn unig yn lân (fyddech unrhyw sylw ohonof. Diolchodd imi chi’n disgwyl dim llai gan yr awdur gan ddweud ‘gwnewch eich gorau, os hwn) ond hefyd yn llawn priod- gwelwch yn dda’. Wedi dychwelyd ddulliau cyhyrog sy’n cymryd eu lle gartref, ysgrifennais at y sawl a oedd yn y sgript. Mae yna holi digon caled Atgofion y cyn-Aelod yn parcio o flaen y tŷ ac yn wir mi gan y Cyflwynydd: tydi o ddim yn ofni symudodd y modur ac addo na fuasai’n tynnu gwg Pilat ac mae o’n ddigon Seneddol, gwneud hynny wedyn. Da iawn, parod i ofyn cwestiynau personol Elfyn Llwyd meddaf fi. iawn i’w westeion, Mair Magdalen yn Datgelir straeon o du mewn y Blaid a Tua dwy flynedd yn ddiweddarach arbennig felly. gweinyddiaeth San Steffan. Croniclir cwrddais â Taff ar y stryd ym Crefftus iawn yw’r modd y mae wedi y digwyddiadau y bu yn rhan ohonyn Mhorthmadog a mynnodd brynu cael ei gymeriadau i eirio’n wahanol nhw yn ystod bron i chwarter canrif bocsiad o gwrw imi am fy ymdrechion. i’w gilydd. Mae ganddo ddau Apostol o wasanaeth fel Aelod Seneddol dros Mae’n amlwg mai am David Owen a’i i’w holi ond mae Paul yn siarad fel gŵr bobl Meirionnydd Nant Conwy a dad, y diweddar Douglas Owen, y mae’r diwylliedig wedi cael yr addysg orau a Dwyfor Meirionnydd. 28 o luniau. cyn AS yn sôn. [Gol.] Pedr yn fwy gwerinol ac agos atoch chi. Tua hanner ffordd drwy’r llyfr Mae’r awdur wedi cael y ddau gymeriad mae’n adrodd ei hanes yn ymweld â na allwn eu hedmygu i ymddangos yn Baghdad ac yn cynnwys stori ddifyr bur wahanol i’w gilydd hefyd. Mae yn ymwneud â gŵr o Harlech - er nad Pilat er ei holl fombast yn gwybod fod yw’n enwi neb... ei holl awdurdod yn prysur ddiflannu Cyfarfodydd eraill a drefnwyd ar ein ac mae o’n bytheirio ac yn ymosod ar yr cyfer oedd gydag arweinwyr byddin yr holwr gan nad ydi o’n hoffi’r cwestiynau Unol Daleithiau a hefyd penaethiaid mae o’n gael yn debyg i ambell milwrol Prydain. Ar y pryd, roedd y wleidydd ein dyddiau ni. Mae Judas, Gatrawd Gymreig yn gwasanaethu yno fodd bynnag, fel petai o’n gwybod fod ac mi gawsom farbiciw dymunol iawn popeth ar ddod i ben iddo ac yn wir yng nghwmni rhai ohonynt. mae dyn bron â chydymdeimlo ag o Yn ystod y noson arbennig honno, a erbyn y diwedd. Mae’r portread o Mair rhyw 30 i 35 o bobl wedi ymgynnull, Magdalen yn dirion iawn a gwelwn sylweddolais bod wyth ohonon ni’n fod yr awdur wedi tynnu llawer ar ei siarad Cymraeg. Daeth un ohonyn ddychymyg yma. nhw ataf a’i wynt yn ei ddwrn. Cafodd Ymhen Blynyddoedd Wedyn. A sôn am ddychymyg, mae’n rhaid i awdur gwaith fel hyn gael dychymyg ei gyflwyno imi fel ‘Taff’. Gŵr â’r 5 Drama Fer gan William Owen mwstas mwyaf a welais erioed a byw. Doniol yw gweld Pedr yn [Cyhoeddiadau`r Gair £7.99] lliw haul dwfn iawn ar ei wyneb a’i chwerthin pan awgrymir iddo y freichiau fel tasa fo wedi bod allan sefydlid eglwys fawr yn Rhufain i Llyfr gwahanol iawn sydd wedi yma ers talwm iawn. Ei waith oedd gofio amdano. Mae`r awdur yn hollol ymddangos yn ddiweddar ydi “Ymhen gwarchod diogelwch pobl ac rwy’n siŵr anedifeiriol ynglŷn â defnyddio’i Blynyddoedd Wedyn” gan William mai cyn-aelod o wasanaethau arbennig ddychymyg yma ac acw gan ddyfynnu Owen. Ceir yma bum drama fer y fyddin ydoedd - fel yr SAS neu’r R Williams Parry ar y pwnc, ond fel ar ffurf pum cyfweliad radio gan SBS. Roedd ganddo ddryll yn ei felt y gofynnodd Pilat ei hun, “Beth yw gyflwynydd sydd yn holwr a chymeriad ar un ochr a machete mawr ar yr ochr gwirionedd?” o’r Testament Newydd bob tro. arall. Gofynnodd i mi a gai o air - nid Dyma adnodd defnyddiol i bob eglwys, Mae yma gyfweliadau hefo Pontius oeddwn mewn sefyllfa i’w wrthod hyd capel, ysgol a choleg. Ond yn fwy na yn oed pe dymunwn wneud! Peilat, Yr Apostol Paul, Mair Magdalen, hynny mae’n llyfr difyr, blasus. Gofynnodd i mi ai Elfyn Llwyd Simon Pedr a Judas Iscariot. Mae pob JBW 13 ‘Y Ddôl’ ac enwyd y dôn ar ôl Y Ddôl Lle mae’r llwybrau oll yn hedd? GWLEDD YN yn Afon Wen, Sir y Fflint lle roedd Hyfryd fore perthynas i Tom Carrington yn byw. Y caf rodio’i phalmant aur.’ Y DDINAS Ond yn ôl at Moelwyn Hughes. Fe gofiwch ei fod yn llanc ifanc yn Cyfansoddodd Moelwyn wyth MOELWYN gweithio yn swyddfa cyfreithiwr y pennill ond pedwar yn unig sydd yn (1866-1944) brodyr William a David Lloyd George y casgliadau diweddar gan gynnwys yng Nghricieth a Phorthmadog. Caneuon Ffydd. A dyna’r cwestiwn Roedd yna saer dodrefn o’r enw mawr ar ddechrau pob pennill - Evan Morgan yn byw yn Ty’n y Dref, Pwy? Morfa Bychan. Yn yr oes honno Daw yr ateb mewn gorfoledd yn y roedd gan bawb oedd o ddifri hefo pennill olaf: barddoniaeth a cherddoriaeth enw ‘Iesu a’m dwg i’r ddinas gadarn, barddonol a Llew Madog oedd enw’r Derfydd crwydro’r anial maith. gŵr yma. Daeth i mewn i’r swyddfa Canu wnaf y gainc anorffen ym Mhorthmadog a rhoi copi o dôn Am fy nwyn i ben y daith; yn llaw Moelwyn Hughes. Roedd o Iachawdwriaeth newydd ei chyfansoddi meddai ac Ydyw ei magwyrydd hi.” wedi rhoi’r enw ‘Tyddyn Llwyn’ arni. Clamp o weledigaeth i fachgen pedair Mae Tyddyn Llwyn, fel y gwyddoch, ar bymtheg oed, ynte? ar y dde i’r ffordd o Borthmadog Un atgof bach. Dwi’n cofio yn i Morfa Bychan ac mae yna lwybr nyddiau cynnar Meibion Dwyfor Gwelsom o’r blaen sut y hwylus yn mynd oddi yno i ben roedd Selyf, yr arweinydd, wedi cyfansoddodd John Gruffydd Moel-y-gest. gwneud gosodiad o’r emyn ar gerdd Moelwyn Hughes (neu Moelwyn) yr Gofynnodd Llew Madog i Moelwyn dant i ni ac yn ein hyfforddi un nos emyn “Fy Nhad o’r Nef, O gwrando gyfansoddi emyn i’w ganu ar Tyddyn Sul a’r côr dipyn bach yn betrusgar nghri” yng Nghastell Cricieth ar Llwyn. Gwrthod wnaeth Moelwyn heb ddod yn gyfarwydd â’r gosodiad ddydd ei ben-blwydd yn 18 oed. gan ddweud nad oedd o’n deall yr eto. Dyma daro i mewn, Wedi iddo ddod yn ôl i’w lety ym hen nodiant. Allan â Llew Madog Mhentrefelin, fe gafodd y teulu i gyd ond roedd o’n ei ôl drannoeth hefo’r ‘Pwy a’m dwg i’r ddinas gadarn i ganu’r emyn newydd sbon hefo fo dôn wedi ei throsi i sol-ffa. Gwrthod Lle mae Duw`n arlwyo gwledd ...’ ar y dôn Llef. Mae’r dôn honno yn wnaeth Moelwyn wedyn gan bledio Caneuon Ffydd (rhif 567). nad oedd wedi llunio ond un emyn Dyma Selyf yn ein stopio, Dyma’r dôn y byddwn yn canu’r erioed sef ‘Fy Nhad o`r Nef’. ‘Na na na,’ meddai, ‘gwledd. Gwledd geiriau “O Iesu mawr, rho d’anian Roedd Lloyd George yn y swyddfa y ddeudodd Moelwyn. Gwledd ydan bur” arni. Awdur Llef oedd Gutyn tro hwn a cheisiodd roi perswâd ar ni eisio; rhyw snac bach oedd hwnna.’ Arfon neu Griffith Hugh Jones (1849- Moelwyn. ‘Mi ddylech drio’, meddai Mae’r emyn yn dal yn boblogaidd ac 1919), prifathro Rhiwddolion ger wrth Moelwyn ond ateb Moelwyn yn rhan o brofiad pobol ond mae yna Betws-y-coed, pentref nad oes neb oedd, ‘Na, nid peth i drio ei wneud un peth od iawn am ei ymddangosiad bellach yn byw ynddo. ydi emyn – rhaid iddo fo ddwad ei yn Caneuon Ffydd. Nid Tyddyn Erbyn heddiw, fodd bynnag, mae’r hun neu ddim’. Ac ni bu sôn am y Llwyn ydi’r dôn uwchben yr emyn er geiriau “Fy Nhad o’r Nef” wedi eu peth am rai wythnosau. bod y geiriau wedi eu cyfansoddi yn priodi yn daclus iawn â thôn arall, Un nos Sul, yn rhyfedd iawn ar arbennig ar gyfer y dôn honno ar gais sef Y Ddô, ac felly yr ymddengys yn ddiwrnod pen-blwydd Moelwyn y cyfansoddwr a hyn oll mewn offis Caneuon Ffydd (rhif 570). A deud yn 19 oed, roedd pawb o’r llety lle twrne dan lygad Lloyd George ei hun. y gwir ni chofiaf erioed ei chanu ar roedd yn aros wedi mynd i’r capel Rhyfedd o fyd ynte? unrhyw dôn arall. ond Moelwyn ei hun. Roedd o yn JBW Cyfansoddwr y dôn yma oedd Tom y tŷ wedi cael y ddannodd yn arw Carrington (1881-1961), brodor nes oedd chŵydd mawr yn ei ben ac o’r Gwynfryn ger Coedpoeth. wrth iddo agor ei Feibl sylwodd ar SAMARIAID Cyfansoddodd sawl tôn afaelgar iawn y geiriau, ‘Pwy a`m dwg i’r ddinas ac mae yna rhyw dinc ffres ynddyn gadarn?’ nhw i gyd. Mae hynny’n peri bod Daeth y dôn Tyddyn Llwyn i`w LLINELL ambell i dôn o’i eiddo yn gallu bod feddwl yn syth a llifodd y geiriau fel yn anodd i’w chanu ar yr olwg gyntaf afon: ond mae Y Ddôl yn ddigon hawdd er ‘Pwy a’m dwg i’r ddinas gadarn. GYMRAEG hynny. Lle mae Duw’n arlwyo gwledd, Mae sawl tŷ yng Nghymru hefo’r enw Lle mae’r awel yn sancteiddrwydd, 08081 640123 14 PôsCROESAIR Rhif 6 6 Gosodwr: Gerallt Rhun ATEBION CROESAIR 5 2 24 7 24 10 9 18 27 14

26 1 3 22 6 4 20 23 13 5

6 20 3 27 23 27

18 16 24 22 9 18 21 24 1 24

4 26 3 18 3 23 5 17 9

22 26 7 18 21 7 26 19 20 23 A B C Ch D Dd E F Ff G Ng H I (J) L Ll M N O P Ph R 10 Rh 20 S T Th U W 11Y 12 5 15

5 14 3 23 24 23 18 27 21 5 9 Llongyfarchiadau i Angharad Morris, Y Waun ger Wrecsam; Gwenfair Aykroyd,

22 3 24 18 24 4 Y Bala; a Mai Jones, Llandecwyn. Anfonwch eich atebion at Phil Mostert. 8 9 23 9 12 26 12 16 3 21 RHAI CLIWIAU

26 23 24 3 23 15 24 22 24 I’r rhai ohonoch nad ydyn nhw wedi mynd A ati i geisio datrys y pôs geiriau, dyma rai 25 24 22 24 23 8 20 23 19 13 cliwiau ar sut i fynd ati. Mae patrymau yn yr iaith Gymraeg!

21 5 11 26 7 23 • Mae llawer o eiriau lle mae “y” yn dilyn “w” yn y Gymraeg. 18 21 3 20 3 4 24 23 7 18 • Mae lluosog geiriau yn weddol gyson, hynny ydy, mae diwedd geiriau yn gallu 7 12 26 22 23 26 19 9 22 bod yn “au” neu “ion” neu “ydd”, ac ambell D U derfyniad arall. A B C Ch D Dd E F Ff G Ng H I L Ll M N O P Ph R Rh S T Th U W Y • Mae diweddebau berfau yn gallu amrywio ac mae’n dderbyniol i ddefnyddio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 U yr holl ffurfiau, gorffennol, presennol, 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 dyfodol, lluosog neu unigol, person cyntaf, D A PH ail, neu drydydd. Neu amhersonol. Felly gallwch gael terfyniad “a” “ia” “iaf” “iwn” Cytunwyd i ymateb trwy ddatgan bod “iwch” “ant” “ir” “wyd” ac yn y blaen. CYNGOR y llwybr natur rhyw 1/3 milltir o hyd Berfenwau hefyd yn aml yn terfynu efo CYMUNED a bod yno tua 12 o goed sydd wedi eu “io” ! nodi’n barod gan Swyddog Coedwigaeth • Ni chynhwysir enwau llefydd nag enwau HARLECH y Parc Cenedlaethol fel rhai sydd angen personol oni bai eu bod yn enwau am eu cwympo oherwydd diogelwch. rywbeth penodol. Croesawyd tri aelod newydd i’r Cyngor Mae angen ailwynebu’r llwybr i gyd, • Dim ond “n” ac “r” sy’n dyblu yn y sef Rhian Corps, Tegid John a Joe Patton. hefyd mae angen pont droed newydd Gymraeg. Dymunodd yn dda i’r tri yn y dyfodol. oherwydd bod pren y bont bresennol • Mae llawer o eiriau yn terfynu gydag MATERION YN CODI wedi pydru ac yn beryglus. Roedd yr “aeth” neu “iaeth” neu “iad” “edd” “wydd”. Peiriant Diffib aelodau yn amcangyfrif yn fras y byddai • Mae “rh” gan amlaf ar ddechrau gair, ond Ni chlywyd gan CADW ynglŷn â gosod hyn i gyd yn costio tua £10,000. mae eithriadau. un o’r uchod ger y ganolfan ymwelwyr CEISIADAU CYNLLUNIO • Mae rhai llythrennau na all ddechrau wrth y Castell. Hefyd nid oedd Freya Codi 4 llety gwyliau deulawr a thri llawr, gair, fel “ng” “th”, neu yn brin fel “f” a “r” Bentham wedi cael lle i un yn y dref. gwaith peirianyddol a theras, lle parcio ac nid yw’n dderbyniol cael gair sydd wedi Nododd Tegid John y byddai’n fodlon i a throi mewn cydgysylltiad â Gwesty ei dreiglo. Felly nid yw “ph” yn cael ei un gael ei osod ar safle Garej Morfa. Nid chynnwys. Noddfa, Harlech oes un ar gael yn yr ardal yna a chymaint Cefnogi’r cais hwn, ond roedd yr aelodau UNRHYW FATER ARALL o dai o gwmpas; hefyd, roedd yn teimlo o’r farn y dylai’r adeilad newydd weddu Diolchodd y Cadeirydd i Mr a Mrs bod yr un wrth yr Orsaf Dân yn rhy bell i gyda’r tai gerllaw gyda’r waliau allanol yn Geraint Williams am eu gwaith efo’r ffwrdd. Cytunwyd i osod un yno. gerrig a’r to yn llechi. goleuadau Nadolig o amgylch Harlech Llwybr Natur Bron y Graig GOHEBIAETH eto eleni, a chytunodd pawb bod yr Derbyniwyd neges gan Gwen Evans, Derbyniwyd llythyr yn gofyn a fyddai’n ardal yn werth ei gweld. Hefyd roedd Swyddog Cefnogi Cymunedau bosib i’r Cyngor gefnogi eu cais i ddod Mr Williams wedi gofyn i’r Cadeirydd a Meirionnydd yn datgan bod rhywun â’r amser aros ar ochr y ffordd o dan yr oedd angen ailosod y fflagiau uwchben wedi awgrymu wrthi y byddai’r llwybr Eglwys yn y dref i lawr o ddwy awr i siopau yn y dref unwaith y byddai’r coed natur uchod yn elwa o gronfa fechan o hanner awr. Cytunwyd i gefnogi eu cais. Nadolig wedi dod i lawr. Cytunodd pawb arian i wella amgylchedd ffisegol y dref. i hyn gael ei wneud. 15 yn gofyn. Dim ond yn weddol ddiweddar nes Elizabeth Yn blentyn, roeddwn wedi gwirioni i sylweddoli bod Nain yn chwarae efo bywyd Nain; bywyd mor wahanol piano, yn chwarae mor dda roedd hi Tyddyn Gwynt i ni y ‘townies’ a merched diwedd y yn chwarae i’r capel bob dydd Sul. ganrif. Roedd yna biano yn Nhyddyn Gwynt Doeddwn i’n methu deall sut roedd ar hyd fy mhlentyndod, ond nes i rhywun wedi ei magu mor agos i’r erioed ei glywed yn cael ei chwarae. môr yn methu nofio, neu rhywun ‘Modest’ oedd nain, a phositif hefyd. yn byw mor anghysbell ddim yn Bob tro efo gwên fawr ac yn hapus gallu reidio beic (fysa colli dannedd ein gweld (er ei fod yn sŵn a llanast!). yn trio dysgu’r gamp wedi fy rhoi Ac wastad yn siriol ar y ffôn. fi off hefyd!). Doedd Nain erioed Dwi’n cofio mynd ar wyliau i Hafan wedi dawnsio, ddim hyd yn oed ar y Môr, ac yn gwahodd Nain am ddiwrnod ei phriodas. I fi, roedd ymweliad, a Mam yn meddwl fy hwn yn ‘mindblowing’! Doedd Nain mod yn ansensitif, achos dyma lle chwaith erioed wedi gweithio i neb ddaru Nain ddal polio yn 14 oed ar arall (a finna di cael cymaint o swyddi drip Ysgol Sul. Y canlyniad oedd gwahanol). A dim diddordeb mewn misoedd yn Ysbyty Gobowen, oriau i technoleg, sydd ddigon lwcus achos ffwrdd o Faes yr Aelfor. Mae’n rhaid mae hi’n amhosib cael signal i ddim bod ganddi agwedd bositif adeg yna, yn Nhyddyn Gwynt! hwnna a’i ffydd yn Nuw, achos adre Gadael i fi feddwl am y ffaeledd ddaeth hi, lle ddaru llawer ddim wnaeth Nain, erioed am fy nghywiro. goroesi. Doedd hi ddim yn un i ymffrostio am Atgofion melys iawn sydd gan Esyllt Bu farw Elizabeth Ann Jones, Tyddyn ei llwyddiannau. a finna o wyliau yn Nhyddyn Gwynt. Gwynt, ar y 7fed o Ragfyr yn Ysbyty Dim ond fel oedolyn wnes i ddeall Cael baeddu a gneud sŵn, a’r tŷ Alltwen. Dyma deyrnged iddi gan ei pa mor sbeshial oedd Nain. Mae’n wastad yn brysur, a’r ffôn wastad yn hwyres Einir Haf Jones yn angladd ei cymryd rhywun anhygoel i ddechrau canu. Nain yn nabod pawb ac yn nain yng Nghapel Ucha, Harlech, ar 21 busnes yn ei hugeiniau, a ddim weithgar yn y gymuned. Hyd yn oed Rhagfyr. hwnna’n unig, ond ei redeg o tan y postman yn stopio yn ddyddiol Merch ei milltir sgwâr oedd Nain, yn roedd hi yn 80! Does na ddim llawer am baned, sgwrs a chacen. A bydd llythrennol. Ei chartref cyntaf oedd ohonon ni ‘milenials’ yn gweithio am ‘shares’ y Daily Post siŵr o gwympo Tyddyn Siocyn, cyn symyd i Maes 60 mlynedd. rŵan, a phob fusutor yn gwybod i Ylfar ac wedyn y ‘big move’ yn 1954 i Yn y dyddiau cynnar, beth oedd yn fynd a’r papur newydd fel ‘exchange’ Dyddyn Gwynt. gwneud pethau yn anoddach oedd am baned! Dwi’n siŵr mai o Dyddyn Gwynt a dim trydan, a dim ‘central heating’ Dim ond ers symud i’r Alban wnes gan Nain y daeth fy nghariad at hanes (rhew ar du mewn y ffenestri yn i werthfawrogi faint roedd Nain yn a chefn gwlad, er bod Esyllt yn cofio gyffredin yn y gaeaf.) Gorfod cael mwynhau teithio. Roeddem yn ei mwy o’r straeon na fi! brecwast i bobl ddiarth a chael dau gweld rownd y rîl tan yn ddiweddar Straeon difyr iawn oedd gen Nain o blant yn barod i’r ysgol. Symud y – yng Nghaeredin, Stirling, Loch o’i phlentyndod. Straeon o fynd i teulu o’r tŷ i’r hen dŷ ar ddechrau’r Lomond, neu ar ei ffordd i fyny i’r ysgol Harlech efo’i ‘gas mask’, storis o haf bob blwyddyn, ac yn ôl eto cyn yr ‘Highlands’. Dyma rhywun oedd yn guddio o dan y bwrdd wrth i’r seirens hydref. Roedd hi hefyd yn godro a nabod y wlad yn well na fi! ymarfer fynd. Storis o’r efaciwîs o chorddi, tendio’r ardd lysiau a’r ardd Fydd hi’n golled mawr deud hwyl Lerpwl, straeon am fom yn landio ffrwythau, coginio a gwneud jam a fawr wrth Nain, a ffrindiau o ledled yng nghae Maes yr Aelfor, a phawb siytni maro i’w gwerthu, gwau dillad Gwledydd Prydain yn cytuno (hefo yn dod i fyny o’r dre wedi clywed bod a gwneud bara, a chymdeithasu. bobl ddiarth yn dod yn ffrindiau). y bom di landio ar y tŷ, ddim yn y Roedd hi hefyd yn gallu gneud mil o Fydd na golled ar ei hôl yn y fro ac o cae. Storis wedyn o gael mynd ar y mins pies cyn Dolig hefyd. Ac roedd fewn llawer o grwpiau fel Merched trên bob dydd i’r Ysgol Ramadeg yn pawb lleol yn gwybod bod magu y Wawr. Doedd na neb erioed mor Bermo ar ôl pasio ei 11+. Dad yn job llawn amser ynddo’i hapus ei byd, a’i gwydr yn hanner Y stori nesa oedd am gwrdd â hun! Lwcus bod pob stori am Anti llawn bob amser (o de wrth gwrs!). ffarmwr golygus o Graig Isa trwy ei Rhian yn hogan yn dweud ei bod hi Diolch ffrind gora, a ffrind oes, Eirlys. yn hogan ddistaw a da - diolch byth Hoffai Arfon, Rhian a’u teulu ddiolch Dynes ddiymhongar oedd Nain, un i Taid a Nain. A hithau ddim yn un i am bob arwydd o gydymdeimlad â nad oedd yn meddwl bod ei stori hi gwyno, a finna yn meddwl bod job 35 nhw yn eu colled, ac am gael cynnwys yn ddiddorol i neb. Ac nid yn un am awr yr wsnos efo 2 o blant yn ddigon y deyrnged i Elizabeth yn Llais rannu gwybodaeth nes roedd rhywun anodd! Ardudwy. Rhodd o £20 er cof. 16 LLANFAIR A LLANDANWG Merched y Wawr Rhanbarth Merched y Wawr, Harlech a Llanfair Pen-blwydd nodedig Croesawodd Bronwen bawb. Llongyfarchiadau i Mrs Eleri John, Meirionnydd Diolchodd i Ann am gael defnyddio Morwylfa ar gyrraedd ei phen- ystafell arddangos Toyota i gynnal blwydd yn 90 oed yn ddiweddar. Noson Goginio Rhithiol noson anffurfiol. Sicrhawyd ein bod Braf oedd cael dilyn noson o goginio yn dilyn rheolau glendid a chadw SIOE ARDDIO gydag Elwen Roberts, Hybu Cig pellter. Cydymdeimlwyd â Gweneth Cymru ar Zoom ar yr 8fed o Ragfyr. yn ei phrofedigaeth o golli ei chwaer HARLECH A’R CYLCH Cafwyd nifer o syniadau ar gyfer y Elizabeth - un o’n haelodau cyntaf ni yn Nadolig gan ddefnyddio cig oen a Harlech. chig eidion Cymreig, ac roedd rhaid Anfonwyd ein cofion at Maureen gorffen gyda chacen arbennig iawn. a phenderfynwyd prynu basged o Diolchwyd yn gynnes iawn i Elwen flodau iddi am ei chymorth ar hyd y am ei gwaith paratoi trylwyr. blynyddoedd diwethaf yn paratoi’r Gwasanaeth Llith a Charol neuadd ar ein cyfer. Ymunodd rhyw drigain o aelodau’r Aethpwyd ymlaen i drafod sut i barhau rhanbarth ar Zoom i wrando ar y â’n cyfarfodydd yn 2021. Oherwydd Gwasanaeth Llith a Charol Rhithiol y cyfnod clo pellach byddwn yn aros Merched y Wawr Rhanbarth Meirion ychydig cyn trefnu cyfarfodydd. Erbyn ar y 14eg o Ragfyr. Cymerwyd rhan mis Mawrth, hyderwn y byddwn wedi gan nifer o aelodau o bob rhan cael y brechiad, y tywydd wedi gwella a’r Gwerthu blodau o Feirionnydd. Llewela Edwards, nosweithiau yn oleuach. Penderfynwyd Yn yr hydref, yr oedd gan (Bermo) ac Eirlys Williams (Harlech) cynnal cyfarfod arall ym mis Mawrth Edwin Jones, Eithinog, Ffordd fu’n cynrychioli ardal Ardudwy. yn yr un ystafell. Gobeithiwn yr Wylan Bach lond tŷ gwydr Cafwyd gair o groeso gan Mona, drefnu cyfarfodydd Ebrill/Mai fel y a thŷ haf o flodau Ffarwel Haf Llywydd, i’r gwasanaeth anarferol bwriadawyd yn 2020. [Chrysanthemum]. Wrth gwrs, hwn. Roedd y gwasanaeth yn Darllenodd Bronwen gyfarchion roedd wedi eu tyfu ar gyfer cynnwys amrywiaeth o ddarlleniadau Nadolig y Llywydd Cenedlaethol, sioeau amrywiol. Yn y diwedd, o’r Beibl, barddoniaeth ac eitemau Meirwen. Mwynhawyd paned, mins pei penderfynodd Edwin a Mair Jones, cerddorol unigol. Olwen, Is-lywydd, a theisen Berffro cyn ei throi am adra. werthu’r blodau er budd Sioe gynt o’r Ynys, dalodd y diolchiadau Diolchwyd i Bronwen, Eirlys ac Ann Arddio Harlech. Hoffai’r ddau yn arbennig i Eirian Roberts a Freda am eu paratoi, diolchodd Bronwen am y ddiolch i bawb am eu cefnogaeth Williams am eu gwaith yn trefnu’r cylchlythyr sy’n rhoi gwybod beth sy’n i’r arwerthiant blodau. Llwyddwyd gwasanaeth ac am ein tywys trwy’r digwydd yn y gangen a diolchodd Eirlys i godi £110 tuag at y Sioe. dechnoleg, sef ‘Zoom’. dros bawb. Llais Ardudwy TOYOTA HARLECH Nodyn i Danysgrifwyr Hoffwn ddiolch yn fawr iawn am eich cydweithrediad wrth inni newid y drefn o dalu. Bu hyn yn gymorth mawr gyda’r gwaith gweinyddol. O’r 120 sy’n derbyn y papur drwy danysgrifiad, dim ond llond llaw sydd heb gysylltu. Rydw i yn derbyn bod amgylchiadau yn COROLLA Ffordd Newydd HYBRID newid ac na fydd pawb am barhau i Harlech LL46 2PS dderbyn y papur. NEWYDD 01766 780432 Byddwn yn anfon nodyn atoch Dewch i roi cynnig ar yrru’r www.harlech.toyota.co.uk gyda rhifyn Gorffennaf 2021 i’ch Corolla newydd! atgoffa fod y tanysgrifiad wedi dod i [email protected] Mae ’na ganmol mawr i hwn! ben. Gobeithio y byddwn wedi cael blwyddyn newydd well erbyn hynny. facebook.com/harlech. Twitter@harlech_toyota Iolyn Jones, Trysorydd

17 HARLECH

Blwyddyn Newydd Dda i bawb sy’n gweithio ar y papur ac i fy ffrindiau i gyd yn Harlech.

Ar fore Dydd Calan penderfynasom, fel teulu, fynd i nofio yn y môr yn Llandanwg er mwyn casglu arian tuag at ymchwil canser y prostad. Dipyn yn oer oedd y dŵr i ddweud y lleiaf ond ar ôl panad boeth i gynhesu roedd yn gychwyn da i’r flwyddyn Cofion fil, newydd. Braf oedd cael cwmni Mam, sef Iola John i ddathlu’r achlysur [ein bybl Margaret Darling [Ellis gynt] teuluol]. Rydym yn dra diolchgar am bob cyfraniad tuag at ymchwil canser y prostad Llandudno ar ôl inni golli Emyr John, a oedd yn dad a thaid mor annwyl. Blwyddyn newydd dda i chi i gyd gan deulu Trem-y-wawr. YR AERON GORAU I HELPU I FWYDO ADAR EICH GARDD Mae aeron yn darparu maeth ag adar fel y nico a’r pila gwyrdd sy’n hanfodol i adar drwy gydol y dod i’ch gardd o’u mannau nythu. misoedd oerach ac yn ychwanegu Bydd bobl yn gweld mwy o’r adar hyn lliw at eich gardd. Mae dewis da yn eu gerddi rŵan. o lwyni ar gael, fel y Pyracantha pigog, ‘Orange Glow’ a’r Cotoneaster BETH AM BEILLIO? ‘Cornubia’, neu aeron porffor Cofiwch bod angen llwyn benywaidd trawiadol ac anghyffredin Callicarpa a gwrywaidd wedi eu plannu’n bodinieri ‘Profusion’. Bronfraith weddol agos at ei gilydd ar y rhan fwyaf o lwyni sy’n cynhyrchu aeron PLANNWCH RYWOGAETHAU i sicrhau bod peillio’n digwydd ac ar BRODOROL gyfer cynhyrchu aeron. Pan fyddwch Mi fydd rhywogaethau brodorol fel yn prynu llwyn edrychwch ar y label i celyn, ysgawen, gwyddfid, eiddew, weld pa ryw ydy hi. neu lwyni fel cotoneaster, pyracantha a berberis, yn denu ystod eang o adar. Fodd bynnag, os nad oes gennych Bydd y rhain hefyd yn darparu bwyd le ar gyfer mwy nag un llwyn sy’n Pila gwyrdd ar gyfer ystod o bryfed ac anifeiliaid cynhyrchu aeron, mae ambell un Yr adeg hon o’r flwyddyn mae angen eraill fel llygod, draenogod, moch yn peillio ei hun ac felly nid oes i adar ifanc ddod o hyd i’w bwyd daear, ac wiwerod, a bydd hyd yn oed angen partner arni i beillio. Ymysg eu hunain. Mae aeron yn darparu y llwynog yn gwledda ar aeron. y dewisiadau da mae Gaultheria ffynhonnell naturiol o fwyd, yn mucronata, ‘Bell’s Seedling’, sy’n enwedig yn ystod misoedd y gaeaf gan fod cyflenwad yr adar o lindys, chwilod a larfâu wedi diflannu. Aeron yw prif ffynhonnell fwyd sawl rhywogaeth, fel bronfreithod, mwyalchod, y coch dan adain neu’r socan eira, yn ystod y gaeaf. Nico

PA AERON SY’N PARA HIRAF? cynhyrchu aeron coch tywyll, Mae aeron celyn, y ddraenen wen a’r Skimmia japonica ‘Reevesiana’ ac ddraenen ddu yn para’n hir. Maen Ilex aquifolium ‘JC van Tol’ (celyn nhw’n ymddangos drwy gydol y gaeaf gwyrdd heb bigau). Am ychwaneg o ac yn bwydo adar ymfudol fel y coch wybodaeth ewch i rspb.org.uk Coch dan adain dan adain a’r socan eira, yn ogystal 18 HYSBYSEBION Ariennir yn rhannol Telerau gan Ann Lewis 01341 241297 gan Lywodraeth Cymru ALAN RAYNER ALUN WILLIAMS Tafarn yr Eryrod JASON CLARKE TRYDANWR Llanuwchllyn Maesdre, 20 Stryd Fawr 07776 181959 Penrhyndeudraeth ARCHEBU A GOSOD 01678 540278 GALLWCH LL48 6BN CARPEDI HYSBYSEBU * Cartrefi * MasnacholYN Y BLWCH* Diwydiannol HWN Arbenigwr mewn ArchwilioAM £6 Ya Phrofi MIS Bwyd cartref blasus gwerthu a thrwsio Cinio Dydd Sul peiriannau sychu dillad, Sŵn y Gwynt, Talsarnau Ffôn: 07534 178831 Dathliadau Arbennig e-bost:[email protected] golchi dillad a golchi llestri. www.raynercarpets.co.uk Croeso i Deuluoedd 01766 770504 NEAL PARRY GWION ROBERTS, SAER COED Bwlch y Garreg, Harlech 01766 771704 / 07912 065803 07814 900069/01766 780264 CYNNAL A CHADW TU MEWN A THU ALLAN

Gallech hysbysebu yn y gofod hwn am £70 y flwyddyn. Cysylltwch ag Ann ar 01341 241297 [email protected] dros 25 mlynedd o brofiad CAE DU DESIGNS Glanhäwr Simdde • Chimney Sweep DEFNYDDIAU DISGOWNT Glanhäwr Simdde GAN GYNLLUNWYR Stryd Fawr, Harlech Gwynedd LL46 2TT Gwasanaeth Cadw Llyfrau 01766 780239 a Marchnata ebost: [email protected] Dilynwch ni:

Oriau agor: Gosod, Cynnal a Chadw Stôf Gosod,Stove InstallationCynnal &a Maintenance Chadw Stôf Llun - Sadwrn 10.00 tan 4.00 07713 703 222 E B RICHARDS Llais Ffynnon Mair argraffu da Llanbedr Ardudwy am bris da

01341 241551 Tremadog, Gwynedd LL49 9RH Drwy’r post www.pritchardgriffiths.co.uk CYNNAL EIDDO Iolyn Jones 01341 241391 01766 512091 / 512998 Tyddyn Llidiart, Llanbedr O BOB MATH [email protected] TREFNWYR Toi gyda llechi, ANGLADDAU gosod brics, plastro, E-gopi Gwasanaeth personol dydd a nos teilsio lloriau a waliau, [email protected] Capel Gorffwys £7.70 y flwyddyn am 11 copi Ceir angladdau gwaith coed ayyb. holwch Paul am bris ar [email protected] Gellir trefnu blodau a chofeb 01970 832 304 www.ylolfa.com

ARGRAFFU DA AM BRIS DA gwahanol feintiau.indd 9 19/12/2013 12:58:44 19 TALSARNAU YR OEDD MAM YN EI GOFIO PAN OEDD YN HOGAN FACH Thomas Gwilym Williams 1912-1996 Tan yr Allt Bach a hynny pan oedd Mam yn John Hughes, Ty’n Llan gynt, un o hogan fach. Yr oedd ganddynt siop blant Maesycaerau. ym Mangor yn gwerthu dillad ac Cei Newydd atynt hwy aeth John D i weithio. William Jones a Jonathan Edwards, Cafodd Robert Williams, Beudy Bach drws nesa. Teulu Kelt Edwards, yr ei gladdu yn Llanfihangel yn 1866. arlunydd. Gwndwn Lodge Caerffynnon Betty Jones, mam i Dafydd Jones Thomas Owen, Coachman yn y crydd a Salmon Jones, taid Jack Caerffynnon. Bu Nefin Davies yn Cambrian. Yr oedd ei gŵr yn frawd byw yno hefyd. i fy hen nain, sef Sian Morgan a oedd Caerffynnon yn byw yn Cottage Green. Daeth Stabal Mail Capten a Mrs Holland Thomas, sef y teulu o Gricieth i Dalsarnau. Yr William a Mary Williams, a aeth oddi tad Mrs Haigh. Yr oedd Mrs Holland oeddynt yn daid a nain i Margiad yno i Drawsfynydd i ffermio Dolgau. Thomas yn mynd o gwmpas y tai o Williams y Gwndwn. Yr oedd Betty Aeth gweinidog Wesla yno unwaith flaen y Nadolig i edrych sut oedd hi Jones yn gwneud bonnets yn y tŷ. a chlywed y plant yn rhegi. Dyma’r ar y bobol, ac yn rhoi cant o lo neu 1 Capel Fawnog hen ddyn yn dweud wrtho nad oedd ddwy bais wlanen i’r rhai oedd mewn Ann Owen, nain i Will Jones a dim iws deud wrth y diawliaid bach angen, meddai Mam. Yr oedd llawer Dafydd Owen; yr oedd un ferch, Kate am beidio. yn gweithio yng Nghaerffynnon yn gwnïo. Cae Bran yr adeg hynny, William Jones yn 2 Capel Fawnog Yr oedd Willie y mab yn weinidog yr ardd, tad Morgan Jones, Laura, Nain i D R Jones, Glentec ac Emrys hefo’r Methodistiaid. British School, un o Ffestiniog, Jones, ac yn hen nain i Dafydd Alan. Barcdy Elin Jane, gwraig John Parry o’r Yr oedd yn cadw siop ac yr oedd y Elin Hughes, nain Edward Hughes Penrhyn, Elin Hughes o Llan, ddaru plant yn mynd ati i brynu da-da, yn a hen nain Glyn a Mrs Griffith John briodi Dafydd Morris, brawd Mam, enwedig amser Band of Hope. Yr Roberts. a Miss Pritchard, merch i blismon oedd hen wraig yn byw yn y llofft, Penbryn Ucha Maentwrog. Yr oedd Mrs Holland mam i Margaret Roberts, Y Llofft; yr John Roberts oedd enw’r mab a bu Thomas yn chwaer i Dr Griffiths, oedd hi yn fam i Sergeant Roberts, yn blismon ym Mhorthmadog ac Porthmadog. Cricieth ac Elin Evans, nain Tudor yna yn sergeant. Yna aethant i Gapel Penybryn ac Idris Hughes, Cambrian Terrace, Fawnog. Roedd yn frawd i Margiad Thomas Davies a’i wraig, tad a mam Penrhyn. Bu Elin Evans yn byw Roberts, Y Llofft ac i Elin Evans. Hugh Davies y banc. drws nesa i Willie Williams y crydd. Penbryn Isa Cefntrefor Isa Cafodd Margaet Roberts, Y Llofft ei William a Mrs Jones, rhieni John Mrs Phillips, mam i wraig E M lladd hefo motor ar gwastad Barcdy. Jones a Robert Jones, Tremeifion. Roberts. Saesnes oedd hi. Daeth E Bu Catrin Jones a’i gŵr, nain a taid Ty’n Lon M i lawr o Ffridd Fedw a fo ddaru Wil Dei, yn byw yno wedyn. Daeth William Ty’n Lon a’i fam. adeiladu Tremeifion. Yr oedd yn Catrin Jones i lawr i’r pentre i fyw, Borth Las Wesla Mawr ac yn chwarae’r organ yn dros y ffordd i Angorfa. Harri a Barbara Jones, nain a taid Soar. Castell Barbara Griffiths, Bryn Moel. Berthan Gron Peggy Evans, mam Hugh Evans y Penbryn Las Tad a mam John Thomas, y crydd Castell. Yr oedd hi yn chwaer i Betty Griffith Owen, yr oedd yn mynd ar a John Humphreys, Llechollwyn. Jones, Gwndwn. Bu Hugh Evans hyd y wlad i werthu â bag ar ei gefn. Buont yn byw yno yn hir ac yno y a’i wraig, Jane yn byw yn Fron Yw Fe gollodd dri mab yn y rhyfel cyntaf, magwyd John Humphreys. Daeth wedyn. Yr oedd hi yn gogyddes yng William, Harri a Gruffudd ac mae eu John Williams y crydd yno wedyn o Nghaerffynnon. Yr oedd Hugh Evans henwau ar y gofgolofn yng Nghilfor. Nefyn; yr oedd yn daid i Robin Garth yn saer da iawn ac yn cael digon o Tyrpac, Bron Gardd Byr. waith. Stoddart, dyn hel plant i’r ysgol. Beudy Bach TGW Roedd ganddo fab yn athro yn Ysgol Elin Williams, mam i Dafydd [i’w barhau] Talsarnau ac mi fu yn dysgu Mam. Williams, Soar. Yr oeddynt yn Edward Stoddart oedd ei enw yntau bwriadu codi tŷ newydd yn Beudy hefyd.