Andrzej Węgrzyn, Ewa Węgrzyn Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu TECHNOLOGIA MAPPINGU JAKO WSPARCIE NAUCZYCIELA W PRZEKAZIE WIEDZY Wstęp Dążenie do lepszego rozumienia świata towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Wynalazek pisma pozwolił na zarządzanie dużymi cywilizacjami. Programy informatyczne oferują obecnie praktycznie nieograniczone możliwości spotęgowania procesów myślowych człowieka. Grupa programów informatycznych do mappingu tworzy technologię wspierającą nauczycieli w budowaniu i przekazie wiedzy. Narzędzia te stanowią kolejny krok w rozwoju globalnej cywilizacji informacyjnej. Tony Buzan był prekursorem techniki mind mappingu. W 1974 opublikował książkę Use your head, w której podał zasady budowania mind map, służące do lepszego zapamiętywania i kreatywnego myślenia. W swojej książce zwrócił on uwagę na to, że informacje docierają do mózgu w sposób liniowy, natomiast zapamiętywanie jest przestrzenne i nieliniowe. Postulował zatem tworzenie nieliniowych map oddających sposób rozmieszczania informacji w mózgu. Zauważył, że budowanie struktury wiedzy od centralnej idei poprzez rozgałęzienia do kolejnych pojęć jest lepsze niż podawanie tradycyjnych uporządkowanych w szereg informacji. Przewidział, że rozwój technologii pozwoli na budowanie zaawansowanych narzędzi przekazu wiedzy1. Joseph D. Novak w latach osiemdziesiątych zdefiniował concept mapy jako narzędzia do organizowania i reprezentowania wiedzy. Postulował, aby idee i pojęcia w concept mapach otoczone były prostokątami lub okręgami, a relacje między tak przedstawionymi obiektami wyrażane były w formie linii. Autor ten pokazał, że charakterystyczną cechą concept map jest hierarchiczność, uporządkowanie podobnych idei w grupy oraz cross-linki między różnymi ideami. Zwrócił uwagę, że concept mapy mogą być wykorzystywane w edukacji, ponieważ spełniają trzy ważne wymagania: klarownie wyrażają idee, pozwalają na nadawanie priorytetów oraz odpowiadają percepcji uczenia. Poza tym operują w skali makro i mikro oraz ułatwiają tworzenie środowiska nauki i ewaluacji postępów zdobywania wiedzy2. Prace naukowe Tony’ego Buzana, Josepha D. Nowaka oraz Edwarda de Bono stworzyły podstawy teoretyczne mappingu. Wymienieni autorzy zajęli się popularyzacją swoich teorii i tym samym upowszechnili zasady i pojęcia związane z teorią mappingu.Przedmiotem zainteresowania tych autorów było również oprogramowanie do mappingu. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku pojawiły się pierwsze próby tworzenia oprogramowania wspomagającego procesy myślowe. Od początku ukształtował się podział na mind 1 T. Buzan, Use your head, BBC Publications, London 1984, str. 86-116. 2 J.D. Novak, The Theory Underlying Concept Maps and How To Construct Them, Cornell University, http://cmap.coginst.uwf.edu/info/. 1 mappery i concept mappery3. Mind mapping miał swojego przewodnika w osobie Tony’ego Buzana. Concept mappingowi patronował Joseph D. Novak. Historyczny podział znajduje także obecnie swoich zwolenników. W Internetowej encyklopedii Wikipedia, której autorzy starają się podążać za szybko rozwijającą się wiedzą, znajdujemy tradycyjne jeszcze hasła: mind mapping i concept mapping4. Jednak jak się okaże w pracach badawczych, ten podział jest już daleko niewystarczający. W referacie zaproponowany został nowy sposób klasyfikacji mapperów. Dokonano ich podziału na: klasyczne, inteligentne oraz platformy wiedzy. Dynamiczną wizualizację zapewniają programy informatyczne do mappingu. Obecnie grupę tych programów stanowi ponad kilkadziesiąt aplikacji. Intensywne poszukiwania w internecie pozwoliły na wydzielenie 32 programów wspierających technologię mappingu. Są to skuteczne narzędzia do budowy wiedzy i jej przekazywania przez nauczycieli w procesie edukacyjnym. 1. Cele projektu badawczego Ze względu na stosowaną metodę tworzenia map zaproponowano wstępny podział na dwie grupy: dedukcyjne oraz indukcyjne. Pierwsza grupa programów oparta jest na technice mind mappingu, rozpowszechnionej przez Tony Buzana, gdzie zawsze pojawia się centralna idea oraz liczne gałęzie wiodące od głównej idei do kolejnych poziomów koncepcji i pojęć. Niższy poziom idei jest implikacją wyżej w hierarchii usytuowanej idei. Drugą grupę programów stanowią programy koncentrujące się na wizualizacji złożonych relacji między obiektami i pomagające budować całościowe koncepcje. W concept mapperach występuje zwykle indukcyjne identyfikowanie zależności pomiędzy wieloma ideami. Przeobrażanie za pomocą programów obiektów i związków pozwala na formułowanie całościowego obrazu koncepcji. Celem prezentowanego projektu badawczego było zdiagnozowanie sytuacji w obszarze oprogramowania informatycznego wspierającego przekaz wiedzy. Główny cel badawczy wspierały cele cząstkowe: 1) Odszukanie w internecie programów informatycznych do mappingu, 2) Ściągniecie z internetu programów i uruchomienie ich na stacji roboczej, 3) Ocena funkcjonalności programów, 4) Wyłonienie liderów w poszczególnych kategoriach, 5) Opis możliwości i kierunku rozwoju technologii mappingu na podstawie grupy reprezentatywnej liderów technologicznych, Dla celów projektu badawczego przyjęto powszechnie stosowany aparat pojęciowy. W podejściu systemowym widoczne są dwa elementy: nauczyciel, student oraz łącząca ich relacja przekazu wiedzy. W naszym rozumieniu technologia mappingu to metoda przekazu wiedzy wykorzystująca programy informatyczne budowane w oparciu o techniki mappingu. Wsparcie nauczyciela to zwiększenie możliwości przekazu wiedzy poprzez poszerzenie kanałów komunikacji pozwalające na natychmiastową wizualizację pojęć, idei i pomysłów powstających w interakcji nauczyciela ze studentem. Technologia mappingu tworzy środowisko generowania i wymiany nowych informacji. 3 J. Lanzing, http://users.edte.utwente.nl/lanzing/cm_home.htm. 4 Wikipedia, The free Encyklopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Mind_map; http://en.wikipedia.org/wiki/Concept_mapping. 2 Wreszcie sam przekaz wiedzy to złożony proces wymiany myśli między nauczycielem a studentem. Wiedza rozumiana jest jako uporządkowana, użyteczna informacja używana w pewnym kontekście. Program informatyczny to narzędzie komputerowe do wykonywania określonych funkcji. Mapping to dynamiczne przedstawianie wiedzy w formie graficznej za pomocą obiektów i relacji pomiędzy tymi obiektami. Techniki mappingu są to zasady porządkowania informacji zaproponowane przez Buzana i Nowaka. Inteligentne programy informatyczne są to programy realizujące pewne funkcje w sposób zbliżony do pracy mózgu człowieka. Mappery są to programy informatyczne wykorzystujące techniki mappingu. 2. Metoda zbierania danych Zbieranie danych podzielono na trzy etapy. W pierwszym etapie w internecie za pomocą przeszukiwarek (Google, Asta Vista, Copernic Agent), używając słów kluczowych: mapping, mind map, concept map w różnych odmianach i kombinacjach dokonano przeglądu około 500 witryn internetowych opisujących interesujące nas zagadnienia. Następnie poprzez linki udało się dotrzeć do stron źródłowych 38 firm produkujących lub rozprowadzających oprogramowanie do mappingu. Ściągnięto ze stron firmowych bezpłatne oprogramowanie występujące w wersji z ograniczonym czasem użytkowania (triale). Wystąpiły trudności ze ściągnięciem i uruchomieniem dwóch programów, dwa były przeznaczone na Palmtopy, a dwa na Sytemy operacyjne Mac. Z tych względów badaniami nie objęto następujących programów: Idons-For-Thinking (IdonSoftware), SoftNeuronMindmap (AbonaSoft), Pocket Mindmap (JKRB Software), PiCoMap (GoKnow), Nowa-mind ( NovaMind) - OS Mac, MindCad Piramid (MindCad) - OS Mac. Pozostałe 32 uruchomione programy przedstawiono w tabeli 1. W drugim etapie wyróżniono 4 funkcje istotne z punktu widzenia procesu dydaktycznego, które powinny być realizowane przez programy: 1. Budowanie związków dedukcyjnych, 2. Budowanie związków indukcyjnych, 3. Operowanie biblioteką wiedzy, 4. Komunikowanie wirtualne. Konsekwencją wyróżnienia 4 głównych funkcji dydaktycznych było zdefiniowanie 8 kategorii opisujących funkcje programów informatycznych. Opisano je następująco: 1. Burza mózgów – centralny temat, automatyczne relacje pokrewieństwa, 2. Hierarchia – biblioteki, automatyczne rozmieszczanie, kształty, kolory, symbole, ikony 3. Obiekty – biblioteki, inteligentne łączenie obiektów, automatyzacja, opisy 4. Relacje – edycja poziomów pokrewieństwa, zmiana perspektywy, 5. Szablony – biblioteki, typy, rodzaje, diagramy 6. Generatory i analizatory – inteligentne moduły podpowiadające człowiekowi rozwiązania, 7. Komunikacja – eksport i import plików do i z innych programów, 8. Internet – narzędzia przeszukiwania zasobów i publikowania w Internecie, obsługa HTML, 3 Pierwsze dwie cechy: burza mózgów i hierarchia wyróżniają oprogramowanie typu mind mapper. Dwie następne cechy: obiekty i relacje są definiujące dla programów typu concept mapper. Szablony, generatory i analizatory charakteryzują wewnętrzne właściwości programów, natomiast funkcjonalności: komunikacja i internet opisują możliwości transferu danych pomiędzy programem a wirtualnym otoczeniem. Wszystkie programy poddano ocenie w przekroju wyżej wymienionych funkcjonalności, punktując w szkolnej skali 1-6 (celujący, bardzo dobry, dobry, dostateczny, mierny, niedostateczny lub brak). Punktacje osobno nadawali autorzy niniejszej publikacji, występując w roli ekspertów. Następnie przeprowadzono dyskusję, w której uzyskano konsensus co do średnich ocen. Powstał tym samym arkusz kalkulacyjny z danymi źródłowymi, który został poddany sortowaniu w dalszych etapach projektu badawczego pod względem wybranych kryteriów. Sortowania oprogramowania