2-бөлім ЗООЛОГИЯ

Раздел 2 ЗООЛОГИЯ

Section 2 ZOOLOGY На­зым­бе­то­ва Г.Ш., Ма­қа­ла­да Сол­түс­тік Тянь-Шань қа­рыс­тау­шы­ла­ры­ның био­топ­та Елик­баев Б.К., Та­ра­нов Б.Т. та­ралуын­ зерт­теу нә­ти­же­сі кел­ті­рі­ле­ді. Зер­теу нә­ти­же­сін­де қа­рыс­ тау­шы­лар био­топ­та бір­кел­кі та­рал­ма­ған­ды­ғы бел­гі­лі бол­ды. Қа­рыс­ Сол­түс­тік Тянь-Шань тау­шы­лар­дың ба­сым бө­лі­гі ор­ман­шал­ғын­ды био­топ­та кез­де­се­ді (49 қа­рыс­тау­шы­ла­ры­ның түр). Да­ла био­топ­та 35 түр, басқа­ 23 түр шалғын­ ­ды био­топ­тан орын (Lepidoptera, Geometridae) био­ ала­ды. 25 түр шөлді­ -да­ла­ны жөн көре­ ­ді және­ ең аз санды­ 4 түр бар­ топ­та та­ра­луы жә­не лық био­топ­тар­ды ме­кен ете­ді. эко­ло­гиялық топ­та­ры Био­топ­та оры­на­лас­уына бай­ла­ныс­ты қа­рыс­тау­шы­лар­ды 4 не­гіз­гі эко­ло­гиялық топ­қа бө­лу­ге бо­ла­ды: ме­зо­фил­дер, ксе­ро­фил­дер, ме­ зок­се­ро­фил­дер жә­не эв­ри­бионт­тар. Ме­зо­фил­дер 52 түр жә­не жал­пы фауна­ның 41% құ­рай­ды. Бұл түр­лер ор­ман­ды, жа­ға­лау жә­не шал­ғын био­топ­тар­дың әр түр­лі тип­те­рін жөн кө­ре­ді. Да­ла жә­не шөл­ді-да­ла био­топ­та­рын жөн са­найт­ын 49 (38%) түр ксе­ро­фил­дер­ге жа­та­ды. 24 түр (18%) – ме­зок­се­ро­фил­дер, олар­дың ба­сым бө­лі­гі жа­зық да­ла­ның шал­ғын­ды жер­ле­рін ме­кен ете­ді, эв­ри­бионт­тар 4 (3%) түр зерт­тел­ген бар­лық био­топ­тар­ды ме­кен­дейді. Тү­йін­ сөз­дер: Geometridae, Сол­түс­тік Тянь-Шань, био­топ, эко­ло­ гиялық топ­тар.

Nazymbetova G.Sh., In article to be given the result of researches biotope distribution of Yelikbayev B.K., Taranov B.T. the geometrid of Northern Tien Shan. As a result of researches uneven distribution of geometrids on biotopes is noted. The greatest number of Biotope distribution and types of the geometrid meets in the lesolugovykh biotopes (the 49th spe­ ecological groups of the cies). Steppe biotopes occupy 35 species, others 23 species occupy mead­ Geometrid moths (Lepidoptera, ow biotopes. 25 species prefer pustyno-steppe biotopes and the smallest Geometridae) Northern Tien quantity of species (4) lives in all biotopes. Shan Depending on the biotope of the geometrid occupied by a look are subdivided into 4 main ecological groups: mesophilic, xerophilic, meso- xerophilic, ubiquists. Mesophilic are presented by 52 species and make 41% of total of fauna. These types prefer forest, river plains and meadow biotopes of different species. 49 (38%) species treat xerophilic which pre­ fer steppe and desert-steppe biotopes. 24 species (18%) – meso- xero­ philic the majority from which occupy meadow sites in steppe biotopes, ubiquists the 4th (3%) species live the in all the studied biotopes. Key words: Geometridae, Northern Tien Shan, biotopes, ecological groups.

На­зым­бе­то­ва Г.Ш., В сатье при­во­дить­ся ре­зуль­тат исс­ле­до­ва­ний биото­пи­чес­кой Елик­баев Б.К., Та­ра­нов Б.Т. расп­рост­ра­не­ние пя­де­ни­цы Се­вер­но­го Тянь-Ша­ня. В ре­зуль­та­те исс­ле­до­ва­ний от­ме­че­но не­рав­но­мер­ное расп­ре­де­ле­ние пя­де­ниц по Биото­пи­чес­кое биото­пам. Наи­боль­шее чис­ло ви­дов пя­де­ни­цы вс­тре­чает­ся в ле­со­ расп­рост­ра­не­ние и лу­го­вых биото­пах (49 ви­да). Степ­ные биото­пы за­ни­мают 35 ви­дов, эко­ло­ги­чес­кие груп­пы дру­гие 23 ви­дов за­ни­мают лу­го­вые биото­пы. 25 ви­дов пред­по­чи­тает пя­де­ни­цы (Lepidoptera, пус­ты­но-степ­ные биото­пы и наи­мень­шее ко­ли­че­ст­во ви­дов (4) оби­ Geometridae) Се­вер­но­го тает во всех биото­пах. В за­ви­си­мос­ти от за­ни­маемо­го ви­дом биото­ Тянь-Ша­ня па пя­де­ни­цы под­раз­де­ляют­ся на 4 ос­нов­ные эко­ло­ги­чес­кие груп­пы: ме­зо­фи­лы, ксе­ро­фи­лы, ме­зок­се­ро­фи­лы и эв­ри­бион­ты. Ме­зо­фи­ лы предс­тав­ле­ны 52 ви­да­ми и сос­тав­ляют 41% от об­ще­го ко­ли­че­ ст­ва фауны. Эти ви­ды пред­по­чи­тают лес­ные, пой­мен­ные и лу­го­вые биото­пы раз­ных ти­пов. 49 (38%) ви­дов от­но­сят­ся к ксе­ро­фи­лам, ко­ то­рые пред­по­чи­тают степ­ные и пус­ты­но-степ­ная биото­пы. 24 ви­дов (18%) – ме­зок­се­ро­фи­лы, боль­шинс­тво из ко­то­рых за­ни­мают лу­го­вые участ­ки в степ­ных биото­пах, эв­ри­бион­ты 4 (3%) ви­ды оби­тают вов­сех изу­чен­ных биото­пах. Клю­че­вые сло­ва: Север­ ­ный Тянь-Шань, Geometridae, био­топ, эко­ло­ги­чес­кие груп­пы.

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University ӘОЖ 595.785+591791 *На­зым­бе­то­ва Г.Ш., Елик­баев Б.К., Та­ра­нов Б.Т. Қа­зақ ұлт­тық аг­рар­лық уни­вер­си­те­ті, Қазақстан Республикасы, Алматы қ. *E-mail: [email protected]

СОЛ­ТҮС­ТІК Қа­рыс­тау­шы­лар тұ­қым­да­сы­ның өкіл­де­рі әлемде­ кең та­ра­ ТЯНЬ-ШАНЬ ған. Қа­рыс­тау­шы­лар (Geometridae) тұ­қым­да­сы әлемдік­ фауна­ ҚА­РЫС­ТАУ­ШЫ­ЛА­ да қа­быр­шақ­қа­нат­ты­лар от­ря­ды­ның түр­лік құ­ра­мы бо­йын­ша Noctuidae тұ­қым­да­сы­нан ке­йінгі­ екін­ші бо­лып та­бы­ла­ды, қазір­ ­ РЫ­НЫҢ (Lepidoptera, гі таң­да 27 мыңнан­ аса түр­ле­рі белгі­ ­лі [10]. Geometridae) Қа­быр­шақ қа­нат­ты­лар­дың ке­ңіс­тік­те та­ралуын­ анықтау­ жә­ БИО­ТОП­ТА ТА­РА­ЛУЫ не же­ке түр­лер­дің қан­дай био­топ­та та­ралуын­ зерт­теу қа­зір­гі ЖӘ­НЕ ЭКО­ЛО­ГИЯЛЫҚ таң­да жән­діктер­ эко­ло­гиясы­ның басты­ ба­ғы­ты­ның бірі­ бо­лып ТОП­ТА­РЫ та­бы­ла­ды. Мұн­дай зерт­теу­лер алыс жә­не жа­қын ше­тел­дер­де ке­ңі­нен жүр­гі­зі­лу­де [1, 2, 5, 6, 7]. Сол­түс­тік Тянь-Шань қа­рыс­тау­шы­лар фауна­сы­ның био­ топ­та та­ра­луы жә­не қо­рек­тік азы­ғы ту­ра­лы мә­лі­мет­тер әде­биет көз­де­рін­де өте си­рек, Вий­да­лепп (1988) ең­бе­гін­де олар­дың бір­ не­ше түр­ле­рі ту­ра­лы мәлі­ ­мет­тер бар. Қазір­ ­гі кез­де Сол­түс­тік Тянь-Шан­да тір­ші­лік ете­тін қа­рыс­тау­шы­лар­дың түр­лік құ­ра­мы ту­ра­лы мә­лі­мет ав­тор­лар­дың 2009-2014 жыл­да­ры Сол­түс­тік Тянь-Шан­да жүр­гіз­ген зерттеу­ ­лер нә­ти­же­сін­де бел­гі­лі бол­ды [9].

Зерт­теу ма­те­ри­ал­да­ры мен әдісте­ ­рі

Ма­қа­ла­ға не­гіз бол­ған ав­тор­лар­дың 2009-2014 жыл­да­ры Сол­түс­тік Тянь-Шан­да жүр­гіз­ген зерт­теу­лер нә­ти­же­сін­де жи­ на­ған мате­ ­ри­ал­да­ры, Ба­ва­рия мемі­ ­ле­ке­тік зооло­гиялық кол­лек­ циялар (Гер­ма­ния) ғы­лы­ми зерт­теу инс­ти­ту­ты­ның қо­рын­да­ғы ма­те­ри­ал­дар және­ әдебиет­ кө­зе­рі­нің мә­лі­мет­те­рі. Ма­те­ри­ал­дар­ды жи­нау жарық­ ­тың кө­ме­гі­мен іс­ке ас­ты. Жа­ рық кө­зі ретін­ ­де 500 Вт лам­па қол­да­ныл­ды. Кеш­кі түр­ле­рі қа­ қыш­тың кө­ме­гі­мен жи­нал­ды. Қа­рыс­тау­шы­лар­дың азық­тық бай­ла­ны­сын ав­тор­лар­дың же­ ке ба­қы­лау нә­ти­же­сін­де жә­не әдебиет­ мәлі­ ­ме­те­рі­нің [5, 6, 7, 8] кө­ме­гі­мен анықтал­ ­ды. Азық­тық бай­ла­ны­сы жә­не биоло­гиясы бо­йын­ша мә­лі­ме­тер­дің аз­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты түр­лер­ді жи­нал­ ған био­топ­қа байла­ ­ныс­ты олар­дың қан­дай био­топ­пен бай­лыс­ ты екен­ді­гі анық­тал­ды.

ISSN 1563-0218 KazNU Bulletin. Biology series. №3 (65). 2015 63 Сол­түс­тік Тянь-Шань қарыс­ ­тау­шы­ла­ры­ның (Lepidoptera, Geometridae) биотоп­ ­та та­ра­луы жә­не эко­ло­гиялық топ­та­ры

Зер­теу нә­ти­же­ле­рі жә­не олар­ды тал­дау рі, ақ­са­сыр (ferula) не­гі­зі­нен эфе­ме­ро­ид­ты (Poa bulbosa) ірі шөп­те­сін-жар­ты­лай бұ­та­лы өсімдік­ ­ Сол­түс­тік Тянь-Шань тау жүйе­сін А.Л. Тах­ тер құ­рай­ды. Бұл биотп­қа тән түр­лер: Thetidia тад­жя­на (1978) ай­мақтық­ ау­дан­дасты­ ­ру бо­йын­ fulminaria, Thetidia correspondens, Scopula ша Жоң­ғар –Тянь-Шань про­вин­циясы­на жа­та­ды albidaria, Casilda consecraria, Horisme stratata, деп есеп­тейді, ал Р.В.Ка­ме­лин (1973) бұл ай­мақ­ Lithostege infuscata, Eupithecia subpulchrata, ты Жоң­ғар – Тянь-Шань-Алай про­винциясы­ ­ Eupithecia remmi, Eupithecia ochridata, Eupithecia на қо­са­ды. Сол­түс­тік Тянь-Шань тау жүйесінің­ gratiosata, Eupithecia opistographata, Eupithecia та­би­ғат белдеуі­ тік бел­демдік­ пен­ өз­ге­ре­ді. Бұл parallelaria, Eupithecia usbeca, Isturgia kaszabi, бел­деу­лер тау жота­ ­ла­ры­ның орог­ра­фиялых схе­ Macaria alternata, Digrammia tancrearia, ма­сы жә­не геог­ра­фия­лық жағ­да­йына ті­ке­лей Gnopharmia cocandaria, Dyscia malatyana, бай­ла­ныс­ты қа­лып­тас­қан. Со­түс­тік Тянь-Шан­ Megaspilates mundataria, Selenia lunularia, ның тік келбе­ ­ті кө­рі­ні­сін шар­ты түр­де бір­не­ше Spartopteryx kindermannaria, құр­ғақ бұ­та­лы шөл­ био­топ­қа бө­лу­ге бо­ла­ды: Шөл­ді-дала­ ­лы және­ ді жә­не шөл да­ла­лы жер­ді ме­кен­дейт­ін Stegania шөл­ді био­топ, да­ла биото­пы, тау­лы ор­ман­ды dalmataria arenaria, құр­ғақ өсім­дік бұ­та­ла­ры­ биото­пы, биік тау­лы шал­ғын­ды биото­пы. Бұл мен жә­не шөл­ді-дала­ ­лы және­ шөл­ді био­топ­ты бө­лу шарт­ты түр­де. Сол­түс­тік Тянь-Шан­ның ме­кен ете­тін: Idaea sericeata, Idaea ossiculata, бар­лық жер­ле­рін­де бұл био­топ­тар біркел­ ­кі емес, Idaea lucellata, Idaea bundeli. ол тау жота­ ­ла­ры­ның биік­ті­гі­не бай­ла­ныс­ты әр­ Да­ла биото­пы Сол­түс­тік Тянь-Шан­ кел­кі бо­ла­ды. Кей жо­та­лар­да қуаң­шы­лық тип­те­ ның тау бет­кейле­рі­нен бас­тап биік тау­лар­ гі био­топ биіктауда­ кез­де­се­ді, ал гу­мид­ті био­топ да да кезде­ ­се­ді. Да­ла био­топ­ты не­гі­зі­нен тау ете­гін­де кезде­ ­се­ді. боз бе­те­ге­лі – әр түр­лі шөп­ті да­ла күй­ген­бас Қа­рыс­тау­шы­лар Сол­түс­тік Тянь-Шань (Kobresia capilliformis), жер­қо­нақ (Polygonum аума­ғын­да бір­кел­кі та­рал­ма­ған. Кей­бір түр­лер­ viviparum), ке­кі­ре ( Oxytropis chionobia), бе­ дің бел­гі­лі бір тір­ші­лік ор­та­сы­на бейім­дел­ге­ні те­ге (Carex melanantha), ра­ди­ола (Rodiola анық­тал­ды. Зерт­теу нә­ти­же­сін­де алын­ған мә­лі­ coccinea), қо­ңыр­бас (Poa stepposa),бе­те­ге мет­тер зерттел­ ­ген ай­мақта­ қарыс­ ­тау­шы­лар­дың (Pestuca valesiaca) жә­не бас­қа­да шөп­те­сін био­топ­та та­ра­лу ту­ра­лы то­лық ма­ғұл­мат алу­ға өсімдік­ тер­ си­па­тай­ды. Бұл био­топ­қа тау­дың мүм­кін­дік ту­ғыз­ды. Атап айту керек­ қарыс­ ­тау­ әр түр­лі биіктік­ деңгейі­ ­нің дала­ ­лы жерле­ ­ шы­лар түн­гі жә­не кеш­кі өмір сү­ру кал­пын ұс­ рін­де кең тара­ ­ған түр­лер жата­ ­ды: Thalera тан­ған­дықтан­ биотоп­ ­та та­ра­лын зерттеу­ оңай fimbrialis, Dyschloropsis impararia, Microloxia емес. Де­ген­мен­де олар­дың қо­рек­тік өсім­дікте­ ­рі herbaria advolata, Scopula grisescens, Scopula мен жи­налған­ жер­дің биотопы­ ­на байла­ ­ныс­ты decorata, Rhodostrophia adauctata, Ochodontia зерт­теу жүргі­ ­зіл­ді. Зертеу­ жүр­гі­зіл­ген ай­мақ­ adustaria, Lythria purpuraria, Scotopteryx тың фауна­сы­ның эко­ло­гиялық құра­ ­мы күр­де­лі sartata, Costaconvexa polygrammata, Larentia әр түрлі­ ке­шен­дер қо­сын­ды­сы бо­лып та­бы­ла­ды. clavaria saisanica, Cidaria distinctata, Horisme Бұл күр­де­лі әр түр­лі кешен­ ­ді қо­сын­ды­да бас­ты vitalbata, Aplocera plagiata, Lithostege рол­де су­ба­рид­ті ланд­шаф­та да­ла жә­не шөл ксе­ staudingeri, Stamnodes danilovi, Isturgia ро­филде­ ­рі ат­қа­ра­ды. Бас­қа эко­ло­гиялық топ­тар arenacearia, Digrammia rippertaria, Phaselia одан кейін­ ­гі орын­дар­ға ора­ла­са­ды. serrularia, Synopsia sociaria unitaria, Eilicrinia Бел­гі­лі бол­ған­дай ланд­шаф­ты бөлген­ ­де та­би­ subcordaria, Phthorarcha primigena, бұ­та­ ғат­та то­лық сай келе­ ­тін ком­по­нен­тер жиын­ты­ғы лы да­ла­ны ме­кен ететін:­ Cinglis humifusaria, бол­майды, сон­дық­тан да био­топ деп атала­ ­тын бұ­та­лы да­ла жә­не шал­ғын­ды дұ­рыс кө­ре­тін: тек фи­зи­оно­миялық ұқ­сас тір­ші­лік орта­ ­ла­ры ту­ Eupithecia mima, Eupithecia extensaria, жұл­ ра­лы айтуға бо­ла­ды. дыз­құ­рт­та­ры құр­ғақ өсім­дік қалдық­ та­ ­рын­да Тө­мен­де Сол­түс­тік Тянь-Шанның­ жал­пы да­ми­тын, шө­бі қа­лын шал­ғын­ды жә­не да­ла­ биоп­тар­тар­ды келе­ ­сі топ­қа бірік­ ­ті­ру­ге бо­ла­ды: лы жер­лер­ді жөн кө­ре­тін: Idaea degeneraria, Шөл­ді-дала­ ­лы биотопы­ Сол­түс­тік Тянь- жұл­дыз­құ­рт­та­ры құр­ғақ өсімдік­ қалдық­ ­та­рын­ Шан­ның тау беткейі,­ аласа­ тау және­ ор­та да жә­не да­ла­лы жер­лер­де та­ра­ған, суар­ма­лы тау­лар­дың әр түр­лі шөл­ді жә­не жар­ты­лай же­ре­ле­ді мекен­ ететін­ : Idaea rufaria, Scopula шөл­ді ай­мақта­ ­рын то­лық қам­тыйды. Өсім­дік жа­ halimodendrata, Hydria incertata, Lithostege мыл­ғы­сын ас­тықтұ­ ­қым­дасты­ (Stipa sareptana, S. coassata, Phaselia narynaria, жұл­дыз­құ­рт­та­ lessingiana, S. caucasica, Festuca valesiaca), жә­ ры да­ла­ның құр­ғақ өсімдік­ те­ ­рі­нің қалдық­ та­ ­ не қияқ (Cyperaceae) тұ­қым­да­сы­ның өкіл­де­ рын­да және­ ара­лас ор­ман­да тарал­ ­ған: Idaea

64 ҚазҰУ хабаршысы. Биология сериясы. №3 (65). 2015 На­зым­бето­ ­ва Г.Ш. және т.б. inquinata, Бұ­та­лы, да­ла­лы жер­лер жә­не суару­ Scopula ansulata characteristica, Rhodostrophia ды қаже­ ­те­те­тін жер­лер­ді мекен­ ­дейт­ін: Scopula staudingeri, Rhodostrophia vibicaria strigata, beckeraria, Eupithecia biornata, Heliomata glarearia, Siona Ор­ман­ды – шалғын­ ды­ био­топ, Сол­түс­тік lineata, Су­баль­пі­лі жә­не альпі­лі шал­ғын­ды қо­ныс Тянь-Шань ор­ма­ны тұ­тас ор­ман бел­де­уін­ құр­ ете­тін қа­рыс­тау­шы­лар түр­ле­рі: Eulithis ledereri, майды олар шал­ғын­ды жер­лер­мен арала­ ­сып Ecliptopera fastigiata, Kuldscha staudingeri, жа­та­ды. Зерт­тел­ген ай­мақтан­ ор­ман­ның үш тү­ Eupithecia pallescens, Eupithecia succenturiata рін де кездес­ ті­ ­ру­ге бола­ ­ды. Қылқан­ жа­пы­рақ­ты exalbidata, Eupithecia rebeli, Eupithecia rubellata, ор­ман тау­лар­да өседі.­ Тау беткейле­ ­рін­де Тянь – Eupithecia absinthiata, Eupithecia centaureata, Шань шыр­ша­ла­ры, Ара­лас орман­ ­да шыр­ша­лар, Narraga fasciolaria, Alcis jubata, Xanthorhoe са­мыр­сын­дар, көкте­ ­рек, ше­тен, до­ла­на, қайың, asiatica, Xanthorhoe fidonaria, Xanthorhoe қа­ра­ғай, емен, те­рек, ар­ша тағы­ басқа­ ағаштар­ alexandraria, ара­ла­сып өседі.­ Бұл био­топ­қа тән түрлер:­ Scopula Бар­лық био­топ­тар­да кез­де­се­тін түр­лер­ді яғ­ cumulate, Stigma kuldshaensis, Nebula neogamata, ни эв­ри­бионт­тар­ды же­ке атап өту ке­рек олар: Operophtera brumata, Lycia hirtaria, Odontopera Alcis depravata, Angerona prunaria, Aspitates muscularia, Жап­рақ­ты ор­ман: Chlorissa viridata, acuminaria, Scopula ornata. Biston betularia, Ор­ман­ды шал­ғын­ды: Hemistola Қа­рыс­тау­шы­лар­дың био­топ­тар­да та­ра­луы chrysoprasaria lissas, да­ла, өзен жа­ға­лауы жа­ олар­дың азық ретін­ ­де қа­жет ететін­ өсімдік­ тің­ зық жер­лер, тау бет­кейі, жап­рақ­ты жә­ тір­ші­лік фор­ма­сы­мен бай­ла­ны­сы­на то­лық сәй­ не ара­лас ор­ман­ды ме­кен ете­тін­дер: Scopula кес ке­ле­ді. Қа­рыс­тау­шы­лар­дың басым­ бө­лі­гі ornate, Timandra comae, Pelurga comitata, да­ла жә­не шал­ғын биото­пын құ­ра­тын шөп­тек­ті Thera species, Cosmorhoe ocellata, Horisme cf. өсімдік­ тер­ ­дің көп­те­ген тұ­қым­да­сы­мен байла­ ­ nigrovittata, Aspitates acuminaria, Opisthograptis ныс­ты. emaculata, Opisthograptis luteolata, Ourapteryx Солтүс­ тік­ Тянь-Шанның­ қарыс­ тау­ шы­ ла­ рын­ purissima, Степь, смешан­ ­ные ле­са: Scotopteryx азық ретін­ де­ қолда­ ны­ ла­ тын­ өсімдік­ тер­ дің­ тірші­ лік­ chenopodiata, Catarhoe rubidata, Eрirrhoe форма­ сы­ на­ қарай­ қолдан­ уына­ байла­ ныс­ ты­ 3 негіз­ ­ alternata dubiosata, Thera variata, Chloroclysta гі және­ 4 аралық­ топқа­ бөлу­ ге­ бола­ ды­ (1-сурет).­ miata, Minoa murinata, Lithostege griseata, 1. денд­ро­фаг­тар (Д) – ағаш­тар­мен қо­рек­те­не­ Photoscotosia palaearctica, Eupithecia satyrata, тін: 12 түр (9%) Eupithecia assimilata, Eupithecia subfuscata, • денд­ро­хор­то­фаг­тар (ДХ) – ағаш­тар­мен жә­ Alcis maculata, Afriberina nobilitaria, Apocolotois не шөпте­ ­сін өсім­діктер­ ­мен қорек­ ­те­не­тін:1 түр almatensis, Scopula latelineata, Scopula (1%) arenosaria, Scotopteryx kashghara, Epirrhoe • денд­ро­там­но­фаг­тар (ДТ) – ағаш­тар­мен жә­ pupillata orientalis, жайы­лым, жа­пы­рақ­ты жә­ не бұ­та­лар­мен, жар­ты­лай бұ­та­лар­мен қо­рек­те­ не ара­лас ор­ман­да: Eupithecia denotata, Ligdia не­ді:5 түр (4%) coctata, Alcis subrepandata, Alcis depravata, Alcis • денд­ро­там­но­хор­то­фаг­тар (ДТХ) – ағаш­ songarica, Тау­дың да­ла­лы жер­ле­рін ме­кен ете­ тар­мен жә­не бұ­та­лар­мен, жар­ты­лай бұ­та­лар­мен тін: Xanthorhoe tianschanica, Pasiphila chloerata, сон­мен қатар­ шөп­те­сін өсімдік­ тер­ ­мен қорек­ ­те­ Stamnodes pauperaria, не­ді: 5 түр (4%) Шал­ғын биото­пы­на Сол­түс­тік Тянь- 2. там­но­фаг­тар (ТФ) – бұ­та­лар­мен, жар­ты­ Шан­да биік тау­да жә­не ор­та тау­да кез­де­се­ лай бұ­та­лар­мен қо­рек­те­не­ді:6 түр (5%) тін шал­ғын­дар жа­та­ды, не­гі­зі­нен боз бете­ ­ге • там­но­хор­то­фаг­тар (ТХФ) – бұ­та­лар­мен, (Stipa capillata), мара­ ­ло­ты (Thalictrum minus), жар­ты­лай бұта­ ­лар­мен сон­мен қа­тар шөп­те­сін қо­ңы­рау шөп (Campanula glomerata), ге­рань өсімдік­ тер­ ­мен қорек­ ­те­не­ді: 16 түр (12%) (Geranium collinum), бө­де­не­шөп (Veronica 3. хор­то­фаг­тар (ХФ) – шөп­те­сін өсімдік­ тер­ ­ spuria), тар­ғақ шөп (Dactylis glomerata), түл­кі­ мен қорек­ ­те­не­тін: 84 түр (65%) құй­рық (Alopecurus pratensis), бұта­ ­лар­дан ит­ Сол­түс­тік Тянь-Шан­ның қа­рыс­тау­шы­ла­рын мұ­рын (Rosa platyacantha), то­был­ғы (Spiraea био­топ­та та­ралуына бай­ла­ныс­ты 4 эко­ло­гиялық hypericifolia), ыр­ғай (Cotoneaster multiflorus), топ­қа бөлу­ ­ге бо­ла­ды: ме­зо­фил, ксе­ро­фил, ксе­ро­ сиыр­қа­ра­қат (Berberis sphaerocarpa) жә­не та­ ме­зо­фил, эв­ри­бионт­тар (2-су­рет). ғы бас­қа да көп­те­ген шөп­те­сін өсім­діктер­ Ме­зо­фил­дер (52 түр сәй­ке­сін­ше 41%): суар­ си­паттайды.­ Қа­рыс­тау­шы­лар­дың бұл био­ ма­лы жер­лер­ді, бақ­тар­ды, ор­ман­ды жер­лер­ді жә­ топ­қа тән түр­ле­рі: Phaiogramma etruscaria, не ор­ман жие­гін, шал­ғын­ды бұ­та­лы жә­не су жа­ Scopula marginepunctata, Scopula rubiginata, ға­лаула­рын мекен­ ­дейт­ін түр­лер жа­та­ды.

ISSN 1563-0218 KazNU Bulletin. Biology series. №3 (65). 2015 65 Сол­түс­тік Тянь-Шань қарыс­ ­тау­шы­ла­ры­ның (Lepidoptera, Geometridae) биотоп­ ­та та­ра­луы жә­не эко­ло­гиялық топ­та­ры Солтүстік Тянь-Шань қарыстаушыларын азықтық байланысына қарай топқа бөлу

1% Дендрофагтар 9% 4% 4% Дендрохортофагтар 5% Дендротамнофагтар

65% 12% Дендротамнохортофагтар Тамнофагтар

Тамнохортофагтар

Хортофагтар

1-су­рет – Сол­түс­тік Тянь-ШанСның­олтүстік қа­рыс­тау ­шыТянь­ла­рын-Ша азықн байь ла­ ­ны­сы­на қа­рай топ­қа бөлу­ қарыстаушыларының экологиялық топтарының пайыздық қатынасы

3% 18% Мезофилдер 41% Ксерофилдер 38% Мезоксерофилдер Эврибионттар

2-су­рет – Сол­түс­тік Тянь-Шань қа­рыс­тау­шы­ла­ры­ның эко­ло­гиялық топ­та­ры­ның пайыз­дық қа­ты­на­сы

Ксе­ро­филдер­ (49 түр сәй­ке­сін­ше 38%): жа­ ле­де,­тау­лы ау­дан­дар­да оң­түс­тік бет­кей­лер­ді ең зық да­ла және­ жарты­ ­лай шөл­ді жер­лер­ді ме­кен­ басты­ ­сы күн сәуле­сі жақсы­ тү­се­тін жер­лер­ді ме­ дейт­ін түр­лер жа­та­ды. кен­дейді. Эв­ри­бионт­тар (4 түр сәй­ке­сін­ше 3%) Ме­зок­се­ро­фил­дер (23 түр сәй­ке­сін­ше 18%) эко­ло­гиялық кең диапа­зон­ды, био­топ­тар­да кең ашық жер­лер­де шал­ғын­ды және­ дала­ ­лы жер­ та­ра­ған түр­лер жа­та­ды.

Әдебиет­ ­тер

1 Ани­кин B.B. Эко­ло­ги­чес­кий об­зор че­шуек­ры­лых (Lepidoptera) ниж­не­го По­вол­жья. I // Эн­то­мол. обозр. 1997, LXX- VI, 2. – С. 309 317. 2 Во­лын­кин А.В. Биото­пи­чес­кое расп­ре­де­ле­ние со­вок (Lepidoptera, Noctuidae) Рус­ско­го Ал­тая // Из­вес­тия Ал­тай­ско­ го го­су­да­рст­вен­но­го уни­вер­си­те­та, 2010а. – № 67. Вып. 3-1. – С. 17–20. 3 Ка­ме­лин Р.В. Фло­ро­ге­не­ти­чес­кий ана­лиз ес­те­ст­вен­ной флоры­ Гор­ной Сред­ней Азии. – Л., Наука, 1973. – 354 с. 4 Тах­тад­жян А. Л. Фло­рис­ти­чес­кие об­лас­ти Зем­ли. – Л.: Наука. – 247 с 5 Hausmann, A. and J. Viidalepp 2012. The Geometrid Moths of Europe. Larentiinae I. Apollo Books: 743. 6 Hausmann A. 2001. The geometrid moths of Europe. Vol. 1. Introduction, Archiearinae, Orthostixinae, Desmobathrinae, Alsophilinae, Geometrinae. Stenstrup: Apollo Books. 282. 7 Hausmann A. 2004. The geometrid moths of Europe. Vol. 2. Stenstrup: Apollo Books. 600. 8 Viidalepp, J. 1988. The fauna of Geometrid Moths of the mountains of Central Asia. – M.: Nauka, 240. 9 Nazymbetova G. Sh., Hausmann H. A., Yelikbayev B. K., Taranov B.T. Ecologicalo-faunistic review of the Geometrid moths of northern Tien-Shaen Geometer Mountains (Lepidoptera, Geometridae). 2015.- баспа­ ­да

66 ҚазҰУ хабаршысы. Биология сериясы. №3 (65). 2015 На­зым­бето­ ­ва Г.Ш. және т.б.

10 Scoble, M. J. and Hausmann, A. 2007. Online list of valid and available names of the Geometridae of the World, http:// www.lepbarcoding. org/geometridae/species_ checklists. php Page visited 19 March 2015.

References

1 Anikin B.B. Jekologicheskij obzor cheshuekrylyh (Lepidoptera) Nizhnego Povolzh’ja. I // Jentomol. obozr. 1997, LXXVI, 2, s. 309 317. 2 Volynkin A.V. Biotopicheskoe raspredelenie sovok (Lepidoptera, Noctuidae) Russkogo Altaja // Izvestija Altajskogo gosu- darstvennogo universiteta, 2010a. – № 67. Vyp. 3-1. – S. 17–20. 3 Kamelin R.V. Florogeneticheskij analiz estestvennoj flory Gornoj Srednej Azii. L., Nauka, 1973, 354 4 Tahtadzhjan A. L. Floristicheskie oblasti Zemli.—L.: Nauka. 247 s 5 Hausmann, A. and J. Viidalepp 2012. The Geometrid Moths of Europe. Larentiinae I. Apollo Books, 3: 743. 6 Hausmann A. 2001. The geometrid moths of Europe. Vol. 1. Introduction, Archiearinae, Orthostixinae, Desmobathrinae, Alsophilinae, Geometrinae. Stenstrup: Apollo Books. 282. 7 Hausmann A. 2004. The geometrid moths of Europe. Vol. 2. Stenstrup: Apollo Books. 600. 8 Viidalepp, J. 1988. The fauna of Geometrid Moths of the mountains of Central Asia. Moscow. (Nauka). 240. 9 Nazymbetova G. Sh., Hausmann H. A., Yelikbayev B. K., Taranov B.T. Ecologicalo-faunistic review of the Geometrid moths of northern Tien-Shaen Geometer Mountains (Lepidoptera, Geometridae) 2015 – in press. 10 Scoble, M. J. and Hausmann, A. 2007. Online list of valid and available names of the Geometridae of the World, http:// www.lepbarcoding. org/geometridae/species_ checklists. php Page visited 19 March 2015.

ISSN 1563-0218 KazNU Bulletin. Biology series. №3 (65). 2015 67