CZOWIEK I SPO ECZE PSTWO T . XXXIV – 2012

TOMASZ AGLEWSKI

PEJZA  ELEKTRONICZNY – O ZNACZENIU MULTIMEDIALNYCH PARATEKSTÓW NA PRZYK ADZIE FILMU : DZIEDZICTWO *

ABSTRACT . aglewski Tomasz, Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów na przyk adzie filmu: „TRON: Dziedzictwo” [ElecTRONic Landscape – the Role of Multimedia Paratexts Based on the Example of TRON: Legacy ] edited by M. Adamczak – „Cz owiek i Spo ecze Qstwo”, vol. XXXIV, Pozna Q 2012, pp. 109-129. Adam Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-2518-8. ISSN 0239-3271. In this article the author tries to deal with the common hypothesis about the growing role of multi- media paratexts in the modern film industry. By analyzing Disney’s highly paratextualized produc- tion TRON: Legacy this article attempts to reveal the very complex multimedia universe that sur- rounds the initial text (a movie) and immerses viewers in the fictional world. The main object of research is a specially designed website which is dedicated to the TRON: Legacy feature and repre- sents all possible ways of extending cinematic entertainment to social practices, thus creating com- pletely new ways of “using” a film production. Nonetheless, the question arises: are we dealing (in such a multiplatform entertainment system) with a new kind of cyberculture which incorporates our physical world into the imaginative dimension of popular culture? By referring to Derrick de Kerckhove’s well-known statement about the evolution of the electronic layer that covers our cul- ture as we know it, the author intends to show TRON: Legacy not only as an entertaining space for paratextual play, but also as a paratext of the non-elecTRONic space of our existence. Tomasz aglewski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Kulturoznawstwa, Zak ad Bada Q nad Kultur @ Filomow @ i Audiowizualn @, ul. Szamarzewskiego 89A, 60-568 Pozna Q, Poland.

Paradoksem, a mo e znakiem historycznej sprawiedliwo \ci jest fakt, i  TRON (1982) Stevena Lisbergera do dzi \ pozostaje najbardziej udan @ prób @ zmierzenia si E sztuki filmowej z tematyk @ komputerow @. Ów paradoks bierze si E z faktu, i  wspomniany film buduje rodzaj cybermitologii. Jest to bajkowa opowie \6 staraj @ca si E ubra 6 z zasady nienarracyjne procesy me- chaniczne w szaty futurystycznej przypowie \ci. W przeciwie Qstwie do swo- ich poprzedników i nast Epców TRON ani nie demonizuje technologii, ani te  nie pok ada w niej zbawiennych nadziei. Zamiast tego widz otrzymuje

* W czasie pisania artyku u autor korzysta  ze stypendium Fundacji UAM. 110 Tomasz aglewski obraz nieuchronnego wspó istnienia dwóch paralelnych rzeczywisto \ci, tej fizycznej i tej bitowej, które nie tylko maj @ na siebie wp yw, ale wr Ecz prze- nikaj @ si E, w wyniku czego komputerowe programy przejawiaj @ szereg typowo ludzkich zachowa Q, za \ iluminacja ludzkiej metropolii przypomina pracuj @cy na najwy szych obrotach mikroprocesor. Pomimo zatem nie- uchronnego infantylizmu wyj \ciowej opowie \ci film Lisbergera (a w jeszcze wi Ekszym stopniu jego sequel) stanowi doskona y przyk ad popkulturowe- go manifestu cyberkultury. Zanim przejd E do meritum niniejszego tekstu, na które sk ada 6 si E b E- dzie analiza formy i zawarto \ci oficjalnej strony internetowej filmu TRON: Dziedzictwo (re . J. Kosinski, 2010), pozwol E sobie pokrótce zapozna 6 czy- telnika ze wspomnian @ na wst Epie cybermitologi @, któr @ zarówno film Ko- sinskiego, jak i jego poprzednik staraj @ si E wykreowa 6. Kiedy wspomnie 6 sowa jednego z pierwszych teoretyków kina, Ricciotto Canudo, i  film jest dzieckiem Maszyny i Sentymentu 1, ma o który przyk ad zmierzenia si E kinematografii z zagadnieniem maszyn czy te , id @c dalej, komputerów, okazuje si E by 6 w równym stopniu „technocentryczny” i utopijny zarazem, co TRON . W a\ciwie od pierwszych realizacji podobnych motywów, takich jak Metropolis (1927) Fritza Langa, w którym objawia si E pierwsza filmowa ekranizacja technokultury, poprzez 2001: Odysej E kosmiczn @ (1968) Stanleya Kubricka, Gry wojenne (1983) Johna Badhama czy Terminatora (1984) Jamesa Camerona, a  po er E Matrixa (re . A. i L. Wachowscy, 1999) technologia – nawet je \li pierwotnie maj @ca s uy6 cz owiekowi – ostatecznie okazywa a si E zagro eniem, sprowadzaj @c wspomniane fabu y do binarnej opozycji CZ OWIEK-MASZYNA. Jak pisa  Andrzej Ko ody Qski: „[W] \wiecie SF [science fiction – T. .] cz owiek staje oko w oko z maszyn @, która mu zagra- a, gotowa zaj @6 miejsce swojego kreatora. Ma do czynienia z mechani- zmem tak doskona ym, e jego funkcjonowanie wymyka si E kontroli” 2. Symbolicznym momentem przej \cia, w którym na ekranie zaczynaj @ co- raz cz E\ ciej pojawia 6 si E zwiastuny harmonijnej lub przynajmniej bezkon- fliktowej egzystencji cz owieka i tworów technologicznych jest dopiero pocz @tek XXI wieku. Doskonale znany nam krajobraz wszechobecno \ci nowych mediów i wszechkonieczno \ci komunikacji zapo \redniczonej kom- puterowo wymusza niejako reorganizacj E spojrzenia filmowców. W finale trylogii Matrix – Matrix Rewolucje (re . A. i L. Wachowscy, 2003) – ludzie i maszyny zgadzaj @ si E zaprzesta 6 dalszych walk wkrótce po tym, jak cz o- wiek – Neo – po \wi Eca si E, by uratowa 6 obie cywilizacje. W 2003 i 2009 roku pojawiaj @ si E kolejne ods ony Terminatora – odpowiednio Terminator 3: Bunt

______1 Zob. A. Helman, J. Ostaszewski, Historia my \li filmowej. Podr Ecznik , Gda Qsk 2007, s. 14. 2 A. Ko ody Qski, Dziedzictwo wyobra ni. Historia filmu SF , Warszawa 1989, s. 105. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 111 maszyn (re . J. Mostow) i Terminator: Ocalenie (re . McG) – które kontynuuj @ zapocz @tkowan @ przez samego Camerona w filmie Terminator 2: Dzie Q S @du (1991) strategi E „ucz owieczania” tytu owego bohatera. W rezultacie w ostatniej ods onie cyklu mamy do czynienia ju  nie tyle z maszyn @, która wygl @da jak cz owiek, ale z cz owiekiem, któremu chirurgicznie zast Epuje si E naturalne organy wewn Etrzne ich mechanicznymi odpowiednikami. Sam Cameron obecnie idzie ju  krok dalej i w swym przebojowym Avatarze (2009) kre \li wizj E mo liwo \ci przenoszenia naszej \wiadomo \ci w postbio- logiczne cia o, a tak e powo uje do ycia utopijn @ spo eczno \6 planety Pandora, która poprzez specjalny, naturalny bioport mo e dos ownie „pod @ cza 6” si E do otaczaj @cego j @ ekosystemu niczym do organicznej wersji mediów elektronicznych. W ten sposób dokonuje si E zapowiadana od dawna, cho 6 ostatecznie niewypowiedziana komunia cz owieka i elek- troniki w formie istoty cyberorganicznej. Jak komentuje w swym studium tego zagadnienia Magdalena Radkowska-Walkowicz: „ErE cyborgów za- powiada te  przyjació ka Sary [g ównej bohaterki pierwszej cz E\ ci Termina- tora – T. .], która nie zdejmuje z uszu walkmana, nawet – co zosta o w fil- mie zasugerowane – podczas uprawiania mi o\ci ze swoim ch opakiem. Maszyny s @ niezb Ednym elementem naszego ycia, wszyscy mamy co \ z cyborgów” 3. Na tle powy szych przyk adów filmowych dzie o Stevena Lisbergera wyrasta na niemal e prorocz @ wizj E – zarówno pod wzgl Edem estetycznym, jak i tematycznym. TRON to historia m odego programisty, Kevina Flynna (Jeff Bridges), pracuj @cego niegdy \ dla pot E nego mi Edzynarodowego kon- cernu Encom. Flynn to mistrz w swoim fachu, twórca najbardziej przebojo- wych gier komputerowych, który zostaje jednak oszukany przez jednego ze swych wspó pracowników – Edwarda Dillingera (David Warner). Dillinger, przypisuj @c sobie autorstwo takich komputerowych przebojów jak Space Paranoids , skazuje Flynna na odej \cie z firmy i ubogie ycie w a\ciciela salo- nu gier wideo. Bohater nie ustaje jednak w próbach dotarcia do cyfrowych plików \wiadcz @cych o oszustwie obecnego szefa Encomu. Tworzy kolejne cyfrowe awatary – tzw. CLU (Codified Likeness Utility) – które maj @ za zadanie sforsowa 6 zabezpieczenia systemów Encomu, którymi kieruje MCP (Master Control Program). Szansa na dotarcie do prawdy otwiera si E dzi Eki osobie Alana Bradleya (Bruce Boxleitner) – przyjaciela Flynna i pracownika Encomu, który wraz ze swoj @ dziewczyn @ Lor @ (Cindy Morgan) pomaga bohaterowi w przedostaniu si E do centrali firmy. Tam jednak MCP, który posiada samo \wiadomo \6 , przenosi Flynna w cyfrow @ rzeczywisto \6 swo-

______3 M. Radkowska-Walkowicz, Od Golema do Terminatora. Wizerunki sztucznego cz owieka w kulturze , Warszawa 2008, s. 284. 112 Tomasz aglewski jego sytemu za pomoc @ tajemniczego lasera, o którym wiemy jedynie, i  suy eksperymentom z digitalizowaniem przedmiotów fizycznych. Umieszczony w \wiecie komputera cz owiek przemierzy 6 musi bogate uniwersum zamieszkiwane przez antropomorfizowane programy, aby w finale, dzi Eki pomocy programu bezpiecze Qstwa o nazwie TRON, zako Q- czy 6 tyrani E MCP w cyberprzestrzeni i powróci 6 do naszej rzeczywisto \ci z po @ danymi informacjami na temat fa szerstwa, które sprawiaj @, i  Flynn zajmuje kierownicze stanowisko Dillingera. Jak wida 6, fabu a filmu Lisbergera jest co najmniej pretekstowa i wype - niona wieloma lukami logicznymi. By 6 mo e jednak z tego w a\nie powodu TRON ogl @dany po latach okazuje si E bardzo aktualn @ histori @, ustanawia- j@c co \ na wzór zr Ebu mitu cyberprzestrzeni. Oddajmy w tym miejscu raz jeszcze g os Andrzejowi Ko ody Qskiemu, który nast Epuj @co komentuje omawiany tytu : „Oto w graficznym \wiecie, w którym energia yje i oddy- cha , \wiecie, który jest przestrzenn @ wizj @ zbudowan @ ze \wietlistych, nie- ustannie zmieniaj @cych si E linii, komputerowe programy obdarzone s @ oso- bowo \ci @. Maj @ antropomorficzne kszta ty, ale ich yciem rz @dz @ prawid a gry” 4. Jak wspomnia em we wst Epie, oryginalno \6 pierwszego TRONu po- lega w a\nie na zrównaniu ze sob @ porz @dków rzeczywisto \ci i cyberprze- strzeni. Na poziomie wizualnym dobitnym symbolem s @ tu oczywi \cie owe cz ekokszta tne formy programów jak TRON, a nawet MCP, który posiada co \ na kszta t ludzkiej twarzy. [wiat komputerowy okazuje si E jednak o wiele dalej id @c@ kalk @ swego pierwowzoru. Pojawia si E w @tek walki o wolno \6 komputerowych aplikacji (czy by wczesna zapowied  ruchu open source i wolnej kultury Lawrence’a Lessiga?) z tyrani @ MCP, funkcjo- nuj @cego na podobnych zasadach, jak tajemnicza korporacja Encom „wysy- saj @ca” potrzebne jej dane i programy ze swych pracowników. Wreszcie w cyber \wiecie TRONa wyst Epuje tak e co \ na kszta t religii. Niektóre pro- gramy wierz @ bowiem w istnienie swych u ytkowników, z którymi mo na kontaktowa 6 si E w specjalnych strumieniach informacji za pomoc @ posia- danych przez ka dego digitalnego obywatela dysków. G oszenie pogl @dów o obecno \ci „pierwotnych poruszycieli”, czyli programistów jest najwi Ek- szym przest Epstwem w „oczach” MCP, który otwarcie deklaruje, i  stwo- rzy  si E samodzielnie. Film Lisbergera koncentruje si E wreszcie na postaciach cybergeeków, przodkach dzisiejszych technofanów. Samego Flynna poznajemy w chwili, kiedy osi @ga rekordowy wynik w jednej z oferowanych przez swój salon gier. Ca a trójka g ównych bohaterów zdaje si E by 6 uzale niona od techno- logii, która otacza ich – niczym nas samych wspó cze \nie – ze wszystkich

______4 A. Ko ody Qski, dz. cyt., s. 116. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 113 stron. Prawdziwie niepokoj @cym obrazkiem jest jednak ostatnia scena filmu (której odtworzenie otwiera z kolei TRON: Dziedzictwo ) ukazuj @ca elektro- niczn @ pow ok E wielkiego miasta. „A wi Ec yjemy, nie zdaj @c sobie z tego sprawy, w \rodku gigantycznego komputera? […] Pesymizm tego wniosku zaskakuje w filmie, który jest produkcj @ wytwórni disneyowskiej” 5 – pod- sumowuje Ko ody Qski. Znów zatem Lisberger patrzy w przysz o\6 odwa - niej, ni  chocia by samozwa Qczy wizjoner technologii James Cameron. Ostatnia sekwencja TRONa to wst Ep do Augmented Reality i Google Earth, do multiplikowania warstw rzeczywisto \ci i jej stopniowej dematerializacji, w wyniku której osta 6 si E mog @ jedynie opisywane przez Derricka de Kerc- khove’a pow oki znanej nam kultury. Nadrz Ednym celem niniejszej analizy jest zaprezentowanie procesu kreo- wania specyficznej cyberkultury wokó  multimedialnego tekstu, jakim jest oficjalna strona internetowa zwi @zana z filmem TRON: Dziedzictwo . Poni ej sprecyzuj E, co rozumie 6 b EdE pod poj Eciem „cyberkultury” i dlaczego przedmiotem bada Q uczyni em w a\nie witryn E sieci Web. Jednym z pierwszych badaczy, który podj @ si E zadania zdefiniowania cyberkultury, jest przywo any ju  Derrick de Kerckhove. Na amach swojej pracy Pow oka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywisto \ci zapro- ponowa  nast Epuj @c@ definicj E wspomnianego zagadnienia: „Cyberkultura jest wynikiem pomno enia masowo \ci przez szybko \6 ”6. Có  jednak ozna- cza to równanie? Dla de Kerckhove’a cyberkultura stanowi wypadkow @ technologii i jej u ytkowników. Wraz z jako \ciowym i estetycznym rozwo- jem tej pierwszej, jej odbiorcy przyjmuj @ rol E ju  nie tyle stricte u ytkowni- ków, ale naturalnych wr Ecz (i gorliwych) „posiadaczy” nowych technologii, która nie tylko jest przez nich wykorzystywana, ale przede wszystkim wspó tworzona 7. Jak podkre \la badacz, immanentnymi sk adnikami tak pojmowanej cyberkultury s @ poj Ecia g E bi, zagl @dania oraz widzenia na wylot. Pierwsze z nich oznacza mo liwo \6 dotkni Ecia dowolnego obszaru tak ziemskiego, jak i pozaziemskiego (jako przyk ad de Kerckhove przyta- cza rol E sond kosmicznych badaj @cych odleg e planety). Zagl @danie ozna- cza mo liwo \6 eksploracji mikro \wiatów struktur atomowych, stanowi @c w ten sposób dope nienie perspektywy strategii g E bi. Widzenie na wylot to odniesienie do procesu globalizacji, gdzie tak pod wzgl Edem ekonomicz- nym, jak i psychologicznym ca o\6 ludzkiego do \wiadczenia staje si E in- formacyjn @ siatk @ nieograniczon @ fizycznym wymiarem przestrzeni. Spra-

______5 Tam e, s. 116-117. 6 D. de Kerckhove, Pow oka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywisto \ci , t um. W. Sikorski, P. Nowakowski, Warszawa 1996, s. 142. 7 De Kerckhove stwierdza wr Ecz: „Yuppies znikn Eli, zast @pieni przez cyberpunków” – tam e, s. 131. 114 Tomasz aglewski wia ona, i  „Ziemia jest zawarta w naszych umys ach i sieciach” 8. W tym swoi \cie postMcLuhanowskim projekcie rzeczywisto \ci jako nieko Qcz @cego si E ci @gu mediów na poziomach makro i mikro oraz cielesno \ci i bezcieles- no \ci nast Epuje zmasowanie szybko \ci i przyspieszenie umasawiania. Obiecuje si E nam informacje maj @ce dociera 6 z coraz intensywniejsz @ cz Estotliwo \ci @; jak g osz @ ostatnie zapowiedzi, niebawem ogólnodost Epny na terenie Polski ma sta 6 si E ultraszybki internet o pr Edko \ci 150 Mb/s. Jednocze \nie ilo \6 kana ów – autostrad nieustannego przep ywu – nie- ustannie si E multiplikuje w formie smartphone’ów, tabletów, a tak e oferu- j@cych po @ czenie z globaln @ sieci @ odbiorników telewizyjnych (je \li takiego terminu mo na jeszcze w ogóle u ywa 6) i konsol do gier. To te zjawiska wa\nie oferuj @ g E bi E natychmiastowego kontaktu z dowolnym miejscem na Ziemi i nie tylko, posiadaj @ bowiem równie  mo liwo \6 zagl @dania do wn Etrza dowolnego elementu kultury b Ed@cego cz E\ ci @ struktury sieci, ku- muluj @ wreszcie wra enie widzenia na wylot, gdy  post Epuj @ca cyfryzacja przekszta ca materializm przestrzeni w rzeczywisto \6 zero-jedynkow @9. Jak zauwa a autor Pow oki kultury : „W rzeczywisto \ci, dzi Eki wszechobecnej interkonektywno \ci wszystkiego, co zostanie przet umaczone na kod zero- jedynkowy, ca e cyfrowe otoczenie w multimediach staje si E jednym splo- tem wzajemnie odnosz @cych si E do siebie danych […] Dotyk to multimedia; wszystkie media spotykaj @ si E w usieciowionym \rodowisku. Obrazy cy- frowe stapiaj @ si E w totalnym otoczeniu ( total surround) ”10 . Cyberkultura okazuje si E zatem globaln @ augmented reality – obrazem na oonym na fi- zyczny model rzeczywisto \ci przekszta caj @cym jednocze \nie za pomoc @ najnowszych rozwi @za Q technicznych szereg zjawisk spo eczno-ekono- micznych w ka dej dziedzinie kultury. Poniewa  tekst niniejszy traktuje o pewnym specyficznym wytworze kultury, którym jest film, wypada oby odnie \6 powy sze konstatacje do tej wa\nie formy artystycznej. Niezwykle atrakcyjn @ definicj E tekstu filmowe- go w dobie ekspansji nowych mediów proponuje Lev Manovich: „W epoce komputerów kino, a tak e inne formy kulturowe, staj @ si E kodami. Jest ono

______8 Tam e, s. 143. 9 St @d te  Lev Manovich wyprowadza swój postulat traktowania kultury jako bazy danych (zapo \redniczonej przez nowe media), pisz @c: „Obiekty nowych mediów, bez wzgl Edu na to, czy wykorzystuj @ zaawansowane modele bazy danych, czy nie, z punktu widzenia do \wiadcze Q u ytkownika s @ bazami danych w bardziej ogólnym sensie. Wydaj @ si E zbiorami elementów, na których u ytkownik mo e dokonywa 6 operacji ró nego rodzaju – ogl @da 6, nawigowa 6, wyszukiwa 6” – Zob. L. Manovich, JEzyk nowych mediów , t um. P. Cyprya Qski, Warszawa 2006, s. 334. 10 D. de Kerckhove, Umys  dotyku. Obraz, cia o, taktylno \6 , fotografia , t um. A. Maj, [w:] Kody McLuhana. Topografia nowych mediów , red. A. Maj, M. Derda-Nowakowski, Katowice 2009, s. 49. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 115 uywane do komunikowania wszystkich typów danych i do\wiadcze Q, a jego j Ezyk kodowany jest w interfejsach, domy \lnych ustawieniach pro- gramów i w sprz Ecie komputerowym” 11 . Na przyk adzie wspó czesnego filmu – zw aszcza tej jego formacji, któr @ zwyk o si E wci @ jeszcze nazywa 6 kinem popularnym, cho 6 w dobie nowych mediów rozró nienie masowo \ci i niszowo \ci traci swój definitywny charakter – doskonale wida 6 prze- kszta cenia wynikaj @ce z rozwoju cyberkultury prowadz @ce do Manovi- chowskiej metafory kodu. Wspó czesne przeboje hollywoodzkie cechuj @ si E gE bi @ oraz mo liwo \ci @ zagl @dania i widzenia na wylot dowolnego tytu u, wykorzystuj @c w tym celu najnowsze osi @gni Ecia technologiczne – no \niki DVD i Blu-ray, iPody oraz wszechobecny internet. Dla wspó czesnego wi- dza film przestaje by 6 mistycznym do \wiadczeniem wzmacnianym oni- rycznym dyspozytywem ciemnej sali kinowej i konstruuj @cym sennopo- dobny akt projekcji. Dzi \ widz ma do dyspozycji dziesi @tki najró niejszych materia ów i aplikacji ods aniaj @cych wszelkie mo liwe tajniki filmowego rzemios a. P yty DVD i zakrojone na szerok @ skal E internetowe strategie marketingowe oferuj @ dokumenty typu „making of”, wywiady z twórcami, szczegó owe rekonstrukcje pojedynczych scen i globalnych wydarze Q zwi @- zanych z okre \lon @ produkcj @ – od castingu do premiery. Kolejne skoki technologiczne – jak Blu-ray – id @ nawet jeszcze dalej w owym skracaniu dystansu mi Edzy twórcami a odbiorcami oraz odbior- cami i samym tekstem. Aplikacja BD-Live umo liwia – dzi Eki posiadaniu odpowiednio telewizora z dost Epem do sieci lub konsoli PlayStation 3 – wej \cie w bezpo \redni @, cho 6 oczywi \cie medialnie zapo \redniczon @ inte- rakcj E z ekip @ filmow @ za pomoc @ internetowego komunikatora. Sam film wreszcie ostatecznie traci sw @ estetyczn @ nienaruszalno \6 . Nieograniczona dost Epno \6 mniej lub bardziej wyrafinowanych filmowych edytorów wraz z mniej lub bardziej legalnymi kana ami dystrybucji filmów jako plików cyfrowych zach Ecaj @ do indywidualnej re-konstrukcji ich samych. Globalne kana y dystrybucji, jak YouTube, zape niaj @ si E kolejnymi impresjami do- tychczasowych widzów mieszaj @cych gatunki, motywy i fragmenty okre- \lonych dzie . Jak pisz @ Jean Burgess i Joshua Green, „YouTube nale y ro- zumie 6 jako system ci @gego edytowania; umieszczanie kolejnych filmików to proces tworzenia nowych znacze Q, a nie próba omijania oficjalnych me- chanizmów dystrybucji. W szczególno \ci poprzez praktyk E umieszczania cytatów , YouTube funkcjonuje jako sposób […] nad @ ania za wydarzeniami medialnymi, ale tak e jako ród o nowych pomys ów i zwi Ekszanie uwa- gi” 12 . Inaczej zreszt @ by 6 nie mo e skoro – jak wyrokuje Manuel Castells –

______11 L. Manovich, dz. cyt., s. 474. 12 J. Burgess, J. Green, YouTube. Online video & Participatory Culture , Cambridge 2009, s. 49. 116 Tomasz aglewski zasadnicz @ cech @ globalnego informacjonizmu jest to, i  nie tylko medium, ale i sam przekaz staj @ si E potencjalno \ci @ tego ostatniego 13 . Organizuj @ca si E wspó cze \nie (cyber)kultura filmowa oznacza zatem drastyczn @ decentralizacj E tak tre \ci, jak i formy przekazu filmowego rozbi- jaj @cego si E na szereg wspó wyst Epuj @cych i wzajemnie dopowiadaj @cych si E tekstów. Z tak skonstruowan @ siatk @ nie mo e upora 6 si E „klasyczny” widz oczekuj @cy koherencji i samowystarczalno \ci dzie a14 . Funkcjonowa- nie instytucji kinematograficznej w dobie cyberkultury oznacza zatem zna- cz @c@ dewaluacj E dotychczasowych strategii marketingowych. Zaintereso- wanie twórców i widowni coraz cz E\ ciej przenosi si E bowiem z centrum (filmowego tekstu) na audiowizualne peryferia (DVD, internet), których medium okazuje si E górowa 6 nad pierwotnym przekazem. Z tak @ w a\nie sytuacj @ mamy do czynienia w przypadku filmu TRON: Dziedzictwo . O tym, i  wkraczamy w epok E rosn @cego znaczenia filmowych parateks- tów, znakomicie \wiadczy wydana nie tak dawno publikacja pod redakcj@ Andrzeja Gwo dzia Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów . Zbiorowym wnioskiem, jaki mo na by wyprowadzi 6 po lekturze tego imponuj @cego zbioru tekstów jest stwierdzenie, i  oto margi- nalizuj @ si E klasyczne, „doros e” kana y dystrybucji – kino, telewizja – a ich miejsce zajmuj @ formy po \rednie, istniej @ce na granicy ró nych form czy te  wprost paratekstowe. Z jednej strony jest to konsekwencj @ przemian spo- eczno-psychologicznych, które podsumowuje w swoim artykule Kazimierz Krzysztofek pisz @c o narodzinach tzw. homo optionis 15 , co z kolei ponownie odwo uje nas do poj Ecia cyberkultury i jej wszechkonektywno \ci. Z drugiej strony poszczególni autorzy podejmuj @ si E interesuj @cej próby charaktery- styki paratekstów audiowizualnych i okre \lenia ich wyj @tkowego statusu w oczach dzisiejszego odbiorcy. Andrzej Gwó d proponuje zatem nast E- puj @c@ definicj E: „Chodzi, najkrócej mówi @c, o bli sze lub dalsze otoczenia tekstu, które, podobne kr Egom koncentrycznym, rozniecaj @ jego istnienie (ycie) na co \, co ju  samym tekstem nie jest, a co funkcjonuje obok b @d ______13 Zob. M. Castells, Spo ecze Qstwo sieci , t um. M. Marody, K. Pawlu \, J. Stawi Qski, S. Szyma Qski, Warszawa 2008, s. 373. 14 Jak zauwa a Henry Jenkins, tego typu postawa by a przyczyn @ negatywnych recenzji pierwszej cz E\ ci filmowego Matrixa . Autor stwierdza: „Wi Ekszo \6 krytyków uczy a si E my \le 6 wed ug schematu prostej struktury opowie \ci – coraz bardziej zwracaj @ wi Ec uwag E na upadek narracji […] Kinomani wychowani na nielinearnych formach medialnych, jak gry wideo, oczekiwali zupe nie nowych form rozrywki. Je \li ocenimy te filmy wed ug starych kryteriów, mog @ si E nam wyda 6 bardziej poszatkowane, ale te fragmenty istniej @ po to, by widz móg  je z oy6 w ca o\6 w swoim czasie i na swój sposób”. Zob. H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów , t um. M. Bernatowicz, M. Filiciak, Warszawa 2007, s. 117. 15 Zob. K. Krzysztofek, Paratekst jako postfabrykat kultury , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków 2010, s. 32. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 117 wokó  na prawach dodatku, przydatku, aneksu, features, bonusu , maj @cych (b @d mog @cych mie 6) wp yw na jego odbiór. Tak wi Ec paratekst jest za- wsze heteronomiczny wobec tekstu pierwotnego […] i nieuchronnie od- \rodkowy” 16 . Z kolei Marcin Sk adanek wskazuje: „Kluczow @ kwesti @ – w moim przekonaniu – staje si E tu ju  nie tyle konstatacja i identyfikacja palimpsestowej natury wszelkich tekstów kultury (ona wydaje si E dzi \ nieunikniona i wyra nie widoczna), ile analiza z oonych praktyk komuni- kacyjnych, które ów aspekt intensyfikuj @, sprawiaj @c zarazem, i  interteks- tualno \6 staje si E cech @ definicyjn @ wspó czesnej – cyfrowej w znacznym zakresie – kultury” 17 . Oba cytaty dobrze obrazuj @ natur E zjawisk paratekstowych jako „od- \rodkowych” wydarze Q kieruj @cych uwag E na przywo ywany tekst, funk- cjonuj @c jednocze \nie nie na prawach podrz Edno \ci, ale intertekstualnej wspó zale no \ci (co szczególnie akcentuje Sk adanek). Inaczej zreszt @ by 6 nie mo e, skoro dzisiejsze strategie marketingowe wysokobud etowych blockbusterów chc @ obj @6 swym zasi Egiem jak najwi Eksz @ liczb E mediów traktowanych ju  nie jako dodatki, ale niezb Edne wr Ecz prologi lub epilogi do fabu  filmowych. Przyk ady gier komputerowych jak Enter the Matrix czy te  ostatnio TRON: Evolution (o którym wi Ecej za chwil E) ukazuj @ stop- niowe wybijanie si E na niepodleg o\6 tekstów do tej pory podrz Ednych, które w nowym paradygmacie zyskuj @ rol E bazy danych niezb Ednych dla dok adnego zrozumienia sensu filmowych wydarze Q. „Ten, kto s @dzi, i  Park Jurajski jest filmem, myli si E. Park Jurajski to artyku , towar, którego warta miliardy dolarów akcja promocyjna jako swoistego bod ca nap Edo- wego potrzebowa a jedynie wydarzenia kinowego, […] dwugodzinnego filmu reklamowego s u@ cego wy @ cznie wylansowaniu produktu [podkre \lenie moje – T. .]” 18 – pisze Florian Krautkrämer za Meili Dschen. Jak wobec takiego za oenia utrzyma 6 mo na tez E o „centralnym” charakte- rze kinowego pokazu i „marginalnym” wyst Epowaniu jego paratekstów? Na tle najnowszych superprodukcji nale aoby raz jeszcze przemy \le 6 rol E „dodatków” filmowych. Oto bowiem okazuje si E, i  nie tylko s u@ one dopowiedzeniu filmowego uniwersum, ale stanowi @ samowystarczalny, o wiele od filmu bogatszy przekaz, którego zasobów informacji dzie o fil- mowe nie jest w stanie prze \cign @6 . ______16 A. Gwó d, Obok filmu, mi Edzy mediami , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków 2010, s. 38. 17 M. Sk adanek, Parateksty w \rodowiskach informacyjnych mediów interaktywnych , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków 2010, s. 400. 18 F. Krautkrämer, Poszerzenie strefy granicznej – paratekst w filmie , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków 2010, s. 239. 118 Tomasz aglewski

Taki w a\nie charakter ma oficjalna strona internetowa filmu TRON: Dziedzictwo – disney.go.com/tron. W moim przekonaniu jest to najambit- niejszy projekt tego rodzaju, jaki ujrza  \wiat o dzienne na przestrzeni ostatnich kilku lat. Stanowi bowiem doskona y przyk ad usamodzielniania si E tekstu – do tej pory ewidentnie bonusowego, jakim by a internetowa witryna, a jednocze \nie okazuje si E by 6 o wiele bogatszy informacyjnie od swego „bazowego” tytu u. Webpage TRONa spe nia bowiem nie tylko funkcj E informacyjn @ (podobnie jak najprostsze nawet przyk ady tego typu materia ów promocyjnych, zawiera informacje o ekipie realizuj @cej film kinowy i szereg promocyjnych gad etów), ale tworzy równie  co \ na kszta t pseudointeraktywnego \rodowiska. Okre \lenia „pseudointeraktyw- no \6 ” u ywam tu celowo, cho 6 zdaj E sobie spraw E z jego nieprzystawalno- \ci do formy, któr @ stanowi strona internetowa. Ta bowiem, podobnie jak gry komputerowe, nie powinna by 6 rozpatrywana jako przestrze Q dzia aQ interaktywnych. Ze swej natury stanowi ona zamkni Ety we w asnym ko- dzie zbiór dopuszczalnych, a nie dowolnych zachowa Q i nawigacji – po- dobnie jak potencjalnie niesko Qczone uniwersum gry jest faktycznie ograni- czon @ map @ programistów jej samej i dost Epnych rozszerze Q. Do tego typu fenomenów stosowa 6 nale y kategori E ergodyczno \ci, która – jak zauwa a Ryszard W. Kluszczy Qski – „odnosi si E w zasadzie wy @ cznie do sfery ope- racji na znaczeniach” 19 . Miros aw Filiciak pisze z kolei: „Opisuje [ergodyczno \6 – T. .] sytuacj E, w której odbiorca/u ytkownik porusza si E w zorganizowanym na kszta t labiryntu tek \cie i poprzez prac E – aktywny wybór drogi, któr @ w tek \cie pod @ a – tworzy znaczenia […] Co jednak najwa niejsze, termin ergodycz- no \6 podkre \la istnienie pewnego schematu aktualizowanego przez odbior- cE, dokonuj @cego pewnych wyborów w ramach istniej @cego programu” 20 . Czytelnik ma prawo dostrzec w tym miejscu paradoks – czy mo na mówi 6 o ergodyczno \ci wobec przekazu sk adaj @cego si E najcz E\ ciej z uszerego- wanych hiperlinków odwo uj @cych nas do poszczególnych informacji o prezentowanym filmie? Przy „klasycznej” formie takiego przekazu rze- czywi \cie budz @ si E w @tpliwo \ci. Tym wi Eksza okazuje si E jednak innowa- cyjno \6 witryny filmu TRON: Dziedzictwo ukazuj @c, i  – jak g osi has o re- klamowe omawianego filmu – „zmieni y si E regu y gry”. Akcja TRON-u: Dziedzictwo rozpoczyna si E kilka lat po wydarzeniach znanych z pierwszej cz E\ ci. Dobrze znany publiczno \ci Kevin Flynn, wci @ bEd@cy szefem pot E nego Encomu, ma teraz syna – Sama (Garrett Hed- ______19 R.W. Kluszczy Qski, Sztuka interaktywna. Od dzie a instrumentu do interaktywnego spek- taklu , Warszawa 2010, s. 10. 20 M. Filiciak, Wirtualny plac zabaw. Gry sieciowe i przemiany kultury wspó czesnej , Warszawa 2006, s. 51-52. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 119 lund), który uwielbia wys uchiwa 6 opowie \ci ojca o cudownym cyfrowym \wiecie komputerów. Pewnego dnia Kevin Flynn znika bez wie \ci. M ody Sam, czuj @c si E porzucony przez ojca, odsuwa si E od spraw Encomu, co nie przeszkadza mu jednak zosta 6 specjalist @ w dziedzinie komputerów. Swoj @ wiedz E wykorzystuje jednak w celu o \mieszania nowego zarz @du firmy, który stara si E zbi 6 maj @tek na dokonaniach swego by ego prezesa. Zamiast ulepsza 6 i udost Epnia 6 za darmo kolejne cyfrowe programy, Encom nie- ustannie powiela stare – i wadliwe – rozwi @zania swoich systemów opera- cyjnych (do \6 czytelna i zgry liwa aluzja do dzia aQ Microsoftu). Doros y ju  Sam spotyka znanego równie  z pierwszej cz E\ ci Bradleya. Ten infor- muje go o tajemniczej wiadomo \ci, któr @ otrzyma  z salonu gier, który by  niegdy \ w asno \ci @ Flynna seniora. Pod @ aj @c tym tropem ch opak odkry- wa ukryty w salonie pokój do bada Q nad cyberprzestrzeni @, w którym znajduje si E tak e laser umo liwiaj @cy przenoszenie si E do wirtualnej rze- czywisto \ci. Przegl @daj @c pliki komputerowe, Sam zostaje „wrzucony” w rzeczywisto \6 komputera i tam, podobnie jak niegdy \ jego rodzic, stawi 6 musi czo a ró norakim niebezpiecze Qstwom. W swojej warstwie fabularnej film Josepha Kosinskiego jest niemal e wiern @ kopi @ historii opowiedzianej w pierwszym TRONie Lisbergera. Novum jest tu w zasadzie jedynie wprowadzenie w @tku relacji ojca i syna, rozwi @zanego zgodnie z prawid ami rodzinnego widowiska o mi Edzypoko- leniowym pojednaniu. O wiele wyra niej jednak, ni  w przypadku filmu z 1982 roku, TRON: Dziedzictwo okazuje si E by 6 interesuj @cym zjawiskiem nie na poziomie samej historii, ale sieci najró niejszych paratekstów, które wobec ostatecznej mia ko \ci filmowego przes ania wyrastaj @ na – jak to zaznaczy em wcze \niej – teksty nadrz Edne wzgl Edem filmu. G ównym punktem dla owych paratekstów okazuje si E oficjalna strona internetowa filmu. Po wpisaniu odpowiedniego adresu u ytkownik otrzymuje tzw. stron E wst Epn @. Jej centralnym elementem jest znany cho 6by z filmowych plakatów wizerunek g ównego bohatera – Sama, jad @cego na s ynnym fil- mowym poje dzie – tzw. \wiat ocyklu. Z lewej strony obrazu znajduje si E logo filmu, pod nim za \ wy \wietlane s @ entuzjastyczne wycinki z amery- ka Qskiej prasy zachwalaj @ce g ównie wizualn @ warstw E nowego TRONa . Po prawej stronie znajduje si E aplikacja umo liwiaj @ca rezerwacj E biletów w dowolnie wybranym kinie, poni ej za \ umieszczono okienko odsy aj @ce do oficjalnego zwiastuna filmu. Na wst Epie odwiedzaj @cy stron E otrzymuje zatem zbiór podstawowych informacji nie rozwijaj @cych w znacznym stop- niu jego wiedzy o filmie. Ta kszta tuje si E dopiero po opuszczeniu swoistej „strony tytu owej” poprzez wybranie jednej z dwóch opcji znajduj@cych si E u do u ekranu. Widniej @ tam komendy Enter Site oraz Lite Version . Pierwsza z nich kieruje nas do g ównego o \rodka atrakcji, któremu po \wi Econa b E- 120 Tomasz aglewski dzie dalsza cz E\6 analizy. Lite Version uruchamia natomiast „klasyczn @” wersj E strony pozbawion @ wielu przygotowanych przez programistów do- datków. Klikaj @c Enter Site obserwujemy jak powitalny obraz przedstawiaj @cy Sama Flynna stopniowo rozmazuje si E, sprawiaj @c wra enie, jakby by o to spowodowane jakim \ rodzajem technicznych zak óce Q. Kiedy strona po- cz @tkowa znika, ekran wype nia znany z filmu dysk – atrybut wszystkich programów zaludniaj @cych \wiat TRONa , b Ed@cy jednocze \nie oknem typu Loading aduj @cym zawarto \6 strony g ównej. Kiedy ten proces ko Qczy si E, dysk znika, pojawia si E natomiast krótka animacja odwzorowuj @ca filmow @ sekwencj E „wkraczania” do \wiata komputerów za pomoc @ tajemniczego dematerializuj @cego lasera. Oczom u ytkownika ukazuje si E za \ g ówna strona, której centralnym elementem jest gra typu TPP ( third person perspec- tive ). Widzimy odtworzony krajobraz znany z filmowej wizji cyfrowego \wiata oraz sylwetk E bohatera, którego poczynaniami mamy pokierowa 6. Aby jeszcze wierniej odtworzy 6 wra enia filmowe, podk ad muzyczny stanowi tu \cie ka d wi Ekowa u yta w TRON: Dziedzictwo autorstwa duetu Daft Punk. Po lewej stronie ekranu widzimy kolumn E sk adaj @c@ si E z 17 hase  odsy aj @cych do wszelkich mo liwych zagadnie Q zwi @zanych z filmem. Po prawej stronie znajduj @ si E trzy dodatkowe okienka. Pierwsze to odtwarzacz muzyczny, za pomoc @ którego mo emy wy @ czy 6 towarzy- sz @c@ nam muzyk E lub zmieni 6 aktualnie odtwarzany utwór. W drugim pojawiaj @ si E wizualizacje umieszczonych obok hase  g ównych. Trzecie okno stanowi odpowiednik tylko jednego ze wskazanych wcze \niej aplika- cji – Ride Light Cycle , o którym wspomn E za chwil E. Pierwsz @ komend @, z któr @ spotyka si E internauta po wej \ciu na g ówn @ stron E, jest Create Program . Aby móc sterowa 6 naszym wirtualnym awata- rem w ramach proponowanej gry, musimy stworzy 6 swojego cyfrowego odpowiednika. Pomóc nam ma w tym szereg kilku pyta Q, po których wy- kreowany zostaje bohater, którego poczynaniami mo emy kierowa 6. Ten swoisty „test” obejmuje pytania o „p e6” naszego programu, cechy jego charakteru (np. indywidualista, przywódca) czy przydatne umiej Etno \ci (jak walka wr Ecz czy opcja „demon szybko \ci”). Zako Qczenie procesu kre- acji wymaga stworzenia swojego profilu na portalu Disney Accounts. Kiedy dokonamy ju  wszystkich formalno \ci, mo emy eksplorowa 6 cyfrowy \wiat w ramach do \6 ograniczonej reprezentacji filmowej rzeczywisto \ci. Eksplorowanie wydaje si E tu terminem najw a\ciwszym, albowiem nie wymaga si E od nas – jak w rasowej grze – wykonania adnych zada Q. Ma- my jedynie porusza 6 si E po komputerowym \wiecie i poznawa 6 go niejako od wewn @trz. Podobnie dzia a wspomniana wcze \niej aplikacja Ride Light Cycle . Klikaj @c t E opcj E mo emy wybra 6 jedn @ z pi Eciu lokalizacji, po której Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 121 porusza 6 si E b Edziemy za pomoc @ tytu owego \wiat ocyklu. Nie bez powo- du podtytu em tej atrakcji jest Explore the System , bowiem i tu naszym jedy- nym celem jest podró owanie po komputerowym \wiecie. Zapoznawszy si E ju  z g ówn @ aplikacj @, mo na skierowa 6 uwag E na wspomniane ju  has a odnosz @ce si E do kolejnych aspektów \wiata TRON-a . Stanowi @ one kopalni E wiedzy, do której sam film, z oczywistych wzgl E- dów, nie mo e odnie \6 si E w ca o\ci. Pierwsza komenda, Home , s uy jako odsy acz do g ównej strony, na której znajduje si E opisana ju  gra typu TPP. Tu  pod ni @ znajduje si E, tak e ju  wspomniana, aplikacja Ride Light Cycle . Trzecie has o to Create your program , które pozwala nam zmodyfikowa 6 lub stworzy 6 od podstaw bohatera naszej cyfrowej w Edrówki. Kolejna pozycja to Games . Za jej pomoc @ kierujemy si E do podstrony oferuj @cej nam kilka prostych zr Eczno \ciowych gier oraz zawieraj @cej informacje o przygotowa- nej na konsole i komputery PC grze TRON: Evolution . Proponowane gry internetowe to: 1) Disc Battle – kierujemy w niej zawodnikiem bior @cym udzia  w fil- mowym pojedynku na dyski maj @cym na celu wyeliminowa 6 (zdezinteg- rowa 6) przeciwnika poprzez trafienie go nasz @ broni @; 2) Classic TRON – ta gra nawi @zuje do prostych gier zr Eczno \ciowych z archaicznych ju  dzi \ automatów, polega na poruszaniu naszym \wiat o- cyklem w sposób znany chocia by z popularnej „komórkowej” gry W@ – zadaniem gracza jest wyeliminowanie konkurencyjnego pojazdu poprzez skierowanie go na ci @gn @cy si E za nasz @ maszyn @ \wietlisty ogon; 3) TRON Legacy Digital DJ – to prosta gra muzyczna, w której musimy odtworzy 6 atmosfer E filmowego klubu End Of Line poprzez klikanie w od- powiednim momencie na konsol E DJ-a; 4) TRON Legacy Ligh Cycle – to bardziej zaawansowana graficznie wersja Classic TRON. Tym razem kierujemy trójwymiarowym modelem \wiat ocyk- lu, bior @c udzia  w wy \cigach i eliminuj @c naszych przeciwników; 5) Discs of TRON – to z kolei prostsza, ponownie nawi @zuj @ca do zna- cz @cej dla filmu z otej ery gier na automatach, dwuwymiarowa wersja gry Disc Battle . Informacje dotycz @ce gry TRON: Evolution sk adaj @ si E z kolei na pi E6 gównych kategorii: 1) Details – pojawia si E tu trailer gry, plik Mythology prezentuj @cy histo- ryczne t o dla wydarze Q znanych z gry (a tak e z filmu) oraz opisy specyfi- ki wyda Q tytu u na poszczególnych konsolach; 2) Videos – to pi E6 materia ów filmowych: War is Coming (krótki trailer), Game Trailer (wersja d usza) oraz Evolution (kolejny krótki klip promocyj- ny), In the Game (drugi d uszy zwiastun) oraz E3 2010 – relacja z targów E3 i krótki wywiad z twórcami gry; 122 Tomasz aglewski

3) Images – tapety i screenshoty z gry do pobrania; 4) News – ciekawostki zwi @zane z gr @; 5) Order – odsy acze do internetowych witryn sklepów, na których mo na dokona 6 zakupu produktu. Dodatkowo w dziale Games znajduj @ si E informacje o przeznaczonej dla najm odszych graczy propozycji komputerowej rozrywki TRON: Evolution For Family dost Epnej na konsolach Nintendo Wii oraz Nintendo DS. Kolejny dzia  strony g ównej to Videos . Znajdziemy tutaj takie podkategorie jak: a) Trailers (zwiastuny), b) Exclusives (klipy promocyjne – np. klip Daft Punk promuj @cy filmowy soundtrack, wideo Light Painting ukazuj @cy proces kreowa- nia efektów \wietlnych w filmie, filmik Electronica prezentuj @cy ele- ment parku rozrywki Disneya po \wi Econy TRONowi ), c) Behind the scenes (krótkie wywiady z twórcami i aktorami omawiaj @- cymi ró norakie elementy filmu – od scenariusza po bro Q bohate- rów), d) Clips (krótki filmik prezentuj @cy wybrane sceny z filmu). Nast Epne has o g ównego menu to Movies . Znajduje si E tu szczegó owy opis fabu y pierwszej i drugiej cz E\ ci filmu oraz towarzysz @cych im wyda- rze Q oko ofilmowych, takich jak przyznane dzie u nagrody i wyró nienia. Uzupe nieniem tych informacji jest dzia  Cast , który prezentuje sylwetki gównych aktorów. Dope nieniem tych informacji jest z kolei kategoria Cha- racters . W niej odnale 6 mo emy szczegó owe informacje na temat ka dego z bohaterów. Prezentowane s @ one w formie swoistej kartoteki – na przy- kad wybieraj @c posta 6 Kevina Flynna otrzymujemy dane o tym, w których odcinkach filmu si E pojawi  oraz kogo nale y uzna 6 za jego „sprzymierze Q- ców” i „wrogów” wraz ze skrótow @ „biografi @”. Prawdziwym almanachem wiedzy o \wiecie stworzonym przez twór- ców TRONa jest dzia  World of TRON . Znajdziemy tu szczegó owe opisy wszystkich pojazdów, broni i lokalizacji. Ca o\6 uzupe niona jest specjal- nym leksykonem wszystkich kluczowych dla filmu terminów, chronolo- giczn @ osi @ najwa niejszych wydarze Q (ukazanych w filmach i nie) wraz z zarysem najwa niejszych wydarze Q ca ej historii. Dla fanów przebojowe- go albumu Daft Punk z muzyk @ pochodz @c@ z filmu TRON: Dziedzictwo przewidziano aplikacj E Daft Punk Music . Mo na dzi Eki niej zapozna 6 si E z histori @ duetu, ods ucha 6 wybrane utwory pochodz @ce z albumu oraz obejrze 6 teledysk Derezzed 21 wraz z filmowym teaserem, w którym wyko- rzystany zosta  specjalnie napisany dla tego materia u temat muzyczny. Po

______21 Co ciekawe, sam teledysk to tego utworu dodaje nowe elementy do mitologii TRON-a (tak e dzi Eki obecnej w nim odtwórczyni filmowej postaci Quorry – Olivii Wilde). Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 123 zaspokojeniu apetytów audialnych u ytkownik wraz z kolejn @ kategori @ materia ów otrzymuje obfit @ galeri E zdj E6 i plakatów promuj @cych film. Zabawnym zbiorem ciekawostek jest natomiast dzia  Activities . Jest to lista kilku „aktywno \ci”, na które sk adaj @ si E m.in.: mo liwo \6 wydrukowania, a nast Epnie samodzielnego sklejenia prostych modeli filmowych \wiat o- cykli oraz sylwetek g ównych bohaterów, a tak e plansz, które po wydru- kowaniu s u@ jako kolorowanki, zawieszki na drzwi i do kluczy czy te … uroczysto \ciowe zaproszenia z sylwetkami Sama Flynna i pozosta ych postaci. Downloads to dzia , w którym odnale 6 mo emy plakaty, tapety czy te  wygaszacze ekranu przeznaczone do \ci @gni Ecia na komputer i iPhone’a, ale tak e specjalne bannery, za pomoc @ których mo emy ozdobi 6 nasze Facebookowe konto motywami filmowymi. News to kategoria odnosz @c@ si E do najnowszych informacji zwi @zanych z filmem. Products jest z kolei ob- szernym katalogiem produktów zwi @zanych z TRONem . Odszuka 6 tu mo- emy dowolny gad et w dzia ach Books , Electronics (dost Epny jest na przy- kad fotel dla graczy zawieraj @cy motyw filmowego kostiumu programów), Toys , Mobile (gry na telefony komórkowe) i Apparel (koszulki, czapeczki, buty, kolczyki, okulary, a nawet stroje dla motocyklistów à la TRON ). Ostatnie dwa has a g ównego menu to Partners (zawieraj @cy list E koncer- nów promuj @cych film, jak Coca-Cola, Asus czy VISA) oraz Sweepstakes (zbiór konkursów z nagrodami). Pisz @c o oryginalnym TRONie z roku 1982 wspomnia em, i  film ten od- czytywany jest dzi \ jako zapowied  wspó czesnych refleksji dotycz @cych funkcjonowania technologii w naszym yciu. Nawet je \li filmowa metafora ludzi-programów wci @ wydaje si E jeszcze zbyt dos owna, to i tak mo na odnie \6 j @ do opisywanej przez de Kerckhove’a ery wszechkonektywno \ci – zrównania \wiata naturalnego i \wiata wirtualnego jako ród a wzorców. Jak ironicznie podsumowuje ten aspekt Kazimierz Krzysztofek: „Wszystko ma by 6 smart : domy, samochody, zmywarki, sp uczki klozetowe i tym po- dobne – ka de z tych urz @dze Q ma by 6 samo w sobie bogate w media ”22 . Wszechobecno \6 mediów, w oryginalnym TRONie traktowana jeszcze jako co \ fantastycznego, jest udzia em naszej codzienno \ci. Dlatego te  TRON: Dziedzictwo okazuje si E by 6 doskona ym wytworem swoich czasów. Ju  nie tyle zapowiada, ale po prostu jest fenomenem multimedialnym, zarazem stwarzaj @cym i wykorzystuj @cym potrzeb E swojego w asnego eksplorowa- nia za pomoc @ najró niejszych mediów i nieustannego reprodukowania informacji sk adaj @cych si E na jego w asny mit. Film, a w a\ciwie zjawisko

______22 K. Krzysztofek, Zdekodowane kody , [w:] Kody McLuhana. Topografia nowych mediów , red. A. Maj, M. Derda-Nowakowski, Katowice 2009, s. 18. 124 Tomasz aglewski

(czy te  – jak coraz cz E\ ciej mówi si E à propos blockbusterów w ramach kampanii promocyjnych – wydarzenie), którego elementem jest dzie o Jose- pha Kosinskiego to kod; zbiór artefaktów, których wzajemne zestawianie powierza si E dzia alno \ci widzów czy te  raczej prosumentów. Jaki wi Ec obraz cyberkultury wy ania si E z pojedynczego zaledwie arte- faktu produktu pt. TRON: Dziedzictwo , którym jest jego oficjalna strona in- ternetowa? Bez trudu mo na by odnie \6 poczynione wcze \niej konstatacje na temat g E bi czy widzenia na wylot do konkretnych aplikacji. Strona ofe- ruje swemu u ytkownikowi kompleksow @ wiedz E na temat ka dego aspektu \wiata TRON-a – od biografii aktorów po filmy o realizacji efektów specjal- nych. Ale \wiat ten staje si E jednocze \nie \wiatem dost Epnym na wyci @gni E- cie r Eki w a\ciwie wsz Edzie. Dzi Eki aplikacjom komórkowym, gad etom, wycinankom przestaje by 6 abstrakcyjnym kinowym bytem, a staje si E ro- dzajem aktywno \ci, czym \ co robimy dla przyjemno \ci. Jednocze \nie za- prasza si E nas do tego, aby bawi 6 si E proponowanym uniwersum – st @d proste gry oraz klipy audio i wideo, które pozwalaj@ raz jeszcze zbli y6 si E do oferowanej marki wprost informuj @cej, i  to co widzieli \my w kinie, to dopiero pocz @tek przygody. Powy sze wnioski kieruj @ na wa ne zagadnie- nie cyberkultury zwi @zanej z przemys em kultury popularnej. Chc @c zdefi- niowa 6 uczestnika tej spo eczno \ci, nale aoby powo a6 do ycia figur E (pseudo-?) fana jako w a\ciwego adresata witryny TRON-a . Jak pisa  o dzia- aniach stricte fanowskich Piotr Siuda: „Skupieni w fandomach fani to grupa odbiorców tekstów medialnych niezwykle zaanga owana w proces odbioru. Po pierwsze, maj @ oni ogromn @ wiedz E na temat ulubionego produktu, wie- lokrotnie go odczytuj @, obcuj @ z nim nie raz czy dwa, ale wr Ecz kilkadziesi @t, je \li nie wi Ecej. Po drugie, fan jest idealnym konsumentem, staraj @cym si E zakupi 6 wszystko lub prawie wszystko, co z danym produktem jest zwi @za- ne. Po trzecie, fan poprzez wtórn @ produkcj E d @ y do intensyfikacji swojej przyjemno \ci wynikaj @cej z kontaktu z danym tekstem – jest nie tylko kon- sumentem, ale i twórc @”23 . Od go \ci portalu filmu TRON: Dziedzictwo wymaga si E takiego w a\nie zaanga owanego odbioru. Nie nale y zagl @da 6 tu na chwil E, aby obejrze 6 zwiastun czy przeczyta 6 opis fabu y. Zamiast tego czeka nas odkrywanie kolejnych pok adów fikcyjnego \wiata, jego „wielokrotne odczytywanie”, totalna konsumpcja czy wspó konstruowanie poprzez kreowanie swych wasnych bohaterów proponowanej gry. TRON okazuje si E wreszcie wszechmedialny – ostatecznie mo e wyl @dowa 6 równocze \nie na pulpitach komputerów, w pami Eciach telefonów i na biurkach dzieci jako wykonany ______23 P. Siuda, Wp yw Internetu na rozwój fandomów, czyli o tym jak elektroniczna sie 6 rozwija i popularyzuje spo eczno \ci fanów , [w:] Media i spo ecze Qstwo. Nowe strategie komunikacyjne , red. M. Soko owski, Toru Q 2008, s. 239. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 125 z papieru model. Nawi @zuj @ce si E w ten sposób niezwyk e przywi @zanie do marki jest zal @ kiem specyficznej, zaprojektowanej w celach konsumpcyj- nych cyberkultury, która staje si E kolejn @ siatk @/pow ok @ multimedialnych tekstów nak adan @ na \wiat materialny. T-shirty z logo filmu, zaprojekto- wane zgodnie z jego estetyk @ fotele czy akcesoria komputerowe to widocz- ny przyk ad wzorcowania \wiata naturalnego na mod E tego cyfrowego. Jako mniej lub bardziej \wiadomi fani, nie tylko TRON-a , ale ka dego prak- tycznie tekstu popularnego docieraj @cego do nas poprzez kana y multime- dialne i w @ czanego w obr Eb naszej codzienno \ci, konstruujemy dzi \ wokó  siebie kolejne cyberkultury. S @ to wypadkowe naszych w asnych aktywno- \ci oraz technicznie zapo \redniczonych i dostarczanych nam produktów zwi Ekszaj @cych na nie popyt. Je \li zatem wspomnie 6 s owa Henry’ego Jen- kinsa, który g osi, i  to fani s @ pierwsz @ i najpr E niej dzia aj @c@ grup @ u yt- kowników nowych technologii, nie dziwi fakt, e nowomedialne przekazy konstruowane s @ w a\nie jako teksty pro-fanowskie. TRON nale aoby uzna 6 za modelowy wr Ecz przyk ad opowie \ci transmedialnej, opisywanej przez Henry’ego Jenkinsa. Mamy tu bowiem do czynienia z potencjalnie niesko Qczon @ histori @, któr @ ró ne media mog @ rozwija 6 w dowolnych kierunkach i która dociera do odbiorców poprzez wszelkie mo liwe platformy medialne. Z jednej strony mi o\nicy marki w ramach ekspansji wyj \ciowego \wiata otrzyma 6 maj @ chocia by serial TRON: Uprising , zapowiadany na rok 2012, a przedstawiaj @cy wydarzenia dziej @ce si E pomi Edzy pierwsz @ a drug @ cz E\ ci @ filmowej sagi. Z drugiej natomiast proponuje si E im „markow @” odzie  czy napoje Coca-Cola Zero ozdobione logotypem filmu. Ów multimedialny marketing opiera si E na niesko Qczonej paratekstualizacji historii, na wytwarzaniu kolejnych obsza- rów przeznaczonych do jej kontemplowania. Zjawisko to najlepiej daje si E opisa 6 za pomoc @ terminu „d ugi ogon” zaproponowanego przez Chrisa Andersona 24 . Korporacja Disneya – promuj @c swój produkt, jakim jest TRON – korzysta z dok adnie tych samych mechanizmów, które opisuje w swej ksi @ ce Anderson. Istnieje zatem produkt g ówny, jakim jest film – film, nale y doda 6, adresowany do ka dej grupy wiekowej i spo ecznej. Znajduj @ si E w nim elementy melodramatu, sensacji i fantastycznej przygo- dy, a ca o\6 okraszona zostaje w @tkiem mistycyzmu (obecnego w relacji Kevina Flynna – prezentowanego jako posta 6 boska – i jego adwersarza, programu CLU prezentowanego jako posta 6 szata Qska) i przebojow @ mu- zyk @ Daft Punk.

______24 Zob. Ch. Anderson, Dugi ogon. Ekonomia przysz o\ci – ka dy konsument ma g os , t um. B. Ludwiczak, Pozna Q 2008. 126 Tomasz aglewski

W \lad za filmem (b Ed@cym, podobnie jak wspomniany wcze \niej Park Jurajski , zaledwie pretekstem) pod @ aj @ produkty kierowane do bardzo specyficznych grup odbiorców – graczy, posiadaczy iPhone’ów, m odych czytelników czy najbardziej zagorza ych fanów serii chc @cych posiada 6 stroje g ównych bohaterów. Kontynuowana w ten sposób paratekstualizacja wyra nie widoczna jest tak e na przyk adzie omówionej strony interneto- wej. Znajduj @ si E tu kategorie odnosz @ce si E do ka dego pojedynczego ele- mentu marki, przez co zarówno gracze, jak i mi o\nicy muzyki Daft Punk odnajduj @ co \ dla siebie. T E eksplozj E gad etów po raz kolejny trafnie defi- niuje Jenkins, pisz @c o kluczowej dla dzisiejszego Hollywood strategii kon- struowania \wiatów 25 . Jak zauwa a autor – twórcy wspó czesnych przebojów filmowych najwi Ecej uwagi po \wi Ecaj @ wykreowaniu mo liwie jak najbogat- szego \rodowiska filmowego. Celem nie staje si E ju  skonstruowanie lo- gicznej, zamkni Etej historii, ale wr Ecz przeciwnie – maksymalnie otwartej i wymagaj @cej dopowiedzenia konstrukcji. Ow @ konstrukcj @ jest \wiat (TRONa , Wadcy Pier \cieni , Avatara ), który ma wydawa 6 si E na tyle interesu- j@cy, by odbiorca zechcia  zatrzyma 6 si E w nim na d uej 26 . Kategoria „zatopienia si E” jest tu wyj @tkowo trafnym terminem. Jak na- pisa em wcze \niej, dzisiejsze g o\ne filmy zapowiada si E ju  nie w formie typowo kinowych atrakcji, ale jako multimedialne wydarzenia. Sformu o- wania tego u ywa si E w szczególno \ci w odniesieniu do filmów 3D – a ta- kim jest w a\nie TRON: Dziedzictwo . Trójwymiarowe kina IMAX staj @ si E wr Ecz nowymi \wi @tyniami takich w a\nie filmów-wydarze Q, w których widz nie „ogl @da”, ale „do \wiadcza” filmu 27 . Trop ten, wywiedziony z dzi- siejszego renesansu technologii stereoskopowej, stanowi interesuj @c@ meta- for E szerszej kategorii procesów sk adaj @cych si E na kultur E popularn @. Opisan @ wy ej „sztuk E budowania \wiatów” opowie \ci transmedialnych równie  mo na odczyta 6 jako przestrze Q „do \wiadczania”, a nie wy @ cznie korzystania z okre \lonych marek medialnych. Poruszanie si E w ramach gEstej siatki paratekstów staje si E pseudointeraktywnym i pseudoimmer- sywnym (to kolejna kategoria powielana podczas promocji filmów 3D) do- \wiadczeniem. Odbiorca znajduje si E w roli gracza (podobnie jak w TRO- Nie ) „wepchni Etego” w \wiat ró norakich produktów wymagaj @cych od niego okre \lonych aktywno \ci.

______25 H. Jenkins, dz. cyt., s. 111. 26 W licznych wywiadach Joseph Kosinski podkre \la , i  najwi Ekszym wyzwaniem dla realizuj @cej TRON: Dziedzictwo ekipy by o w a\nie zbudowanie od podstaw fantastycznej i wci @gaj @cej rzeczywisto \ci. 27 Na plakatach filmów wy \wietlanych w kinach IMAX niemal zawsze stosuje si E sformu owanie „Experience it in IMAX”. Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 127

Po raz kolejny pow oka cyberkultury zdaje si E dominowa 6, zmuszaj @c osoby chc @ce zg E bi 6 \wiat TRONa do aktywnych dzia aQ sensotwórczych. Dlatego te , tu  przed przej \ciem do opisu omówionej strony internetowej okre \li em j @ jako przestrze Q ergodyczn @ lub pseudointeraktywn @. W oczywisty sposób nie oferuje ona interakcji, nie umo liwia kontaktu z jak @\ cyfrow @ \wiadomo \ci @, ale otwiera przed nami siatk E potencjalnych informacji wymagaj @cych eksploracji i operacji na znaczeniach. Za kluczo- wy uwa am tutaj pomys  wykorzystuj @cy poetyk E gry TPP, dzi Eki któremu odwiedzaj @cy stron E mo e aktywnie porusza 6 si E po zrekonstruowanych przestrzeniach znanych z filmu. Tego typu zabieg wysy a wyra ny sygna  zapraszaj @cy do poszerzenia naszej wiedzy o marce TRON , ale ma tak e sprawia 6 wra enie, jakby \my stali si E cz E\ ci @ opowiadanego przez ni @ \wia- ta. Seans 3D, przygoda z gr @ komputerow @ czy nawigacja po wirtualnej bazie danych filmu s uy6 maj @ „wrzuceniu” nas do \rodka fikcyjnej opo- wie \ci. Wszechogarniaj @ce gad ety, sprzyjaj @ce wyrabianiu w nas zacho- wa Q profanowskich, maj @ zwi Eksza 6 wra enie immersji, otaczania nas przez rzeczywisto \6 TRONa . Tak oto zaprojektowana w celach marketin- gowych cyberkultura ostatecznie przybiera posta 6 nie tylko narzucanych nam odgórnie norm, ale i ch Etnie przez nas samych realizowanych (i wspó konstruowanych) dyrektyw medialnie zapo \redniczonych. W przeciwie Qstwie do swego poprzednika, TRON: Dziedzictwo ko Qczy si E pozytywnym akcentem. Je \li Lisberger egna  si E z widzami dwu- znaczn @ aluzj @ na temat komputeryzacji naszego \wiata, to Kosinski propo- nuje w tym miejscu z gruntu odmienn @ scen E. Sam Flynn opuszcza cyfrowy wymiar, ale nie sam. Wraz z nim na drug @ stron E lustra przechodzi tak e Quorra – program o kobiecym wygl @dzie, który w wyniku niewyja \nionych okoliczno \ci – a jak e! – staje si E cz owiekiem 28 . Ostatnia sekwencja, w któ- rej Sam i Quorra podziwiaj @ wschód s oQca jad @c na motorze, to odwróce- nie metafory Lisbergera. Bo skoro program dostrzega naturalne pi Ekno na- szej rzeczywisto \ci, to mo e nie jest z ni @ jeszcze tak najgorzej? Przypomina si E w tym miejscu ostatnie zdanie, które pada w finale drugiej cz E\ ci Termi- natora Jamesa Camerona tu  po tym, jak przys any z przysz o\ci cyborg pope nia „samobójstwo”, aby uniemo liwi 6 dalszy rozwój \mierciono \nej technologii: „Skoro maszyna nauczy a si E docenia 6 ludzkie ycie, to mo e my te  potrafimy?”.

______28 Quorra nie jest jednak typowym programem napisanym przez zewn Etrznego uytkownika. Z filmu dowiadujemy si E, i  jest ona tzw. ISO – Izomorficznym Algorytmem, czyli programem, który narodzi  si E sam, a nie zosta  stworzony. W tym wzgl Edzie bohaterka stanowi prób E pogodzenia elementu natury oraz technologii i dlatego – prawdopodobnie – mo e ona przenie \6 si E do \wiata rzeczywistego. 128 Tomasz aglewski

TRON: Dziedzictwo nie straszy hegemoni @ technologii, gdy  sam bierze udzia  w jej projektowaniu. Jako opisany powy ej produkt nastawiony na totaln @ konsumpcj E, film Kosinskiego osi @ga swój cel – powo uje do ycia wasny wycinek cyberkultury. O to, e b Edzie ona trwa 6, mo na by 6 spo- kojnym – za chwil E ruszy kampania promocyjna wyda Q DVD i Blu-ray, pojawi @ si E kolejne gry i komiksy, a ju  teraz mówi si E o planach realizacji nast Epnej cz E\ ci kinowego filmu. [wiadomo \6 marki b Edzie zatem pod- trzymywana, a wraz z ni @ nie przeminie kolejny popkulturowy rezerwuar tre \ci, która wraca 6 b Edzie do nas na YouTube. Fikcyjna fabu a o cz owieku zdolnym przenosi 6 si E do \wiata komputerów nie jest ju  zatem wy @ cznie fantazj @, ale niemal e reporterskim sprawozdaniem z zachowa Q coraz modszych, „otoczonych przez media” pokole Q. Niniejszej analizy jako – co nieuniknione – kolejnego fragmentu otaczaj @cego TRON dyskursu nie mo - na zatem zako Qczy 6 inaczej, ni  jedynie cytuj @c charakterystyczn @ formu E , której u ywa  znany z pierwszej cz E\ ci Master Control Program: end of line – koniec przekazu.

BIBLIOGRAFIA

Anderson Ch. (2008), Dugi ogon. Ekonomia przysz o\ci – ka dy konsument ma g os , t um. B. Ludwiczak, Pozna Q Burgess J., Green J. (2009), YouTube. Online video & Participatory Culture , Cambridge Castells M. (2008), Spo ecze Qstwo sieci , t um. M. Marody, K. Pawlu \, J. Stawi Qski, S. Szy- ma Qski, Warszawa de Kerckhove D. (1996), Pow oka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywisto \ci , tum. W. Sikorski, P. Nowakowski, Warszawa Filiciak M. (2006), Wirtualny plac zabaw. Gry sieciowe i przemiany kultury wspó czesnej , War- szawa Gwó d A. (2010), Obok filmu, mi Edzy mediami , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków Helman A., Ostaszewski J. (2007), Historia my \li filmowej. Podr Ecznik , Gda Qsk Jenkins H. (2007), Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów , t um. M. Berna- towicz, M. Filiciak, Warszawa Kluszczy Qski R.W. (2010), Sztuka interaktywna. Od dzie a instrumentu do interaktywnego spektaklu , Warszawa Ko ody Qski A. (1989), Dziedzictwo wyobra ni. Historia filmu SF , Warszawa Krautkrämer F. (2010), Poszerzenie strefy granicznej – paratekst w filmie , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków Krzysztofek K. (2010), Paratekst jako postfabrykat kultury , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków – Zdekodowane kody (2009), [w:] Kody McLuhana. Topografia nowych mediów , red. A. Maj, M. Derda-Nowakowski, Katowice Manovich L. (2006), JEzyk nowych mediów , t um. P. Cyprya Qski, Warszawa Pejza  elekTRONiczny – o znaczeniu multimedialnych paratekstów 129

Radkowska-Walkowicz M. (2008), Od Golema do Terminatora. Wizerunki sztucznego cz o- wieka w kulturze , Warszawa Siuda P. (2008), Wp yw Internetu na rozwój fandomów, czyli o tym jak elektroniczna sie 6 rozwi- ja i popularyzuje spo eczno \ci fanów , [w:] Media i spo ecze Qstwo. Nowe strategie komunika- cyjne , red. M. Soko owski, Toru Q Sk adanek M. (2010), Parateksty w \rodowiskach informacyjnych mediów interaktywnych , [w:] Pogranicza audiowizualno \ci. Parateksty kina, telewizji i nowych mediów , red. A. Gwó d, Kraków