Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті Əөж: 632.7.9:57:574 (574.51

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ƏӨЖ: 632.7.9:57:574 (574.51) Қолжазба құқығында

МОМБАЕВА БЕКЗАТ КУНСАЛИЕВНА

Оңтүстік-Шығыс Қазақстан жағдайында сексеуілдің (Chenopodiáceae; Haloxylon) қаттықанатты-зиянкестерінің (Insecta:Coleoptera) биологиясы, экологиясы жəне оларға қарсы күресу шараларын ұйымдастыру.

6D081100 - Өсімдік қорғау жəне карантин

Философия докторы (PhD) дəрежесін алу үшін дайындаған диссертация

Ғылыми кеңесшілер Биология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор Таранов Б. PhD, professor, Agricultural University-Plovdiv, Bulgaria HarizanovaV.B.

Қазақстан Республикасы Алматы, 2018 МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР...... 4 АНЫҚТАМАЛАР...... 5 БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР...... 6 КІРІСПЕ...... 7 1 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІ...... 12 1.1 Зерттеу нысаны...... 12 1.2 Зерттеу əдістері...... 15 2 ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ АЙМАҒЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ...... 20 3 СЕКСЕУІЛМЕН (HALOXYLON) ҚОРЕКТЕНЕТІН ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРДЫҢ (INSECTA: COLEOPTERA) АННОТАЦИЯЛЫҚ ТІЗІМІ, ҚОРЕКТІК СИПАТЫ ЖƏНЕ МАУСЫМДЫҚ ТОПТАРЫ...... 27 3.1 Қаттықанаттылардың зиянды түрлерінің құрамы...... 27 3.2 Қаттықанаттылардың экологиялық жəне маусымдық топтары...... 33 4 ҚАТТЫҚАНАТТЫ (INSECTA:COLEOPTERA) ЗИЯНКЕСТЕРДІҢ МОРФО-БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ...... 38 4.1 Өлексежегіштер (Silphidae) туыстасы ...... 38 4.2 Тақтамұрттылар (Scarabaeidae) .туыстасы...... 40 4.3 Шыртылдақтар (Elateridae) туыстасы...... 44 4.4 Зерқоңыздар (Buprestidae) туыстасы...... 47 4.5 Кокцинелидтер (Coccinellidae) туыстасы...... 55 4.6 Қараденелілер (Tenobrionidae) туыстасы...... 56 4.7 Отыншылар (Cerambiycidae) туыстасы...... 63 4.8 Жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасы...... 64 4.9 Бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасы...... 67 4.10 Іріңділер (Meloidae) туыстасы...... 76 5 ЗИЯНКЕС-ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРДЫҢ (COLEOPTERA) ШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖƏНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ...... 78 5.1 Екпе сексеуілдің жасына байланысты зиянкес-қаттықанаттылардың түр құрамының қоныстану ерекшелігі...... 78 5.2 Зиянкес-қаттықанаттылармен күресу шараларын жүргізудің оңтайлы даму сатылары жəне мерзімі...... 81 5.3 Сексеуіл өскінін зақымдайтын қаттықанатты зиянкестердің зияндылық шегін анықтау...... 83 5.4 Жаппай кездесетін қаттықанаттылардың имаголарына қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық тиімділігі...... 87 5.5 Сексеуілмен қоректенетін қаттықанатты бөжектерді (Insectа:Coleoptera) зақымдау белгілері арқылы анықтау кестесі...... 91 6 СЕКСЕУІЛДІ ЗИЯНКЕС-ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРДАН ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ...... 93 2 ҚОРЫТЫНДЫ...... 95 ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС...... 97 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...... 98 ҚОСЫМШАЛАР...... 1112

3 НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы диссертациялық еңбекте келесі нормативтік сілтемелер қолданылды: Философия докторы (PhD), бейіні бойынша доктор ғылыми дəрежесін ізденушілерге диссертацияны рəсімдеу ережесі (жоба) - Алматы, 2014; 18.02.2011 ж. № 407-IV ҚРЗ ҚазақстанРеспубликасының «Ғылымтуралы» Заңы; Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 127 бұйрығымен бекітілген Ғылыми дəрежелерді беру Ережесі; ҚР МЖМБС 5.04.034-2011: Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары оқу орнынан кейінгі білім. Докторантура. Негізгі ережелер (2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 өзгертулер); МЕМСТ 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі. Мəтіндік құжаттарға жалпы талаптар. МЕМСТ 2.11-98 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай жүйесі. Норма бақылау. МемСТ 7.32-2001 Ғылыми – зерттеу жұмысы туралы есеп. Рəсімдеудің құрылымы мен ережелері. МЕМСТ 7.1-2003 Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Жалпы құрастыру талаптары мен ережелері. МЕМСТ 21507-81 Өсімдік қорғау. Анықтаулар мен терминдер; Халықаралық зоологиялық номенклатура кодексі (Международный кодекс зоологической номенклатуры (МКЗН) (англ. International Code of Zoological Nomenclature) – 2004).

4 АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сəйкес анықтамалар қолданылған:

Антофаг - өсімдік гүлінің тозаңдарымен қоректенетіндер Бізтұмсықтар (Curculionidae) - имаголары өсімдіктің вегетативті жəне генеративті мүшелерімен қоректенетін, дернəсілдері сабақта, тамырда жəне генеративті мүшелерде дамитын қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Гименофаг- өсімдіктің генеративті мүшелерімен қоректенетіндер Жапырақжегіштер (Chrysomelidae) - имаголары мен дернəсілдері өсімдіктің вегетативті жəне генеративті мүшелерімен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Зерқоңыздар (Buprestidae) - дернəсілдері тамырымен, имаголары генеративті жəне вегетативті мүшелерімен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Зиянкес - ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін кемітетін организмдер Карпофагтар - өсімдіктің тұқымымен қоректенетіндер Кокцинелидтер (Coccinellidae) - имаголары генеративті жəне вегетативті мүшелерімен қоректенетін, дернəсілдері энтомофагтар қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Ксилофаг - дернəсілдері дің жəне бұтақ ішінде жол , салыпүңгіп қоректенетіндер Қараденелілер (Tenobrionidae) - имаголары шіріндімен жəне өсімдіктің вегетативті мүшелерімен, дернəсілдері тамырымен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Қаттықанаттылар - бөжектер (Insecta) табына жататын топ Лимфофаг - сексеуілдің жас өркендерінің ұлпасын шайнап, сөлімен қоректенетіндер Өлексежегіштер (Silphidae) - дернəсілдері жапырақтарымен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Ризофаг - дернəсілдері тамырдың ішінде, тамыр мен діңнің жалғасқан жерінде қоректенетіндер Таксономия - жіктелу жүйесіндегі униноминалдық дəрежелер Тақтамұрттылар (Scarabaeidae) - дернəсілдері тамырымен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Қоректік байланыс - қоректік байланыс Филлофаг- өсімдік өскінімен жəне өркенімен қоректенетіндер Фитофаг - өсімдік қоректілер Шыртылдақтар (Elateridae) - дернəсілдері тамырымен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын туыстас Энтомофагтар - өсімдіктің діңімен қоректенетіндер Энтомофауна - бөжектер фаунасы

5 БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АҚ - Акционерлік қоғам БҒМ - Білім жəне ғылым министрлігі БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы ҒЗИ - Ғылыми-зерттеу институты КО - Кедендік одақ КСРО - Кеңестік Советтік Социалистік Республикасы ҚазОШАҒЗИ - Қазақ орман шаруашылығы жəне агроорманмелиорация ғылыми зерттеу институты МЕМСТ - мемлекеттік стандарт м.ж. - метр жолақ млн. - миллион РҒА - Ресей Ғылым академиясы э.к. - эмульция концентраты °С - цельсий градус

6 КІРІСПЕ

Зерттеу жұмыстарының өзектілігі. Шөл аймағындағы ландшафтардың басым бөлігін сексеуіл ормандары мен табиғи жайылым алып жатыр. Шөл экожүйелеріндегі өсімдіктердің сақталуы жəне өнімділігі көптеген абиотикалық, биотикалық жəне антропогендік жағдайға байланысты. Соңғы жылдары зерттеу аймағындағы, шөл экожүйесіндегі өсімдіктер флорасы, абиотикалық факторлардың (теператураның жоғарлауы, құмды дауыл) əсерінен болатын топырақ жəне өсімдік деградациясының артуына алып . келуде Сонымен қатар, антропогендік əсерлер де белең алуда. Сексеуілді отынға дайындау жəне ретсіз мал жайылымдарын дұрыс пайдаланбағандықтан 12 млн. гектардан аса жерлер шаруашылық айналымынан шығып, шөлге айналуда [1]. Шөлге айналу үрдісін тоқтату қазіргі кездің жаһандық мəселелерінің бірі, бұл құбылыс əлемдегі көптеген мемлекеттердің экономикасының тұрақсыздығына əкеліп соқтыруда. Шөл аймағындағы ландшафтардың басым бөлігін сексеуіл ормандары мен табиғи жайылым алып жатыр. Шөл алқаптары тек қана жайылым үшін емес, сонымен қатар бұл алқаптар мұнай, уран жəне т.б. табиғи ресурстарды алу мақсатында да пайдаланылады. Сондықтан Қазақстанның шөл аймақтары үлкен экономикалық əлеуеттің көзі деуге болады. Шөлді аймақтың табиғатын жүйесіз қолданудың арқасында, сонымен қатар экологиялық өзгерістердің (құрғақшылықтың жиі қайталануы, климаттың өзгеруі) əсерінен шөлге айналу үрдісі қарқынды жүруде. Қазіргі уақытта, осы бірегей табиғи кешендегі өсімдіктер жамылғысын жəне оның биоалуантүрлілігін сақтау үшін көптеген мəселелерді шешуді қажет етеді. Жағымсыз факторлардан туындайтын келеңсіз жағдайларды тоқтату үшін, шөл өсімдіктерінің ішінде сексеуілді қолдан өсіру əдісінің орыны өте үлкен. Сексеуіл ормандарын қайта қалпына келтіру мақсатында «Шөлге айналу процесімен күресуге арналған халықаралық бағдарлама» бойынша əр жыл сайын сексеуіл ағашын қолдан өсіру ауқымы артып келеді[2]. Мысалы, Алматы облысындағы Бақанас мемлекеттік мекемесінің орман орналастыру ауқымы 1 млн 574 мың гектардан асады, соның ішінде 1 млн 254 гектардан астам жерді қара сексеуіл, 365 мың гектардан астам ақ сексеуіл алып жатыр [3]. Шөл аймағындағы ормандарды қайта қалпына келтіру жəне оларды зиянкестерден қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының «Шөл ормандарын жаңғырту үшін сексеуілді жəне басқада құм көшуін тоқтатқыш өсімдіктерді егу» жобасы аясында, жыл сайын сексеуіл егу жұмыстары ауқымды жүріп жатыр деуге болады [4]. Бірақ, егілген сексеуілдің өскіндерінің өсу қарқыны ойдағыдай нəтиже бермей келе жатыр [5]. Сексеуілдің толық дамып жетілуіне негізгі əсерлер қатарына биотикалық факторларды жатқызуға болады жəне оның ықпалы зор екенін айтуға болады. Мəселен, 20 ғасырдың 80- 90-шы жылдардың басында жəне 21 ғасырдың алғашқы онжылдығында жүргізілген зерттеулерде сексеуілдің вегетативті, генеративті мүшелері мен тамырын көптеген зиянкестермен зақымдалатыны келтірілген, оның ішінде

7 бөжектердің көптеген түрлері, сексеуіл өскіндері мен тұқымдарының өміршеңдігін төмендететіні туралы мəліметтер келтірілген [6-8]. Қазақстанның шөл жəне шөлейт аймақтарындағы жайылым өсімдіктерімен қатар, ең маңыздысының бірі сексеуіл ағашы. Ол, Қазақстанның жалпы орман қорының 52%-ын құрайды жəне шөл аймақта орман құратын жалғыз ағаш тектес өсімдік. Өткен ғасырдың екінші жартысының, 80-ші жылдарынан бастап сексеуіл ағашы өсетін аумағының көлемі азайып кетті. Осы мəселе бойынша, сексеуіл ағашын қолдан өсіру арқылы көлемін ұлғайту, жергілікті орман шаруашылықтарында қолға алына бастады. Ал, сексеуілді қолдан егу кезінде, зиянкестер олардың жас өскіндеріне едəуір зиян келтіріп, қайта егу мəселесі туындайды. Келешекте, екпе сексеул аумағын көбейту көптеген жұмыс түрлерін кешенді түрде жүргізу арқылы іске . Егілген асады сексеуіл өскіндерінің өсіп кетуі көптеген жағдайларға байланысты, солардың ішіндегі ең маңыздысының бірі сексеуілді зиянкес организмдерден қорғау. Миллиондаған гектар жерді алып жатқан сексеуілдің табиғи ормандарын қорғау жəне сексеуілдің қолдан егілген алқаптарының көлемін ұлғайту көптеген мəселелерді (агротехника, тұқым шаруашылығы, зиянкестерден қорғау жүйесі т.б.) шешу арқылы жүзеге асады. Бүгінгі таңда аталған мəселе бойынша, сексеуілді зиянкестерден, оның ішінде, сексеуілді зақымдайтын қаттықанатты бөжектерден қорғау проблемасы əлі толық шешілген жоқ деп айтуға болады. Сексеуілдің негізгі зиянкестерінің арасында, қаттықанатты- бөжектер(Insecta: Coleoptera) түр құрамы жəне зиянкестілігі жағынан алдыңғы қатарда тұр. Олар сексеуілдің тамырын, діңін, бұтағын жəне генеративті мүшелерімен қоректеніп, өсімдіктің жақсы өсуіне кедергі жасайды. Сонымен қатар, қаттықанаттылардың биологиялық ерекшеліктері, қоректік байланыстары, таралуы, зиянкестілігі, түр құрамы, маусымдық топтары толық анықталмаған жəне олармен күресу жолдары шешілмеген. Осы бағытта, сексеуілдің негізгі зиянкестері ретінде бөжектер (Insecta) табының қаттықанатты (Сoleoptera) тобына жататын зиянды түрлерімен күресу шаралары толық жасалынбай келеді. Шаруашылық жəне экономикалық жағынан алғанда, бөжектер (Insecta) табына жататын қаттықанаттылардың түрлері ауылшаруашылық дақылдары, орман, жеміс ағаштары мен жайлым өсімдіктерімен қатар сексеуілдің маманданған зиянкестері ретінде белгілі. Жоғарыда аталып өткен мəліметтерге байланысты қазіргі уақытта сексеуілді зиянкес-бөжектерден, соның ішінде қаттықанаттылардан, əсіресе сексеуіл ағашын қолдан өсірген алқаптарда қорғау мəселесі туындап отыр. Өйткені, соңғы уақытттарда сексеуілді егу мəселесін мемлекеттік ұйымдар (орман шаруашылығы) республикалық деңгейде қолға алып отыр. Қорыта келгенде, зиянкес организмдерден, соның ішінде зиянкес- қаттықанаттылардан қорғау жолдары (химиялық, агротехникалық, биологиялық, шаруашылықты ұйымдастыру) толық зерттелмеген жəне бүгінгі күннің шешілмей жатқан мəселелерінің бірі деп айта аламыз. Бізге дейінгі шыққан ғылыми мəліметтерге шолу негізінде - зиянкес бөжектердің (Insecta) ішінде, қаттықанаттылар (Coleoptera) сексеуілдің барлық

8 өсу кезеңдерінде жəне оның барлық мүшелерімен қоректенетін жаппай кездесетін жəне маманданған түрлерінің био-экологиялық ерекшеліктерін мəліметтермен толықтыру, фенологиясын нақтылау, оңтайлы даму сатыларын анықтау, күресу шараларын іздестіру жұмыстары алдыңғы қатарда тұр. Табиғаттағы биогендік факторлардың ішінде, қаттықанаттылардың өсімдіктермен қоректік байланысы, олардың табиғи жайылым шөптері мен сексеуілдің өнімділігіне əжептеуір ықпалын тигізетіні . Олар белгілі өсімдіктердің жапырағымен, сабағымен, тамырымен, гүлімен жəне тұқымымен қоректеніп, сексеуілдің, əсіресе көктемгі уақыттарда, бірінші жылғы сексеуіл өскіннің өсіп-өнуіне, үлкен жастағы сексеуілдің генеративті мүшелерінің толық жетілуіне кедергі жасайды, сондықтан қаттықанаттылардың маусымдық зиянкес топтарын анықтау да сексеуілді өскінінен бастап қорғау шараларын ұйымдастыру бүгінгі күннің экономикалық мəселердің. Осыған бірі байланысты қазіргі уақытта сексеуілмен қоректенетін қаттықанаттылардың биологиялық ерекшеліктерін толықтыру, фенологиясын, зияндылығын анықтау жəне зиянкес түрлерден сексеуіл егістігін қорғау шараларын ұйымдастыру қажеттілігі туындап отыр. Қорыта айтқанда, əдеби мəліметтерді жəне зерттеуден алынған ғылыми деректерді пайдалана отырып, философия ғылымдарының PhD ғылыми дəрежесін алу үшін, диссертациялық жұмысты жазуға толық негіз болды. Жұмыстың мақсаты: Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл аймағы жағдайында сексеуілді (Chenopodiáceae: Haloxylon) зақымдайтын қаттықанаттылардың (Insecta: Coleoptera) түр құрамын нақтылау, негізгі зиянкес түрлерінің биологиясын зерттеу жəне оңтайлы даму сатысын анықтап, зиянкес түрлеріне қарсы күресу шараларының тиімді тəсілдері мен жолдарын қарастыру. Зерттеу нысаны - сексеуілмен қоректенетін бөжектер (Insecta) табына жататын қаттықанаттылар (Coleoptera) тобының зиянкес түрлері. Зерттеу пəні - нсектицидтерді сынау: кинмикс, актелик, кинфос. Зерттеу міндеттері: мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды: - зерттеу аймағы жағдайында сексеуілді (Chenopodiáceae, Haloxylon) зақымдайтын қаттықанаттылардың (Insecta:Coleoptera) негізгі зиянкес түрін нақтылау; - сексеуілді зақымдайтын қаттықанаттылардың қоректік байланысын анықтау; - қаттықанаттылардың маусымдық топтарын анықтау; - зиянкес-қаттықанаттылармен күресу шараларына негіздеме , ретінде олардың оңтайлы даму сатысын анықтау; - сексеуіл өскінін зақымдайтын қаттықанаттылардың зияндылық шегін анықтау; - сексеуілді зақымдайтын зиянкес-қаттықанатты түрлерімен күресу шараларын ұйымдастыру;

9 - химиялық күресу шараларының биологиялық жəне экономикалық тиімділігін анықтау. Ғылыми жаңалығы. Зерттеу жүргізу барысында, диссертацияның ғылыми жаңалығын анықтайтын төмендегідей нəтижелер алынды: - алғаш рет Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл аймағында сексеуілдің генеративті мүшесін, тамыр жүйесін жəне өскінін зақымдайтын зиянкес қаттықанаттылардың түрлері нақтыланды; - алғаш рет Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл аймағында сексеуілді зақымдайтын негізгі зиянкес қаттықанатты бөжектердің түрлерін зақымдау белгісі арқылы анықтайтын анықтауыш кестесі құрастырылды. - зиянкес қаттықанаттыладың 22 түрінің оңтайлы даму сатысы, зақымдау мүшелері, күресу шаралары ұсынылды. Диссертацияның қорғауға шығарылып отырған негізгі қағидалары. Зерттеу аймағындағы сексеуілді зақымдайтын қаттықанаттылардың зиянкес түрлерін нақтылау, олардың био-экологиялық ерекшеліктері, қоректік байланысы, маусымдық топтары, фенологиялық күнтізбесі, оңтайлы даму сатысын анықтау, негізгі өскін зиянкестеріне қарсы инсектицидтерді сынау, бізтұмсықтар мен қараденелілердің экономикалық зияндылық шегін, сыналған инсектицидтердің биологиялық жəне экономикалық тиімділігін анықтау, күресу жолдарын негіздеу мəселелері қорғауға ұсынылады. Жұмыстың практикалық маңызы. Жүргізілген далалық ғылыми мəліметтер мен тəжірибелердің нəтижелері, сексеуілді зиянкестерден қорғау шараларының жүйесін жасауға негіз болады. Сыналған инсектицидтерді (кинмикс 5%.к.э.-0,2 л/га; актелик 500, к.э. - 2,0 л/га, кинфос э.к. 0,15 л/га) зиянкес-қаттықанаттылардың табиғи жəне сексеуіл екпелерінің өскіндерін қорғау мақсатында, сондай-ақ басқа да зиянкестердің жаппай көбеюіне тосқауыл қою үшін қолдануға болады. Ғылыми зерттеу нəтижелерін өндіріске ұсыну. Ғылыми зерттеудің нəтижесі Алматы облысы Балқаш ауданында атыздық жағдайда «Бақанас орман шаруашылығы» мемлекеттік мекемесінің сексеуіл екпе алқабында (1га) өндірістік сынамадан өтті жəне осы шаруашылыққа енгізілді. Зерттеу нəтижелерінің апробациясы. Диссертация жұмысының негізгі қағидалары мен нəтижелері келесі Халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференцияларында баяндалды: 1. «Еуразияның өсімдік əлемін тиімді пайдалану, сақтау жəне зерттеу» (Алматы, 2017ж.); 2. ҚазОШАҒЗИ құрылуының 60-жылдығына орай «Қазақстанның орман ғылымы: жетістіктері, мəселелері жəне даму келешегі» (Щучинск, 2017ж.); 3. International Science Index: 17-th International Conference on Entomology (Penang, 2015ж.); 4. «Jubilee Scientific Conference, Traditions and Challenges Facing Agricultural Education» Science and Business (Plovdiv, 2015ж.). Жарияланымдар. Диссертация тақырыбы бойынша 8 ғылыми мақала жарияланды, оның ішінде SCOPUS компаниясының деректер базасына кіретін

10 журналда – 1, ҚР БҒМ Білім жəне ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен журналдарда – 3, Халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференцияларында – 2, оның ішінде шетелде өткен конференция материалында – 2. Диссертацияның құрылымы жəне . көлеміДиссертациялық жұмыс кіріспеден, 6 бөлімнен, қорытындыдан, 202 пайдаланылған əдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 111 компьютермен терілген бетте келтірілген, 38 сурет, 23 кесте жəне 8 қосымшадан тұрады. Автор, диссертациялық жұмыстың бағдарламасы бойынша көмектері мен ұсыныстары үшін б.ғ.к., қауымдастырылған профессоры Б.Т.Таранов жəне Phd докторы, профессор В.Б.Харизановаға (Болгария) зор алғысын білдіреді. Сондай-ақ, автор Қазақ ұлттық аграрлық университетінің , ұжымына материалдарды анықтауға көмектескені үшін РҒА «Зоология институтының» аға ғылыми қызметкері б.ғ.д. М.Г.Волковичке (зерқоңыздарды - Buprestidae), б.ғ.д. Б.А.Коротяевқа (бізтұмсықтарды -Curculionoidae), б.ғ.д. А.Л.Лобановқа (отыншыларды - Cerambycidae) зиянкес-қаттықанаттылардың түрлерін анықтауға көмектескені үшін, Алматы облысының табиғи ресурстар жəне табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің қызметкерлеріне далалық жəне зертханалық тəжірибелерді жасауда көрсеткен көмегі үшін алғысын білдіреді.

11 1 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІ

1.1 Зерттеу нысаны Қазақстанда шөл аймағы 140 млн.га құрайды, оның көп бөлігі ксерофитті өсімдіктер, ондағы сексеуіл алқаптарының үлесі (Haloxylon) 49,7%-ын, яғни ол 15 млн астам жерін қамтиды. Сексеуілді шөл ормандары деп те атайды, өйткені оларда бір-біріне əсер ететін төменгі жəне жоғарғы ярустары бар, тіршілік ету ортасында өздеріне-өздері жағдай жасай алады, ағаш биомассасын айтарлықтай дəрежеде (60-70 мың га-ға дейін) өндіре алады, сондай-ақ өзіне тəн энтомофаунасын айта кету керек [9]. Қазақстанда ең үлкен сексеуіл алқаптары солтүстік жəне батыс Аралда, Мойынқұм құмдарында жəне Балқаш көлінің оңтүстік жазық аймақтарында, сондай-ақ Шу жəне Іле алқаптарында, Сарыесікатырауда шоғырланған (сурет 1). Бұл аймақта қолдан отырғызылған сексеуіл алқаптары да бар. Сексеуілдің екі түрі: ақ сексеуіл рельефтің жоғарғы жағында, шағылда, құмдауытта, ал қара сексеуіл – ойпатты жерлерде жəне шөл өзендерінің ескі арналарында кездеседі. Қазіргі кезде табиғи сексеуіл алқаптары халықтың отын ретінде орынсыз пайдалануынан жойылу қаупі бар. Мұнда зиянкес бөжектердің түрлері жаппай көбейіп зақымдау нəтижесінде, өсімдік кауымдастығына айтарлықтай зиян келтіреді [10-11].

Сурет 1 – Іле ойпатындағы қара сексеуіл алқабы

12 Сексеуiл ағаш тұқымдас өсiмдiк, оның Орталық Азия мен Араб елдерiнде онға жуық түрi бар. Қазақстанда ақ сексеуiл, қара сексеуiл жəне Зайсан сексеуiлiн кездестіруге болады. Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк. Негiзiнен құмдауыт i əрсортаңдау жерлерде өседi, құрғақшылыққа бейiм. Оның тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi, бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өседі. Қара сексеуiл ақ сексеуілге қарағанда жуандау əрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi көбiне 7 метрге дейiн жетедi, ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi. Олар шоғырланып өседi. Азияның шөлдi, құмды, сортаң жерлерiнде көп кездеседi. Сондай-ақ, тақыр жерлерде де өсуге бейiм. Сексеуiлдер қоршаған ортаның тепе-теңдiгiн сақтап тұруда ерекше роль атқарады. Дүлей соққан желден құм көштерiн тоқтатады. Сексеуiлдi қорғаныш ететiн жан-жануарлар мен жəндiктер де аз емес. Сексеуіл – грек тілінен Haloxylon аударғанда «тұздыағаш» деген мағына береді. Олар əбден қурағанда топыраққа өте көп мөлшерде тұз , бөлінедісондықтан сексеуілдің діңінің астына көптеген өсімдіктер тіршілік ете алмайды. Сексеуіл егістік қорғау орман алқабын отырғызуда, құмға, əсіресе топырағы тұзданған құмдарға отырғызу үшін пайдаланылады. Осындай қасиеті жоғары сексеуіл ормандарын мемлекет өз қорғауына алды. Сексеуіл тұқымы күздің аяғында пісіп жерге шашылады , дақантар айы жыли бастағанда өне бастайды. Орманшылар күздің аяғында сексеуіл тұқымын жинап, желтоқсан - қаңтардың басында себеді. Себілген сексеуіл тұқымы қысқы ылғалды бойына сіңіріп температура көтеріле бастағанда өсіп шығады. Сексеуіл құмды шөлдің қорғаны, оның құмды бекіту жəне мал азықтық қасиеті өте жоғары [12]. Қазақстанда қара сексеуілді тұқымынан егу жəне олардың жерсінуіне алғашқы тəжірибе жүргізу 1912 жылы Тортоғай (Балқаш өңірі) тəжірибе аймағында жүргізілді. Тұқымынан өнуі жақсы нəтиже көрсетсе, жерсінуі – нəтижесіз болды. Солтүстік Аралда 1952 жылы Соленая бекетіндегі темір жолдың бойына қара сексеуілді қайта жаңғырту кезінде екі-ақ жолақ жерге егілді. Топырақтың 32см тереңдікте жыртылған жеріне екі жолақты əдіспен қолымен суғару арқылы, егу жүйесі қолданылды. Бұл сексеуілдер осы кезге дейін бар. Əрине, осы əдіс үлкен масштабты егін егуге тиімсіз жəне қолайсыз еді [13]. Қара сексеуіл ормандары ауа-райының жылуына байланысты олардың сиреуі жəне зиянкестерге төтеп беру қасиеті төмендеген. Сексеуіл ормандарын қайта жаңғырту мақсатында атқарылып жатқан жұмыстар қазіргі кезде жаңа қарқынмен жүргізіліп жатыр. Бірақ, соңғы 20 жылда Қазақстанның шөл аймақтарының аз ғана аймағын . қамтығанОрман шаруашылығы жұмыстарының тиімділігі төмен дəрежеде болуына келесі себептерді қарастыруға болады: қара сексеуілге берілетін ұсыныс уақыты өткен; орман шаруашылығы мекемелерінің техникалық жабдықтарымен жақсы қамтылмаған. Өткен ғасырдың 80-90-шы жылдары қара сексеуілдің тұқымы сексеуіл алқаптарынан жиналған тұқымның 5%-ы 1-ші сұрыпты, 40%-ы 2-ші сұрыпты, 58%-ы 3-ші сұрыпқа жатқызылды [14].

13 Топырақты жырту қараша - наурыз айларында 25-27см тереңдікте егуді ұсынса, ал А.А.Сычев пен В.С.Каверин Оңтүстік Балқаш аймағында жүргізген зерттеу жұмыстарында жырту жұмыстарын күз кезеңінде 25-27см тереңдікте жүргізу ұсынады [15]. З.Ш. Шамсутдинов [16] сексеуіл тұқымдарын 0,5-1,5см тереңдікте егуді ұсынады. К.А. Пашковскийдің айтуынша температура -50°С- ден асса бірінші кезекте өскіндері үсіп кету қауіпін көрсеткен. Күзгі егу жұмыстары ерте-көктемдік жұмыстардан ешқандай артықшылығы. жоқ Тұқымынан егу ерте көктемде, аяз аяқталысымен жүргізілгені дұрыс, көшеттер 85-95% жерсінеді [17]. С.Х. Хусайновтың [18] айтуынша көшеттердің жылдам жерсінуіне көктемдегі егу жұмыстары күздік егу жұмыстарына қарағанда ыңғайлы екендігін, оны топырақта қыстан қалған ылғалдың мол болуымен байланыстырады. С.А. Барлыбаев Жамбыл облысында сексеуіл ормандарын кеңейту мақсатында жүргізілетін егу жұмыстарының тиімділігі өте жоғары деп көрсетеді. Өзінің зерттеулерінде, олардың сақталуы, өсуі мен дамуы, көктемгі үсікке шалыну қауіпі болмайтындығымен дəлелдеген. Қазақстанның оңтүстігінде күздің соңғы айында жүргізудің өте тиімді екендігін анықтаған. Сондай-ақ Шу аймағында сексеуілді тұқымынан күз мезгілінде егу жолдарын ұсынады [19]. Қара сексеуілдің агротехникалық күтімі бойынша ғалымдарымыздың əртүрлі пікірлері бар. К.А.Пашковский [17, с.7] агротехникалық күтім мүлде керек емес деп есептесе, ал А.А.Сычев, В.С. Каверин [17, с.143] жəне М.Д.Утешкалиев олардың тиімділігі өте жоғары деп есептеді [20]. Қара сексеуіл ормандарын өсіру Орта Азияда Солтүстік Арал жағдайында топырақты баптау арқылы ғана жетістікке жетуге болатынын дəлелдеген. А.Г.Гаель сексеуіл ағашының бойы 3,5м, ал діңінің диаметрі 8-15см болатынын айтқан. Арал өңірінің экологиялық жағдайын ескере отырып, елді мекеннің жағдайын жақсартуға септігін тигізетін шаралардың - бірі кең көлемде ормандандыру жұмыстарын жүргізу болып табылады. Орман экожүйелеріндегі табиғи реттеуіш факторлар қоршаған ортаның экологиялық тепе-теңдігін сақтауға себеп болады [21]. Оңтүстік Балқашта жəне Қазақстанның Оңтүстік- Шығыс жағдайында А.А.Сычев жəне басқа да авторлар егу жұмыстарының 27- 30см тереңдікте күзгі уақытта қараша - желтоқсанда айларына егуді ұсынады [22]. Оңтүстік-Батыс Қазақстан жағдайында деградталған шөл аймақтарында С.А.Абдураймов еңбектерінде де [23] егу жұмыстарын 18-22см тереңдікте күзгі уақытта жүргізген дұрыс деп есептейді. Бұл пікірді Солтүстік Арал жағдайында М.Д.Утешкалиев жəне Р.С. Ахметовтар да [20, с. 56] қолдады. Олар сексеуілді қолдан өсіруді көктемге қарағанда күзгі уақытта жүргізуді ұсынған. Зерттеу жұмыстарының нəтижесі өсімдіктердің жерсінуі 3,0-5,3%-ға, ал сексеуілдің ені 7,4-11,5%-ға өсетіні дəлелденген. Қара сексеуілдің қолдан өсірудің агротехникалық жұмыстары бойынша əртүрлі пікірлер бар. А.А.Сычев [24]. Оңтүстік Балқашта 4 жыл бойы топырақты баптау жұмыстарын сəуір айында жүргізіп, нəтижесінде жерсінуі 31,9%-ға өскендігін байқаған. Егер алғашқы екі жылда баптау жұмыстарын

14 сəуір жəне мамыр айларында, ал қалған екі жылда тек сəуір айында жүргізсе, онда орман ағаштарының жерсінуін 46%-ға өсетінін байқаған. Ал М.Д.Утешкалиев жəне Р.С. Ахметова солтүстік Арал жағдайында вегетация кезеңінде 1 реттік баптау жұмыстары жүргізу арқылы сексеуілдің жерсінуін 6,7%-ға, ал 3-4 реттік қайталануы кезінде 18-20,5%-ға жоғарлайтынын анықтаған. Ылғалы аз аймақтарда қара сексеуілдің жерсінуі мен биіктігі қатар аралығына байланысты. М.Д. Утешкалиеваның зерттеуі бойынша 1-4 жылдық өсімдіктердің қатар аралығы 2м болса, сексеуіл биіктігі 8,2-13%-ға жоғары болатынын анықтаған. Кейбір ғалымдарымыз 5 жылдық сексеуіл екпелерін зерттегенде, 1 қатарлық екпелердің 2 қатарлық екпелерге қарағанда, жерсінуі 8,3%-ға жоғары екенін, ал 3 қатарлықтың 3,5% төмен екені, ал орташа биіктігі 18,7 жəне 3,9%-ды көрсеткен. Топырақты 4 рет қайта өңдеу арқылы сексеуілдің биіктігі 15,9 %-ға, 1 рет өңдеуде 6,6%-ға, ал 3 реттік баптауда 19,2%-ға өсетінін байқаған [20, с.57]. Арал өңірінде көшкін кұмдар мен құмды массивтердің көшуін тоқтату мақсатында көптеген шөл шөптесін өсімдіктері егіледі. Егер табиғи жағдайда көшкін құмдарды тоқтату 15-20 жылда болса, жүзгінді фитомелиорант ретінде егу арқылы бұл процесті 2-3 есе ерте қол жеткізуге болатыны зерттелген [25]. Жалпы алғанда сексеуіл өскіндерінің толық өсіп жетілуі өте төмен, ол біріңғай ортақ талаптардың (топырақты баптау жүйесі, тұқым сапасы жəне зиянкестерден қорғау шаралары) жетіспеушілігінен туындап отыр. Əдеби деректерге сүйене отырып, орман алқаптарындағы қара сексеуілді егудің агротехникалық ұсыныстары көбіне Орта Азия, Ресей Федерациясы жəне Оңтүстік Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде көрсетілген. Ал біздің зерттеу аймағымызда аталған мəселелердің толық шешімі əлі де табылмай отыр.

1.2 Зерттеу əдістері Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлді аймақтарында (құмды, сортаңды жəне топырақты шөлдер) зерттеулер жүргізу материалдары жиналып, жалпыға бірдей қабылданған энтомологиялық əдістер арқылы жүргізілді [26-28]. Негізгі қолданған əдістерді атап айтатын болсақ, көзбен шолу (визуалды), ертеңгілік жəне кешкі уақыттарда ағаштың астына төселген ақ матаға жəне энтомологиялық қаққышқа бұтақтарды сілку. Шөл аймағында, мамыр айының аяғынан бастап, жазғы кездері көптеген бөжектер ертеңгі не кешкі уақытта қоректенеді (көбінесі бізтұмсықтар), ал кейбір түрлері (қараденелілер) түнгі мезгілде беленсінді қоректенеді. Ал, зерқоңыздардың (ересектері-имаголары) басым көпшілігі, ыстық күнде оларды ұстау өте қиынға соғады, сондықтан, қоңыздарды ұстау, есепке алу жəне олардың сан мөлшерін есептеу, түрлердің тəуліктік белсенділік ерекшеліктерін ескеру қажет. Мысалы, түнгі уақытта қараденелілердің сан мөлшерін есепке алу үшін, ішіне сұйықтық құйылған cтақанмен (сіркесу тамызған) ұсталды. Түнгі мезгілдегі белсенді тіршілік ететін қаттықанаттыларды ұстау, фонардың көмегімен жер бетінен жəне өсімдіктерден іздеу, жерге құтыларды орналастыру, ертеңгі уақытта сол құтыларға түскен қоңыздарды жинап алу. Бұтақтарды сілку кезінде төсенішке

15 түскен бөжектерді эсгаустермен (сурет 2) немесе қысқыштың көмегімен арнайы құтылар мен пробиркаға жинаймыз. Кешкі уақытта ағаштың жапырақтарында отырған қоңыздарды матаға немесе энтомологиялық қаққышқа қағып жинау арқылы жүргізілді. Жиналған қоңыздарды этилацетат салынған құтыларға салып тұншықтырып, өлген қоңыздарды арнайы мақта төсеніші бар пакеттерге орналастырылып, пакеттің сыртқы бетіне, жиналған жері, əдісі жəне уақыты туралы мəліметтер жазылды. Қоңыздардың түрі зертханалық жағдайда, арнайы анықтағыш кестемен анықталды. Далалық жағдайда, өсімдік қалдықтарын əр жерде қалдырып, шоғырландыру тəсілі арқылы қоңыздар жиналды. Қоңыздардың топырақтағы дернəсілдерін есепке алу, ауданы 0,25 м2 (50х50см) тең келетін, топырақ қабаттарынан алынған сынамаларында жүргізілді [29].

Сурет 2 - Эксгаустер

Көктем кезінде далалық жағдайда сексеуіл өскіндерінің бізтұмсықтармен зақымдалу деңгейін анықтау арқылы, зияндылығы олардың санына байланысты нақтыланды. Ол үшін, егістіктегі 1 метр жолдағы сексеуілдің зақымдалған жəне зақымдалмаған өскіндері саналып, сонымен қатар бізтұмсықтардың 1 м жолақтағы саны анықталды. Зерттеу жұмыстары кезінде есепке алу кемінде 10 жерден, алқаптың диагоналы бойынша жүргізілді, ол үшін келесі əдістерді қолдандық: энтомологиялық сүзгімен қағу (25 рет), өсімдіктерден қағу, қолымен жинау (25 таңдап алынған өсімдіктен). Түнгі уақытта бөжектерді ұстау үшін жарық ұстағыштар мен коллекторлар қолдандық. Топырақта тіршілік ететін бөжектерді ұстау үшін ауданы 50х50, тереңдігі 50см, кей кезде 16 100х100см болатын топырақ щұңқырлары (сурет 3) қазылды [29, с.11]. Топырақ сынамаларын, бір-біріне кигізілген, тесіктері əртүрлі елек арқылы, əр қалыңдықтағы зиянкестер жеке-жеке жиналды (сурет 4).

Сурет 3 - Топырақ сынамаларын алу

Сурет 4- Топырақ сынамаларын елегіш арқылы өткізу

17 Топырақта тіршілік ететін əртүрлі жорғалаушы бөжектерді жинау үшін пластмасс стакан, қаңылтыр цилиндрлердің беткі қабатын жердің деңгейімен бірдей етіп көмеді, ішіне 2%-дық формалин сұйықтығы толтырылды (Барбер əдісі). Стакандарды, бір сызықтың бойымен, арасы 100м əртүрлі биотоптарды қамтитын жолақты трансекта қойылды. Қойылған стакандар таңертең тексеріліп, ондағы бөжектерден тазартып . отырдықЖиналған қаттықанаттылардың имаголары арнайы мақта төсеніштеріне орналастырылды, ал жұмыртқалары, дернісілдері мен қуыршақтары 70%-дық спиртте сақталып, зертханалық сараптамадан (500-ден астам данасы) өтті. Түнгі мезгілде қаттықанаттыларды ұстау 1 квт бензин генераторына сəйкес келетін шамдар (ДРЛ-250 немесе 300) жəне бөжектер қонатын ақ матадан жасалған экранның көмегімен жиналды (сурет 5). Тəуліктік сан мөлшерінің ауытқуына есеп жүргізу үшінбөжектер əр жарты сағат сайын жиналып, оларды арнайы қорапқа орналастырып, бетіне этикетка жазылды.

Сурет - 5 Жарықпен түнгі қаттықанаттыларды ұстау (түпнұсқа)

Жиналған қаттықанаттылар Ресей ғылым академиясының «Зоология институтында» анықталды [30]. Сексеуілмен қоректенетін қаттықанаттылардың түр құрамын нақтылау далалық маршруттық əдіспен жүргізілді (сурет 6). Əрбір таңдалған учаскенің кординаттары анықталып, ономастикалық атаулары жергілікті тілде берілді. Төменде 2014-2017жж. Оңтүстік-Шығыс

18 Қазақстандағы қаттықанаттыларды жиналған жерлердің негізгі маршруттары мен координаттарын келтіріп отырмыз: 1. Бақбақты-Бақанас 101 км: ендік - 44°43'17.12"С; бойлық - 76°26'58.83"В; 2.Бура: ендік - 44°54'53.93"С; бойлық - 76° 1'7.46"; 3.Тауқұм: ендік - 44°17'20.83"С; бойлық - 75°58'29.71"В; 4. Қаншеңгел-Ақсүйек: ендік - 44°13'28.81"С; бойлық - 75°5'32.93"В; 5. Қызылту: ендік - 44°14'32.52"С; бойлық - 73°15'17.18"В; 6. Сексеуіл егістігі: ендік - 44°12'5.46"С; бойлық - 72°54'46.43"В; 7. Ақтөбе: ендік - 43°57'34.03"С; бойлық - 78°46'20.40"В; 8. Ақжазық: ендік - 44° 7'46.42"С; бойлық - 79°41'58.66"В; 9. Борандысу: ендік - 43°40'5.56"С; бойлық - 78°36'22.98"В.

Сурет 6 - Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы қаттықанаттыларды зерттеу маршруттары мен стационарлары

19 2 ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ АЙМАҒЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Зерттеу жүргізу жұмыстары Алматы жəне Жамбыл облысының шөл аймақтарында жүргізілді. Алматы облысы Қазақстанның оңтүстік-шығысында (42015'-47016'С, бойлық 74005'-82031'Ш) орналасқан. Облыс аумағы Іле жəне Жоңғар алатауының таулы аймақтары Іле жəне Балқаш-Алакөл ойпаттарымен ұштасады. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай ол 500км-ге, ал батыстан шығысқа қарай 570 км-ге созылып жатыр. Облыстың аумағы 233,8 мың км2 [31]. Облыстың солтүстік жəне солтүстік-батысын оңтүстік Балқаш жəне солтүстік Балқаштың кейбір жерлері, Іле жəне Алатау таулы ойпаттарының құмды массивтерін алып жатыр. Құмды массивтер шөптесін-бұталы өсімдіктермен жəне сексеуіл алқаптарын алып жатыр. Атап айтқанда, Шу-Іле таулары мен Іле өзенінің арасында Тауқұм, Сарыесік Атырау құмдары, Лүкқұм құмдары. Ерте көктемде шөл жазықтары эфемер өсімдіктерімен (жусан, теріскен, шеңгел, ақ жəне қара сексеуіл) жабылады. Балқаш, Алакөл жəне Іле алқаптарының шөл жазықтықтарын мал үшін ерте ,көктемдік күздік жайылымдары ретінде пайдаланады [32]. Алматы облысының ауа-райы континентальды, бірақ Іле Алатау бөктерінде ылғалдылық басым, жазы ыстық емес, қысы жұмсақ. Облыстың жазық аймақтарында ауа ылғалдылығының тəуліктік жəне жылдық ауытқулары байқалады, қысы ұзақ, əрі суық, жазы ыстық, əрі құрғақ. Жауын-шашынның орташа жылдық көрсеткіші 100-150мм солтүстік-батыс аймақтарда (Балқаш, шөл аймақтарда), 300-600мм таулы аймақтарда жəне 800-900мм солтүстікте, яғни Жоңғар Алатау аймақтарында. Жауын-шашының көп бөлігі жылдың жылы кезеңінде, мамыр мен сəуірде, ал таулы аймақтарда мамыр мен маусым айларында байқалады. Аудандар бойынша жауын-жашын көлемі жылы жəне суық мезгілдерде сəйкесінше ауысып отырады. Жылы кезеңдегі жауын- шашынның суық кезеңге қарағанда 1,5-2 есе, ал оңтүстік таулы аймақтарда 4-5 есе көп түседі (сурет 7). Облыс бойынша ауаның орташа жылдық көрсеткіші 5-100С шамасында солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді. Температураның жылдық амплитудасы облыстың жазық аймақтарында 35-400С, ал таулы аймақтарында 250С жəне одан төмен болады. Ең суық ай қаңтар -16-дан -5-60С. Облыстың кейбір жазық аймақтарында 42-450С, ал таулы аймақтарда 35-400С-ға жетеді. Ең ыстық ай шілдеде орташа температура жазық аймақтарда 23-250С-ды құрайды. Жаз айында ауаның абсолютті максимум температурасы жазық аудандарда 40-450, ал таулы аймақтарда 20-300С болады (сурет 8). Облыс бойынша ауа-райының таулы жəне жазық аймақтарда құбылуы қалыпты жағдай. [33]. Зерттеу жүргізілген 2014-2017 жылдары ауа-райы жəне жауын-шашын мөлшері келесі кестеде көрсетілген (кесте 1).

20 Кесте 1 - 2014-2017 жж. Алматы облысы Балқаш ауданы бойынша метеорологиялық көрсеткіштері

Жылдар Қыр- Қазан Қара- Жел- Қаңтар Ақпан НаурызСəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз барлыорта күйек ша тоқсан ғы 2014-2015 жж. Жауын шашын 24,6 63,1 99,1 29,6 36,1 11,03 68,9 165,9 215,2 135,7 111,4 0,3 962,1 мөлшері, мм. Ауа-райы, 0C 14,5 11,5 +2,6 -2 -0,2 0,1 9,3 14,1 15,9 23,3 24,1 23,1 11,3

Ылғалдылық% 8 62 18 44 18 35 96 98 108 84 84 6 51,5 2015-2016 жж. Жауын шашын 7,2 22,7 25,2 57,9 53,7 37,8 48,4 105,8 59,1 35,5 43,1 85,2 583,1 мөлшері, мм. Ауа-райы, 0C 19,9 13,4 +3,8 -3,6 -4,4 -13,6 3,7 10,2 18,5 23,4 26,1 24,2 10,1

Ылғалдылық% 70 58 2 41 18 15 0 74 56 33 35 49 36,1 2016-2017 жж Жауын шашын 16,1 30,1 31,1 30,1 20,1 22,1 49,8 56,9 65,1 54,1 27,1 21,3 418,1 мөлшері, мм. Ауа-райы, 0C 15,9 8,6 -0,9 -7,9 -10,9 -8,6 0,8 10,5 16,8 22,1 23,9 21,3 7,6

Ылғалдылық% 44 57 5 4 11 19 19 76 75 59 47 39 37,1

21 250

200

150

2014-2015 100 2015-2016 2016-2017

Cурет 7 - Балқаш ауданы бойынша жауын-шашынның түсуі

10 2014-2015 5 2015-2016 2016-2017 0

-5

-10

-15

-20

Cурет 8 - Балқаш ауданы бойынша ауа температурасының ауытқуы

Зерттеу жүргізілген шөлді аймақ облыс көлемінің жартысынан астам жерін алып жатыр. Бұл аймақта жауын-шашын мөлшері таулы аймаққа қарағанда екі есе аз түседі, яғни жылына 120-170мм, Іле, Шелек жəне солтүстік-оңтүстік

22 аудандарға қарай 250-270мм. Жылы мезгілде 120-180мм, ал суық мезгілде 70- 150мм. Ауданның орналасуына байланысты суық мезгіл ұзақтығы 140-180 күнге дейін созылады. Қар жамылғысы қарашаның соңы мен желтоқсанның басында түсіп, қар жамылғысы 80-100 күнге дейін жатады. Жамбыл облысының табиғи-географиялық жағдайы. Облысқа Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Қордай, Мерке, Мойынқұм, Рысқұлов, Сарысу аудандары кіреді. Облыста суландыру жүйесі бар жердің көлемі - 310,0 мың гектарын алып жатыр, оның ішінде суармалы жер - 264,7 мың гектар, егістік жер көлемі - 242,4 мың гектар. Жамбыл облысының температурасы тез өзгереді, біркелкі ылғалдың жəне ауа құрғақшылығының, ыждағатты түрде ылғалдың булануымен, күн сəулесінің молдығымен сипатталады. Континенталдық өзгерістің жайлы өзгеруі, облыстың оңтүстік аймағында қыстың жұмсақ, ылғалдың молырақ болуы байқалады. Табиғи жайылымның флорасы мен фаунасы алуантүрлі болып келеді. Облыста өсімдіктер жамылғысының 3 мыңнан астам түрлері бар [34]. Ауа-райы жағдайы. Едəуір құрғақ, континентальды. Ауа-райы, жер бедері бойынша біркелкі емес, яғни дала, тау бөктері жəне таулар болып бөлінеді. Ені мен ұзындығының көлеміне байланысты өзіндік ерекшелігімен сипатталады. Ауа-райының көрсеткіштері жылудың көптігімен, құрғақшылықпен айшықталады. Жоғары бөлігі континентальды. Сондықтан ауа-райы күн мен түн, жаз бен қыс мезгілінде күрт өзгеруге . Облыс бейім аумағында температураның орташа құбылысы 6,5°С-ден 15,5°С дейін өзгереді. Солтүстік жəне таулы аймақтардағы құбылыс 6,5°С-8°С, ал енді орталық аймақтарда 9°С- 10°С дейін өзгеріп тұрады. Жылдың ең суық айларында орташа температура оңтүстіктен солтүстікке қарай 5°С-9°С-ден 7°С-8°С аяз болады. Ең ыстық айлары температураның өзгеруі 21°С-22°С-ден таулы аймақтарда 26°С-27°С байқалады. Мұндай өзгеріс Бетпақдала аймағында байқалады. Жыл мезгілінің жылы кездерінде жылудың таулы аймақтарында жəне қиыр солтүстік аймақтарында 15-І7°С, орталықта 18- 19°С. Өте ыстық жылдары күндізгі температура шөлейтті аймақтарда 45-47°С, таулы аймақтарды 40-42°С көтеріледі. Температура орташа 0° арқылы көктем мезгіліне ауысуы наурыз айының ортасынан, ал таулы аудандарда наурыз айының аяғынан сəуір айының ортасынан басталады. Көктемнің ұзақтығы жазықтық аймақта 40-45 күнен, таулы аймақтарда – 50 күн, тауда - 70 күнге дейін созылады. Ауаның жылы мезгілінде ылғалды болуы, шөл жəне шөлейтті аймақтардың 40-45%, оның төмен мəні (30%) маусымынан тамыз айында байқалады. Таулы өңірге қарай жылылаған сайын ауаның ылғалдығы тұрақты түрде 55% дейін өседі. Жауын мөлшерінің өсуі солтүстіктен оңтүстікке қарай байқалады. Қуаңшылық аймақтарда жылына 100-150мм, тегістік аймақтарда 150-200мм, тау етегінде 300-400мм, таулы аймақтарда 450-500мм жəне одан да артық болады (сурет 9). Жылдың жылы мезгілінде бұл көрсеткіштер 30-40% əлде қайда жоғары болады, артықшылық көктем мезгіліне сəйкес келеді. Қар қалыңдығы солтүстік аймақта 10-20-30см, оңтүстігінде 15-30см, тау етегінде 20-40см, тауда 20-40-70см жəне одан да жоғары болуы мүмкін, қыс кезінде жердің тоңы солтүстікте 80-100, ал

23 оңтүстік аймақта 40-60см дейін тоңазиды. Жыл бойы салыстырмалы ауаның ылғалы 30% төмен, 160-170 күнді құрайды, ал əртүрлі жел 120-140 күнге дейін барады. Орташа температура ең ыстық айларда (шілде) 24-27°С болады. Аязсыз ауа 145-180 күн, жер бетінде 125-165 күн болады. Көктем жəне күз мезгілі бірдей, олар 45-50 күн. Қар қабаты қараша айында пайда болып, ол 65-95 күн жатады. Оның қалыңдығы 10-25см. Ондағы су қоры 13-20мм. Аяз 39-46°С дейін төмендеп, топырақтағы тыңның қалыңдығы 80см-ден жоғарылайды. Өте құрғақ тау етегінде агроклимат ауданына кіретіндер: тау етегінде Талас, Жамбыл, Жуалы, Рысқұлов, Меркі аудандары. Тиімді температура қосындысы 3000-3500°С, жауынның жылдық қосындысы 300-400мм. Жауынның салқын жəне жылы мезгіліндегі батыс жақта 200-220мм, шығыста 100-190мм. Шілденің орта температурасы 22,5-25°С. Төменгі жылдың ауа ылғалдылығы 120-130 күн, құрғақ 90-100 күн, оның ішінде өте екпіндісі 10 күн (сурет 10) [35]. Тұрақты қар қабаты желтоқсанның ортасынан басталады. Оның тұрақтылығы 60-100 күн. Ең биік қар қабатының жатуы 60-100 күн, қалыңдығы 20-40см, су қоры 40-75мм. Жазықтықта жəне биіктікте төмен температура 32°С-42°С-ге дейін, төменгі жерде 37-47°С-ге дейін барады. Облыстың шөл аймақтарында ол жылына 100-150мм, жазықтықта 150-200мм, тау бөктерінде 300-400мм, тау шыңдарында 450-500мм дейін түседі. Облыстың көп жерін бос жер жайлайды. Климаты өте құбылмалы, жазы аңызақ, қысы өте қатаң. Топырақ қабаты тақырлы, құмды массив болып келеді. Тақырлы жерлердің көпшілігі Шу өңірінің төменгі жағалауы мен Талас, Мойынқұм, Бетпақдала. Құмды аймақ облыстың 20-25% жерін қамтиды. Мұның ең көп жері Мойынқұм ауданы. Жамбыл облысының аумағын Бетпақдала шөл жəне шөлейтті аймақтар мен Мойынқұм құмдары жатса, таулар тек оңтүстік-батыс жəне оңтүстік- шығыстың шет жақтарында орналасқан. Шөлді экологиялық аймақ. Бұл жалпы жер көлемінің 50% құрап жатқан Шу, Мойынқұм аудандарына жақын жатқан жерлері енеді. Мұнда түсетін ылғалдың мөлшері 130-180мм дейін ауытқып тұрады. Бұл аймақта негізінен мал шаруашылығының шалғай жайылымдары орналасқан. Шөлді-далалы аймақ. Бұл да облыстың шөлді-далалық аймақтың 3/1 бөлігін алып жатыр. Бұл аймақ Қырғыз жоталары мен Қаратау етегінде орналасқан. Мұнда түсетін ылғалдың мөлшері 260мм-ден 400мм-ге дейін ауытқиды. Əсіресе бұл аймақ Рысқұлов ауданының Оңтүстік жағында орналасқан. Облыстың көп жері жайылымдық жер (кесте 2) [35, б. 115].

24 Кесте 2 - 2014-2017 жж. Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы бойынша метеорологиялық көрсеткіштері

Жылдар Қыр- Қазан Қара- Жел- Қаңтар Ақпан НаурызСəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз барлыорта күйек ша тоқсан ғы 2014-2015 жж. Жауын шашын 16 71 28 15 49 28 22 16 54 15 2,6 43 359,6 мөлшері, мм. Ауа-райы, 0C +17,1 +9,1 -0,0 -6,0 -6,1 -0,8 +4,1 +14,6 +20,3 +24,4 27,7 23,6 12

Ылғалдылық% 47 104 80 78 80 78 68 57 56 45 38 43 64,5 2015-2016 жж. Жауын шашын 11 103 54 30 34 3,9 28 27 81 41 59 6,5 478,4 мөлшері, мм. Ауа-райы, 0C 15,6 +11,0 +3,8 -0,3 -0,8 -1,4 +9,4 +14,1 18,2 +24,5 25,3 +24,4 11

Ылғалдылық% 49 64 77 74 76 70 64 65 62 55 53 43 62,6 2016-2017 жж Жауын шашын 15,9 29,1 30,2 30,1 19,8 21,9 48,9 56,5 64,5 54,0 26,5 21,2 418,6 мөлшері, мм. Ауа-райы, 0C 16,0 8,4 -0,8 -7,8 -10,8 -8,5 0,8 10,5 16,4 21,1 24,1 21,1 7,6 Ылғалдылық% 43 56 4 3 10 18 18 76 74 58 46 43 36,9

25 120

100

60 2014-2015

40 2015-2016 2016-2017 20

Cурет 9 - Мойынқұм ауданы бойынша жауын-шашынның түсуі

2014-2015 10 2015-2016 5 2016-2017

-5

-10

-15

Cурет 10 - Мойынқұм ауданы бойынша ауа температурасының ауытқуы

Зерттеу жүргізілген 2014-2017 жылдары Алматы жəне Жамбыл облысының шөлді аймақтарында ауа-райы температурасы мен - жауын шашынның түсуі көпжылдық көрсеткіштерден ауытқып отырды. Тек, көктемде, наурыз айының соңғы жəне сəуір айының алғашқы күндері болған тəуліктік температураның төмендеуіне байланысты қараденелілер мен бізтұмсықтар имагосының жаппай шығуы 5-7 күнге кеш шықты. Зерттеу жүргізу барысында зиянкес қаттықанаттылардың дамуы мен жаппай көбеюіне айтарлықтай əсері болмады. 26 3 СЕКСЕУІЛМЕН (HALOXYLON) ҚОРЕКТЕНЕТІН ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРДЫҢ (INSECTA: COLEOPTERA) АННОТАЦИЯЛЫҚ ТІЗІМІ, ҚОРЕКТІК СИПАТЫ ЖƏНЕ МАУСЫМДЫҚ ТОПТАРЫ

3.1 Қаттықанаттылардың зиянды түрлерінің құрамы Бөжектер (Insecta) табына жататын, қаттықанаттылар (Сoleoptera), түрлерінің саны жағынан ең үлкен топтың бірі. Жер шарында олардың 400 мыңға жақын түрі белгілі [36, 37], ал Ресейде 110 тұқымдасқа жататын 245, Украинада 102 түрі жəне Орта Азия мен Қазақстанда қаттықанаттылардың фаунасы туралы толық мəлімет жоқ деп есептеуге, кейбір болады фаунистикалық деректерге сүйенсек олардың, əртүрлі экожүйеде 1000-нан аса түрі мекендейтіні белгілі [38,39]. Шөл экожүйелерінде тіршілік , ететінсексеуілмен қоректенетін қаттықанатты бөжектерінің жекеленген түрлері туралы мəліметтерді 20-шы ғасырдың басындағы ірі зоологиялық жəне ботаникалық фаунистикалық зерттеулерінің қорытынды есептерінен табуға . боладыСексеуілмен қоректенетін қаттықанаттылар туралы алғашқы мəліметтерді өткен ғасырдың 20-шы жылдарындағы еңбектерден көруге болады. Мысалы: В.В.Яхонтов фаунистикалық еңбегінде [40] шөл қоңызы (Julodis variolaris Pall.), Н.Н.Плавильщиков [41] Комарово отыншысы (Prionus komarovi) жəне Воронцов отыншысы (Turcmenigena varentzovi Metlg.) туралы мəліметтер келтірілген. Шөл өсімдіктерімен, соның ішінде сексеуілмен қоректенетін бөжектер, оның ішінде қаттықанаттылар туралы көптеген ірі ғылыми жинақтарды кездестіруге болады [42-45]. Өткен ғасырдың 50-70-ші жылдары Орта Азиядағы шөлді игеру мақсатында жүргізілген жұмыстардың негізінде, шөл өсімдіктерімен қоректік байланыста болатын бөжектердің, соның ішінде қаттықанаттылардың түр құрамы Өзбекстан мен Түрікменстан аумағында жүргізілген ғылыми зерттеулердің нəтижесі бойынша, көптеген ғылыми мақалалар мен монографиялар жарыққа шықты. Осы, фаунистикалық басылымдардан тақтамұрттылар туыстасының (Scarabaeidae) [46-49], қараденелілер (Tenobrionidae) туыстасының [50-56], жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасының [57, 58], отыншылар (Cerambiycidae) туыстасының [59], зерқоңыздар (Bupristidae) туыстасының [60-62], бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасының [63, 64] аталған мемлекеттердегі шөл аймағындағы сексеуілмен қоректенетін түрлерін кездестіруге болады. Осы аймақтағы сексеуілдің дің зиянкес қаттықанаттыларының биологиясы жəне зияндылығы туралы мəліметтер ғылыми мақалалар мен монографияларда келтірілген [65-68]. Қазақстанның əртүрлі табиғи аймақтарында 1950 жылдан бастап, қаттықанаттылардың фаунасын, таралуын жəне биологиясын зерттеу бағытты жүргізіле бастады. Атап өтетін болсақ, тақтамұрттылар туыстасының (Scarabaeidae) [69-71], қараденелілер (Tenobrionidae) [72-75], кокцинелидтер (Coccinellidae) [76-78], жапырақжегіштер (Chrysomelidae) [79,80], бізтұмсықтар

27 (Curculionidae) [81-83], іріңдіқоңыздар (Myllabris) [84,85], отыншылар, қабықжегіштер, зерқоңыздар (Cerambiycidae, Ipidae, Bupristidae) туыстастарының түр құрамы, таралуы, морфологиялық, биологиялық жəне қоректік байланыстары туралы іргелі еңбектер жарық көрді. И.А. Костиннің [86] монографиясында Қазақстанда мекендейтін дендрофаг- қаттықанаттылардың (зерқоңыздардың, отыншылар мен қабықжегіштер) морфологиялық жəне таралу ерекшеліктері берілген. Жұмыста 478 түрдің (зерқоңыздардың - 140, отыншылардың – 265 жəне қабықжегіштердің 78 түрінің) таксономиялық белгілері арқылы анықтауыш кестесі жасалған. Өткен ғасырдың 80-90-шы жылдары, Орта Азия мен Қазақстанның шөл аймағындағы қаттықанаттылардың фаунистикалық бағытында жарияланған мақалалардың ішінен В.Г.Каплиннің [87] құмды шөл өсімдіктерінің ұлпасында тіршілік ететін буынаяқтылар (Arthropoda) топтарының, Phytoecia Muls. тұқымдасына жататын (Coleoptera, Cerambycidae) отыншы-қоңыздардың экологиясы [88] туралы, жайылым жəне құмды тоқтататын өсімдіктердің зиянкес бөжектерінің түр құрамы жəне олармен күресу мəліметтері келтірілген [89]. Қазақстандағы өлексежегіштердің (Coleoptera, Silphidae) фаунасы географикалық таралуы жəне түр құрамы [90, 91], тақтамұрттылардың [92-96] жаңа түрлерімен (Gattung Lethrus Scop., genus Aphodius, Afghanistan erstmalig) қараденелілердің жіктелу жүйесі (Ochodaeinae) жəне жаңа түрлерінің сипаттамасы, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда жиі кездесетін қараденелілердің (Microdera karelini Fisch., Rhostax menetriesi Fisch.-Waldh., Aphodius from S.E., Chioneosoma astrachanicum Sem.) биологиялық ерекшеліктері туралы мəліметтерді [97-105] кездестіруге болады. Соңғы жылдары Р.Х. Қадырбековтың Қазақстандағы отыншыларлардың (Coleoptera, Cerambycidae) фаунасы [106] жəне биоэкологиясы туралы жаңа деректерімен [107] қатар олардың таралуы [108], сирек кездесетін түрлері [109] жəне Іле өзенінің аңғарындағы өсімдіктермен қоректенетін түрлерінің [110] мəліметтерін мақалаларында жариялады. А.М. Тілеппаеваның Алматы қорығындағы зерқоңыздардың (Coleoptera, Buprestidae) түр құрамы [111], Солтүстік Тянь-Шаньда табылғанCapnodis sexmaculata Ball.[112], Іле өзені аңғарындағы зерқоңыздардың аннотациялық тізімі [113], Оңтүстік-шығыс Қазақстанның шөлейтті өзендерінің арнасындағы өсімдік биотоптарындағы зерқоңыздардың түр құрамы, таралуы, морфологиялық жəне биологиялық ерекшеліктерін зеттеу нəтижесі зерқоңыздың (Coleoptera, Buprestidae) 5 туысының 16 тұқымдасына жататын 45 түрі анықталған: Julodinae - 1 түрі, Polycestinae - 6, Chrysochroinae - 14, Buprestinae - 8, Agrilinae - 16, Sphenoptera - 11, Agrilus- 9 жəне Acmaeoderella - 5 түрі тіркелген [114]. Өткен ғасырдың 50-ші жылдары Қазақстанның шөл аймағында, сексеуіл зиянкес-бөжектерін бағытты зерттеулер жүргізіле бастады. Осы кездері, алғашқы мақалаларды профессор . П.ИМариковский [115, 116] жəне В.Я.Парфентьев [117] жариялады, олардың еңбектерінде сексеуілмен қоректенетін зерқоңыздар (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. punctatissima Rtt.,S. hauseri Rtt.) мен отыншылардың (Prionus angustatus B.Jak., Turсmenigena varentzovi Melg.) морфологиялық, биологиялық жəне қоректену

28 ерекшеліктері туралы мəлеметтер кездеседі. Өсімдік қорғауда қолданып жүрген əдіс негізінде, сексеуілде жаппай кездесетін қаттықанатты зиянкес түрлерімен күресу үшін химиялық инсектицидтерді қолдануды ұсынады. 20-шы ғасырдың 60-80-і жылдары бағытты зерттеу жұмыстары нəтижесінде Т.Н.Нұрмұратовтың шөл аймағындағы жайылым шөптері мен сексеуілдің генеративті [118] жəне вегетативті мүшелерін, діңі мен тамырын зақымдайтын түрлердің зияндылығы [119, 120] жайында жазады. Соңынан, бірқатар авторлармен бірігіп, жайылым шөптермен жəне сексеуілмен қоректенетін фитофаг зиянкес-бөжектердің 8 тобына жататын 495 түрінің тізімін жариялайды [121]. Тізімге тіркелген бөжектердің 293 түрінің ішінде, қаттықанатты фитофагтардың 11 туыстасы бойынша: тақтамұрттылардан (Scarabaeidae) – 22, қараденелілерден (Tenobrionidae) - 78, кокцинелидтерден (Coccinellidae) - 1, жапырақжегіштерден (Chrysomelidae) – 30, бізтұмсықтардан (Curculionidae) – 87, іріңдіқоңыздардан (Myllabris) – 15, отыншылардан (Cerambiycidae) – 5, зерқоңыздардан (Bupristidae) – 21, өлексежегіштерден (Syphidae) –1, Bostrochydae– 9, гүлжегіштерден (Alleuculidae) - 3 түрінің қоректік сипаты мен өсімдіктердің зақымдалатын мүшелері берілген. Осы тізімдегі қаттықанатты бөжектердің 161 түрі сексеуілмен қоректенетінін атап өткен. Соңғы шыққан . Т.ННұрмұратовтың монографиясында қаттықанаттылардың 100-ден аса түрінің қысқаша био-экологиялық ерекшеліктеріне тоқталып өткен [121, с.120-129]. Алайда бұл жұмыстардың басым көпшілігінің фаунистикалық жағы басым, қаттықанаттылардың түр құрамы толық болғанымен, олардың морфологиясы, таксономиялық жіктелуі, таралуы туралы мəліметтермен толықтыруды қажет етеді жəне күресу шараларын жасауға негіз болатын оңтайлы даму сатылары анықталмаған, зиянкес түрлердің фенологиясы мен биоэкологиялық ерекшеліктері қысқаша деректермен толықтырылған. Сексеуілді зиянкестерден, оның ішінде қолдан өсірген сексеуіл ағаштарын, қаттықанаттылардан қорғау шараларына арналған зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың 60-70-ші жылдары жарық көрген жəне көптеген мəселелері толық ашылмаған [122 - 124]. Қазақстанның шөл аймағындағы сексеуіл ағашымен қоректенетін бөжектердің ішінде қаттықанаттылар саны жəне зияндылығы жағынан алдыңғы қатарда тұр. Біздің зерттеуімізге дейінгі мəліметтерде [6, c.78-101] сексеуілдің үш түрімен қоректенетін қаттықанаттылардың 166 түрі тіркелген, соның ішінде: 19 түрі тақтамұрттылар (Scarabaeidae) туыстасынан; 6 – Bostriychidaе туыстасынан; 16 зерқоңыздар (Bupristidae) туыстасынан;1 – кокценилидтер (Coccinellidae) туыстасынан; 1 – гүлжегіштер (Alleculidae) туыстасынан; 56 – қараденелілер (Tenebrionidae) туыстасынан; 6 – іріңділер (Meloidae) туыстасынан; 3 – отыншылар (Cerambicycidae) туыстасынан; 15 - жапырақжегіштер (Chrisomelidae) туыстасынан; 43 - бізтұмсықтылар (Curculionidae) туыстасынан. Тізімдегі қаттықанаттылардың арасында сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенуге бейімделген (маманданған) көптеген монофагтар жəне олигофагтар кездеседі. Олар сексеуілдің тамырын, діңін жəне бұтағын (дернəсілдері), əртүрлі вегетативті жəне генеративті

29 мүшелерін зақымдайды. Айта кететін жағдай, олардың басым көпшілігінің таралуы, биологиялық жəне экологиялық ерекшеліктері туралы мəліметтер өте аз, ал зияндылығы жайында үстіртін мəліметтерден басқа деректер жоқ деп айтуға болады. Төменде, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл аймағында жүргізілген зерттеулерде (2015-2017) сексеуілде (негізінен қара сексеуілде) кездескен зиянкес-қаттықанаты бөжектердің тізімінде олардың жіктелу жүйесі бойынша туыстастың атауы, зақымдайтын (қоректенетін) сексеуіл мүшесі, қоректік сипаты, ұрпақ саны жəне зияндылығы немесе қоректік маусымы көрсетілген [125]. Осы кестеде зерттеу жылдары кездескен қаттықанаттылар тобына жататын 10 туыстасының 59 түрі тіркелді. Атап айтқанда, өлексежегіштер (Silphidae) туыстасынан – 1 (Aclypea calva Rtt.); тақтамұрттылар (Scarabaeidae) туыстасынан – 8 (Lethrus bulbocerus Fich., Pylophila ala (Pall.), Chionosema porosum Fich., Ch. parfentivi Medv., Ch. tschitscerini Sem., Adoretes nigrifrons (Stef.)., Blitopertha variabilis (Ball.)., Pentodon minutum Rtt.); шыртылдақтар (Elateridae) туыстасынан – 8 (Agrotis meliculosus Gebl., Aeloides griscens Germ., A. hedeni Rett., A.rossi Germ., Cardiophorus pellitus Schw., C.mutabilis Grusdeva., C.chivensis Step., C. nigripunctatus Cand.); зерқоңыздар (Buprestidae) туыстасынан – 7 (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., S. (s. str.) exarata (Fischer)., S. exarata F., S. orechalceae Pall., Lampetis argentata Munh.); кокцинелидтер (Coccinellidae) туыстасынан – 1 (Bulaea lichatshovi Hum.); қараденелілер (Tenobrionidae) туыстасынан – 5 (Microdera convexa Tausch., Cyphostetha komarovw Rtt., Zophosis punctata nitida Gebl., Adesma gebleri Men., Trgonooscelis schrenki Gebl); жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасынан – 11 (Chaetocnema breviuscula Fald., Chaetocnema liudmilae Lop., Labidostomis metalica centrisculupta Pic., Сlytra atraphaxides Pall., Cryptocephalus coronatus Suffr., Cryptocephalus sarafschanensis S., C. rubi properus Wse., Andosia reitteri Wse., Phyllotreta parfentjevi Shap., Ischyronota desertorum Gebl., Ischyronota conicicollis Wse.); бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасынан – 12 (Asproparthenis subfuscus Fst., Piazomias semenovi Suvorov., Piazomias baekmanni Suv., Chromonotus confluens F., Tanymecus palliatus F., Tanymecus argentatus F., Lixus incanescens Boh., Phceophorus argyrostomus Gyll., Leptomias vermiculosus Fst., Bariss memnonia, Колопацея барисі - Bariss colopacea); отыншылар (Cerambicidae) туыстасынан – 3 (Apatophysis mongolica Sem., Turсmenigena varentzovi Melg., Prionus angustatus B.Jak.), іріңділер (Meloidae) туыстасының 4 түрі кездесті (Hycleuss cabiosae, Mylabris elegantissima Zoubkov, Mylabris coerulescens Gebl., Mylabris magnogutata (Heyd.) (кесте 3) [125, p.11-12]. Сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін қаттықанаттылар, даму сатысының ерекшеліктері бойынша имагосы мен дернəсілі қоректенеді. Мысалы, отыншылар мен зерқоңыздардың дернəсілі тамырдың немесе діңнің ішінде тіршілік етсе, олардың имаголары (ересектері) генеративті немесе вегетативті мүшелермен қоректенеді, сондықтан бір түрлерге жеке тоқталамыз.

30 Кесте 3 Оңтүстік-Шығыс Қазақстан шөл аймағында сексеуілдің зиянкес- қаттықанаты бөжектерінің (Insecta: Coleoptera) тізімі. Алматы жəне Жамбыл облыстары, 2015-2017 жж.

Р/с Қаттықанаттылар Қоректік Қоректік Ұрпақ саны Қоректік туыстастарының жəне мүшесі кеңдігі маусымы түрлерінің атауы 1 2 3 4 5 6 Өлексежегіштер (Silphidae) туыстасы 1 Aclypea calva Rtt. Жапырақ Олигофаг Үшжылдық Көктемдік Тақтамұрттылар (Scarabaeidae)туыстасы 2 Lethrusbulbocerus Fich. Тұқым Полифаг Екі жылдық Көктем-жаз 3 Pylophila ala (Pall.) Тамыр Полифаг Көпжылдық Көктем-жаз 4 Chionosemaporosum Fich. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 5 Ch. parfentiviMedv. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 6 Ch.tschitscerini Sem. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 7 Adoretesnigrifrons (Stef.). Тамыр Полифаг Көпжылдық Көктем-жаз 8 Blitoperthavariabilis (Ball.). Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 9 Pentodonminutum Rtt. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз Шыртылдақтар(Elateridae) туыстасы 10 Agrotismeliculosus Gebl. Тамыр Полифаг Көпжылдық Көктем-жаз 11 Aeloidesgriscens Germ. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 12 A. hedeni Rett Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 13 A.rossi Germ. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 14 Cardiophoruspellitus Schw. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 15 C.mutabilis Grusdeva. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 16 C.chivensis Step. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз 17 C. nigripunctatus Cand. Тамыр Полифаг КөпжылдықКөктем-жаз Зерқоңыздар (Buprestidae) туыстасы 18 Julodisvariolaris Pall. Гүл, тамыр Олигофаг КөпжылдықКөктем-жаз 19 Sphenopterapotanini Zak. Гүл,тамыр Олигофаг КөпжылдықКөктем-жаз 20 Sph.cuprina Motsch. Гүл, тамыр Олигофаг Көпжылдық Көктем-жаз 21 S. (s. str.) exarata (Fischer). Гүл, тамыр Олигофаг Көпжылдық Көктем-жаз 22 S. orechalceae Pall. Гүл, тамыр Олигофаг Көпжылдық Көктем-жаз 23 Lampetis argentata Munh. Гүл, тамыр, Олигофаг КөпжылдықКөктем-жаз дің Кокцинелидтер (Coccinellidae) туыстасы 24 Bulaea lichatshovi Hum. Гүл Полифаг Біржылдық Көктем Қараденелілер (Tenobrionidae) туыстасы 25 MicroderaconvexaTausch. Өркен, гүл Полифаг БіржылдықКөктем- жаз 26 Cyphostetha komaroviRtt. Өскін Полифаг Көпжылдық Көктем 27 Zophosis punctata nitida Gebl. Өскін Полифаг Көпжылдық Көктем 28 Adesma gebleri Men. Өскін Полифаг Көпжылдық Көктем 29 Trgonooscelis schrenki Gebl. Өскін Полифаг Көпжылдық Көктем 1 2 3 4 5 6 Жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасы 30 Chaetocnema breviuscula Fald. Жапырақ, Олигофаг 1 Көктем тамыр 31 Chaetocnemaluidmilae Lop. Жапырақ, Олигофаг 1 Көктем тамыр 31 3-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 32 Labidostomismetalicacentrisculu Жапырақ Олигофаг 1 Көктем pta Pic. 33 Сlytraatraphaxides Pall. Жапырақ Олигофаг 1 Көктем 34 CryptocephaluscoronatusSuffr. Жапырақ Олигофаг 1 Көктем 35 C. sarafschanensis S. Өркен Олигофаг 1 Көктем - жаз 36 C. rubiproperusWse. Өркен Олигофаг 1 Көктем - жаз 37 AndosiareitteriWse. Өркен Полифаг 1 Көктем - жаз 38 PhyllotretaparfentjeviShap. Өскін, өркен Полифаг 1 Көктем 39 IschyronotadesertorumGebl. Өркен Олигофаг 1 Көктем - жаз 40 IschyronotaconicicollisWse. Өркен Олигофаг 1 Көктем - жаз Бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасы 41 Asproparthenis punctiventrisӨскін, тамыр Полифаг 1 Көктем (Ger). 42 A. subfuscus Fst. Өркен Полифаг 1 Көктем-жаз 43 Piazomias semenovi Suvorov. Өркен Олигофаг ? Көктем-жаз 44 PiazomiasbaekmanniSuvorov. Өркен Олигофаг ? Көктем-жаз 45 Chromonotus confluens F. Өркен Олигофаг ? Көктем-жаз 46 Tanymecus palliatus F. Өскін, тамыр Олигофаг 1 Көктем 47 TanymecusargentatusF. Өскін, тамыр Олигофаг 1 Көктем 48 Lixus incanescens Boh. Өскін Олигофаг 1 Көктем 49 Phacephorus argyrostomus Gyll. Өскін Олигофаг 1 Көктем 50 LeptomiasvermiculosusFst. Өскін Олигофаг 1 Көктем 51 BarissmemnoniaBoh. Өркен,тамыр Олигофаг 1 Көктем-жаз 52 Barisscolopacea Boh. Өркен,тамыр Олигофаг 1 Көктем-жаз Отыншылар (Cerambicidae)туыстасы 53 Apatophysismongolica Sem. Өскін, тамыр Олигофаг Көпжылдық Көктем-жаз 54 TurсmenigenavarentzoviMelg. Өскін, тамыр Олигофаг Көпжылдық Көктем-жаз 55 PrionusangustatusB.Jak. Өскін, тамыр Олигофаг Көпжылдық Көктем-жаз Іріңділер (Meloidae) туыстасы 56 HycleusscabiosaeZoubkov. Гүл, өркен Полифаг 1 Көктем-жаз 57 MylabriselegantissimaZoubkov. Гүл, өркен Полифаг 1 Көктем-жаз 58 MylabriscoerulescensGebl. Гүл, өркен Полифаг 1 Көктем-жаз 59 Mylabrismagnogutata (Heyd.) Гүл, өркен Полифаг 1 Көктем-жаз

Қаттықанаттылар имагосының қоректенуі : бойыншаөскінмен қоректенетіндерге – 10; жапырақпен, өркенмен жəне басқада вегетативті мүшелермен қоректенетіндерге 33; гүлімен, басқада генеративті мүшелерімен қоректенетіндерге – 15 түрі жатады [126]. Қаттықанаттылар дернəсілдерінің қоректенуі бойынша 29 түр тамырымен, 21 түр өскін, жапырақ жəне өркенмен, қалған 4 түрінің (Aclypea calva Rtt., Labidostomis metalica centrisculupta Pic., Сlytra atraphaxides Pall., Cryptocephalus coronatus Suffr.) имагосы мен дернəсілдері вегетативті мүшелерімен қоректенетіндер. Ұрпақ беру ерекшеліктері бойынша, тіркелген қаттықанаттыларды 4 топқа бөліп қарастыруға болады: 1-ші топқа, бір жылда 1 ұрпақ беріп дамитындар:

32 өлексежегіш қоңыздардан - Aclypea calva Rtt., кокцинелидтерден - Bulaea lichatshovi Hum., жапырақжегіштерден - Chaetocnema breviuscula Fald., Chaetocnema liudmilae Lop., Labidostomis metalica centrisculupta Pic., Сlytra atraphaxides Pall., Cryptocephalus coronatus Suffr., Cryptocephalus sarafschanensis S., C. rubi properus Wse., Andosia reitteri Wse., Phyllotreta parfentjevi Shap. 2-ші топқа, бір жылда 2 ұрпақ беретіндер; жапырақжегіштерден - Ischyronota desertorum Gebl., Ischyronota conicicollis Wse. 3-ші топқа, екі не үш жылда 1 ұрпақ беретіндер, олар негізінен: тақтамұрттылардан: Lethrus bulbocerus Fich., Pylophila ala (Pall.), Chionosema porosum Fich., Ch. parfentivi Medv., Ch. tschitscerini Sem., Adoretes nigrifrons (Stef.), Blitopertha variabilis (Ball.), Pentodon minutum Rtt., шыртылдақтардан: Agrotis meliculosus Gebl., Aeloides griscens Germ., A. hedeni Rett., A.rossi Germ., Cardiophorus pellitus Schw., C.mutabilis Grusdeva, C.chivensis Step., C. nigripunctatus Cand., зерқоңыздардан: Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., S. (s. str.) exarata (Fischer), S. exarata F., S. orechalceae Pall., Lampetis argentata Munh., қараденелілерден: Microdera convexa Tausch., Cyphostetha komarovw Rtt., Zophosis punctata nitida Gebl., Adesma gebleri Men., Trgonooscelis schrenki Gebl. жəне отыншылардан Apatophysis mongolica Sem., Turсmenigena varentzovi Melg., Prionus angustatus B.Jak. енгізілді. Қорыта келе, қоректену ауқымының кеңдігі бойынша, екі топқа бөлінді: тізімдегі қаттықанаттылардың басым көпшілігі полифагтарға – 30 түр, ал 26 түрі - олигофагтарға жатады. Қаттықанаттылардың ішінде тек сексеуілдің бір ғана түрімен қоректенетін (монофагтар) қаттықанаттылардың түрлері кездеспеді.

3.2 Қаттықанаттылардың экологиялық жəне маусымдық топтары Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлді аймақтарында (құмды, сортаңды, тастақты жəне топырақты шөлдер) жүргізілген далалық зерттеу жұмыстарының нəтижесінде сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін қаттықанатты зиянкес-дендрофагтар, тамыр жəне діңмен қоректенетін олигофагтар, экологиялық топтың негізін құрайды. Қаттықанаттылардың қоректену ерекшелігіне байланысты, төмендегідей 6 қоректік экологиялық топтар анықталды (кесте 4). Олар имаго сатысында табиғатта ашық жəне қысқа өмір сүрсе (1-1,5 ай), керісінше дернəсіл сатысында жасырын топырақ қабатында, ағаш бұтағының, діңінің жəне тамыр ішінде ұзақ уақыт (2-3 жыл) тіршілік етеді. Бұларға, тақтамұрттылар (Scarabaeidae), шыртылдақтар (Elateridae), зерқоңыздар (Buprestidae), қараденелілер (Tenobrionidae), отыншылар (Cerambicidae) жəне кейбір бізтұмсықтардың (Curculionidae) түрлері жатады (Lixus incanescens Boh., Baris memnonia Boh.). Ал, ашық түрде сексеуілдің генеративті жəне вегетативті мүшелерімен қоректенетіндердің негізін олигофагтардың жəне полифагтардың имаголары құрайды.

33 Кесте 4 - Қаттықанатты-зиянкестердің даму сатысы бойынша қоректік топтары. Алматы облысы, 2015-2017 жж.

№ Туыстастардың Зиянкестер Қоректік топтар жəне əр топтағы түр саны р/р атауы дің Ризофа Ксило Лим- Филло Анто- Карпо- белсенді гтар фагтар фофаг фагтар гимено фагтар даму тар фагтар сатысы 1 Өлексежегіштер ̶ + 1 2 Тақтамұрттылар ̶ 8 3 Шыртылдақтар ̶ 8 4 Зерқоңыздар ̶ + 7 3 7 5 Кокцинелидтер ̶ + 1 6 Қараденелілер ̶ + 4 2 1 7 Отыншылар ̶ + 2 3 8 Жапырақжегіштер ̶ + 2 11 9 Бізтұмсықтар ̶ + 2 12 1 10 Іріңділер + 4 4 Барлығы 31 5 1 30 14 2 Ескерту: + - имаго; ̶ - дернəсіл

1. Ризофагтар– бұл экологиялық топқа тек дернəсілдері тамырдың ішін жəне тамыр мен діңнің жалғасқан жерінде қоректенетін отыншылар (Cerambycidae) туыстасынан: қара сексеуіл отыншысы Mesoprionus angustatus, Turсmenigena varentzovi; тамыржегіш зерқоңыздар (Buprestidae) туыстасынан: шөл зерқоңызы - Julodis variolaris, куприн тамыржегіші - Sphenoptera cuprina, ексарата тамыржегіші - Sph. exarata, потанин тамыржегіші - Sph. potanini; бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасынан: дернəсілдері жас сексеуілдің тамырымен қоректенетіндер - Asproparthenis punctiventris, Asproparthenis subfuscus, дернəсілдері тамыр мойынында дамитындар: қара барис - Bariss memnonia, колопацея барисі - Bariss colopacea жəне тағы басқалары, барлығы – 31 түр. 2. Ксилофагтар – дернəсілдері дің жəне бұтақ ішіне жол салып, үңгіп қоректенетіндер, бұларға отыншылардан: Комаров отыншысы - Mesoprionus komarovi; зерқоңыздардан – Акмодерелла персоната - Acmaeoderella personata, һаузери діңжегіші - Sphenoptera hauseri, Игнита діңжегіші - Sphenoptera ignita, Стриатипеннис діңжегіші - Sphenoptera striatipennis жатқызылды, барлығы 5 түр. 3. Лимфофагтар – сексеуіл жас өркендерінің ұлпасын шайнап, сөлімен қоректенетіндер, өлексежегіштер (Sylphidae) туыстасынан Aclypaea calva өлексежегіш қоңызының дернəсілдері мен имагосын атауға болады.

34 4. Филлофагтарға – сексеуіл өскіндерімен жəне өркендерімен қоректенетіндер, негізінен іріңді қоңыздардан(Meloidae): милябрис церулесценз - Mylabris coerulescens, Скабиоза һиклеус - Hycleus scabiosae, сымбатты іріңдіқоңыз - Mylahrls (Ammabris) elegantissima имаголарын; жапырақжегіштерден (Chrysomelidae): сексеуіл қалқаншасы - Ischyronola conicicolis, Шөл қалқаншасы - Ischyronota desertorum, бүргеқоңыздардан – Chaetocnema liudmilae, Chaetocnema breviuscula; қараденілердің (Tenebrionidae) ерте көктемде белсенді барлық түрін атауға болады: Cyphostetha komarovw, Zophosis punctata nitida, Adesma gebleri, Trgonooscelis schrenki жəне тағы басқалары кіреді, барлығы 30 түрдің имогалары мен кейбір түрлерінің дернəсілдері де (Ischyronola conicicolis, Ischyronota desertorum) осы топқа жатады. 5. Гименофагтар мен антофагтарға, сексеуілдің генеративті мүшелерімен қоректенетіндердің ішінен, тозаңжегіштерден (Alleculidae): Аркуата тозаңжегіші -Omophlina arcuate, Пилликолис тозаңжегіші - Omophlus pillicolis, Ливидипес тозаңжегіші O.lividipes; кокцинелидтерден (Coccenelidae) Лихачев қанқызы - Bulaea lichatshovi қоңыздарының имаголарын, қараденелілерден (Tenebrionidae) құм микродерасы - Microdera deserta, отыншылардан (Cerambicidae): Монголика отыншысы - Apatophysis mongolica, Ворoнцов отыншысы - Turсmenigena varentzovi; зерқоңыздардан (Buprestidae): шөл зерқоңызы - Julodis variolaris, Куприн тамыржегіші - Sphenoptera cuprina, Ексарата тамыржегіші - Sph. exarata, Потанин тамыржегіші - Sph. potanini зерқоңыздарының имаголарын атауға болады, барлығы 14 түр. 6.Карпофагтар, сексеуілдің тұқымымен қоректенетіндер, жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасынан: лептомиас вермикулозусын - Leptomias vermiculosus; қараденелілер (Tenebrionidae) туыстасынан: құм микродерасын - Microdera deserta: бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасынан -Metadonus campestris-ті атауға болады (сурет 11).

17% 35% Ризофагтар Ксилофагтар Лимфофагтар Филлофагтар 34% 7% Антогименофагтар 3% Карпофагтар

Сурет 11-Қаттықанаттылардың қоректік топтары

Ескерте кететін жағдай, көптеген зиянкес-қаттықанаттылардың дернəсілі мен имагосының зияндылығы қатар жүреді, мысалы шөл зерқоңызы 35 сексеуілдің генеративті немесе вегетативті мүшелерімен қоректенсе, оның дернəсілі тамырымен қоректенеді, сөйтіп дамуының екі сатысында да зиянкес ретінде тізімге тіркелді. Сексеуілмен қоректенетін қаттықанаттылардың маусымдық топтары. Сексеуілдің фенологиялық ерекшеліктері мен маусымдық дамуына байланысты, олармен қоректенетін қаттықанатты бөжектердің түр құрамы да əртүрлі болады. Сексеуілдің фенологиялық дамуының бір ерекшелігі, ол көктемде (өркен шықпай тұрғанда) гүлдейді, жазда вегетативті мүшелері дамып, күзде ғана тұқым береді. Көптеген бөжектердің сексеуіл мүшелерімен қоректенуі де сан . алуанМысалы зерқоңыздардың, отыншылардың, іріңдіқоңыздардың, бізтұмсықтардың имогалары, сексеуілдің жер үсті мүшелерімен (вегетативті, генеративті) қоректенсе, ал олардың дернəсілдері сексеуілдің тамырымен, діңімен жəне бұтағымен қоректенеді, ұлпасы ішінде дамиды. Сексеуілдің вегетациялық кезеңінде қаттықанаттылардың имаголары белгілі бір, маусымдық кезеңде тіршілік етсе, ал дернəсілдері жылдың жылы кезеңдерін толық қамтиды. Зиянкес-бөжектердің дамуына мониторингтік бақылау жасау жəне маусымдық топтарын анықтау арқылы, олардың зиянкес түрлерімен күресу шараларын ұйымдастырудың негізгі мəліметтер болып саналады. Сексеуілдің зиянкес-қаттықанатты бөжектердің түр құрамын жəне биологиялық ерекшеліктерін зерттеу кезінде, төмендегідей маусымдық топтары анықталды (кесте 5). Кестеде көрсетілгендей, сексеуілдің вегетативті жəне генеративті мүшелерімен қоректенетін қаттықанаттылардың маусымдық топтары төмендегідей (сурет 12) төрт топқа бөлінді: - ерте көктемдік зиянкес-қаттықанаттылар; - көктемдік зиянкес-қаттықанаттылар; - жаздық зиянкес-қаттықанаттылар; - күздік зиянкес-қаттықанаттылар; тамырымен қоректенетін қаттықанаттылардың көбісінің дамуы 2-3 жылды қамтиды, сондықтан оларды маусымдық топтарға кіргізбедік.

Ерте көктемдік 33% 33% зиянкестер Күздік зиянкестер

10% Көктемдік зиянкестер 24% Жаздық зиянкестер

Сурет 12 – Зиянкес-қаттықанаттылардың маусымдық топтары

36 Кесте 5 Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлді аймақтарындағы (құмды, сортаңды жəне топырақты шөлдер) сексеуілмен қоректенетін қаттықанатты бөжектердің маусымдық топтары, 2015-2017 жж.

Генеративті мүшелерін зақымдайтын Вегетативті мүшелерін зақымдайтын зиянкес- қаттықанаттылар зиянкес-қаттықанаттылар Ерте көктемдік Күздік Көктемдік Жаздық зиянкестер зиянкестер зиянкестер зиянкестер Asproparthenis MicroderadesertaTa Bulaea lichatshovi Piazomias semenovi punctiventris (Germar). usch. Hum. Suvorov Asproparthenis Metadonuscampestr Apatophysis Chromonotus confluens foveicollis Gebl. is mongolica Sem. F. Tanymecuspalliatus F. Turсmenigena LixusincanescensBoh. varentzovi Melg Cyphostetha Julodis (s. str.) BarisscolopaceaGerm. komarovwRtt. variolaris (Pall.). Zophosis punctata Sphenoptera (s. Chaetocnemabreviusc nitida Gebl. str.) ulaFald. cuprinaMotschulsk y AdesmagebleriMen. Sphenopterapotanin Chaetocnemaliudmila iJak. e Lop. Trgonooscelisschrenki Aclypea calva Rtt. Gebl.

Қорыта келгенде, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлді аймақтарында (құмды, сортаңды жəне топырақты шөлдер) жүргізілген далалық зерттеулердің нəтижесінде, сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін қаттықанатты бөжектер (Insecta: Coleoptera) 10 туыстасқа жатады, атап айтқанда, өлексежегіштер (Silphidae) туыстасынан – 1, тақтамұрттылар (Scarabaeidae) туыстасынан – 8, шыртылдақтар (Elateridae) туыстасынан – 8, зерқоңыздар (Buprestidae) туыстасынан – 6, кокцинелидтер (Coccinellidae) туыстасынан – 1, қараденелілер (Tenobrionidae) туыстасынан – 5, жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасынан – 11, бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасынан – 12, отыншылар (Cerambicidae) туыстасынан – 3 жəне іріңділер (Meloidae) туыстасынан – 4 түрі, барлығы 59 түр, сексеуілдің зиянкесі ретінде тізімге тіркелді. Анықталған зиянкес-қаттықанаттылардың 7 экологиялық-қоректік (ризофагтар, ксилофагтар, лимфофагтар, филлофагтар, антофагтар, гименофагтар, карпофагтар) жəне олардың қоректену белсенділігі бойынша 4 маусымдық топтары (ерте көктемдік, көктемдік, жаздық жəне күздік) анықталып, оларға талдау жасалынды[127].

37 4 ҚАТТЫҚАНАТТЫ (INSECTA: COLEOPTERA) ЗИЯНКЕСТЕРДІҢ МОРФО-БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Біздің зерттеуімізге дейін сексеуілмен қоректенетін қаттықанаттылар немесе қоңыздардың тобындағы зиянкес түрлеріне арнайы зерттеулер жүргізілмеді. Жаппай кездесетін жəне маманданған түрлерінің биологиялық, экологиялық, қоректік байланысы, зияндылығы жəне күресу шараларын ұйымдастыру үшін олардың оңтайлы даму сатылары анықталмады. Тізімге тіркелген [125, p.13] сексеуілдің əр түрлі мүшелерін зақымдайтын зиянкес- қаттықанаттылардың арасында көптеген түрлері полифагтар жəне олигофагтар. Полифагтардың көпшілігі (тақтамұрттылар, қараденелілер, шыртылдақтар, бізтұмсықтар) негізінен вегетативті мүшелерімен (өскін, өркен) қоректенсе, ал олигофагтардың көпшілігі маманданған зиянкес ретінде қарастырылады. Өйткені, олардың дернəсілдері сексеуілдің бір ғана мүшесімен қоректенеді (тамыр, дің, бұтақ) жəне дамуы сол жерде белгілі бір маусымда дамиды [126, p.11-41]. Бұл бөлімде сексеуілдің əртүрлі өсу сатысында жаппай кездесетін жəне маманданған қатты қанатты бөжектердің əртүрлі туыстасына жататын зиянкес түрлерінің жіктелу жүйесі, таралуы, қысқаша морфологиясы жəне зерттеу жылдары алынған био-экологиялық ерекшеліктері келтіріледі. Қаттықанаттылар тобының жіктелуі Н.Ю. Клюгенің [36, c.30-41] жүйесі бойынша жасалынды: Патшалық: Animalia – Жануарлар. Патшалық тармағы: Eumetazoa - Эуметазойлар немесе көпклеткалылар. Бөлім: Bilateria - Екіжақты-симметриялылар, билатералдылар. Бөлім тармағы: Protostomia – Ішкіауыздылар. Дəрежесі анықталмаған: Ecdysozoa – Түлейтіндер. Тегі: Arthropoda - Буынаяқтылар Тек тармағы: Tracheata – Кеңірдектыныстылар. Таптастар: Hexapoda – Алтыаяқтылар. Тап: Insecta – Бөжектер. Топ: Қаттықанаттылар (Coleoptera LINNAEUS, 1758). Бұл топтың 4 топ тармағы бар (Adephaga, Archostemata, Myxophaga жəне Polyphaga), біздің қарастыратын түрлер əртүрліқоректі - Polyphaga топ тармағына кіреді, сондықтан туыстастар мен түрлерді сипаттағанда, жіктелу жүйесінің туыстас (familiae) дəрежесінен кейінгі таксондарды атап өтеміз. Мысалы туыс тармағы, тұқымдастар жəне тұқымдас тармағы.

4.1 Өлексежегіштер (Silphidae) туыстасы Өлексежегіш қоңыздардың денесінің түсі (қара-қызғылт, күңгірт-қара) мен көлемі алуан түрлі. Ұзындығы 6-14 мм, мұртшалары ұшына қарай жуандау 11 тізбектен тұрады, не түйреуіш тəрізді болып келеді. Үстіңгі қанаты құрсағын түгел жауып тұрады, кейбір түрлері ғана қысқалау, аяқтарының табандары 5 тізбекті болып келеді [90, c. 249-250]. Бұл туыстастың бір ғана түрі зиянкес ретінде тіркелді.

38 Тегіс өлексежегіш - Aclypea calva Rtt. Жіктелу дəрежелері: туыстасы - өлексежегіштер - Silphidae Latreille, 1807, туыстас тармағы - Nicrophorinae Kirby (1837), тұқымдасы - Silphinae Kirby (1837). Таралуы. Оңтүстік жəне Оңтүстік-шығыс Қазақстан, Батыс Қытай (Синьцзян). Мойынқұмда теріскенде жаппай кездескені туралы мəліметтер келтірілген [128]. Морфологиялық ерекшеліктері. Денесі түкті, күңгірт қара, үстіңгі оң жəне сол қанаттарында үш кильдері. Денесінің бар ұзындығы 16-18мм. Жұмыртқалары ақшыл-күңгірт, көлемі 2,0х1,7мм. Бірінші жастағы дернəсілдерінің ұзындығы 6-8мм, екінші жастағы – 11-13мм, үшінші жастағы 14-16мм, төртінші жастағы – 16-22мм, түсі жылтыр қара-көкшілдеу болып келеді (сурет 13). Қуыршақтары ашық типті, сəл имектеу, толық жетілген қуыршақтың түсі қара болып келеді.

А Б

Сурет 13 - Тегіс өлексежегіш - Aclypea calva Rtt.: А – имагосы, Б – дернəсілі (С.В. Коловтың суреті)

Биологиялық ерекшеліктері. Біздің зерттеулеріміз бойынша толық жетілген қуыршақтары сексеуілдің жəне басқада алабұта туыстас өсімдіктерінің тамырға жақын топырақ қабатында қыстайды. Сəуірдің бірінші онкүндігінен бастап (тəуліктік орташа t-5ºC-тан жоғарылағанда), қыстап шыққан қуыршақтарынан қоңыздары пайда болады. Қосымша қоректенгеннен кейін, шағылысқан қоңыздардың аналықтары, сəуірдің екінші жартысында топырақтың беткі қабатына жұмыртқаларын салады. В.Г. Линскийдің [129] деректері бойынша əр аналық қоңыз 20-30-ға дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқалардан сəуірдің соңында дернəсілдері пайда болады. 1-ші жастағы дернəсілдерінің ұзындығы – 6-8,5мм, 2-ші жастағы – 12-14мм, 3-ші жастағы – 13-22мм. Дернəсілдің толық дамуы, ауа-райына байланысты, 20-25 күнге созылады (кесте 6). Толық жетілген дернəсілдер, қоректенуін тоқтатып, ағаштың түбіне жақын жердегі топырақта ін жасап, сол жерде қуыршақ сатысына айналады. Қуыршақ сатысы 10 күннен 15 күнге дейін дамиды. Жаңадан пайда болған қоңыздар қуыршақ бесігінде келесі жылдың көктеміне дейін жатады. 39 Кесте 6 - Тегіс өлексежегіштің (Aclypea calva Rtt.) фенологиясы. Алматы облысы, Балқаш ауданы, 2015-2017 жж.

Даму Айлар сатысы Сəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек

Онкүндіктер 1 231 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Имаго (+ + + Жұмыртқа ● ● ● Дернəсіл ▬▬ ▬▬ V V Қуыршақ 0 0 0

Имаго (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+)

Сексеуіл- Бүршік, Гүл, Өркеннің Бұтақтануы Тұқым Тұқым- дің фено- Өскін Өскін жаппай өсуі дамуы ның фазасы жетілуі Ескерту: (+), (+ - диапаузадағы жəне эстивациядағы имаго; ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0 – қуыршақ сатысы, vv– күресу мерзімі

Зиянкестің имаголары мен дернəсілдері ертеңгі жəне кешкі мезгілдерде өсімдіктің жапырағын ауыз аппаратымен шайнап, сөлімен қоректенеді. Олар өте сақ, сəл сыбдырдан, қоректенуін тоқтатып, бірден жерге құлап өсімдік қалдықтарының астына немесе топырақ жырықтарына жасырынады. Зерттеу жүргізілген жылдары, сексеуілдің жəне басқа алабұталыларға жататын өсімдіктерде (əсіресе теріскенде) 12-20 данадан кездесті. Зияндылығы ерте көктемде өсімдіктің жаңа жетіліп келе жатқанда артады. Қоңыздары мен дернəсілдері өсімдіктің сабағының ұшындағы жас жапырақтары мен өркендерін зақымдайды. Нəтижесінде, өз уақытысында жақсы дамымаған өркендер қурап қалады немесе олардың генеративті мүшелері жақсы дамымай, тұқым өнімділігі төмендейді.

4.2 Тақтамұрттылар (Scarabaeidae) туыстасы Дүние жүзі бойынша бұл туыстастың 25000 астам түрі бар. Негізгі морфологиялық ерекшеліктері: мұртшалары тақталы, ұш жағына қарай жұмырлау болып келеді, 3 – 7 тізбектен тұрады, алдыңғы аяғының жіліншіктері қазуға арналған. Қазақстан жəне Орта Азияда тақтамұрттылардың 15 туыстас тармағына жататын 580-нен астам түрі кездеседі [130]. Имаголары мен дернəсілдері көптеген ауылшаруашылығы дақылдарының негізгі зиянкестері ретінде белгілі. Сексеуілді жəне басқада жайылым шөптерінің негізгі зиянкестері ретінде Т.Н.Нұрмұратовтың монографиясында осы туыстасқа жататын 8 түріне қысқаша мəліметтер келтірілген [6, б.79-80]. 2015-2017жж. жүргізілген зерттеулердің нəтижесінде, жаппай кездескен сексеуілді

40 зақымдайтын тақтамұрттылардың төмендегі түрлерінің таралуы, биологиялық жəне зияндылығы туралы мəліметтер алынды. Қазанбас кравчик - Lethrus (Heteroplistobus) bulbocerus Fischtr, 1845. Cинонимі: Lethrus jakovlevi Semenov.Жіктелу дəрежелері: туыстас тармағы - Geotrupinae, трибасы (бұтағы) Lethrini, тұқымдасы – Lethrus Scopoli, 1777. Таралуы. Оңтүстік Шығыс Қазақстан: Жоңғар Алатауының жазық етегі, Іле-Алакөл ойпаты [130, с.37]. Морфологиялық ерекшеліктері. Қоңыздарының түсі қара, денесі ұзынша сопақтау, ұзындығы 12—24мм., арқасы дөңестеу, жоғарғы жағы мен жоғарғы ерні үсті жағынан жақсы көрінеді, мұртшалары 11 тізбекті, мұртшасының басы 3 тақтайшалы, түйреуіштің басы тəрізді жəне олар ашылмайтын болып келеді, қалқаншасы кең, үшбұрышты. Үстіңгі қанатының үстіңгі жағында 7 əжімді жолағы бар, қанаттары редукцияланған, алдыңғы аяқтарының жіліншіктерінің сырт жағында көптеген (6-9-дан кем емес) тікенекті өсінділері бар (сурет 14).

Сурет 14 - Қазанбас кравчик - Lethrus (Heteroplistobus) bulbocerus Fisch

Биологиялық ерекшеліктері. Қысқы диапаузадан, бірді-екілі қоңыздары сəуір айының басында кездестіруге болады, ал жаппай шығуы осы айдың екінші жартысында байқалады. Қоңыздардың ерекшелігінің бірі, олар топырақтағы өздері қазған інде тіршілік етеді, сол індеріне сексеуілдің жаңадан шыққан өскіндерін жəне өркендерін дайындайды жəне дернəсілдері дайындалған сүрлемімен қоректенеді. Шағылысуы мамыр айының бірінші жартысынан басталады. Аталық жəне аналық қоңыздар бірігіп, тереңдігі 50 – 65см болатын ін қазады, іннің жан-жағынан 7-8 ұяшықтар жасайды, ұяшықтарға өсімдік жапырақтары мен сабақтарын дайындайды. Дайындалған өсімдіктерді тығыздап, 7-10 жұмыртқаға дейін салып, іннің аузын бекітіп қояды. Жұмыртқаларының көлемі 5-7мм., түсі ақшылдау. 15-20 күннен соң жұмыртқалардан пайда болған дернəсілдері, өсімдіктің жапырақтары мен сабақтарынан дайындалған сүрлеммен қоректенеді. Дернəсіл сатысы 35-40 күн дамиды. Жақсы жетілген дернəсілдер топырақ пен өсімдік қалдықтарынан ұя 41 жасап, сол жерде қуыршақ сатысы өтеді. 15-20 күннен кейін қуыршақтан қоңыздар пайда болады. Жаңадан пайда болған қоңыздар қуыршақ бесігінде қыстап, келесі жылдың көктеміне дейін сол жерде жатады (кесте 7). Бұл түрдің қоңыздарының зияндылығы, көктемде егілген сексеуілдің жаңа өсіп келе жатқан өскіндеріне өте қауіпті. Қоңыздары сексеуілдің өскіндері мен өркендерін қиып індеріне тасып, дернəсілдеріне қоректік қор жасайды. Сексеуілдің екпе алқаптарында 1м² 0,01-0,02 данадан кездесті. Бір қоңыз орташа есеппен тəулігіне 7-10 сексеуіл өскінін дайындайды. Қоңыздар сексеуіл егілген алқаптарда, əсіресе құрғақ жылдары, көктем ерте шыққан уақыттарда зияндылығы артады. Зерттеу жүргізілген жылдары Летрус булбоцерустың жаппай көбейгені байқалмады. Кесте 7 - Қазанбас кравчик (Lethrus (Heteroplistobus) bulbоcerus Fischtr) фенологиялық календары. Балқаш ауданы, Сарыесікатырау, 2015-2017 жж. Даму Айлар сатысы Сəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Онкүндіктер I II III I II II I II II I II II I II II I II III I I I I Имаго (+ + + + + + + V V Жұмыртқа ● ●● Дернəсіл ▬▬▬▬ Қуыршақ 0 0 0 Имаго (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) Сексеуілдің Бүршік, Гүл, Өркеннің жаппай Бұтақтануы Тұқым Тұқым- фенофазасы Өскін Өскін өсуі дамуы ның жетілуі Ескерту: (+), (+ - эстивациядағы жəне диапаузадағы имаго; ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0 – қуыршақ сатысы, vv– күресу мерзімі

Парфентьев заузасы - Chioneosoma (Chionotrogus) parfentievi Medv. Жіктелу дəрежелері: туыстас тармағы - Melolonthinae, трибасы (бұтағы) – Rhizotrogini, тұқымдасы – Chioneosoma. Таралуы. Оңтүстік Балқаш маңы. Сарыесікатырау. Морфологиялық ерекшеліктері. Қоңыздарының денесінің ұзындығы 13,7-15,5мм, үстіңгі қанаты қоңыр-сары, мұртшалары 10 тізбектен тұрады, сəл иілген. Биологиялық ерекшеліктері. Қоңыздары мамыр айының екінші жартысынан бастап шілде айына дейін. Сексеуілдің ұшады жапырақтарымен қоректенеді. Дернəсілдерінің дамуы топырақта , өтеді сексеуілдің тамырымен қоректенеді. Чичерин заузасы - Chioneosoma tschitscherini Semenov. Жіктелу дəрежелері: туыстас тармағы - Melolonthinae, трибасы (бұтағы) – Rhizotrogini, тұқымдасы – Chioneosoma. Таралуы. Оңтүстік Балқаш маңы, Сарыесікатырау, Іле жəне Сырдария өзендерінің арналары, оңтүстік-шығыс Қарақұм, Оңтүстік Тəжікстан.

42 Морфологиялық ерекшеліктері. Қоңыздарының денесінің ұзындығы 18,5 – 25мм, алдыңғы арқасы трапециялау, денесі ақшыл түкті болып келеді. Биологиялық ерекшеліктері. Қоңыздары сəуір айының екінші жартысынан бастап шілде айына дейін, түнгі мезгілде ұшады, күндіз топырақта жасырынып жатады. Қысқы диапаузадан шыққан қоңыздар сексеуілдің өскіндерімен, жапырақтарымен қоректенеді. Дернəсілдерінің дамуы топырақта , өтеді сексеуілдің тамырымен қоректенеді топырақтың беткі қабатына (10-15см.) жұмыртқаларын салады. Бір аналық қоңыз 30-85 дана жұмыртқа салады. Жаңадан пайда болған дернəсілдер (2-3 жас жастағы) сексеуілдің тамыршаларымен қоректенді. Құмдауыт топырақтар мен шағылдарда мекендейді, 3 жылда 1 ұрпақ береді. Түркістан заузасы -Polyphylla adspersa Motsch. Жіктелу дəрежелері: туыстас тармағы – мəрмерлізаузалар (Melolonthinae), трибасы (бұтағы) – Rhizotrogini, тұқымдасы – Polyphylla. Таралуы. Грузия, Армения, Əзірбайжан, Тəжікстан, Түркмения, Кыргызстан, Қазақстан; Иран, Ауғанстан, Оңтүстік Тəжікстан. Қазақстан: Оңтүстік Балқаш маңы. Сарыесікатырау, Іле жəне Сырдария өзендерінің арналары, оңтүстік-шығыс Қарақұм. Морфологиялық ерекшеліктері. Аналықтарының денесінің ұзындығы 25- 32мм, аталықтары кішілеу – 20-23мм, аталықтарының қанаты ақшыл қабыршақпен көмкерілген, түсі қара-бурыл. Дернəсілдерінің денесі қатты, ұзындығы жасына байланысты 12-65мм, ақшыл сары. Заузалардың дернəсілдері бір-біріне өте ұқсас келеді, ал түркістан заузасының дернəсілінің аналді тесігі көлденең болады. Биологиялық ерекшеліктері. Қоңыздары мамыр айының екінші жартысынан бастап, шілде айына дейін, түнгі мезгілде ұшады, күндіз топырақта жасырынып жатады. Қысқы диапаузадан шыққан қоңыздар сексеуілдің өскіндерімен, жапырақтарымен қоректенеді. Қосымша қоректеніп біткеннен кейін, аналықтары топырақтың беткі қабатына (10-15см.) жұмыртқаларын салады. Дернəсілдерінің дамуы топырақта өтеді, сексеуілдің тамырымен қоректенеді. Бір аналық қоңыз 40-тан 60 данаға дейін жұмыртқа салады. Жаңадан пайда болған дернəсілдер жас сексеуілдің тамыршаларымен қоректенді. Құмдауыт топырақтар мен шағылдарда мекендейді. 3 жылда 1 ұрпақ береді. Қысқы диапаузаға дернəсілдері екі рет, қоңыздары бір рет кетеді. Толық қоректеніп болған соңғы жастағы дернəсілдері топырақтың беткі қабатына, 10-20см тереңдікте 20-30-дан жұмыртқаларын салады. Жас дернəсілдер 20-25 күннен кейін пайда болады, толық дамып жетілуі 3 жылға созылады. Үшінші жылдың жазында жетілген дернəсілдері, топырақта қуыршақ сатысына өтеді жəне 12-15 күнде дамиды. Жаңа ұрпақтың қоңыздары қыстап, келесі жылдың жазына қарай ұшады (кесте 8).

43 Кесте 8- Түркістан заузасының (Polyphylla adspersa Motsch) фенокүнтізбесі. Балқаш ауданы, Сарыесікатырау, 2015-2017 жж.

Даму Айлар сатысы Сəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Онкүндіктер I II III I II III I II III I II III I II III I II III Имаго (+ + + + + + + V V Жұмырт- ● ● ● қа 1жылдық ▬ ▬ ▬ ▬ дернəсіл 2 -3 жыл- (▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ (▬) (▬) дық дернəсіл Қуыр- 0 0 0 шақ Имаго (+) (+) (+) (+) (+) Сексеу- Бүршік, Гүл, Өркеннің Бұтақтануы Тұқым Тұқым ілдің Өскін Өскін жаппай өсуі дамуы пісуі фенофа- засы Ескерту:(+), (+ - эстивациядағы жəне қысқы диапаузадағы имаго; (▬) – қысқы диапаузадағы дернəсіл, ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0 – қуыршақ сатысы, vv– күресу мерзімі

Парфентьев, Чичерин жəне Түркістан Зауза қоңыздардың биологиялық даму ерекшеліктері мен қоректенуі өте ұқсас, тек кейбір түрлерінің тіршілік мекендері əртүрлі болып келеді. Мысалы, түркістан заузасы құмды жерлерді мекендесе, ал парфентьев жəне чичерин заузалары топырақты жерлерді ұнатады.Тақтамұрттылардың мəдени дақылдарды зақымдайтын түрлері толық зерттелген болса, ал шөл аймақтағы табиғи жайлым өсімдіктері мен сексеуілдің тамырымен қоректенетін түрлерінің биологиялық ерекшеліктері мен зияндылығы əлі де болса толығырақ, жеке зерттеулерді қажет етеді.

4.3 Шыртылдақтар (Elateridae ) туыстасы Жер шарында шыртылдақтар туыстасындағы, 400 тұқымдасына жататын 10 мыңнан аса түрі бар[131]. Шыртылдақ қоңыздардың денесі ұзын- сопақшалау, ұзындығы 10- 20мм, мұртшалары ара, тарақ тəрізді, кейбірде жіпше тəрізді болып келеді. Қанаттарының алдыңғы бұрышы созылыңқы, үшкірлеу, аяқтары қысқа. Ертеңгі жəне кешкі мезгілдерде . ұшады Өсімдікқоректілер. Дернəсілдерін сымқұрттар деп атайды, денелері қатты цилиндір тəрізді, ұзындығы 17-20мм, ені 2-4мм, көпқоректілер көптеген өсімдіктердің тамырымен қоректеніп топырақта тіршілік етеді. Шыртылдақтар өте баяу дамиды. Бір ұрпағының жетілуіне 3-5 жыл керек. Əсіресе, дернəсілдерінің дамуы ұзаққа созылады. Олар əртүрлі жастағы дернəсіл жəне 44 ересек қоңыз фазасында топырақ қыртысының əр түрлі тереңдігінде қыстайды. Шыртылдақ қоңыздардың дернəсілдері, яғни сымқұрттардың дамуы 3-4 жылға созылады. Олар жер бетіне көтерілмей, топырақ арасында тіршілік етеді. Дамуы аяқталған дернəсілдер шілде-тамыз айларында қуыршақтанады. 21 күннен соң қуыршақ қоңызға айналады. Бірақ жас қоңыздар жер бетіне келесі жылы көктемде ғана шығады. Сымқұрттары тек дымқыл топырақта ғана тіршілік етеді. Топырақтың үстіңгі қабаты құрғағанда, олар төменгі қабатына қарай түседі. Сымқұрттардың басым бөлігі топырақтағы негізгі зиянкестердің . бірі Əсіресе Agriotes, Selatosomus жəне Melanotus тұқымдастарына жататын түрлер барлық дақылдарды зақымдайды. Олардың ішінде, кең таралған қауіпті зиянкестер қатарында күңгірт шыртылдақ – Agriotes obscurus L., жолақты – A. lineatus L., далалық – A. gurgistanus Fald., егістік – A. sputator L., сұршыртылдақ – Agrypnus murinus L., жылтыршыртылдақ– Selatosomus aeneus L., жалпақ – S. latus F., қара шыртылдақ– Athous niger L., қоңыраяқты шыртылдақ – Melanotus brunnipes Germ.[132-134] атауға болады. Оңтүстік-шығыс Қазақстанның шөл аймағында жайылым өсімдіктері мен сексеуілдің тамырымен қоректенетін шыртылдақтардың 8 түрі кездеседі [135]: Agriotes meticulosus Cand., Aeoloides grisescens Germ., A. hey deni Reitt., A. rossi Germ., Cardiophorus pellitus Schw., C. mutabilis Gurjeva, C. chivensis Step., C. nigropunctatus Cand. Егістік шыртылдағы - Agriotes meticulosus Cand. Жіктелу дəрежелері: туыстас тармағы Elaterinae, бұтағы (триба) – Agriotini, бұтақ тармағы - Agriotina [136]. Таралуы. Еуропада, Батыс Сібір жəне Кавказ. Қазақстанның орманды-дала, шөлді аймағында кездеседі. Морфологиялық ерекшеліктері. Қоңыздарының ұзындығы 6-9мм, ені 1,8-2,8мм (сурет 15). Дернəсілі сарғыш, ұзындығы 20мм дейін, ені 1,5мм-ге дейін, ұзынша жəне денесі қатты болып келеді (сурет 16).

Сурет 15- Егістік шыртылдағы (Agriotes meticulosus Cand.) имагосы

45 Сурет 16- Егістік шыртылдағының дернəсілі (құмды топырақ). Бақбақты ауылының маңы, 2017

Биологиялық ерекшеліктері. Қоңыздардың негізгі бөлігі көктемде, əдетте, сəуір айында пайда болады. Аналықтары мамырдың екінші жартысынан бастап, маусым айының бірінші жартысы аралығында, топырақтың 20-60мм тереңдігіне, дымқылдау жерлерге жұмыртқаларын топтап 10-12 данадан салады. Бір аналық өз өмірінің ішінде 200 астам жұмыртқа салады. Жұмыртқаның дамуы 25-60 күнге созылады. Жұмыртқалардан шыққан дернəсілдердің ұзындығы 3-6мм-ден аспайды. Дернəсілдерінің дамуы 3-4 жылға созылады. Қуыршақтары жаздың екінші жартысында дамиды. Қуыршақттан пайда болған қоңыздар, қуыршақ бесігінен шықпай, топырақ қабатында қыстап, келесі жылдың көктемінде жер бетіне шығады (кесте 9).

Кесте 9 - Егістік шыртылдағының - Agriotes meticulosus Cand. даму фенокүнтізбесі. Бақанас – Бақбақты, 2015-2017 жж.

Даму Сəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек сатысы I II III I II III I II III I II III I II III I II III Имаго + + + + + + + + v v v v v v Жұмыртқа • • • • Дернəсіл ------(1-жылдық) Дернəсіл (-) (-) ------(2 жылдық) Дернəсіл (-) (-) ------(3 жылдық) Қуыршақ 0 0 0 Имаго (+) (+) (+) Ескерту: (-), (+) – қысқы диапаузадағы дернəсілі мен имагосы, VVV –күресу шарасын жүргізу мерзімі, (- - қыстаудан шыққан дернəсіл, имаго, 0 - қуыршақ, + - имаго, • - жұмыртқа

46 Егістік шыртылдағының дернəсілдері егістік жерлерде жиі кездеседі жəне көбейеді, соның ішінде өңделген дақылды алқаптарда тез дамиды. Көктемнің алғашқы күндерінен бастап жаздың басына дейін қоңыздар ашық кездеседі, тəуліктік орташа ауа температурасының көтерілуіне (20-22°C) байланысты, күндізгі уақытта, олар түрлі өсімдік қалдықтарының астында жасырын тіршілік етеді. Қоңыздардың ұшуы маусым айында аяқталады, бірақ жаздың басқа айларында да бірді-екілі даналарын кездестіруге. Егістік болады шыртылдағының қуыршағы сопақша цилиндр тəрізді, түсі сары немесе қоңыр, қалың қабықты, үш жұпты аяқтары жақсы көрінеді; олардың басы доғалдау. Дернəсілі денесінің артқы пішіні параболоидты немесе шанышқы ретінде екі есе бифуркаланған жəне үш тісшелі. Ересек дернəсілдің ұзындығы 30мм жетеді [137]. Топырақтан шыққан қоңыздар тек 1-3 ай тіршілік етеді, олар көбінесе өсімдіктердің гүлдерімен, ал кейбір сирек жағдайларда саңырауқұлақтармен қоректенеді. Олар далалық дақылдарға айтарлықтай зиян келтірмейді. Сым тəрізді дернəсіл негізінен өсімдіктердің тұқымдарымен, тамырларымен жəне өсімдіктер сабақтарымен қоректенеді, сондай-ақ ішінара өлі өсімдік қалдықтарымен жəне тіпті қарашірікпен қоректене алады. Олар өте көпқоректі жəне ауылшаруашылық өсімдіктерінің барлық түрлеріне зиян келтіреді; тұқымдарға, жас тамырлар мен сабақтарға зиян келтіре отырып, өсімдіктердің шырынды бөліктерінде қорекетенеді. Құрттар көбінесе өсімдікке толығымен немесе жартылай толық зиян келтіруі . мүмкінОлар жас өсімдіктердің жұқа сабақтарымен қоректеніп, түбірін кеміріп тастайды. Аналықтары жұмыртқаларын органикалық заттарға бай топырақтарда мамыр айында салады. Дернəсілдерінің дамуы 3-4 жылға созылады. Жұмыртқалардың шығуынан кейін, олардың ұзындығы 3-6 мм-ден аспайды, ал қуыршақтары 20-24 мм-ге жетеді [135, p.107].

4.4 Зерқоңыздар (Buprestidae) туыстасы Жер шарында зерқоңыздар туыстасының 450 тұқымдасына жататын, барлық континентте (Арктика мен Антарктидадан басқа) тараған 15 мыңнан астам түрі бар. Саны мен алуантүрлілігі жағынан тропикалық жəне субтропикалық аймақтар алда тұр, белгілі түрлердің 80%-ға жуығы осы аймақтарда [138]. Жіктелу дəрежелері. Зерқоңыздар (Buprestidae Leach, 1815) туыстасының 7 туыстас тармағы бар: Agrilinae Laporte, 1835, Buprestinae Leach, 1815, Chrysochroinae Laporte, 1835, Galbellinae Reitter, 1911, Julodinae Lacordaire, 1857, Parathyreinae Alexeev, 1993, Polycestinae Lacordaire, 1857 [139]. 2015-2017 жылдары зерттеу аймағында сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін зерқоңыздардың екі(Chrysochroinae, Julodinae) туыстас тармағына жататын 6 түрінің (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., S. exarata (Fischer)., S. orechalceae Pall., S. hauseri S.) биологиялық жəне зияндылық ерекшеліктері туралы мəліметтер алынды [135, p.107].

47 Шөл зерқоңызы - Julodis variolaris Pall. Жіктелу дəрежелері. Тұқымдасы – JulodisEschscholtz, 1829. Бұл тұқымдастың Палеарктикада 50-ге тарта түрі тіршілік етеді [140] соның ішінде, Еуропада 6 түрі [141], ал Қазақстанның шөл аймағында 1 түрі ғана кездеседі (Julodis variolaris Pall.). Таралуы. Шығыс-тетикалық шөлде мекендейтін түр [142]. Қазақстанның шөл жəне шөлейт аймақтарында батыстан оңтүстік- шығыста, Шу-Іле тауларында жəне Жоңғар Алатауы шөлді қыраттарында таралған [87, с.285]. Жаппай кездесетін түрге жатады. Морфологиялық ерекшеліктері. Денесі ірі, жасыл немесе сары-жасыл, ұзындығы 30 мм, кейбір даналары 40 мм-ге дейін жетеді. Басы, алдыңғы арқасы жəне астыңғы жағы түкті. Қанаттарында ашық түсті сары ірі дақтары . бар (сурет 17).

Сурет 17 - Шөл зерқоңызының ересегі - Julodis variolaris Pall. (Б.Т. Тарановтың суреті)

Жұмыртқалары сопақшалау, ені – 2-3мм, ұзындығы 4-5мм, күңгірт-ақ. Салынған жұмыртқа кейіннен ақ-сары, сары түсті болады. Дернəсілдерінің түсі ақшыл-сұр, ақшыл-сары, ұзындығы 40-50мм, денесі құйрығына қарай жіңішкерген – конус тəрізді, алдыңғы кеудесінің ені 11-15мм. Ортаңғы кеудесінде 1 жұп жəне 8 жұп құрсақ тыныс тесігі (стигма) бар. Бірінші тыныс тесігі ең үлкен, екіншісі біріншісінен екі есе, төрт есе кішірек болып келеді. Дернəсілдің басы дорсовентральді қабысқан, жалпақтау, артқы кеудесінің тергиттері мен стерниттерінде 3-тен 12-ге дейін топтасып орналасқан тікенектері бар. Дернəсілдерінің қуыршақтануы топырақтан жасалған бесіктерде жəне дамуы осы жерде өтеді. Биологиясы. Көктемде қуыршақтан шыққан алғашқы қоңыздар сəуірдің соңы (құрғақ жылдары) мен мамырдың басында шықты (Мойынқұмның құмды шөлі). Қоңыздар ашық, ыстық күнде белсенді. Қоңыздар, алғашқы кезде сексеуілдің жəне де басқа да шөлді өсімдіктердің генеративті мүшелерімен

48 қоректенеді, ал сексеуіл гүлдеп біткеннен кейін оның жапырақтарымен, өркендерімен қоректенеді. Басқа қоңыздарға қарағанда, шөл зерқоңызы өркенді ұшынан бастап толығымен жейді, əсіресі жаңадан өсіп келе жатқан өркендерді қомағайлана жейді. Қосымша қоректенген қоңыздар, мамырдың аяғында шағылысудан кейін, аналықтары жұмыртқа салуға кіріседі. Олар алабұта тəрізді өсімдіктердің тамырына жақын жердегі топыраққа тереңдігі 2-5см, аналық жыныс мүшесімен шұңқыр жасап, бір салғанда 4-6 дана жұмыртқадан, 4-6 жастағы сексеуілдің немесе алабұталылар тұқымдас өсімдіктердің тамырының айналасына салады. Бір аналықтың жұмыртқалау саны, он күннің ішінде 30-35 дана. Зертханалық жағдайда жұмыртқалардың эмбрионалдық дамуы (23-24ºС) 10-шы сөткеде 90% дернəсілдері пайда болды, ал табиғи жағдайда - 14-20 күнге созылды (кесте 10).

Кесте 10 - Шөл зерқоңызының - Julodis variolaris (Pallas, 1773) фенологиялық дамуы (Алматы облысы Балқаш ауданы), Қарой ауылы, 2015-2017 жж.

Даму Айлар сатысы сəуір мамыр маусым шілде тамыз қыркүйек онкүндіктер I II III I II III I II III I II III I II III I II III қуыршақ 0 0 0 имаго + ++ + + + + + V V жұмыртқа ● ● ● ● 1 жылдық ▬ ▬▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬ дернəсіл 2 -жылдық (▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬▬ ▬ (▬) (▬) дернəсіл Сексеуіл- бүршік, гүл, өркеннің жаппай бұтақтануы тұқым тұқым дің фено- өскін өскін өсуі дамуы пісуі фазасы Ескерту: + - имаго, (▬) – қысқы диапаузадағы дернəсіл ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0 – қуыршақ сатысы, vv – күресу мерзімі

Жұмыртқадан пайда болған, алғашқы жастағы дернəсілдер сексеуілдің тамыр мойнындағы ұсақ тамыршалармен қоректенеді, ал 2-3 жастағы дернəсілдер ортаңғы тамырды айналдыра кеміре жеп, онда жол салады. Шөл зерқоңызының дернəсілдері топырақта жақсы дамиды, сондықтан тамырды сыртынан зақымдайды. Біздің зерттеуіміз бойынша бірінші жылғы дернəсілдер 10-17см тереңдікте, тіршілік етеді, бірақ жаздың соңына қарай одан да төменірек тереңдікке түседі. Екінші жылғы дернəсілдер негізінен 40-80см тереңдікте, топырағы құмдауыт сұр топырақтарда 1 м тереңдікке тіршілік етеді (сурет 18), қуыршақтану сатысына өту үшін, көктемде өсімдіктің тамыр мойнына дейін шығады. Сол жерде қуыршақ даму сатысы өтеді. Толық дамуына 2 жыл өтеді, үшінші жылы көктемде қуыршақ сатысына өтеді. Ересек дернəсілдері ұзақ уақыт қорексіз 49 тіршілік ете алады, олар зертханалық жағдайда 5 ай қорексіз тіршілік етеді. Топырақ қазбаларының нəтижесінде, бұл түрге жататын дернəсілдер тығыз сұр топырақты жақсы көреді, құмды шөл аймақтарында кездескен жоқ. Табиғи алқаптарда осы түрдің дернəсілдерімен зақымдалған сексеуіл өсімдіктері көп кездеседі (сурет 19).

Ескерту: - 1-ші жылғы дернəсілдердің миграциясы; - 2-ші жылғы дернəсілдердің миграциясы; - қуыршақтану уақыты.

Сурет 18 - Шөл зерқоңызы - Julodis variolaris (Pallas, 1773) дернəсілінің маусымдық миграциясы (Алматы облысы, Балқаш ауданы, Бақбақты ауылы маңы, 2016-2017 жж.)

Сурет 19- Шөл зерқоңызы дернəсілдерінің зақымдалуынан сексеуілдің қурауы (Мойынқұм -Шу 2016 ж.)

50 Бұл түрдің қоңыздарын Қазақстанның шөл аймағында сексеуілдің, изеннің, жантақтың, жыңғылдың вегетативті жəне генеративті зиянкесі ретінде көптеген зерттеушілер атап өткен [120, с.31; 143, 144]. Күрес жүргізу уақыты мамырдың екінші жартысы, оңтайлы даму сатысы имаго кезінде химиялық инсектицидтермен өңдеу. Тамыр зерқоңыздары - Sphenoptera Dejean, 1833 Жіктелу дəрежелері: туыстас тармағы – Chrysochroinae, бұтағы (трибасы) Sphenopterini, тұқымдасы – Sphenoptera, тұқымдас тармағы - Sphenoptera. Тұқымдастың жер бетінде 1000-ға жуық түрі бар[138, с.463-471]. Зерқоңыздарда жыныстық диморфизм денесінің бояуларында жақсы дамыған. Мысалы, Sphenoptera potanini жəне S. Hauseri түрлерінің аталықтарының түсі ашық-қанық жасыл-алтындалған, ал аналықтарының түсі қызыл-мысты жəне мысты-қола болып келеді. Жүргізілген зерттеулердің барысында сексеуілмен қоректенетін, Sphenoptera туысының 5 түрі анықталды: Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., S. (s. str.) exarata (Fischer)., S. orechalceae Pall., S.hauseri. Бұл тұқымдастың негізгі мекені шөл жəне шөлейт аймақтар. Дернəсілдері өсімдік тамырының ішінде тіршілік етіп жəне тамыр өзегімен қоректенуіне байланысты «тамыр зерқоңыздары» деп аталып кеткен. Қазақстан аймағындағы зерқоңыздар туыстасының арасындағы ең көп таралған тұқымдас. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлейтті өзендерінің арнасында (биотоптарында) зерқоңыздың (Coleoptera, Buprestidae) 45 түрі [145], олардың 5 туыстасқа жататын 16 тұқымдасы анықталды: Julodinae (1 тұқымдастың 1 түрі, 22%), Polycestinae (2 тұқымдастан 6 түр, 13.3%), Chrysochroinae (4 тұқымдастың 14 түрі, 31.1%), Buprestinae (4 тұқымдастың 8 түрі, 17.8%), Agrilinae (5 тұқымдастың 16 түрі, 35.6%). Ең бай тұқымдас Sphenoptera (11 түрі), одан кейінгі Agrilus (9 түрі) жəне Acmaeoderella (5 түрі) болып саналады [146]. Бұлардың құрамына орманды алқапта сирек кездессе, шөл жəне шөлейт биотоптарында жиі кездесетін түрлері . бар Төменде, сексеуілдің тамырын зақымдайтын тамыр зерқоңыздарының морфологиялық жəне биологиялық ерекшеліктері туралы алынған мəліметтерді келтіреміз. Орихалцеа тамыржегіші - Sphenoptera orichalcea Pallas, 1781. Морфологиясы. Алдыңғы арқасы кең, көлемді, денесінің ұзындығы 7- 20мм дейін, қанаттарының үстіңгі жағында бүдірлі жолақтары бар, түсі əртүрлі: жасыл жылтырақ, мысты-қола түстес, қола- немесе жасыл зер түстес болып келеді (сурет 20). Алдыңғы кеудесі жағында ірі нүктелер . бар Ортаңғы өскін ұсақ анық көрінетін нүктелерден тұрады. Аталықтарында түктері бар, ал аналықтарында болмайды. Аналықтарының қалқаншалары көлденеңдеу, үлкен емес, аталықтарынікі ұшбұрышты. Үстіңгі қанаты жалпақ, артына қарай сүйірленген, нүктелі қатарлары біркелкі, көлденең бұжырлы. Табанының 1-ші буыны, 5-ші буынынан ұзындау [87, c.287].

51 Сурет 20-Орихалцеа тамыржегіші - Sphenoptera orichalcea Pallas, 1781

Таралуы. Ресей (төменгі Волга и Солтүстік Кавказ), Қазақстан жəне Орта Азия, Орталық жəне Батыс Қазақстан, Каспий, Сырдария, Тян-Шань таулы аймағының шөлді аласа тауларында кездеседі. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлді аймақтарында шөлді өсімдіктердің бірлестіктерінде мекендейді. Биологиясы. Дернəсілдері жас сексеуілдердің жəне көптеген алабұта тұқымдас бұтасынды өсімдіктердің (изен, теріскен, бұйырғын, кейреуік, баялыш) тамырының ішін үңгіп қоректенеді. Бір жылда жолының ұзындығы 5- 7см, ал ені 0,7 см жетеді. Дернəсілдер, өзінен кейінгі үңгілген қуысты ұнтаққа толықтырады (сурет 21).

Сурет 21 - Орихалцеа тамыржегішінің (Sphenoptera orichalcea Pall.) дернəсілі жас сексеуілдің тамырының ішінде дамуы

52 Сəуір айында, сыртқы ортаның тəуліктік орташа температурасы 10ºС жеткенде, дернəсілдері тамыр қуысында қуыршақ бесігін дайындап, қуыршақ сатысына өтеді. Қуыршақ кезеңі шамамен 20-25 күнге созылады. Жаңадан пайда болған қоңыздар, дернəсілдері алдын-ала, арнайы дайындалған шығу тесігінен, мамыр айының ортасында ұшып шығады жəне шілде айының соңына дейін ұшады (кесте 11).

Кесте 11 - Орихалцеа тамыржегішінің (Sphenoptera orichalcea Pall.) фенологиялық дамуы (Алматы облысы Балқаш ауданы) Қарой ауылы, 2015- 2017 жж. Даму Айлар сатысы Сəуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Онкүндіктер I II III I II III I II III I II III I II III I II III Қуыршақ 0 0 0 Имаго + + + ++++ + V V Жұмыртқа ● ● ● 1 жылдық ▬▬▬▬ ▬ ▬▬ ▬ ▬ (▬ дернəсіл 2 - жылдық (▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬▬ ▬ (▬) (▬) дернəсіл Сексеуілдің Бүршік, Гүл, Өркеннің жаппай Бұтақтануы Тұқым Тұқым фенофазасы Өскін Өскін өсуі дамуы пісуі Ескерту: (+), (+ - эстивациядағы жəне қысқы диапаузадағы имаго; (▬) – қысқы диапаузадағы имаго ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0 – қуыршақ сатысы, vv – күресу мерзімі

Қоңыздар, ыстық күндері күндізгі уақытта белсенді болып . келеді Қуыршақтан шыққан қоңыздар қосымша қоректенгеннен кейін, шағылысады. Аналықтары тамыр мен діңнің жалғасқан жерін, 5-7 данадан топтап жұмыртқа салады. Өсімталдығын тексеру кезінде, əр аналықтан жетілген 15-20 жұмыртқа табылды. Ұрпақтың даму уақыты екі жылға созылады. Бұл зерқоңыздың дернəсілдерінің сексеуілді зақымдау деңгейіне есептеу жүргізген нəтижесінде, орта есеппен 10 ағаштың əр түбіне 2 дернəсілден келді. Потанин тамыржегіші - Sphenoptera potanini Jakovlev, 1889. Денесі сымбатты ұзынша, астыңғы жағы шығыңқы. Алдыңғы арқасы алдыға қарай қысыңқы, жан-жағы түзу. Қанатының арасы тегіс, алдыңғы жағы жəне жоғары жағы сəл шығыңқы. Мұртшаларының 3 буыны 2-ші буынынан сəл ұзындау, 4- ші буыннан екі есе қысқа. Қалқаншасы дөңес. Аталығы көк-жылтыр-жасыл, біртүсті. Аналығы сары-жылтыр, жоғары жағы қанаттарының үсті жасыл- жылтыр 18-22мм. [87, c.86]. Таралуы. Қазақстан мен Орта Азия. Оңтүстік Шығыс Қазақстанның шөлді аймақтарында кең таралған. Биологиясы. Дернəсілдері сексеуілдің (Haloxylonaphylla, H. persicum) діңінің ішін үңгіп жеп жол жасайды. Үңгіп жеген жолының ұзындығы 10см, ал ені 1см. Қуыршақ кезеңі шамамен 1 айға 53 созылады. Жас қоңыздар маусым айының ортасында пайда болады жəне тамыз айының ортасында, күндізгі ауқытта белсенділік танытады. Аналықтары мен аталықтары қанатты. Сексеуілдің өркендерінің сыртын кеміріп қосымша қоректенеді. Аналықтары діңнің, бұтақтардың айрығына 4-6 жаңадан жұмыртқа салады. Генерациясы екіжылдық. Тамыр жегіш зерқоңыздардың қалған түрлерінің биологиялық даму ерекшеліктері жоғарыда атап өтілген (Sphenoptera orichalcea Pall., Sphenoptera potanini Jakovlev,1889) түрлердің биологиясына өте ұқсас жəне көп айырмашылығы жоқ, сондықтан олардың толық биологиясына емес, тек морфологиялық жəне таралу ерекшеліктеріне қысқаша тоқталамыз. Sphenopterahauseri Reitter, 1895. Иранды-тұрандық түр. Дендробионт, ксерофил. Олигофаг, дернəсілдері ақ жəне қара сексеуілдің діңінде (Haloxylonaphyllum, H. persicum) дамиды. Ересектері маусым айының соңынан тамыз айының басына дейін белсенді. Құмды жəне сазды шөлге тəн сиппатталады, қарапайым. Іле алқабында (Бақанас, Қаратүбек, Үлкен Қалқан) кездеседі. Sphenopteraignita Reitter, 1895. Тұрандық түр. Дендробионт, ксерофил. Олигофаг, қоректік өсімдіктері – алабұта тұқымдастары (Chenopodiaceae) [147], соның ішінде ақ сексеуіл (Haloxylonpersicum). И.Д. Митяев (1958) тамарикстің (Tamarixramosissima) жапырағын жейтін ересек қоңыздарды анықтаған. Ересектері маусымның екінші жартысынан кыркүйекке дейін кездеседі. Құмды шөлде кездеседі. Іле алқабында табылған. Sphenopterastriatipennis (Jakowlew, 1885). Иран-туранды-гобилік түр. Дендробионт, ксерофил. Шектеулі олигофаг, дернəсілдері сексеуілдің діңінде дамиды (Haloxylonaphyllum, H. persicum) [28, б.89-91]. Ересек қоңыздар өркендерінің сыртын кеміреді. Ересектері маусым айының екінші жартысынан тамыз айының бірінші жартысына дейін белсенді. Əдетте, құмды жəне сазды шөлде кездеседі. Іле алқабында Бақанас, Борандысу, Шарын шатқалында, Тауқұм құмында кездеседі. Sphenopterapunctatissima (Reitter, 1895). Тұрандық түр. Дендробионт, ксерофил. Шектеулі олигофаг, негізгі қорегі сексеуіл (Haloxylon). Ересек қоңыздары қосымша ассимиляциялық өркендерімен қоректенеді. Ересектері маусымда-шілдеде белсенді. Құмды-шөлде сирек кездесетін түр. Іле алқабында, Іле өзенінінң төменгі ағысында (Қаратораңғы), Айғайқұм құмдарында (Үлкен Қалқан), Борандысу жəне Бақанас аймақтарында кездеседі. Acmaeoderella personata (Semenov, 1896). Туранды-гобилік түр. Дендробионт, ксерофил. Полифаг, дернəсілінің қоректік өсімдіктері ретінде Halocnemum, Halothamnus, Anabasis, Salsola, Ephedra, Haloxylon келтірілген. Н.П.Кривошеина т.б.[148] Aelleniasubaphylla өсімдігінің бұтақтарында жəне айрықтарында дернəсілдерінің дамуын көрсеткен. Имаголары мамыр-маусым айларында белсенді.Сазды жəне сортаңды шөлде мекендейді. Іле ойпатында бірен-саран кездеседі.

54 4.5 Кокцинелидтер (Coccinellidae) туыстасы Бұл туыстастың басым көпшілігі энтомофагтар, фитофаг түрлері өте аз. Cолардың ішінде Лихачев қанқызы қант қызылшасының негізгі зиянкестері ретінде белгілі [149]. Лихачев қанқызы - Bulaea lichatshovi Нитт. Жіктелуі: туыстас тармағы - Coccinellinae, трибасы Bulaeini, тұқымдасы – Bulaea. Түршелері. Bulaealichatschovi lichatschovi (Hummel, 1827). Bulaealichatschovi pallida (Motschulsky, 1849) [150]. Таралуы. Қоңыздардың көлемі кішкентай - ұзындығы 3,5-5,5мм, денесі қызғылт түсті. Кеуде жағы жəне басы сары түсті. Басында 2 қара дақтары болса, арқа жағында 6-7 қара нүктелері болады. Антеналары мен аяқтары қызыл, төменгі денесі қара (сурет 22, А). Дернəсілінің артқы жағы тар, түсі сарғыш- сұр, арқасынан ішіне қарай бойлық бойымен сызық жүргізілген, əр кеуде сегментінде доғаларының жағында екі іргелес сақиналар тобы орналасқан. Денесі шағын жəне жеңіл келеді, аяғы қара түсті жəне ұзын. Ересек дернəсілдің ұзындығы 9-10мм (сурет 22, Б) [151].

А Б Сурет 22 - Лихачев қанқызының А - имагосы, Б - дернəсілі (К.В. Макаров www.zin.ru\Animalia\Coleoptera)

Қуыршағы ақшыл сары түсті, қара түсті ұзын жолақтары бар жəне бас жағындағы кішкене екі қара түсті дақтары орналасқан. Денесінің ұзындығы 3,5- 5,5 мм. Лихачев қанқызы алабұта өсімдігінің табиғи алқаптарында жаппай қарқынды көбейеді. Қоңыздар өңделмеген жерлерде қыстайды. Көктемде олар алдымен қыстаған жердегі арам шөптермен қоректенеді, соның ішінде негізінен алабұталылар тұқымдас өсімдіктермен қоректенеді, ал сəуір айының аяғында, олар сексеуіл алқаптарына ұшып кетеді.Қоңыздар мамыр айының ортасына дейін сексеуілдің генеративті мүшелерін зақымдап, содан кейін қайта өңделмеген жерлерге оралады. Олар сексеуілдің гүлдерінен басқа, өркендерінің сыртын қажап немесе қырып жейді, нəтижесінде жас өркендер көп ұзамай кеуіп, қурап қалады (сурет 23).

55 Сурет 23- Лихачев қанқызы имагосының зақымдау белгісі

Лихачев қанқызы қоңыздары сəуір айының үшінші онкүндігінің соңынан бастап, мамыр айының бірінші онкүндігінде, сексеуілдің гүл түйінімен жəне гүлімен, кейіннен өркендерімен қоректеніп, тұқым өнімділігіне айтарлықтай зиянын тигізеді. Қосымша қоректеніп болған қоңыздар шағылысқаннан 7-10 күннен кейін, аналықтары кішкентай ақшыл сары жұмыртқаларын, негізінен табиғи жағдайда өсіп тұрған алабұта тұқымдас өсімдіктер жапырақтарына, 15-30 данадан салады. Жұмыртқалардың дамуы 4-5 күнге созылады, дернəсілдерінің дамуы 35-40 күн, ал қуыршақтардың дамуы, шамамен 8 күнге созылады. Қуыршықтану кезі əдетте мамырдың екінші жартысынан бастап, шілде айының үшінші онкүндігінің аяғына дейін созылады. Қуыршықтану кезеңі жіңішке бұтақтарда жəне арамшөптер жапырақтарында, түсіп қалған құрғақ жапырақтарда, ал кейде топырақ кесектерінде жүруі мүмкін. Дернəсілдері негізінен біржылдық алабұта тұқымдас өсімдіктер гүлдерімен қоректенеді. Қоңыздарының жаңа ұрпақтарының қозғалуы шілде айының ортасынан басталады жəне қыркүйектің бірінші жартысына дейін жалғасады.

4.6 Қараденелілер (Tenobrionidae) туыстасы Қараденелілер (Tenebrionidae) түрлерінің саны жағынан, қаттықанатты (Сoleoptera) бөжектердің (Insecta) ішіндегі ең үлкен туыстасының бірі. Жер шарында олардың 20 мыңнан астам түрі белгілі [152, 153], ал Ресейде 110 тұқымдасқа жататын 245, Украинада 102 түрі жəне Орта Азия мен Қазақстанда 100 ден аса түрі мекендейді [80, c.178], бірақ фаунасы туралы толық мəлімет жоқ деп есептеуге болады [81, c.280-285]. Қараденелілер Қазақстанның шөл, шөлейт жəне далалық аймақтарында кең таралған, кейбір түрлері таулы аймақтарда да кездеседі. Қоректену ерекшеліктері бойынша, олардың барлығы дерлік фитофагтар, арасында

56 ксилофагтар, микофагтар, сапрофагтар жəне некрофагтар да кездеседі [117, c.11-134]. Қоректік байланысы бойынша негізінен полифагтар, олигофагтар арасында монофагтар да кездеседі. Экономикалық жағынан алғанда, қараденелілердің көптеген түрлері (жүгері қараденелісі, дала жəйбасары, құм жəйбасары т.б.) ауылшаруашылық дақылдарының көпқоректі зиянкестері арасында қойма зиянкестері ретінде кездеседі. Олардың ересектері мен дернəсілдері өсімдіктердің тамырын, өскінін, тұқымын, қоймадағы дəнді, ұнды, нан өнімдерін жəне энтомологиялық коллекцияларды зақымдап, үлкен зиян келтіреді. Бұлардың зияндылығы құрғақ жылдары артады. Қараденелілер туыстасының көптеген түрлері сексеуілдің жəне жайылым өсімдіктерінің əртүрлі мүшелерін (өскін, өркен, тамыр, тұқым) зақымдайтыны туралы өткен ғасырдағы ғылыми зерттеулердің нəтижесінде, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл жəне шөлейт аймақтарында 41 тұқымдасқа жататын 78 түрі анықталған [122, c.13-38]. Қазіргі уақытта қараденелілердің таксондық униноминалдық дəрежелерінің көптеген атаулары синонимге айналуда. Сонымен қатар, сексеуілмен қоректенетін қараденелілердің биологиялық ерекшеліктері, зияндылығы туралы жəне олармен күресу шараларын ұйымдастыру үшін оңтайлы даму сатысы мен күресу түрлері анықталмаған. Таксондық дəрежелерін жəне биноминалды атауын да дұрыс анықтау, олар туралы мəліметтерді тез табуға мүмкіндік . береді Жалпы қараденелілер туыстасы, 7 туыстас тармағына бөлінеді: Alleculinae Laporte de Castelnau, 1840; Diaperinae Latreille, 1802; Lagriinae Latreille, 1802; Phrenapatinae Solier, 1834; Pimeliinae Latreille, 1802; Stenochiinae Kirby, 1837; Tenebrioninae Latreille, 1802. Қараденелілер туыстасының жіктелу дəрежелері, соңғы жасалған каталог негізінде беріліп отыр [154, 155]. Морфологиялық ерекшеліктері. Имагосының сыртқы пішіндері алуантүрлі. Денесінің ұзындығы 1,5-50мм-ге дейін, шартəрізді сопақша, ұзынша, арқасы дөңестеу болып келеді. Денесінің түсі біртекті, қара-қоңыр, қара, түнде тіршілік ететіндер ашық түсті, кейбір түрлерінің арқасында ақшыл, сары немесе қызыл дақтары мен жолақтары болады. Дернəсілдерінің денесі цилиндр тəрізді жалпақтау, жабыны тығыз, жылтыр, ақшыл, қоңыр-сарыдан қара түстес болып келеді, ұзындығы 70мм-ге дейін. Құрсағы 10 сегменттен тұрады [34, c.84]. Қараденелілер дернəсілдерінің жылдам дамуымен сипатталады, 2-3 айда жетіледі. Кейбір түрлері 1 жылдан 5 жылға дейін тіршілік етеді. Қазақстанның оңтүстігінде жəне оңтүстік-шығысында кездесетін қараденелілердің көптеген түрлерінің даму сатысының, қатаң мерзімділігі болмайды, яғни олардың əр сатыдағы (имаго, дернəсіл, қуыршақ, жұмыртқа) дамуын бір мезгілде кездестіруге болады. Дернəсілдері негізінен жазда жəне күзде кездеседі, ал шөлді аймақтарда олардың дамуы қыста да байқалады. Бұл биологиялық ерекшеліктер көктемде егістікте қоңыздардың көптігімен жəне дернəсілдердің аздығымен сипатталады. Шөл аймақтарда қараденелілердің негізгі зиянкес даму кезеңі - қоңыздар. Қоңыздар бірнеше жыл тіршілік етеді.

57 Қараденелілердің, дернəсілдері мəдени дақылдардың негізгі зиянкестері болса, ал қоңыздары шөл аймақтағы жайылым өсімдіктерінің жəне сексеуілдің бірінші жылғы себілген өскіндерінің зиянкестері болып табылады. Мысалы, құм шабаны (жəйбасар) көптеген өсімдіктердің өскіндерінің негізгі көпқоректі зиянкесі ретінде белгілі. Қараденелілердің генерациясы біржылдық. Комаров гифостетасы - Cyphostetha komarowi Rtt. Таралуы. Ауғанстан, Өзбекстан, Оңтүстік жəне Оңтүстік-Шығыс Қазақстан [156,157]. Биологиясы. 2015-2016 жж. жүргізілген бақылауларда, топырақтан жасалған қуыршақ бесігінде қыстап шыққан қоңыздар сəуір айында пайда бола бастады, осы кезден бастап олар сексеуілдің жəне басқа да өсімдіктер өскіндерімен қоректенгендері байқалды. Қоңыздар маусым айының соңына дейін күндізгі, ыстық түскеннен бастап, түнгі уақытта белсенді болды. Аналықтары жұмыртқаларын топырақ бетіне топтап салады, бір аналық қоңыздың өсімталдығы 100-300-ге жетеді. Дернəсілдерінің дамуы 35 күнге, кейбірі 1 айдан 1 жылға созылды, олар топырақта өсімдік тамырымен қоректенеді. Қуыршақтары топырақтың жоғарғы қабатында орналасады, дамуы 2-3 жетіге созылды. Қуыршақтан пайда болған қоңыздар, қуыршақ бесігінен келесі көктемге дейін шықпайды жəне сол жерде қысқы диапаузада болады (кесте 12).

Кесте 12 - Комаров гифостетасының (Cyphostetha komarowi Rtt.) фенологиялық дамуы (Алматы облысы Балқаш ауданы) Бақбақты-Бақанас, 2015-2017 жж.

Даму сатысы Айлар Сəуір Мамыр Маусым ШілдеТамыз Қыркүйек Онкүндіктер I II III I II III I II III I II III I II III I II III Имаго + + + + + + + + + + + + + + + + + + v v Жұмыртқа ● ● ● Дернəсіл ▬ ▬▬ ▬ ▬ ▬ Қуыршақ 0 0 0 2 - жылдық (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) (+) дернəсіл Сексеуілдің Бүршік, Гүл, Өркеннің Бұтақтануы Тұқым Тұқым фенофазасы Өскін Өскін жаппай өсуі дамуы пісуі Ескерту: (+), (+ - эстивациядағы жəне қысқы диапаузадағы имаго; (▬) – қысқы диапаузадағы имаго ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0 – қуыршақ сатысы, vv – күресу мерзімі.

Сексеуілмен жəне басқа өсімдіктермен қоректенеді [158, 159]. Топырақты шөлдерде жəне сексеуіл тоғайларында жиі кездеседі. Полифаг. Түнде белсенді. Теріскеннің, күйреуіктің, сексеуілдің, анабазистің жəне басқа да өсімдіктердің жасыл мүшелерімен қоректенеді [6, с.84]. Біздің зерттеулеріміз бойынша, қоңыздар сəуір мен маусым айларында кездеседі. Күндізгі уақытта сексеуіл егістіктерінде өсімдік қалдықтарының астында шоғырланады. Көктемгі кездері 58 сексеуіл өскіндерінің негізгі зиянкесі болып табылады. Бірінші жылғы сексеуіл егістігінде 1м² қоңыздарға жүргізілген зерттеу есептердің нəтижесінде, қоңыздардың саны 1м² орташа есеппен - 0,01-0,05 данадан кездесті. Бір қоңыз 1 тəулікте 2-3 өскінді жояды, олар өскіннің жапырақтарын жартылай жейді жəне оның сабақтарын кесіп немесе зақымдап кетеді. Сабағынан зақымдалған өскін желмен құлап қурап қалады. Жылтырақ дақты зофозис - Zophosis punctata nitida Gebl. Таралуы. Жерорта теңізі, Солтүстік Африка, Таяу Шығыс, Закавказье, Солтүстік-Батыс Қытай, Өзбекстан, Оңтүстік жəне Оңтүстік-Шығыс Қазақстан тастақты жəне топырақты шөлді аймақтарда кездеседі [155, c.38; 156, c.121]. Қазақстанның оңтүстік-шығысында топырақты, сортаңды жəне құмды шөлдерде, сондай-ақ тоғайларда сəуірден бастап кыркүйек айларына дейін қоңыздары кездеседі. Фитодетритофаг. Күндіз белсенді. Теріскеннің, күйреуіктің, сексеуілдің жапырағымен жəне жасыл бүршіктерін жейді [6, с.84]. Көктем кездері сексеуіл өскіндерінің негізгі зиянкесі. Шөл микродерасы - Microdera deserta Tausch. Таралуы. Солтүстік тұрандақ, құмды-шөлде кездеседі. Сексеуілде [117, с.71]. Қазақстанның оңтүстік-шығысында бекітілген құмды жерлерде кездеседі. Қоңыздар ерте көктемнен күзге дейін белсенді. Фитофаг, қоңыздар сексеуілдің жасыл өскіндерімен қоректенеді. Саны жағынан күзгі уақытта, кейбір жерлерде, сексеуілдің əр бұтағында 15-25 данаға дейін кездеседі. Зерттеу жылдарында шөл микродерасының жаппай дамуы байқалған жоқ. Имагосы, құрғақ жылдары сексеуіл өскіндеріне қауіпті. Бүкір микродера - Microdera convexa Tausch. Таралуы. Оңтүстік Орал маңы, Орынбор облысы [156, с.180]. Қазақстанның оңтүстік-шығысының құмды шөл аймағында, əсіресі, бекітілген құмды жерлерде жиі кездеседі. Биологиясы. Генерациясы біржылдық. Жас қоңыздар сəуір айында пайда болады жəне маусым айының соңына дейін тіршілік етеді. Осы кезде олар жас өсімдіктердің жапырақтарымен қоректенеді, атап айтқанда алабұталылар (Chenopodiaceae) тұқымдасына жататын бұталар жəне жартылай бұталы өсімдіктермен: теріскен (Krascenninikoviaceratoides), кейреуік (Salsolaorientalis), баялыш (Salsolaarbuscula), сексеуіл (Haloxylonaphyllum). Бақанас жəне Кербұлақ аймақтарында əрбір өсімдікте 3 қоңызға дейін кездесті, олар сексеуілдің біржылдық егістігінде, оның өскінінің 10%-ын жеп қойғанын байқадық. Дернəсілі топырақта дамиды, тамырмен қоректенеді. Дернəсілдерінің даму уақыты 2 ай, ал қуыршақтар 2-3 апта. Қыркүйектің соңында жас осы жылғы қоңыздар пайда болып, олар қосымша қоректеніп, топырақта қыстап шығады. Көктем мен жазда таңертеңгі жəне кешкі уақыттарда сексеуілдің өркендерімен қоректенеді, ал күзгі кезде сексеуіл тұқымдарымен қоректенеді. Күзгі уақытта, құмдағы сексеуіл ормандарында бүкір микродераның имаголары əр шаршы метрге 0,1-0,3 данаға дейін кездеседі. Зерттеу жылдарында жаппай дамуы байқалған жоқ. Сексеуілдің екпе алқаптарында өскініне имагосы қауіпті.

59 Геблери адезмиясы - Adesmia gebleri Men. Таралуы. Ауғанстан, Өзбекстан, Оңтүстік Қазақстан [157, с.224]. Қазақстанның оңтүстік-шығыс құмды шөл аймағында əсіресе, бекітілген құмды жерлерде жиі кездеседі. Күндізгі уақытта белсенді. Қоңыздар жаз бойы кездеседі. Саны күзге қарай көбейеді. Фитодетритофаг. Сексеуілдің, изеннің, теріскеннің, күйреуіктің жасыл өскіндерімен қоректенеді. Əртүрлі шөлде кездеседі. Бір қоңыз бір сағатта сексеуілдің 15-20 тұқымын жояды. Бір түп сексеуілде 10-15 имагосы кездеседі. Бір аналығы 20-25 жұмыртқа салады [122, с.85]. Өскін жəне тұқым зиянкесі (сурет 24).

Сурет 24- Геблери адезмиясының (Adesmia gebleri Men.) имагосы

Саротропус фалакс - Sarothropus fallax G. Medv. Таралуы. Қазақстанның жəне Орта Азияның шөлді мекендерінің эндемигі [34, с.85]. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда шөлді аймақтарында қоңыздар жайылымдық өсімдіктердің жасыл жапырақтарымен қоректенеді, сондай-ақ сексеуіл мен теріскен. Түркменияда қоңыздар саны бойынша 1га-ға 2 мың құрайды [6, с.85]. Шренкі тригоносцелисі - Triaonoscelis schrenki Gebl. Таралуы. Қазақстанның жəне орта Азияның шөлді аймақтары. Əртүрлі рельефте құмда жəне əртүрлі даму сатыларында, ал қоңыздары жаз бойы кездеседі, 3 жыл тіршілік етеді. Күндізгі уақытта белсенді. Фитодетритофаг. Ересек түрлер жайылымдық өсімдіктердің өскіндерін зақымдайды [6, с.85]. Көктемдегі сексеуілдің өскін зиянкесі. Үлкен һистеротарза - Histerotarsa gigantea (Fischer, 1821). Қазақстанның жəне Орта Азияның шөлді мекендерінің эндемигі [155, с.25]. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда əртүрлі рельефті құмда жəне əртүрлі даму сатыларында, ал қоңыздары жаз бойы кездеседі. Қоңыздар күндізгі уақытта белсенді, жаз бойы кездеседі. Ыстық күні тек ертеңгі жəне кешкі уақытта 60 белсенді. Сексеуілдің жəне жайылым өсімдіктерінің өскіндерін зақымдайды. Фитодстритонекрофаг. Түркменияда жаппай дамуы жəне жайылымдықтың зақымдануы байқалған [6, с.85]. Аномала адезмиясы -Adesmia anomala F.-W. Adesmia тұқымдасында 60–тан астам түрлері Африканың, Таяу шығыстың, Кіші Азияның, Аравия түбегіндегі, Солтүстік Индияның шөл аймақтарын мекендейді. Сонымен қатар Шығыс Закавказияны, Қазақстанның оңтүстігі, Моңғолияның батысы жəне Қытайдың солтүстік-батысындағы шөл аймақтарында кездеседі. Аномала адезмиясының таралу аймақтары: Ауғанстан, Өзбекстан, Оңтүстік [158, с.223-235] жəне Оңтүстік-шығыс Қазақстан бекітілген құмдышөл аймақтарында кең таралған. Таралуы. Солтүстік Балқаш өңірі жəне Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның құмдышөл аймағында кездеседі. Ксерофил. Тығыз топырақты жəне бекітілген құмдышөл аймақта, індерде тіршілік етеді (сурет 25). Көктемде сексеуілдің жəне басқада жайылым өсімдіктерінің жас өскіндерімен қоректенеді.

Сурет 25 - Аномала адезмиясының (Adesmia anomala F.-W.) қоңыздары

Дақты зофозис - Zophosis (Oculosis) punctata Brullé, 1832. Таралуы. Жерорта теңізінің жағалаулары, Орта Азия жəне Қазақстанның шөлдері мен далалы аймақтарында кең таралған [30, с.81]. Қазақстанның оңтүстік-шығысында сəуірден кыркүйек айларына дейін кездеседі. Топырақты шөлдерде жəне құмды шөлдерде, сондай-ақ тоғайларды мекендейді. Фитодетритофаг. Күндізгі уақытта белсенді. Теріскеннің, күйреуіктің, сексеуілдің жапырағымен жəне жасыл бүршіктерімен қоректенеді [6, с.85]. Күз кезіндегі сексеуіл тұқымының зиянкесі. Бұл түрлер сексеуілді қолдан өсіру жағдайында олардың генеративті, вегетативті мүшелерін, əсіресе көктем кезінде өскіндерді зақымдайтын қауіпті түрлер болып табылады. Аталған түрлердің биологиялық ерекшеліктері мен қоректік байланыстары бойынша алынған мəліметтер сексеуіл екпе

61 алқаптарында жүргізілетін қорғау іс-шараларының уақтысын белгілеуге, олардың оңтайлы даму фазасын анықтауға мүмкіндік береді. Сортаңсүйгіш бляпс - Blaps halophila Fischer von Waldheim, 1832. Таралуы: Ресейдің оңтүстік даласы, солтүстік шөлейт аймақтары, Кавказ, Батыс Сібір, Қазақстанның шөл, шөлейт, дала, тау етегі аймақтарында кең таралған [160]. Морфологиялық ерекшеліктері. Қоңыздардың түсі қара-күңгірт, денесінің ұзындығы 17-23мм, үстіңгі қанаты артына қарай сүйірлеу, алдыңғы арқасынан сəл енділеу болып келеді (сурет 26, А). Аталықтарының құйрық өсіндісінің ұзындығы 1-1,5мм, аналықтарының – 0,5-1мм. Имаголарының ұшу қабілеті жоқ. Дернəсілдерінің (жалған сымқұрттар) түсі сарғыш, əрбір сегменттің арқа жағында қара-күңгірт сақиналары болады, ұзындығы 35мм-ге дейін, құрсағының ең соңғы сегменті үшкірлеу, жоғары қарай бағытталған, үшкірдің екі жағында 8-14 қылшықтары бар (сурет 26, Б). Қуыршақтары ашық, топырақ камераларында болады.

А Б

Сурет 26 - Сортаңсүйгіш блапс (Blaps halophila F.-W.) А –имаго, Б – дернəсіл

Биологиялық ерекшеліктері. Жүргізілген зерттеулердің нəтижесінде, төмендегідей биологиялық ерекшеліктері туралы мəліметтер алынды: қысқы диапаузадан ересектері орташа тəуліктік температура 6°С асқан кезде, бұл наурыз айының екінші жартысынан асқанда шыға бастайды, осы кездері қоңыздардың белсенділігі ертеңгі жəне кешкі уақыттарда байқалды. Күндізгі уақытта өсімдік қалдықтарының немесе топырақ жарықтарының арасында тығылып жатады. Қосымша қоректеніп болған аналық қоңыздар, сəуір айының бірінші онкүндігінен бастап жұмыртқаларын топырақтың беткі ылғалды қабатына (10см) салуға кіріседі, өсімдіктері аз, жақсы күн түсетін жерді таңдайды. Жұмыртқалау уақыты созылыңқы. Жұмыртқалары мен дернəсілдері құрғақшылық жылдары жақсы дамиды, ылғалды ауа-райы олар үшін тиімсіз. Бір аналық 300 жұмыртқаға дейін салады. Бірінші жылғы жас аналық қоңыздардың шағылыспайтыны байқалды, яғни ұрпақ бермейді. Жұмыртқаның дамуы 10-12 күн, ал дернəсілдері 1 жылдан астам уақыт, ал қуыршақтарының 15-20 күнде дамитыны анықталды [161].

62 4.7 Отыншылар (Cerambiycidae) туыстасы Отыншылар немесе мұрттылар түр байлығы бойынша қаттықанаттылар тобындағы алдыңғы қатарда тұрған туыстастың . біріЖер шарында бұл туыстастың 26 мыңнан астам [162], ал бұрынғы Кеңестер Одағы бойынша 880түрі бар [163]. Негізгі морфологиялық ерекшеліктерінің бірі - олардың мұрттары денесінің ұзындығынан 2-3, кейде 4-5 есе ұзын болады. Отыншылар туыстасы 14 туыс тармағына бөлінеді: Aseminae (Thomson, 1860), Cerambycinae (Latreille, 1802), Disteniinae (Thomson, 1860), Dorcasominae (Lacordaire, 1868), Lamiinae (Latreille, 1802), Lepturinae (Latreille, 1802), Necydalinae (Latreille, 1802), Oxypeltinae (Lacordaire, 1869), Parandrinae (Latreille, 1802), Prioninae (Latreille, 1802), Рondylidinae (Serville, 1832), Anoplodermatinae (Guérin- Méneville, 1840), Philinae (Thomson, 1860), Philinae (Thomson, 1860) [164]. Имагосы гүл тозаңдарымен, жапырақпен, қылқанжапырақпен, жас сабақтың қабығымен қоректенеді, дернəсілдері өсімдік тамырының, сабағының, діңінің ішінде, бұтақ сүрегімен қоректенеді жəне топырақта еркін тіршілік етеді. Даму ерекшелігі бойынша бірнеше экологиялық тіршілік кезеңдері бар: 1 тобы – дернəсілдері ағаш діңінде дамиды, имаголарының қосымша қорегі өсімдіктердің гүл тозаңдары қоректенетіндер - антофилдер (Nivellia, Carilia, Leptura т.б.), вегетативті мүшелерімен - фитофагтар немесе мүлде қоректенбейтіндер - афагтар (Prionus, Hylotrupes т.б.); 2 тобы – дернəсілдері шөптесінді күрделігүлділер (Asteraceae т.б.) жəне шатыргүлділер (Apiaceae) өсімдіктердің сабағында, имаголары шөптесінді өсімдіктердің вегетативті мүшелерімен қоректенеді (Agapanthia, Phytoecia т.б.); 3-ші тобы – дернəсілдерінің дамуы топырақта , өтіпастық тұқымдас өсімдіктердің тамырымен (Poaceae), ал имаголары вегетативті мүшелерімен қоректенеді (Dorcadion). Төменде, сексеуілде 2015-2017жж. кездескен отыншылардың 3 түрі туралы алынған мəліметтерді келтіреміз. Сексеуіл қараотыншысы – Mesoprionus angustatus(Jakovlev, 1887). Таралуы. Орта Азия, Оңтүстік Қазақстанда, Сырдарияның шығысы, Қаратаудың таулы аймақтарында, Мойынқұмда жəне Балқашта [165]. Іле ойпатының батысында Бақанас ауылына дейін кездесті. Шығысқа қарай кездеспеді. Іле алқабында саны айтарлықтай көп , емессолтүстік-шығыс ареалында көп кездеседі. Шөлді-тұрандық түр, сирек кездеседі. Ересектерінің ұшып шығуы маусым айының соңы мен тамыз айының басынан бастап байқалды. Дернəсілдерінің дамуы мен қоректенуі сексеуілдің (Haloxylonaphyllum, H.persicum) діңінің ішінде жүреді. Генерациясы 4 жылдық. Қоңыздар кешкілік уақытта жəне түннің алғашқы уақытында белсенді. Іле алқабының сазды жəне құмды шөлінде кездеседі. Бір ұрпақтың дамуы 4 жылға созылады [166]. Комаров отыншысы - Mesoprionus komarovi (Dobrn.). Таралуы. Орта Азияның (Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан, Тəжікстан) шөлді аймақтарында жəне аридті аймақтарында кездесетін сирек түр. Ерекше белгілері. Жынысты деморфизм ерекше байқалады. Денесінің түсі сарғыштау. Аталығының денесі 9-25мм, ал аналықтары 23-47мм, жұмыртқасы

63 70мм. Аталығының денесі өте кішкентай, ақшыл-сары түсті, көзі қара. Аналығы ірілеу, іші қанаттарынан əлдеқайда ұзын, соңына қарай жіңішкерген, алдыға қарай жақсы созыла алады. Ол телескопты ұзын жұмыртқасалғыш түзе алады. Оның ұзындығы өзінің денесі ұзындығының жартысына сай келеді [110, p. 88]. Дернəсілі ақшыл-сары түсті, сексеуіл діңінің сүрегін кеміріп қоректенеді. Дернəсілдері дің ішінен салған жолының ені 5-12мм, ұзындығы 40см-ге жетеді, тамырындағы - 30см тереңдікке дейін жетеді. Дернəсілдері қоректену жолдарын көбіне діңнің ортасына қарай салады. Ұшу тесіктері бұтақ айрығына жақын, қоректенген жерде орналасқан. Қарой (Балқаш ауданы) елді мекені аумағында жүргізілген байқаулардың нəтижесінде, Комаров отыншысының дернəсілдері негізінен 20-35 жастағы сексеуіл ағаштарында кездесті. Осы кезде əр ағаштағы зиянкестің ұшу тесіктері саны 3-тен 6-ға дейін жетті. Ал, жас жəне орта жастағы ағаштарда (10жылғы) мүлдем кездеспеді. Бұл жағдайды В.Я.Парфентьевтің [87, c.139-141] мəліметтерінен кездестіруге болады. Комаров отыншысы сұр жəне құмдауыт топырақты аймақтарда көбірек кездеседі [167]. Имагосының ұшуы мамыр-маусым айларында байқалады. Қоңыздар кешкілік уақытта ұшады. Күндіз топырақ жарықтарында басқа да індерде тығылып жатады. И. К.Махновскийдің мəліметі бойынша сексеуілдің табиғи алқаптарында (Қырық-қыз шекарасында, Қарақалпақстан) Комаров отыншысы дернəсілдерінің қара сексеуілді зақымдауы 60%-ға дейін жеткен. Мұнда да 25-30 жастағы ағаштарды зақымдағаны анықталған болатын, 4 жылда бір ұрпақ береді [168]. Сексеуілде басқа да отыншы-қоңыздардың бар болуыApatophysis serricornis Gebler, 1843, A. mongolica Semenov, 1901 [166, c.288] қате пікірге жанасады. Өйткені біздің байқаумызша, бұл түрлердің дернəсілдері күйреуіктің (Salsolaorientalis, S. rigida) тамырында дамиды.

4.8 Жапырақжегіштер (Chrysomelidae) туыстасы Жапырақжегіштер туыстасының 2500 тұқымдасына жататын 35000-ға тарта түрі бар, қаттықанатты бөжектердің ең үлкен туыстасының бірі [169]. Бұлар жер шарының барлық зоогеографиялық аймақтарында, судан бастап биік тауларда, шөлден бастап полярлық аралдарда кездеседі. Қызылша бүргеқоңызы - Chaetocnema concinna Marsh. Жіктелуі. Туыстастары- Chrysomeloidea (Long-horned and Leaf Beetles: Classification, тустасы – Chrysomelidae, туыстас тармағы – Galerucinae, Chaetocnema Steph. тұқымдасына жатады, синонимі: Ch. heikertingeri Lubisch [170]. Таралуы. Бұрынғы КСРО аумағының барлық жерлерінде таралған. Морфологиялық ерекшеліктері. Қоңыздың түсі қара-қола, аяғы мен мұртшалары қара. Денеcі сопақ, ұзындығы 1,9-2,4мм. Биологиялық ерекшеліктері. Зерттеу жүргізілген аймақта (Алматы облысы Балқаш ауданы, Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы), қыстап шыққан қоңыздар наурыз айының ортасында байқалды (тəуліктік орташа температура 6-8ºС), жаппай ұшуы күндізгі температураның 20-25°С жеткен кезде жəне топырақ бетінің 25ºС жылыған кезде байқалды. Алайда, температураның

64 көтерілуіне қарамастан, қысқы ұйқыдан оянып жаңадан пайда болған қоңыздар, алғашқыда секіріп қозғалады, ал қосымша қоректенгеннен кейін ғана белсенді ұшуға дайын болады.Топырақ бетіндегі алғашқы қоңыздардың пайда болуынан бастап, олардың жаппай ұшуына кемінде 20 күн өтеді (сурет 27).

Сурет 27- Қызылша бүргеқоңызы (Chaetocnema concinna Marsh.) имагосы (фото G. Majka, 2010)

Қуыршақтың түсі ақшыл сары, дененің ұзындығы 11-14мм. Құрсақтың тергиттері қалың. Алдыңғы арқасы дөңгелекше ұзын, ал артқы жағы едəуір тар, оның алдыңғы шеттерінде ұзын топты қылқандары бар. Денесінің ұзындығы 8- 12мм. Жұмыртқасы эллипсоид түрінде келеді, жұмыртқасы бастапқы кезде сарғыш ақ түсті, 2-3 күннен кейін қаралау түске енеді, ал кейінірек (4-7 күн өткеннен кейін) сұр түске, одан кейін қара жылтыр түске . енеді Жұмыртқаларының мөлшері 0,93-1,15мм (орташа 1-1,07мм) асатын, одан төменгі 0,53-0,73мм (орта есеппен 0,67мм). Дернəсілдің пішіні доға тəріздес, денесінде сирек қылшықтары бар. Кеуде қалқанының артқы шеті сары түсті, хитинді. Оңтүстік бүрге қоңызы - Chaetocnema breviuscula Fald. Жіктелуі. Туыстастары - Chrysomeloidea (Long-horned and Leaf Beetles: туыстасы – Chrysomelidae, туыстас тармағы – Galerucinae, Chaetocnema Steph. тұқымдасына жатады. Синонимі: Ch. heikertingeri Lubisch [171]. Таралуы. Бұрынғы КСРО аумағының барлық жерлерінде таралған [172]. Қоңыздардың үстіңгі қанаты мыс жəне қола түстес, кейде күлгін немесе жасыл сызықты, аяқтары мен антенасы қоңырқай. Денесі дөңес. Алдыңғы арқасы алға қарай созылған өткірлеу болып келеді. Үлкен нүктелермен көзге жарқын көрінеді. Денесінің ұзындығы 1,8-2,3мм (сурет 28).

65 Сурет 28- Оңтүстік бүрге қоңызы - Chaetocnema breviuscula Fald

Біздің байқауымызша дернəсілдердің дамуы 24 күннен 26 күнге дейін дамыды. Соңғы жастағы дернəсілдердің ұзындығы 4-4,5мм жетеді. Оңтүстік аймақтарда (Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы) қуыршақтану кезеңі мамырдың аяғында, ал Алматы облысының Балқаш маңы аймақтарында маусым айының алғашқы күндері байқалды. Қуыршақтары сұр топырақта саны көбірек болғаны анықталды. Құрғақ топырақта қуыршақ топырақтың (18-25см) тереңдігінде, ал ылғалды топырақта бетіне жақын (2-5см-ге дейін) орналасады. Құрғақ топырақта (күндізгі орташа температура 24-26°С) қуыршақ сатысы 8-14 күн созылады. Дернəсілдердің қоректік өсімдіктеріне, арамшөптердің арасында - Amaranthus retroflexus L., Salsola kali L., Atriplex patula L., Corispermum nitidum Kit., Salicornia herbacea L., Suaeda maritime Dum. жəне тағы басқа шөптер. Сонымен қатар, дернəсілдер үшін азықтық өсімдіктерге - Chenopodium strictum Roth., Chenopodium glaucum L. жəне алабұталылардың (Atriplex) L басқа да түрлері жатады.Сарыесікатырау (Бақанас, Бура ауылдарының маңы) сексеуіл алқаптарында қалқаншалы жапырақжегіш қоңыздардың Ischyronola conicicolis Weise жəне Ischyronota desertorum Gebl. көптеп кездеседі. Бұлар сексеуілдің өркендерін, бүршіктері мен бүрлерін кеміріп қоректенеді. Əрбір ағашта 30-40- тан аса имаголарын кездестіруге болады. Жасыл сексеуіл жапырақжегіші - Ischyronota conicicollis Wse. Жіктелуі. Туыстас тармағы Cassidinae (Hispinae) Gyllenhal, 1813, трибасы Cassidini Gyllenhal, 1813, тұқымдасы – Ischyronota. Жер шарында 2760 астам түрі бар [173]. Таралуы. Қытай (Ішкі Моңғолия, Синцзян), Иран, Қазақстан, Қырғызстан, Моңғолия, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның құмды аймағы [37, p.1140; 174]. Жылына екі ұрпақ беріп дамиды. Қоңыздар үйінділердің астында қыстап шығады. Сəуір айының аяғынан бастап, қоңыздар сексеуіл өркендерінің сыртқы қабығын кеміріп зақымдайды. Қатты зақымдалған өркендер жəне жас бұтақтар қурап қалады (сурет 29).

66 Сурет 29- Қалқаншалы жапырақжегіштермен зақымдалған сексеуіл бұтағы мен өркені (Бақанас, 2016 ж.)

Шөл қалқаншасы - Ischyronota desertorum Gebl. Таралуы. Қытай (Ішкі Моңғолия, Синцзян), Иран, Қазақстан, Қырғызстан, Моңғолия. Оңтүстік- Шығыс Қазақстанның құмды аймағы [37, p.1140]. Биологиясы, таралуы жəне қоректену ерекшеліктері жоғарыда келтірілген. Жасыл сексеуіл жапырақжегішіне өте ұқсас, көп айырмашылық таба алмадық. Сондықтан, кейбір ерекшеліктерін келтіреміз. Өсімдіктердің көптеген түрлерімен қоректенеді: алабұталылар тұқымдасы (Chenopodiaceae), Suaeda prostrata, Salsola soda, Salsola tragus т.б. Қоңыздары көбінесе құмды сексеуіл популяциясында сəуір мен қыркүйек айларының арасында кездесті. Қоңыздары мен дернəсілдері сексеуілдің жасыл ассимиляциялаушы өркендерін зақымдайды. Толық дамуы сексеуілде өтеді. Басқа да жапырақжегіштерден сексеуілде Рachybrachys probus Nsl, кездеседі, бірақ олар айтарлықтай көп емес. Шілде, тамыз айларында Clytra atraphaxidis Pall. жəне С. quadripunctata L. кездеседі. Шілде-тамыз айларында сексеуіл алқаптарында - Cryptocephalus undulatus Sffr.қоңыздары кездеседі.

4.9 Бізтұмсықтар (Curculionidae) туыстасы 2015-2017 жылдары аралығында Оңтүстік-шығыс Қазақстанның шөл аймағында, далалық зерттеулердің нəтижесінде, сексеуілмен қоректенетін жəне жиі кездесетін зиянкес бізтұмсық қоңыздардың төмендегідей, 12 түрі анықталды: Asproparthenis subfuscus Fst., Piazomias semenovi Suvorov, Piazomias baekmanni Suv., Chromonotus confluens F., Tanymecus palliatus F., Tanymecus argentatus F., Lixus incanescens Boh., Phceophorus argyrostomus Gyll., Leptomias vermiculosus Fst., Bariss memnonia Boh., Bariss colopacea [175]. Төменде, 2015- 2017 жылдары ғылыми зерттеулер жүргізілген уақытта, сексеуілдің екпе алқаптарында жəне табиғи жағдайда жаппай кездескен бізтұмсықтардың 6 67 түрінің жіктелуі, биологиялық ерекшеліктері жəне зияндылығы туралы мəліметтерді келтіріп отырмыз. Бізтұмсықтардың жіктелу дəрежелері: табы– бөжектер (Insecta), тобы – қаттықанаттылар (Coleoptera), туыстасы – бізтұмсықтар (Curculionidae). Кəдімгі қызылша бізтұмсығы – Asproparthenis (=Bothynoderes) punctiventris (Germar). Жіктелуі: Asproparthenis Gozis. тұқымдасының синонимдері: = Epimeces Billberg, Bothynoderes Schoenherr.[176]. Түршелері: A. punctiventris punctiventris Germ., A. punctiventris nubeculosus Gyll., A. punctiventris carinifer Fahr.и A. punctiventris farinosus Fahr. Синонимдері: A. stigma Strm.; A. uniformis Chevr.; A. betavorus Chevr., Cleonus punctiventris. Таралуы. Евразияның дала жəне орманды дала аймақтары, Украина, Чита облысы, Бурятия, Моңғолия, Қытай [177, 178]. Морфологиясы мен биологиясы. Денесінің ұзындығы 14,5-17мм. Тұмсығы ұшына қарай сүйірлеген, мұртшасының 2-ші тізбегі 1-нен едəуір ұзын. Тұмсығының үстіңгі жағының ортасында қыры бар, ал екі шеті əжімделген. Денесінің түктері ақшыл-сұр, үстіңгі қанатында 4 қалақты қабыршақтары бар. Жетілген дернəсілдерінің ұзындығы 27-30мм [179, 180]. Ерте көктемде, 2015 жылдың наурыз айының аяғында (орташа тəуліктік температура 6,9°С асқанда) қысқы диапаузадан алғашқы қоңыздар шыға бастады, жаппай шығуы сəуірдің алғашқы онкүндіксында (орташа тəуліктік температура +14,1°С асқанда) байқалды. Табиғи жағдайда олар алабұталылар тұқымдас өсімдіктерінің жəне сексеуілдің бүрлерімен (сурет 30), ал сексеуіл егістігінде 1-ші жылғы шыққан өскіндерінің жапырақтарымен үстеме қоректенеді (сурет 31).

Сурет 30 - Кəдімгі қызылша бізтұмсығы қоңызы сексеуілдің бүрімен қоректенуде (Балқаш ауданы Бақанас ауылы маңы, 2016 ж.)

68 Сурет 31 - Кəдімгі қызылша бізтұмсығының қоңызы сексеуілдің өскін жапырағын зақымдау белгісі (Балқаш ауданы Бақанас ауылы маңы, 2016 ж.)

Сəуір айының аяғынан бастап шағылысады, ал мамыр-маусым айларында аналықтары топыраққа жұмыртқа салады. Бір күнде бір аналық 1-2-ден салды, ал жалпы жұмыртқа салу қабілеттілігі 100-120-дан аспады. 7-13 күннен кейін, пайда болған бізтұмсық дернəсілдері топырақтың 10-30см қабатында, өсімдіктер тамырымен қоректенеді. Қоршаған ортаның əсеріне байланысты дернəсілдерінің дамуында үлкен ауытқулар байқалды, даму ұзақтығы 65 күннен 90 күн аралығында болды (кесте 13).

Кесте 13 - Қызылша бізтұмсығы (Asproparthenis punctiventris Germ.) фенокүнтізбесі. Балқаш ауданы, 2015-2016 жж.

Айлар Даму Наурыз Сəуір Мамыр Маусым ШілдеТамыз Қыркүйек сатысы Онкүндіктер I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III Имаго (+ + + + + + + + + + v v v Жұмырт ● ● ● ● қа Дернəсіл ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ ▬ (▬) ( ▬ ▬ ▬ ) Қуыршақ 0 0 0

(+) (+) (+)

Сексеуіл Бүршік, Гүл, Өркеннің Бұтақтануы Тұқым Тұқы фенофаз Өскін Өскін жаппай дамуы м асы өсуі пісуі Ескерту: (+) - қысқы диапаузадағы имаго; (▬) – жазғы эстивациядағы дернəсіл, ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0– қуыршақ сатысы, vv– күресу мерзімі.

69 Қыркүйектің екінші жартысынан бастап, дернəсілдер топырақтың 15-30см тереңдігінде, топырақтан жасалған бесікте қуыршақтанады. 2-2,5 жетіден кейін олардан ересек бізтұмсық қоңыздар пайда болады. Ересек қоңыздар, сол жерде қысқы диапаузаға кетеді. Жылына бір ұрпақ береді. Қоңыздардың қысқы диапаузадан жаппай шығуы, топырақтың беткі қабатының орташа температурасы 7-10°С жеткенде байқалады, ал 18-20°С қоңыздар ұша бастайды. 2016-2017 жылдары кəдімгі қызылша бізтұмсығының даму сатыларына қажетті температурасының жиынтығы жəне төменгі даму температурасы анықталды. Осы кестеде көрсетілгендей, кəдімгі қызылша бізтұмсығының дамуы, сыртқы ортаның жағдайына байланысты жəне олардың дамуына негізгі əсерлер жоғарғы температура мен ылғалдылық деп есептейміз. Далалық жəне зертханалық зерттеулердің нəтижесінде, жұмыртқаның дамуына орташа есеппен 7 күн, тиімді температура жиынтығы 115°С болды, дернəсіл сатысы 65 күнде дамып, тиімді температура жиынтығы 560°С, ал қуыршақ сатысы дамуы 23 күнге созылып, тиімді температура жиынтығы 200°С болды. Аталған даму сатылардың дамуына 85 күн кетіп, тиімді температура жиынтығы 875°С құрады. Сонымен қатар, зертханалық жағдайда кəдімгі қызылша бізтұмсығының əрбір даму сатысының ең төменгі орташа даму температурасы анықталды: жұмыртқа сатысы - 11°С; 1 жастағы дернəсіл – 11; 2 жастағы – 7,5°С жəне 3, 4, 5 жастағы дернəсілдердің төменгі даму температурасы - 5°С болды (кесте 14).

Кесте 14- Қызылша бізтұмсығы (Asproparthenis punctiventris Germ.) даму сатыларының тиімді температура жиынтығы. Алматы облысы Балқаш ауданы, Бақанас 2016 жж. Іле Ботаникалық бағы (зертхана жағдайында)

Даму сатысы жəне жасы Даму мерізімі, Тиімді Төменгі күн температура даму жиынтығы, температу- t°С расы, t°С Жұмыртқа 7 115 11 Дернəсіл: 1 жастағы 11 50 11 2 жастағы 14 150 7,5 3 жастағы 13 150 5 4 жастағы 11 150 5 5 жастағы 16 160 5 Дернəсілдің дамуына керекті 65 560 - тиімді t°-ра Қуыршақ 23 200 3 Барлық даму сатысына керекті 85 875 тиімді t°-ра

70 Шаруашылық маңызы жағынан, бұл түрдің имагосы, сексеуіл өскінінің көктемгі кездегі негізгі зиянкесі, ал дернəсілдері зерттеу аймағында зияндылығы өте төмен, сондықтан дернəсілдерін зиянкес ретінде қарастырылған жоқ. Украинада қызылша бізтұмсығының имаголары қант қызылшасының өскін, ал дернəсілдері тамыр түйнектерінің негізгі зиянкестері ретінде белгілі [176, c.115]. Қызылша бізтұмсығының көктем ерте шыққан құрғақшылық жылдары, зиянкестің қысқы диапаузадан жаппай жəне ерте шығуына жағдай туады. Осы кезде, қоңыздар егістіктегі жаңа пайда болған сексеуіл өскіндерімен қоректеніп өте көп зиян келтіреді. Шығыс қызылша бізтұмсығы - Asproparthenis (Bothynoderes) foveicollisGebl. Синонимдері. = foveicollis auct., = fatuus Gyllenhal, 1834 (Bothynoderes), = musculus Fåhraeus, 1842 (Cleonus), = communis Motschulsky, 1860 (Bothynoderes), = podolicus Chevrolat, 1873 (Bothynoderes). Таралуы. Евразияның дала жəне орманды дала аймақтары, Украина, Чита облысы, Бурятия, Моңғолия, Қытай [177, c.124]. Морфологиясы. Тұмсығының үстіндегі ортаңғы қыры жұқа, доға тəрізді дөңестеу, шекесіне дейін жетеді. Екі көздің ортасында нүкте орналасқан. Үстіңгі қанаттарының екі иығында, ортасында жəне ұшында қара дақтары бар. Алдыңғы арқасы квадрат тəрізді, иық жағы бұрышты, үсті əжімді, терең шұңқырлы болып келеді жəне қысқа қырлары болады. Денесінің ұзындығы 8,0- 11,0мм [181]. Биологиясы. Шығыс қызылша бізтұмсығы кəдімгі қызылша бізтұмсығының биологиясына өте ұқсас, бірақ бұл түрдің қоңыздары топырақтың беткі қабатында немесе өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Жұмыртқа салуы сəуірдің аяғынан басталады. Ерте көктемде, қысқы диапаузадан шыққан қоңыздар, бірден алабұталылар тұқымдас өсімдіктердің өскіндерімен үстеме қоректенеді. Шығыс қызылша бізтұмсығының қоңыздары - егістіктегі сексеуіл өскіндерінің қауіпті зиянкесі. Дернəсілдері топырақ астында 15см тереңдікте тіршілік етеді, дамуы 25-40 күнге дейін созылады. Қуыршақ сатысы 10-12 күнге созылады. Жас қоңыздар маусым-шілде айларының аяғында пайда болады. Олардың кейбіреулері топырақ бетіне шілде-тамыз айларының соңында шығып, сексеуілдің жапырақтарымен жəне алабұталылармен қоректенеді. Жылына бір ұрпақ береді. Түркістан қызылша бізтұмсығы - Asproparthenis subfuscus Fst. Таралуы. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда таралған шөл жəне шөлейт жəне Қазақстанның оңтүстігінде қант қызылшасы егін алқаптарында кеңінен таралған. Биологиясы. Қоңыздары, кейде олардың дернəсілдері топырақта немесе өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Қоңыздары қысқы диапаузадан наурыз айының соңында немесе сəуір айының басында шығады. Қоңыздары сексеуіл өркендері пайда болғаннан бастап, онымен қоректене бастайды. Сəуір айының 2-ші жартысында қоңыздар жұмыртқа сала бастайды, жұмыртқа салу шілде айының басына дейін жалғасады. Аналықтары жұмыртқаларын бір-бірлеп сексеуілдің, басқада алабұталылар тұқымдасына жататын біржылдық өсімдіктер өсіп тұрған жерге топыраққа. салады

71 Дернəсілдері топырақта 25см тереңдікке дейін кездеседі, өсімдіктердің майда тамырларын зақымдайды. Дамуы 50-ден 70-ге күнге дейін созылады, кейде одан ұзақ болуы мүмкін. Қуыршақтану сатысы шілде айының соңынан қазан айына дейін созылады. Жаңадан егілген егістікке табиғи жерлерден келеді. Жылына бір ұрпақ береді. Көктем ерте шыққан жылдары, олардың қыстан шыққан имаголарының саны жəне зияндылығы жоғары болып келеді, соның салдарынан олар сексеуіл өскіндеріне қатты зақым келтіруі . мүмкін Сонымен қатар, олар ақ қызылқұйрықпен (Amaranthus аlbus L.), төңкерілген қызылқұйрықпен (Amaranthus retroflexus L.), қураймен (Salsola L.), алабұтамен (Atripex L.), тағы басқада біржылдық шөптермен (Ceratocarpus arenarius L., Xanthium L. Strumarium, Erigeron Canadensis L.) қоректенеді. Дернəсілдердің негізгі қорегі Halocheris hispida C.A.M. болып табылады; сонымен қатар, олар алабұталылардың тамырында дамиды (Atriplex tatarica L., Atriplex centralasiatica Drob., Atriplex sphaeromorpha IIj., Atriplex paradox asp.n.Nic, Chenopodium album L., Chenopodium strictum Roth.). Семенов бізтұмсығы - Piazomias semenovi Suvorov. Туыстасы: Туыстас тармағы – Entiminae, трибасы –Tanymecini, бұтақ тармағы – Piazomiina, тұқымдасы – Piazomias. Таралуы. Оңтүстік Шығыс Қазақстан, шығыс Қырғызстан [177, с.152]. Морфологиясы: Тұмсығы қысқа, алдыңғы ұшына қарай сүйірленген, ортасында айқындалған қыртысы бар. Жанынан қарағанда маңдайы мен бастұмсығы дөңестеу болып көрінеді. Мұртшалары қысқалау, қылбұрауынның 2-ші тізбегі кішкентай, 1-ші тізбектен екі есе қысқа, 3-ші тізбегі 2-шісінен ұзындау. Аталықтарының алдыңғы арқасы шартəріздес, бүйір жақтары едəуір көлемді, ал аналықтарының алдыңғы арқасының алдыңғы шеті артқы жағынан көлемі сəл кемдеу болып . келеді Үстіңгі қанаты ұзынша-сопақшалау, қатпарларындағы дақтар бірігіп сызықша болып кеткен. Алдыңғы аяқтары ұзын, жіліншіктерінің ішкі жағында алтын түстес түктері . бар Денесі, аяғы жəне мұртшаларының 1-ші тізбегі жасылдау не күлгіндеу-алтын түсті қабыршақтармен қапталған, денесінің ұзындығы 6,0-6,5мм (сурет 32).

Сурет 32 - Семенов бізтұмсығы 72 Қоңыздары мамырдың аяғынан бастап қыркүйектің соңына дейін 1 түп сексеуілде 20-30 данасы кездеседі. Шілденің басында олар шағылысып, үстеме қоректенгеннен кейін жұмыртқаларын топырақ қабатына салады. Қоңыздары өркеннің сыртқы қабығымен қоректенеді. Шығыс жолақты бізтұмсық - Chromonotus confluens (Fab.). Таралуы. Оңтүстік-Шығыс жəне Солтүстік-Шығыс Қазақстан [182]. Морфологиялық ерекшеліктері. Имагосының ұзындығы 8-10мм, үстіңгі қанатында ақшыл-сарғыш қабыршақтары, əсіресі қалқаншасында жақсы білінеді. Үстіңгі қанатындағы нүктелері терең. Бастұмсығы дөңестеу иілген шекесіне дейін жетеді. Қанатының иығы жағында қара дақ . барШығыс жолақты бізтұмсықтың имагосының тұмсығының жоғарғы жағында киль орналасқан, алдыңғы арқасы өте əжімді, сыртында қабыршақтары жоқ, сондықтан қара түсті, қанатының сырты жас қоңыздарда ақ, қара дақтары бар, кейіннен ақ қабыршақтары үйкелуінің салдарынан, қыстан бұрын шыққан қоңыздардың арқасы жаңа қоңыздарға қарағанда қаралау болып келеді (сурет- 33). Жұмыртқалары ақшыл-сары, сопақша. Дернəсілдерінің көздері жəне аяқтары болмайды, вентральді жағында басы хитинделген. Қуыршағының бастұмсығы, аяғы жəне қанаты əлсіз көрінеді. Ірі сегменттерінің көлемділігіне байланысты басқа түрлерінен өте оңай ажыратуға болады. Биологиялық ерекшеліктері. Қоңыздары өсімдік қалдықтарының астында немесе топырақ үстіңгі қабатында (10см-ге дейін) қыстайды. Егістіктерге қоңыздары ұшып немесе жорғалап таралады. Біздің зерттеулерімізде, олар сыртқы ортаның тəуліктік тұрақты орташа температура +5ºС асқанда алғашқы даналары сексеуілдің егістігінде пайда бола бастады, бұл жағдай наурыз айының (2016 ж.) екінші онкүндігінде (наурыздың 11 жұлдызы) байқалды.

Сурет 33- Шығыс жолақты бізтұмсық (Chromonotus confluens (Fab.) имагосы

Зерттеу жүргізілген Балқаш ауданы жағдайында шығыс жолақты бізтұмсық жылына 1 ұрпақ беріп дамыды. Зиянкестің əрбір даму сатысы

73 төмендегідей болды: имагосы көктемнен бастап, күзге дейін кездесті (120-150 күн), жұмыртқасы салғаннан кейін 8-ші күні дернəсілі пайда болды. Дернəсілдерінің толық дамуына 40-42 күн, қуыршағының 10-12 күн кетті. Жаңа ұрпақтың имагосы шілде айының басында пайда болады. Олар күзге дейін өсімдіктермен қоректеніп, сыртқы ортаның тəуліктік орташа температурсы +5ºС-тан төмендегенде қысқы диапаузаға кетеді (кесте 15).

Кесте 15- Шығыс жолақты бізтұмсықтарChromonotus confluens (Fab.). фенокүнтізбесі, Балқаш ауданы, 2015-2016 жж. Айлар Даму Наурыз Сəуір Мамыр Маусым ШілдеТамыз Қыркүй сатысы ек Онкүндіктер I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III Имаго (+ + + + + + + + + + v v v Жұмырт ● ● қа Дернəсіл ▬ ▬ ▬ ▬ Қуыршақ 0 0 + + + + + + + + + + (+)

Сексеуіл Бүршік, өскін Гүл, Өркеннің Бұтақтануы Тұқым Тұ- дің фено Өскін жаппай өсуі дамуы қым фазасы пісуі Ескерту: (+) - қысқы диапаузадағы имаго; (▬)– жазғы эстивациядағы дернəсіл, ● – жұмыртқа сатысы, ▬ - дернəсіл сатысы, 0– қуыршақ сатысы, vv– күресу мерзімі

Қыстап шыққан қоңыздар сəуір айының басында шығады. Сол кезде сексеуілдің жəне басқа өсімдіктердің өскіндерімен қоректенеді. Мамырда сабақта жəне жапырақшалардың астыңғы жағында жұмыртқаларын салады. Бір жылда бір ұрпақ береді. Қоңыздар сексеуілдің жас өскіндерін зақымдайды. Зақымдалу сипаты алдыңғы түрлерге ұқсас. Қоңыздар алабұта т.б. өсімдіктер өскен жерлерден қоныс аударады, олардың көбісі осы жерлерде тіршілік етіп көбейеді. Қызылша сұр бізтұмсығы - Tanymecus palliatus Fabraeus 1787. Синонимдері. =Curculio palliatusF.,1787, =Curculio саnеsсеns Herbst, 1795, =Curculio diffinis Marsham, 1802, =Curculio graminicola О.,1807, =Peritelus necessarius Mocquerys 1874, = angustulus Fairmaire, 1879 , = revelieri Т., 1874 , = sareptanus Desbrochers 1871, = setulosus Chevrolat, 1879 [183]. Таралуы. Европа, Ресей, Кавказ, Сібір жəне Орта Азия мен Қазақстан [177, с. 122]. Морфологиялық жəне биологиялық ерекшеліктері. Денесінің ұзындығы 7,5-10мм. Үсті қоңыр қылшықтар мен ақшыл-сұр қабыршақтармен қапталған. Бүйірі мен ішкі жағы ақшыл. Тұмсығы төртбұрыштылау, қысыңқы. Көздері сопақша, дөңестеу. Қанаты дамымаған. Қуыршақтарының ұзындығы 8-12мм, 74 дамуы 15-25 күн. Дернəсілдерімен қатар имаголары да қыстайды. Полифаг, көптеген өсімдіктермен қоректенеді. Ерте көктемде, имаголары сексеуілдің жас өскіндерінің жапырақтарымен қоректеніп, егістік жерлерде зияндылығы артады. Өскін жапырақтары 2-жұптан жоғары болса, зияндылығы төмендейді (сурет 34).

Сурет 34 - Қызылшаның сұр бізтұмсығы имагосы (Tanymecus palliatus Fab.) (Б.Лобода, 2008 ж.)

Қоңыздардың қысқы диапаузадан шығуы ерте көктемде, топырақты беткі қабатының орташа температурасы 7-8°С жеткенде байқалады. Сəуірдің аяғында шағылысқаннан кейін мамыр екінші жартысынан бастап, маусымның басына дейін, топырақ бетіне жұмыртқалайды. Бір аналық бізтұмсық қоңыз 350-400–ге дейін жұмыртқа салады. Эмбриондық дамуы 12-15 күнге созылды. Шыққан дернəсілдер өсімдіктердің тамырымен қоректенеді. Бірінші жылғы дернəсілдер, топырақтың төменгі қабатында қыстайды, келесі жылғы шілде-тамыз айларында қуыршақ сатысына өтеді (кесте 16).

Кесте 16 - Қызылшаның сұр бізтұмсығының (Tanymecus palliatus Fab.) фенокүнтізбесі. Алматы облысы Балқаш ауданы, 2015-2017 жж.

Даму сатылары Айы Сəуір Мамыр МаусымШілде Тамыз Қыркүйек 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Имаго + + + + + + Жұмыртқа • • • • Дернəсіл ------Қуыршақ О О О О О О О Имаго (+) (+) (+) (+ (+ (+ (+) ) ) ) Ескерту:+- имагосы,+- күресу мерзімі, (+) – қыстау сатысы, • - жұмыртқа сатысы, - - дернəсіл сатысы, О – қуыршақ сатысы

75 Бізтұмсықтардың зиянкестілігі. Бөжектердің дің зияндылығын анықтау негізі зақымдалған жəне зақымдалмаған дақылдың өнімдерін салыстыру немесе өлген жəне тірі өсімдіктердің (жас өскіндері, тұқымдары) жалпы санының арақатынасы арқылы белгіленеді. Қазіргі уақытта көптеген зиянкес бөжектердің дің зияндылығы туралы біраз мəліметтер жинақтары жарыққа шыққан [184-187]. Бірақ бұл жұмыстардың барлығы мəдени дақылдардың зиянкестерінің экономикалық зияндылық шегін анықтауға арналған. Қорытынды. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл аймағындағы қаттықанаттылар тобының, бізтұмсық қоңыздар туыстасының көптеген түрлері екпе сексеуілдің өркендерімен, 1-ші жəне 2-ші жылғы өскіндерімен қоректеніп, ерте көктем кезінде орасан зор зиян келтіреді. 2015-2017 жылдары жүргізілген ғылыми-зерттеулердің нəтижесінде, сексеуіл өскіндерін зақымдайтын бізтұмсықтардың 6 түрінің биологиялық ерекшеліктері, жіктелу дəрежелерінің, фенологиясы, таралуы туралы мəліметтер жиынтығы, зиянкес түрлерінің оңтайлы даму сатыларын, олармен күресу уақытын жəне əдістерін анықтауға мүмкіндік береді.

4.10 Іріңділер (Meloidae) туыстасы Жіктелуі. Туыстастары - Tenebrionoidea, туыстас тармағы –Meloidae, тұқымдасы - Mylabris. Іріңділер туыстасына жататынMylabris тұқымдасының 160 астам түрі бар [188]. Бұлардың көпшілігі далалық, шөлді жəне шөлейт аймақтарды мекендейді. Барлық түрлерінің тіршілігі біркелкі деуге болады. Көбісінің имагосы өсімдіктің гүлімен, жапырағымен қоректенеді, ал дернəсілдері (триунгулин) шегірткелердің табиғи жауы. Имагосы тек күндізгі уақытта белсенді. Морфологиялық ерекшеліктері. Үстіңгі қанаты түкті, құрсағын толық жауып тұрады жəне əр түрді ажыратуға болатын көлденең жолақтары немесе дақтары болады. Денесінде жəне аяқтарында қалың түктері бар. Үстіңгі жағы ассиметриялы, мұртшалары ұшына қарай жуандайды, кейбірде түйреуіш тəрізді болып келеді, 11 тізбекті [189]. 2015-2017 жылдары зерттеу аймағында сексеуіл өркендерін зақымдайтын іріңділердің 3 түрі тіркелді: Mylabris coerulescens Gebl. Mylabris magnogutata (Heyd.) жəне Mylabris elegantissima Zubk. Скабиоз іріңдісі – Hycleus scabiosae (Olivier). Таралуы: Балкан, Россейдің оңтүстігі, Кавказ, Қазақстанда, Орта, Кіші жəне Алдыңғы Азияда, Синьцзяньда. Қазақстанда оңтүстік жəне батыс аймақтарында кездеседі [190]. Біз Сарыесікатырау аймағынан кездестірдік. Денесі қысқа жəне тығыз, ұзындығы 8-12мм. Қара ұзынды-қысқалы тікірейген қылшықтары қою жылтыр, алдыңғы арқасында топтасқан. Мұртшалары қысқа, тығыз. Қанаттары сары, қызғылт-сары түсті жəне суреті бар. Қанаттарының үстінде қара түсті қысқа жолағы иық жағында орналасқан (сурет 35).

76 Сурет 35- Скабиоз іріңдісі Hycleus scabiosae (Olivier) сексеуілдің өркенін кеміріп қоректенуде. Баканас, 2016 ж

Шағыл іріңдісі - Mylahrls (Ammabris) elegantissima Zoubkov, 1837. Таралуы: Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Иран жəне Ауғанстан. Синьцзян. Қазақстанда Үстірттен Зайсанға дейінгі құмды алқаптарда. Бұл түр барханды жəне ойқышты құмдарға . Орта тəн Азияда жəне Оңтүстік Қазақстанда таралған [190, с.45]. Ерекшеліктері. Қара түсті қоңыз, ұзындығы 7- 45 мм. Аяғы, ауызы, мұрты қызыл-сары түсті. Денесі ақшыл түкті, аяғы түзу. Қоңыздардың қанаттары ашық үш түсті. Қызыл түс қанатының жоғарғы жағында, ал ортасы ақшыл. Маңдайында қара түсті суреті бар. Қоңыздар топтасып жүреді жəне олар мамырдың ортасынан шілдеге дейін кездеседі. Көбіне құмды акацияның жапырағын жəне гүлін жейді. Сексеуілде жəне кандымда кездеседі. Иелері белгісіз. Триангулиннің дамуы байқалмайды, ол сипатталмаған. Иесі белгісіз. Ассимиляция өркенін зақымдайды, негізігінен ақ сексеуілді зақымдайды. Ұшып шығуы мамыр айының ортасынан шілде айының ортасына дейін. Шөл қарағанында, есекмия, ақтаспада, жүзгінде қоректенеді. Полифаг.

77 5 ЗИЯНКЕС-ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРДЫҢ (COLEOPTERA) ШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ ЖƏНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ

Ауылшаруашылығы дақылдарын зиянкестерден қорғаудың негізі - сол зиянкес түрлердің немесе топтардың шаруашылық маңызын бағалаудан басталады. Бұл бағалаудың алдында зиянкестің жіктелу жүйесі арқылы түр құрамын анықтау, биологиялық ерекшеліктерін, оңтайлы даму сатысы мен зияндылығын анықтау туралы мəліметтер жиынтығының даярлығы арқылы, дақылды қорғаудың жолдары анықталады. Сонымен қатар, өсімдікті қорғау жүйесіндегі қолданған күресу шаралары тиімді болу үшін, дақылды өсірудің агротехникалық (жер жырту, өңдеу, қопсыту) жəне шаруашылықты ұйымдастыру шараларын (тұқым тазалау, тұқым себу мерзімін анықтау т.б.) ескере отырып, дақылды өсіру мен қорғау шаралары кешенді түрде жүргізу қажет. Сексеуіл өсіру үшін жер жыртудың өзі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан бөжектер популяциясының ара қатынасын бұзумен шектеліп қоймай, олардың қоректік байланысына кері əсерін тигізеді. Қоректенетін өсімдіктер жойылады, модификациялық (абиотикалық) факторлардың əсері күшейеді, ал реттеуші (биотикалық: сыртқы жаулары) факторлар əлсірейді. Осыған байланысты, əртүрлі жылдардағы егілген сексеуіл алқаптарында зиянкес-қаттықанаттылардың түр құрамын, оңтайлы даму сатысын жəне қорғау шараларын жүргізу мерзімін анықтау, жаппай кездесетін түрлерге қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық тиімділігі, оларға қарсы қорғау шараларын ұйымдастыруға керекті мəліметтердің негізгілерінің бірі ретінде қарастырамыз. Аталған сұрақтарды шешу арқылы, сексеуілді зиянкес қаттықанаттылардан кешенді қорғау жүйесінің негізі жасалынады. Сексеуіл ағашымен қоректенетін қаттықанатты бөжектердің алуантүрлілігі, сексеуілдің вегетациясы мен морфо-биологиялық ерекшелігіне де байланысты. Бұл өсімдіктің вегетациялық дамуы ерте көктемнен бастап, қара күзге дейін жалғасады. Гүлдеуі көктемде болса, тұқымдарының пісіп жетілуі жаздың аяғынан бастап күзді қамтиды. Осындай ерекшелігіне байланысты, онымен қоректенетін бөжектердің, оның ішінде қаттықанаттылардың бейімделуі, сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен (тек тамырымен, гүлімен, өскінімен, өркенімен, бұтағымен) қоректенуге мамандануы жəне əртүрлі маусымда дамуы, əсіресе, кейбір түрлердің жаппай дамуы кезеңінде бұл өсімдіктің өсуіне зор ықпал етеді.

5.1 Екпе сексеуілдің жасына байланысты - зиянкес қаттықанаттылардың түр құрамының қоныстану ерекшелігі Тың жерлерді игеру немесе жаңа өсімдіктерді дақылға енгізу кезінде, сол жердегі табиғи биоценоздағы түрлердің құрамы түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Өйткені, жаңадан игерілген танаптардағы өсімдіктердің жəне жануарлардың жылдар бойы қалыптасқан экологиялық қарым-қатынасы, оның ішінде түр

78 құрамы жəне қоректік байланысы бұзылады. Осы жағдайлар сексеуілді қолдан егу үрдісінде байқалды. Алматы облысы Балқаш ауданы жағдайында 2015-2017 жж сексеуілдің əртүрлі жылдары егілген алқаптарында зиянкес-қаттықанаттылардың түр құрамының ерекшелігін анықтау нəтижесінде, алғашқы жылдағы сексеуіл екпелерінде (2014 ж. күзінде егілген) негізінен, қоректік байланысы бойынша полифагтарға жəне олигофагтарға жататын түрлер кездесті. Зерттеулер көрсеткендей бірінші жылғы екпелерде, сексеуіл өскінімен қоректенетін қаттықанатты-зиянкестердің тобына, табиғи биоценоздардағы полифаг түрлерден құралады. Олар негізінен, тақтамұрттылардан (Scarabaeidae) - 2 түр: Lethrus bulbocerus Fich., Polyphylla adspersa Motsch.;қараденелілерден (Tenebrionidae) – 3 түрі: Cyphostetha komarovw Rtt.,Trgonooscelis schrenki Gebl.,Adesma gebleri Men., Zophosis punctata nitida Gebl., Phyllotreta parfentjevi Shap.; шыртылдақтардан (Elateridae) – 8 түр: Agrotis meliculosus Gebl., Aeloides griscens Germ., A. hedeni Rett., A.rossi Germ., Cardiophorus pellitus Schw., C.mutabilis Grusdeva, C.chivensis Step., C. nigripunctatus Cand.;жапырақжегіштерден (Chrisomelidae) – 2 түр: Chaetocnema breviuscula Fald., Chaetocnema liudmilae Lop.; бізтұмсықтардан (Curculionidae)– 6 түр:Chromonotus confluens F.,Asproparthenis subfuscus Fst., Tanymecus palliatus F., Phceophorus argyrostomus Gyll., Leptomias vermiculosus Fst., Tanymecus argentatus F. жататын түрлердің имаголары, көктем мезгілінде имаголары (бізтұмсықтар, тақтамұрттылар, қараденелілер, жапырақжегіштер) жас сексеуілдің өскіндерімен, дернəсілдері (шыртылдақтар, тақтамұрттылар) тамырымен қоректенеді. Бұлардың негізгі ошағы табиғи популяция. Мысалы, зиянды бізтұмсықтар (Chromonotus confluens (Fabraeus, 1842), Tanymecus palliatus F., Asproparthenis punctiventris (Germar), Asproparthenis foveicollis Geb., Asproparthenis subfuscus (Fst.) жəне жапырақжегіштер (Chaetocnema splendens liudmilae Lop., Chaetocnema breviuscula Fald.) ерте көктемде сексеуіл жапырағының 1 жұп фазасында (айыр) жəне сексеуіл бүршіктері пайда болғанда, солармен қоректеніп көптеп кездеседі. Құрғақ жылдарда бізтұмсықтардың зияндылығы жоғарылайды жəне олардың қоректенуі өте аз уақыт ішінде өтеді (3-4 тəулік). Кейбір бізтұмсықты қоңыздар өскінді толықтай зақымдамайды, тек сабағын кеміреді, соңынан өсімдіктің желден сынуы немесе жоғарғы температурадан құрғап кетуі мүмкін. Үш жəне бес жастағы сексеуілдерде, зиянкес энтомофаунасы негізінен жас сексеуілдердің тамырымен қоректенетін полифаг шыртылдақтардың 8 түрінің (Agrotis meliculosus Gebl., Aeloides griscens Germ., A. heуdeniRett., A.rossi Germ., Cardiophorus pellitus Schw., C.mutabilis Grusd., C.chivensis Step., C.nigripunctatus Cand.) жəне тақтамұртылардың 7 түрінің (Polyphylla adspersa Motsch., Chionosema porosum Fich., Ch. parfentivi Medv., Ch. tschitscerini Sem., Adoretes nigrifrons (Stef.), Blitopertha variabilis (Ball.), Pentodon minutum Rtt.) дернəсілдері сексеуілдің жас тамырын сыртынан кеміріп қоректенуінен жас сексеуілдер қатты зиян шегеді. Олигофаг бізтұмсықтардың 5 түрі жас сексеуілдердің тамырына өздерінің жұмыртқаларын салып, дернəсілдері сол

79 тамырда дамиды. Өлексежегіштер тұқымдасынан сексеуілдің жапырағымен қоректенетін тегіс өлексежегіштің - Aclypea calva Rtt. дернəсілі мен имагосын кездестіруге болады. Тіркелген түрлердің 15 түрі полифагтар, ал 6 түрі олигофагтар. Бес жəне жеті жастағы сексеуіл екпелерінде, зиянкестердің қатарына, сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенуге маманданған түрлермен толығады. Олардың қатарында негізінен, сексеуілдің вегетативті мүшелерімен қоректенуге маманданған олигофагтармен толығады: жапырақжегіштердің 2 түрі (Ischyronota desertorum Gebl., Ischyronota conicicollis Wse.); зерқоңыздардың 6 түрі (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., Sph. exarata (Fischer), Sph. orechalceae Pall., Sph. hauseri S. бізтұмсықтардың 4 түрінің (Asproparthenis subfuscus Fst., Piazomias semenovi Suvorov, Piazomias baekmanni Suv., Chromonotus confluens F.) имаголарын кездестіруге болады. Осы кезден бастап топырақта еркін дамитын, сексеуіл тамырын сыртынан кеміріп қоректенетін шөл зерқоңызының дернəсілдері(Julodis variolaris Pall.) егістікке қоныстана бастайды. Сонымен қатар, дернəсілі тамырдың ішінде дамитын, сексеуілдің негізгі зиянкесі олигофаг тамыр зерқоңызы қоныстана бастайды (Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., S. (s. str.) exarata (Fischer)., S. orechalceae Pall., S. hauseri S.). 10 жастан ары қарай сексеуілді зақымдайтын қаттықанаттылардың түр құрамы 5-7 жылғы түрлерімен қоса, оларға генеративті мүшелерімен қоректенетін зиянкестермен толығады, олардың қатарына кокценилидтерден - Bulaea lichatshovi Hum., іріңділерден - Hycleus scabiosae, Mylabris elegantissima, Mylabris coerulescens, Mylabris magnogutata (сурет 36).

Сурет 36- Сексеуілдің жасына байланысты зиянкес-қаттықанаттылардың түр құрамы

80 Алғашқы жылы сексеуілдің өскіндерімен қоректенетін түр құрамының басым көпшілігі, жер жыртылғанға дейін сол жерді мекендеген полифаг жəне олигофаг түрлерден құралады. Екінші жəне үшінші жылдары топырақ қабатын мекендейтін шыртылдақ жəне қараденелілердің дернəсілдерімен, ал 5-7 жылдары сексеуілдің негізгі тамыр зиякестері зерқоңыздардың дернəсілдерімен толығатыны байқалды. Əрине, зерттеу барысында тіркелген қаттықанатты- зиянкестердің барлық түрі бір жерде кездеседі деуден аулақпыз. Олар жердің рельефіне, топырақтың түріне жəне микроклиматтың ерекшелігіне байланысты əртүрлі болады. Қорыта келгенде, сексеуілдің даму сатысына (өскін, 1-2, 3-5, 5-7 жəне 10 жылдық), морфо-физиологиялық жағдайына, егілген жылына байланысты, зиянкес-қаттықанаттылардың түр құрамы да əртүрлі болатынына көз жеткіздік. Бірінші жылғы сексеуілдің өскіндерімен қоректенетін көпқоректі (қараденелілердің имагосы) жəне олигофаг қаттықанаттылардың (бізтұмсықтар) зияндылығы жоғары болса, 3-5 жылғы сексеуіл алқаптарында қаттықанаттылардың зиянкес энтомофаунасы, негізінен жас сексеуілдердің тамырымен қоректенетін полифаг шыртылдақтар жəне тамырға жұмыртқаларын салатын олигофаг бізтұмсықтар қоныстанады, бес жəне жеті жастағы сексеуіл екпелерінде сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенуге маманданған түрлерімен (тамыр зерқоңыздары, генеративті мүшелерімен қоректенетін іріңділер) толығады. 10 жылдық екпелерде жəне ары қарай, сексеуілмен қоректік қатынаста тізімге тіркелген қаттықанатты зиянкес түрлерімен толығады.

5.2 Зиянкес-қаттықанаттылармен күресу шараларын жүргізудің оңтайлы даму сатылары жəне мерізімі Шөл аймағында, мамыр айының аяғынан бастап, жазғы кездері көптеген бөжектер ертеңгі немесе кешкі уақытта қоректенеді (көбінесі бізтұмсықтар), ал кейбір түрлері (қараденелілер) түнгі мезгілде негізінен қараденелілердің имаголары белсенділік танытады. Олардың арасынан, қазанбас кравчик сексеуілдің жас өскіндерін қиып, түгелімен ініне тасып, арнайы ұяшықтарында дернəсілдерінің қорегі ретінде сүрлеме дайындайды. Ал, зерқоңыздардың (ересектері-имаголары) басым көпшілігі, ашық ыстық күнде өте белсенді жəне оларды ұстау өте қиынға . Сексеуілмен соғады қоректенетін қаттықанаттылардың түр құрамы, биологиялық ерекшеліктері туралы [191], сексеуілдің вегетативті, генеративті жəне тамырымен қоректенетін əртүрлі туыстастарға (қарадененілер, бізтұмсықтар, зерқоңыздар, отыншылар- мұрттықоңыздар) жататын 22 түрінің қоректік байланысы, күресу шараларын ұйымдастыру үшін олардың биологиялық даму ерекшеліктерін зерттеу арқылы оңтайлы даму сатылары анықталып, олармен сексеуілдің зақымдалатын мүшелері, күрес жүргізу уақыты жəне негізгі жою тəсілдері көрсетілді [153, c.139-141]. Күресу шараларын жүргізу үшін, əр түрдің даму сатыларын жəне тəуліктік белсенділігін ескерудің маңызы зор. Өйткені зиянкестердің ағашта шоғырлануы немесе қонақтап отыруы қолданған инсектицидтердің тиімділігін

81 арттырады. Мысалы, химиялық препараттармен өңдеуді, жапырақжегіштерге (Chaetocnema concinna,Chaetocnema breviuscula Fald., Ischyronota conicicollis Wse., Ischyronota desertorum Gebl.), бізтұмсықтарға (Asproparthenis punctiventris (Germar), Asproparthenis subfuscus Fst., Chromonotus confluens F., Tanymecus palliatus F., Tanymecus argentatus F.), қараденелілерге (Adesma gebleri Men., Lethrus bulbocerus) қарсы көктемнің кешкі мезгілінде, зерқоңыздарға (Julodis variolaris (Pall.)., Sphenoptera cuprina Mots., Sphenoptera potanini Jak.) жəне іріңділерге (Mylabris callida, Myllabris scabiosa) қарсы маусым айының басында (кесте 17), олардың имаголары жаппай шыққанда кешкі мезгілде, шамадан тыс жаппай көбейгенде қолданған тиімді.

Кесте 17 - Сексеуілдің вегетативті мүшелерін зиянкес-бөжектермен күресу жұмыстарын жүргізу уақыты мен оңтайлы даму сатысы. Алматы облысы, Балқаш ауданы 2015-2016 жж.

Р. Түрлердің атауы Зақымдау Оңтайлы даму Күрес жүргізу Күрес жүргізу № мүшеcі сатысы уақыты тəсілі 1 2 3 4 5 6 Бізтұмсықтар(Curculionidae) 1 Asproparthenis Өскін, тамыр Имаго Сəуірдің Химиялық punctiventris (Germar) басында 2 Asproparthenis foveicollis Өскін, тамыр Имаго Сəуірдің Химиялық Gebl. басында .3 Asproparthenis subfuscus Өскін, тамыр Имаго Сəуірдің Химиялық Fst. басында 4 Piazomias semenovi Suv. Бүршік,өркен Имаго Мамырдың Химиялық басында 5 Chromonotus confluens F. Бүршік,өркен Имаго Маусым Химиялық, механикалық 6 Tanymecuspalliatus F. Өскін, тамыр Имаго Сəуірдің Химиялық, басында механикалық 7 Lixus incanescensBoh. Бүршік,өркен Имаго Мамырдың Химиялық басында Қараденелілер (Tenebrionidae) 8 Cyphostetha komarovw Өскін Имаго Сəуірдің Химиялық Rtt басында 9 Zophosis punctata nitida Өскін Имаго Сəуірдің Химиялық басында 10 MicroderadesertaTaus., Генеративті Имаго Көктем жаз Химиялық мүшелер, тамыр 11 AdesmagebleriMen., Өскін Имаго Сəуір Химиялық 12 Lethrusbulbocerus Өскін Имаго Сəуір Химиялық 13 Barisscolopacea Germ. Өркен,тамыр Имаго Мамыр Химиялық Жапырақжегіштер (Chrysomelidae) 14 ChaetocnemabreviusculaFa Бүршік,өркен Имаго Сəуірдің Химиялық ld. басында 15 Chaetocnemaliudmilae Бүршік,өркен Имаго Сəуір Химиялық Өлексежегіштер (Sylphidae) 16 Aclypea calva Rtt Өркен Имаго Мамыр Химиялық 82 17-ші кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 17 Bulaea lichatshovi Hum. Генеративті Имаго Мамыр Химиялық мүшелер 18 Apatophysis mongolica Генеративті Имаго Маусым Химиялық Sem. мүшелер, тамыр 19 Turсmenigena varentzovi Генеративті Имаго Маусым Химиялық Melg. мүшелер, тамыр Зерқоңыздар (Buprestidae) 20 Julodis variolaris (Pall.). Генеративті Имаго Мамыр Химиялық мүшелер, тамыр 21 Sphenopteracuprina Mots. Генеративті Имаго Маусым Химиялық мүшелер, тамыр 22 SphenopterapotaniniJak Генеративті Ересек, Маусым Химиялық мүшелер, тамыр дернəсіл

2015-2017жж. (сəуірге дейін) Алматы облысы табиғи ресурстарды басқару жəне табиғатты пайдалануды реттеу Бақанас мемлекеттік мекемесіне қарасты егілген сексеуіл алқаптарында, вегетативті мүшелерін жəне өскіндерін зақымдайтын қаттықанатты-бөжектермен сексеуілдің зақымдалатын мүшелері, зияндылық маусымы, оңтайлы даму сатысы жəне олармен күрес жүргізу тəсілдері анықталды.

5.3 Сексеуіл өскінінің қаттықанатты зиянкестердің зияндылық шегін анықтау Бізтұмсықтар (Curculionidae) шөл жəне шөлейт аймақтарда көп таралған зиянкес бөжектер түрі, ол өскіндерді (Tanymecus palliatus Boh., Asproparthenis punctiventris (Germar), Asproparthenis foveicollis Gebl., Asproparthenis subfuscus Fst.) жəне өсіп келе жатқан өркендерді (Lixus incanescens Boh., Piazomias semenovi Suvorov) сексеуілді жəне басқа да жайылым өсімдіктерін зақымдайды. Кейбір қоңыздар (Metadonus campestris) өскінді зақымдаса, ал дернəсілдері тұқымы, ал басқа қоңыздар (Baris memnonia Boh.) дернəсілдері өсіп келе жатқан өркендердің тамырында дамиды. Сексеуіл өскінін зақымдайтын көктемдік түрлер: Asproparthenis subfuscus Fst., Asproparthenis carinatus Zoubk., Asproparthenis vexatus Gyll., Chromoderus declivis Oll., Chromoderus confluens Fahr., Conorrhynchus nigrivittis Pall., Mecaspis darvini Fst., Pachycerus obliquans Csiki., Stephanophorus strabus Gyll.жəне басқалар [122, б.21-32]. Қараденелілер (Tenebrionidae). Бұл туыстасқа жататын түрлер негізінен полифагтар болып келеді. Қазақстанның егістік жерлерінде 100 түрден астамы кездеседі. Олардың топырақта тіршілік ететін дернəсілдері де көпқоректі. Имаголары мен дернəсілдері өсімдіктердің əртүрлі мүшелерімен, құрғақ өсімдік қалдықтарымен, сондай-ақ өсімдіктердің жəне жануарлардың қалдықтарымен, басқада органикалық заттарымен қоректенеді.

83 Қараденелілердің биологиясы олардың өте жылдам дамуымен сипатталады, ол 1-2 айға, кейде жарты жылға дейін жалғасады. Қоңыздар 2-3 жыл тіршілік етеді, кейбір түрлері 4-5 жылға дейін [30, с.74-114]. Оңтүстік жəне Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда таралған қараденелілерің дамуында қатаң мерзімділік жоқ, бір жастағы дернəсілдерді жылдың əр мезгілінде кездестіруге болады. Дернəсілдердің жаппай кездесуі жазда жəне күзде байқалады, ал шөлді аймақтарда олардың дамуы, кей жылдары қыста да жүреді. Қараденелілердің биологиялық дамуының ерекшелігіне байланысты, көктемгі кезде егістік жерлерде қоңыздардың көп кездесуімен жəне дернəсілдердің аз болуымен сипатталады. Көктемгі уақытта, сексеуілдің өскіндерімен қоректенетін тақтамұрттылар мен қараденелілердің келесі түрлері анықталды: Lethrus bulbocerus Fich.,Cyphostetha komarovw Rtt., Zophosis punctata nitida Gebl., Microdera deserta Tausch., Adesma gebleri Men., Trgonooscelis schrenki Gebl., Platyscelis ganglbaueri Seidl., Odescelis polita Strum., O. sachtlebena Kasz., O. blattiformis Kasz., Opatro idespunctulftus Brull., Prosodes karelini Gebl., P. baeri Fisch., Blaps parvicollis Zoubr., Tentyria acuticollia Rtt. Бізтұмсықтар мен қараденелілердің, тақтамұрттылардың зияндылығы сексеуіл өскінінің 1-4 жапырағы өсу аралығында артады. Олар жас жапырақтармен қоректенеді, əсіресе жас өскіндерін қиып зақымдайды. Мысалы, қазанбас летрус тақтамұртты қоңызы (Lethrus bulbocerus Fich.) сексеуіл жəне де басқа да өсімдіктер өскінін кесіп , алыполарды індеріне тасиды (сурет 37).

Сурет 37 - Қараденелі адесмия (Adesmia anomala F.-W.) қоңыздары ініне сексеуіл өскіндерін дайындау кезінде

Жапырақжегіштерден (Chrysomelidae) сексеуілдің бірінші жылғы егістігінде көбінесе бүрге-қоңыздар (Chaetocnema breviuscula Fald., Chaetocnema splendens liudmilae Lop.) кездеседі. Біздің зерттеуіміз бойынша,

84 қоңыздар сəуір-мамыр айында қара сексеуіл өркенімен қоректенеді, бірақ олар зерттеу жүргізілген жылдары айтарлықтай зиян келтірмеді. Өлексежегіштерден (Silphidae), сексеуіл алқаптарында жиі кездесетін тегіс өлексежегіштің (Aclypea calva Rtt.) қоңыздары мен дернəсілдері, көктемде сəуір айының басында оянып, сексеуіл жапырақтарымен кешкі жəне ертеңгілік уақытта қоректенеді. Қоңыздар күндіз топырақ жарықтарында, кеміргіштердің індерінде жəне өсімдік қалдықтарының астында тығылады. Кесте 1-де жиі кездесетін түрлердің, олардың зақымдау кезеңі келтірілген. Мысалы, зиянды бізтұмсықтар (Chromonotus confluens (Fabraeus, 1842), Tanymecus palliatus F., Asproparthenis punctiventris (Germar), Asproparthenis foveicollis Geb., Asproparthenis subfuscus Fst.) жəне жапырақжегіштер (Chaetocnema splendens liudmilae Lop., Chaetocnema breviuscula Fald.) ерте көктемде сексеуілдің жапырағының 1 жұп фазасында (вилочка) жəне сексеуіл бүршіктері байқалғанда кездеседі. Жауын-шашын аз, құрғақ жылдарда бізтұмсықтардың зияндылығы жоғарылайды жəне ол өте аз уақыт ішінде өтеді (3-4 тəулік). Кейбір бізтұмсық қоңыздар өскінді толықтай зақымдамайды, тек сабағын кеміріп кетеді, ол кезде өсімдік желден сынуы немесе жоғарғы температурадан құрғап қалуы мүмкін. Қараденелілердің (Turсmenigena varentzovi, Microdera convexa Tausch.) зияндылығы көктемде байқалады, бізтұмсықтарға қарағанда, олардың имаголары ұзағырақ тіршілік етеді. Олар өскіннің 2-3 жұп жапырағымен жəне ересектері өркендерімен қоректенеді. Мұнда қараденелілердің көптеген түрлері жас өскіндерді жəне өркендерді өз індеріне тасымалдайды. Қалған қаттықанаттылар түрлері сексеуілдің генеративті жəне жаңадан шығып келе жатқан өркендерімен қоректенеді. Бұл зерқоңыздар туыстасының ересектері: (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera cuprina Motschulsky., Sphenoptera potanini Jak.), отыншылар (Apatophysis mongolica Sem., Turсmenigena varentzovi Melg.) жəне қанқызы кокценелиді (Bulaea lichatshovi Hum.). Қараденелілер, тақтамұрттылар мен бізтұмсық қоңыздардың зиянкестілігі арнайы шарбақта (дəкеден жасалынған торда), далалық жағдайда сексеуіл өскінінің екі-үш жұп жапырағы кезінде жүргізілді. Көлемі 1 м². Өскіннің санын есептеп, содан соң арнайы шарбаққа қоңыздарды ендірдік. 24 сағат өткеннен кейін зақымдалмаған жəне зақымдалған өскіннің санын есептеп санақ жүргіздік. Тəжірибе 3 рет қайталанып жүргізілді. Қараденелілер, тақтамұрттылар мен бізтұмсықтардың имаголарының зияндылық шегін, зияндылық коэффицентімен келесі өрнек бойынша анықталды [192, 193]: (a - b) q = ×100 a (1) мұндағы, q – зақымдалу коэффициенті; а – зақымдалмаған өскін саны; в – зақымдалған өскін саны.

85 Сексеуіл өскіндерінің - Tanymecus palliatus F. зақымдалуы - 30%-ды, Chromonotus confluens (F.) – 25% жəне Asproparthenis punctiventris (Germar). – 27%, тəжірибедегі барлық зиянкес бізтұмсықтардың орташа зақымдауы 27,34%-ға жетті (кесте 18). Сексеуілдің өскіндерінмен (2-3 жұп жапырақ) қоректенетін бізтұмсықтардың зияндылық шегін анықтау тəжірибесін қортындылай келе, Tanymecus palliatus F., Chromonotus confluens (F.) жəне Asproparthenis punctiventris (G.) түрлерінің зияндылық шегі 1 метр жолаққа 1 ересек қоңыз болып анықталды. Егер көктем кезінде аталған бізтұмсық қоңыздардың саны 1 метр жолаққа 1 ересек қоңыз келсе, онда химиялық препараттармен өңдеу керектігі туындайды. Егер бізтұмсықтар мен қараденелілердің жалпы саны мен зақымдалуын алатын болсақ, онда экономикалық зияндылық шегі 2 есе жоғары екенін көруге болады.

Кесте 18 – Сексеуіл өскіндерін зақымдайтын бізтұмсықтардың имагосының зияндылық шегін анықтау нəтижелері. Алматы облысы, Балқаш ауданы 2016жж., 10-12 сəуір

Түр атауы Қайталануы, Имагоның 1 1 метр жолақ өскін Өскіннің 1метр жолақ метр жолақ саны, дана зақымдалуы имаго саны орташа %. 1 2 3 саны, дана Зақымдал- Зақым- маған далған Tanymecus 0,7 1,3 1 1,0 7 3 30 palliatus F. Chromonotus 0,5 0,8 1,7 1,0 6 2 25 confluens (F.). Asproparthenis 1,0 1,5 0,5 1,0 9 3 27 punctiventris (G). Орташа %-ы 1 27,34

Қараденелілердің 1м.ж. орташа саны 0,59 құрады, мұнда өскіндердің зақымдалуы 27,50%.-ды құрады. Яғни Turсmenigena varentzovi жəне Microdera convexa Tausch экономикалық зияндылық шегі 1м.ж. - 0,59 қоңыз болып анықталды, жалпы егілген алқапқа есептегенде, егістіктің 27,50 пайызы жойылатыны белгілі болып тұр. Аталған қараденелі қоңыздардың саны 1 метр жолаққа 0,59 асатын болса, онда химиялық препараттармен өңдеу керектігі туындайды. Яғни, химиялық препараттарды қолданғанда, сексеуіл егістігіндегі өскіннің 30%-ға жуығын қорғап қаламыз (кесте 19) [194]. Көктемгі сексеуіл өскіндерінің негізгі зиянкесі ретінде тақтамұрттылар (Scarabaidae) туыстасының өкілі - Қазанбас летрусы (Lethrus bulbocerus Fich.) ересек қоңызының зияндылық шегі 1 метр жолаққа анықталды (кесте 20). Бұл түрдің қоректену ерекшелігі, басқа зиянкестерден мүлдем басқа, олар жас өскіндерді қиып індеріне тасып, келешек дернəсілдері қоректенуі үшін қор жинайды.

86 Кесте 19 - Сексеуіл өскіндерін зақымдайтын қараденелілер имагосының зияндылық шегін анықтау нəтижелерінің орташа көрсеткіші. Алматы облысы, Балқаш ауданы, 2016жж. 10-12 сəуір

Түр атауы Қайталануы Имагоның 1 м.ж. өскін саны, Өскін 1 2 3 1 м.ж. орташа дана зақымдал саны, дана уы %. Зақымдал Зақым- маған далған Turсmenigena 1 0,3 0,6 0,64 6 2 25 varentzovi, Microdera convexa 0,5 0,8 0,3 0,54 7 3 30 Орташа %-ы 0,59 27,50

Кесте 20 - Сексеуіл өскіндерін зақымдайтын Қазанбас летрусы (Lethrus bulbocerus Fich.) имагосының зияндылық шегін анықтау нəтижесінің орташа көрсеткіші. Алматы облысы, Балқаш ауданы, 2016 жж. 10-12 сəуір.

Түр атауы Қайталануы Имагоның 1м.ж. өскін саны, дана Өскіннің 1 2 3 1 м.ж. орт. орташа саны, зақымдал дана Зақымда Зақымдал- уы, %. лмаған ған Lethrus 1 0,3 0,6 0,64 6 2 25 bulbocerus F.

Қорыта келе, жаппай кездескен сексеуіл өскінінің қаттықанатты зиянкестерінің зияндылық шегін анықтау тəжірибесінде төмендегідей нəтижеге жеттік: 2016 ж. сəуір айында сексеуіл өскінін зақымдалуына жəне санын есептеу жүргізу нəтижелері бойынша, бізтұмсықтар мен қараденелілердің зияндылық шегі бұл түрлерге белгіленген шектен (1м2-ге 0,1-0,4 қоңыз), асып тұрғанын байқаймыз (1м.ж. 1; 0,59 жəне 0,64). Сондықтан, осы аталған қаттықанатты сексеуілдің өскін зиянкестерін жою үшін химиялық препараттарды қолдану туындайды.

5.4 Жаппай кездестін қаттықанаттылардың имаголарына қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық тиімділігі Шөл аймақтарындағы зиянкес қаттықанаттылардың популяция тығыздағы аз уақыттың ішінде үздіксіз жəне əртүрлі болып өзгеріп отырады. Оған ауа- райы температурасының күрт жоғарлауы немесе төмендеуі себеп болады, сондықтан аз уақыт ішінде осы түрлер қыстап шыққаннан кейін жұмыртқа салып үлгеруі қажет. Осыған байланысты қаттықанатты бөжектердің зияндылығы қысқа уақыт ішінде болуы мүмкін, сондықтан инсектицидтермен өңдеу жұмыстарын сол күні, есеп жасалғаннан кейін бірден өткізген жөн. Сонымен қатар, бөжектердің санына сексеуіл ағашының жиілігі де əсер етеді. Кейбір бөжектер үлкен арақашықтыққа жылжи алмай бір экологиялық аймақта

87 қалып қояды, мұнда əр туыстасқа жататын бөжектерді кездестіруге болады. Топырақты өңдеу кезінде бұл жергілікті бөжектер қысқы диапаузадан кейін сексеуіл өскіндерімен қоректенуге мəжбүр болады. Көктемгі зиянкестердің өсіп-өнуі мен санына көптеген факторлар əсер етеді. Əсересе, құрғақ ыстық, көктем ерте шыққан жылдары олардың қыстап шыққан түрлері өте жоғары екені байқалды. Оңтүстік Шығыс Қазақстанның шөл жəне шөлейт аймақтарындағы инсектицидтерді зиянкес-бөжектердің сан мөлшерін төмендету үшін сынау мен қолдану өткен ғасырдың 80-ші жылдары басталды деуге болады. Бұл кезде, жайылым өсімдіктерімен қатар, сексеуіл ағашын зақымдайтын Лихачев қанқызы қоңызының (Bulaea lichatshovi Hum.), сабақжегіш бізтұмсық (Lixus incаnеscens Boh.) пен шөл зерқоңызының (Julodis variolaris (Pall.) имаголарына қарсы атыздық тəсілмен сыналған инсектицидтер (метафос 40% э.к. 0,5-0,7 л/га, фазолон 35% э.к. -2-3 л/га, фосфамид 40% э.к. 0,7-1,0 л/га ) 91,8% – 96,6% жоғары биологиялық тиімділік көрсеткен [195]. Қазіргі уақытта, жоғарыда аталған инсектицидтердің барлығы өндірісте қолданудан алынып, зиянкес бөжектерге қарсы қолдануға рұқсат етілмейді. Инсектицидтерді таңдау жəне қолдану 2013-2022жж. Қазақстан Республикасы территориясында қолдануға болатын пестицидтер тізімі (улыхимикаттар) [195, с.132-139], сондай-ақ «Қазақстан Республикасында тіркелген сынамаларды жүргізу ережесі мен пестицидтерді (улыхимикаттар) мемлекеттік тіркеу ережелері» [196] сəйкес жүргізілді. Сынау жұмыстары Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде, Алматы облысында табиғатты пайдалануды реттеу жəне табиғи ресурстарды басқару мекемесінің сексеуіл егілген алқаптарында жүргізілді. Сексеуілдің бірінші жəне екінші жылғы екпе алқаптарында қараденелілер мен бізтұмсықтардың сан мөлшері мен зияндылығын төмендету мақсатында келесі инсектицидтер қолданылды: Кинфос, э.к. (димеотат, 300 г/л) жəне Актеллик 500, э.к. (примифос-метил, 500 г/л). Ал, байқау (эталон) ретінде Кинмикс 5% э. к. препараттар алынды. Бұл препараттар қант қызылшасының өскін зиянкесіне (бізтұмсықтар, т.б.) қарсы ұсынылған [195, с.5-22]. Бізге дейін бұл препараттар, зерттеу жүргізілген шөл аймағында, сексеуілдің зиянкес- қаттықанаттыларға қарсы сыналмаған. Бүрку жұмыстары Startul Garden бүркігішімен (сурет 38) кешкі мезгілде жүргізілді. Көктемгі өскін зиянкестерін санын есептеу жəне өңдеу жұмыстары атыздың көлемі200м² болатын сексеуілдің 1 жылғы егістігінде жүргізілді. Инсектицидтермен өңдеу жұмыстары ертеңгі уақытта 3 реттік қайталаумен жүргізілді. Жұмыс ерітіндісінің шығыны 350 л/га. Инсектицидтермен өңдеуге дейін, қараденелілер мен бізтұмсық қоңыздардың əр 1м2--тағы имагосының саны есепке алынып, арнайы кестеге жазылды. Инсектицидтермен өңдегеннен кейін қараденелілер мен бізтұмсықтарды есепке алу 1,3,7 тəуліктен кейін жүргізілді [194, с.132-134]. Белгіленген уақыт аралығында өлген қоңыздардың саны есептелініп, пайыздық мөлшері анықталды. Биологиялық тиімділікті есептеу үшін Абботтың [90, с.12] модификацияланған теңдеуін пайдаландық:

88 С=100(A-B)·A (2) мұндағы: С –биологиялық тиімділіктің пайыздық көрсеткіші; А –зиянкестің өңдеу жүргізгенге дейінгі орташа саны; В– зиянкестің өңдеу жүргізгеннен кейінгі орташа саны.

Cурет 38- Атыздық тəжірибеде қолданылған «Startul Garden» бүркігіші

2016 жылдың сəуір айының 12 күні сексеуілдің бірінші жылғы егістігіндегі қараденелілер мен бізтұмсықтардың , санына алдын-ала жүргізілген есептеулердің нəтижесінде, бізтұмсықтардың имагосының саны, жалпы қабылданған зияндылық шегінен [197, 198] асып кетті. Ал, қараденелілердің жəне қазанбас летрустың имаголарының саны, біз анықтаған зияндылық экономикалық шегінен жоғары болды, сондықтан осы түрлердің имаголарына қарсы қолданған химиялық инсектицидтердің биологиялық тиімділігін анықтау үшін далалық тəжірибе жүргіздік. Бізтұмсықтарға (Tanymecus palliatus F., Chromonotus confluens F., Asproparthenis punctiventris G) қарсы қолданылған барлық препараттардың биологиялық тиімділігі жоғары . болдыБірінші тəуліктің өзінде қолданған препараттар 80%-дан жəне 85%-ды көрсетсе, бесінші тəулікте - Кинмикс 5% э.к. 0,2л/га - 85%-ды, қалған екі препараттың Актелик 500к.э.- 2,0л/га жəне Кинфос э.к. 0,15л/га биологиялық тиімділігі 95%- ға жетті (кесте 21).

Кесте 21 – Бізтұмсықтардың имаголарына қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық тиімділігі. Алматы облысы, Балқаш ауданы 2016 ж., 13 сəуір (3 рет қайталанудың орташа көрсеткіші)

Инсектицидтер атауы Препарат Зиянкестің тəулік саны, 1 м.ж. Биологиялық мөлшері дана тиімділік, тəулік,% л/га Өңдеуге 1 3 5 1 3 5 дейін Кинмикс 5% э. к. эталон 0,2 1,0 0,2 0,15 0,15 80 85 85 Актелик 500 э. к. 2,0 1,0 0,15 0,1 0,05 85 90 95 Кинфос э. к. 0,15 1,0 0,15 0,1 0,05 85 90 95 (димеотат,300 г/л) Байқау - 1,2 1,2 1,1 0,8 - - -

89 Қараденелілердің (Turсmenigena varentzovi, Microdera convexa) имагосына қарсы қолданылған инсектицидтер жоғары биологиялық тиімділікті көрсетті деп айтуға болады. Бірінші тəулікте қолданған препараттардың биологиялық тиімділігі сəл төмендеу болды - 66%-дан жəне ол 83%-ды көрсетсе, бесінші тəулікте - Кинмикс 5% э.к. 0,2л/га - 88%-ды, қалған екі препараттың Актелик 500, к.э.- 2,0л/га жəне Кинфос э.к. 0,15л/га биологиялық тиімділігі 93%-ға жетті (кесте 22). Кесте 22 – Қараденелілердің имагосына қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық тиімділігі. Алматы облысы, Балқаш ауданы 2016жж., 15 сəуір (3 рет қайталауының орташа көрсеткіші)

Инсектицид атауы Шығын Зиянкестің тəулік саны, Биологиялық мөлшері 1м.ж./дана тиімділік, тəулік, % л.га Өңдеуге 1 3 5 1 3 5 дейін Кинмикс 5% э.к., 0,2 0,59 0,2 0,1 0,07 66 83 88 Актелик 500,э.к. 2,0 0,59 0,1 0,06 0,04 83 90 93 Кинфос , э.к. 0,15 0,59 0,1 0,06 0,02 83 90 93 (димеотат,300 г/л) Байқау - 0,59 1,2 1,1 1,0 - - -

Жүргізілген далалық тəжірибелерді қорытындылай , келесексеуілдің бірінші жəне екінші жылғы екпе алқаптарында олардың жас өскіндеріне зиян келтіретін негізгі зиянкес-қаттықанаттылардың түрлері жəне Оңтүстік-шығыс Қазақстанның шөл аймағы жағдайында келесі түрлердің имогаларының экономикалық зияндылық шегі анықталды: қараденелілер туыстасынан - Turсmenigena varentzovi, Microdera convexa; бізтұмсықтар туыстасынан - Tanymecus palliatus F., Chromonotus confluens (F.), Asproparthenis punctiventris (G) жəне тақтамұрттылар туыстасына жататын қазанбас летрусы - Lethrus bulbocerus Fich. Олар құрғақ жылдары бөжектер зияндылығы жоғарлайтынын атай келе, олардың имаголары сексеуілдің өскін фазасында (көктемде) өте қауіпті. Осы кезде аталған зиянкестердің имаголары сексеуілдің өскінін 25-30% жойып жіберетіні, зерттеп тəжірибесінде дəлелденді. Сексеуілді зақымдайтын негізгі зиянкес-қаттықанаттылардың оңтайлы даму сатысы бойынша алынған мəліметтер, олармен күрес жүргізу шараларын жүргізу əдістерін жəне өңдеу жұмыстарын жүргізу уақыты нақтыланды. Сонымен қатар, сексеуілдің өскінін зақымдайтын негізгі зиянкестерге (бізтұмсықтарға, қараденелілер мен тақтамұртты қазанбас летрус) қарсы қолданылған инсектицидтер, сексеуіл екпе алқаптарында далалық сынақтан өтіп, олардың биологиялық тиімділігі анықталды.

90 5.5 Сексеуілмен қоректенетін қаттықанатты бөжектерді (Insectа:Coleoptera) зақымдау белгілері арқылы анықтау кестесі Сексеуіл ағашының əртүрлі мүшелерімен қоректенетін бөжектердің (Insecta) əр түрге тəн зақымдау белгілері болады жəне сол зақымдау белгілері арқылы, олардың түрлерін оңай анықтауға болады. Бөжектердің зақымдау сипаты, өсімдіктердің əртүрлі мүшелерінің құрылысына байланысты өзгеріп отырады. Өсімдіктердің жер үсті мүшелерін зақымдайтын - зиянкес қаттықанаттылардың имаголары, сексеуілдің жапырақ-өркендерін, генеративті мүшелерін жəне өскіндерін кеміріп жесе (зерқоңыздар, жапырақжегіштер, бізтұмсықтар, т.б.), олардың дернəсілдері – тамырмен қоректенеді. Бұлардың көпшілігінің биологиялық ерекшеліктері мен қоректену сипаты бойынша, бірі тамырдың сыртын зақымдаса, ал екіншісі тамырдың ішін үңгіп жол салып зақымдайды. Сөйтіп, бір түрдің өзінің екі түрлі зақымдау белгісі болады, мысалы шөл зерқоңызының (Julodis variolaris) имагосы, сексеуілдің жапырақ- өркендерімен жəне генеративті мүшелерімен қоректенсе, ал осы түрдің дернəсілі тамырдың сыртын кеміріп қоректенеді. Анықтауыш кесте бөжектерді зақымдау белгілері арқылы, сексеуілдің зақымдалған мүшелерінің қарама-қайшы сипатына негізделген (теза – антитеза түрінде). Анықтаушы кесте 1-ші тезадан (зақымдалған мүшенің сипатына сəйкес) жəне жақшаның ішіндегі антитезадан (зақымдалған мүшенің сипатына сəйкес емес) тұрады [199]. Егерде, өсімдіктің зақымдалған мүшесінің белгілері теза мəтініне сəйкес келсе, келесі тезаға өтеді, сəйкес келмесе антитезада көрсетілген нөмірдегі мəтінге көшеді. Көптеген жағдайда зақымдау белгілері ұқсас болуы мүмкін, сондықтан түрдің ерекше морфологиялық белгілері қоса сипатталады. Зақымдау белгісі арқылы зиянкестің түрі анықталып, соңында зиянкестің атауы беріледі. Бұл кесте арқылы кез-келген зерттеушілер, агрономдар мен өндіріс қызметкерлері, бөжектердің жүйесін жіктеуші маман ғалымдарға жүгінбей-ақ, бөжектердің түрлерін жылдам анықтау мүмкіндігіне ие болады. Төменде келтіріліп отырған, сексеуілмен қоректенетін қаттықантты бөжектерді зақымдау белгілері бойынша анықтау кестесі арқылы, олардың түрлерін анықтау тəжірибелік жағынан тиімді əдістердің. бірі Қаттықанаттылардың зақымдау белгілерінің сипаты, зерттеу жүргізілген жылдары (2015-2017 жж.) алынған мəліметтер мен байқалуар жəне ғылыми əдебиеттердің деректері негізінде жасалынды [200]. Кейбір суреттер П.П.Савковскийден [201] алынды қалған суреттер түпнұсқа. 1. (10). Сексеуілдің жерүсті мүшелері зақымдалған. 2. (4) Сексеуілдің өскіндері зақымдалған. 3. Сексеуілдің өскіндерінің 2-3 жұп жапырақ даму сатысында, жапырақтары ойып кемірілген (зақымдалған)...... Түркістан қызылша бізтұмсығы (Asproparthenis subfuscus Fst.) немесе: - өскін жапырақтары түгелдей желінген...... қараденелілер (Tenebrionidae): Zophosis punctata nitida Gebl.,Cyphostetha komarovі Rtt.

91 - өскін жапырақтары тесіп желінген, ұсақ секіргіш қоңыздар, денесінің ұзындығы 1,4-2мм, түсі жылтыр-қара ...... Chaetocnema breviuscula Fald., Chaetocnema liudmilae Lop. 4. (5). Сексеуілдің өркен жапырақтарының жоғарғы жағы (ұшы) кеміріліп- зақымдалған. Үстіңгі қанаты жасыл, сары дақтармен көмкерілген. Қоңыздың ұзындығы 30-40мм...... Шөл зерқоңызы (Julodis variolaris Pfll.); немесе, денесінің ұзындығы 4,5-5мм жалпақтау, түсі жасыл ...... сексеуіл қалқаншақоңызы – Ischyronota conicicollis Wse. 5. (6). Өркен-жапырақтың өн бойымен сыртқы ткані (ұлпасы), ішкі сүрегіне дейін зақымдалған...... Скабиоза іріңдіқоңызы -Hycleus scabiosae немесе Семенов бізтұмсығы - Piazomias semenovi. 6. (7).Көктемде жаңа шығып келе жатқан сексеуілдің бүрлері зақымдалған. Қоңыздың түсі сұрғылт, 8-12мм, қанаты артқы жағына қарай сүйірленген. Ұшпайды, мұртшалары иілген, тұмсығы ұзынша ...... Сұр бізтұмсық (Tanymecus palliatus). 7. (3).Сексеуілдің генеративті мүшелері зақымдалған. 8. (9) Гүлдері толық-дөрекі, барлық мүшелері желінген ...... Іріңді қоңыздар (Myllabris): Mylahrls (Ammabris) elegantissima Zoubkov. немесе денесі 4,5-6,5мм,сопақша дөңестеу келген, түсі күлгін, алдыңғы арқасында 6-7, үстіңгі қанатында10, басында 2қара нүктесі бар түрлі түсті қоңыздар ...... Лихачев қанқызы - Bulaea lichatshovi Hum. 9. Сексеуілдің гүлдерінің тозаңқаптары, аталық жəне аналық мүшелері зақымдалған ...... тозаңжегіш қоңыздар – Alleculinae (түрлері анықталмады). 10. (1) Сексеуілдің тамыры зақымдалған. 11. (12) Сексеуілдің тамыры жер үстіне жақын бойлай, тамыр мойнына дейін сырты кемірілген...... Шөл зерқоңызының (Julodis variolaris)дернəсілі. 12. Сексеуілдің тамырының ішін, жол салып үңгіп кемірілген, зақымдалған қуыс дернəсілдің тезегімен нығыздалған, дернəсілдің аяғы жоқ, бас жағы дөңгеленген, денесінің аяқ жағына қарай жіңішкерген ...... тамыр зерқоңыздары (Sphenoptera). Қорытынды. Қазіргі уақытта, жалпы бөжектердің, оның ішінде зиянкес түрлерін анықтау үлкен мəселердің бірі, өйткені республикамызда бөжектерді жіктеу жүйесімен айналысатын ғалымдар жоқтың қасы. Сондықтан зиянкес бөжектерді, олардың зақымдау белгісі арқылы анықтау өте тиімді əдіс жəне кез келген агрономия саласындағы мамандардың анықтау мүмкіндігі артады. Сексеуілмен қоректенетін қаттықанаттылар тобына жататын зиякес түрлерін анықтау кестесі, əр түрдің өзіндік зақымдау белгісі арқылы жасалынды жəне зақымдау белгілері ұқсас кейбір түрлердің қысқаша морфологиялық ерекшеліктері берілді. Алғашқы жасалынған анықтауыш кестесі сексеуілді зақымдайтын зиянкес-қаттықанаттылардың түрлерін тəжірибелік жағынан анықтауға мүмкіндік береді.

92 6 СЕКСЕУІЛДІ ЗИЯНКЕС-ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРДАН ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Шөл жəне шөлейт аймақтағы жайылым өсімдіктері мен сексеуілді зиянкесбөжектерден қорғау шараларын жүргізудің өзіндік ерекшеліктері бар. Осы экожүйедегі сексеуіл ормандары негізгі биомассаны өндіруші, табиғи келеңсіз жағдайлардан болатын (құм көшкіні, жел жəне топырақ эрозиясы, өсімдік ассоциацияларының бұзылуы т.б.) апаттардың алдын алушы өсімдік бірлестіктерінің бірі. Егер сексеуіл ормандары жойылатын болса, жергілікті микроклимат өзеріп, жануарлар мен өсімдіктердің жамылғысының тұрақтысыздығына əсер етіп, мал шаруашылығы саласының жағдайы нашарлап, жергілікті адамдардың əлеуметтік жағдайының төмендеуіне əкеп соғады. Осы жағдай белең алса, онда жергілікті əлеуметтік жағдайды тұрақтандыруға қыруар қаражат кететіні баршамызға . мəлімСондықтан, сексеуілді қолдан өсіру, оның екпелерін зиянкестерден қорғау, жергілікті тұрғындардың əлеуметтік жағдайының тұрақтылығы жəне табиғи биоалуантүрлілікті сақтау жағынан , да экономикалық тиімді, өте маңызды шаралардың бірі. Алдыңғы шаралардың бірі зиянкестердің түр құрамын нақтылау, олардың биологиялық ерекшеліктерінің ішіндегі, шешілмеген мəселелердің маңыздысы жəне қорғау шараларын ұйымдастыру үшін қажетті сұрақтардың бірегейі, сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін қаттықанаттылардың қоректену ерекшеліктерін, экономикалық зияндылық шегін, зияндылық уақыты, маусымдық топтары жəне зиянкес түрлерімен күресу үшін олардың оңтайлы даму сатысын анықтау болып табылады. Басқа мəдени дақылдарды зиянкестерден қорғау шараларының экономикалық тиімділігі - оларды зиянкестерден қорғауға кеткен шығын мен алынған өнім бағасының айырмасымен анықталады. Ал, шөл аймақтағы жайылым жəне екпе сексеуілдің зиянкестеріне жүргізілген қорғау шаралардың экономикалық тиімділігі өсімдікті сақтап қалумен шектеледі. Яғни, өсімдікті қайта егу шығындарын болдырмау жолдары. Негізгі мақсат - зиянкестердің жаппай көбеюін тоқтату жəне өсімдіктің ары қарай өсуіне жағдай жасау, негізгі көрсеткіш болып табылады. Бірінші жылғы қара сексеуілдің күзде себілген өскінінің алғашқы өсімталдығы, ерте көктемде (зиянкестер қысқы диапаузадан шықпай тұрғанда) - 76-90%-ды құрайды [202]. Бізтұмсықтар жəне қараденілер өскіндермен қоректенуіне байланысты, өскін саны күрт төмендейді, əсіресе құрғақ жылдары бұл көрсеткіш жоғары болатыны байқалды. Сексеуіл өскінін қорғаудың экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіші: - сексеуіл тұқымының себу мөлшері (58кг/га); - тұқым бағасы, кг (650тнг); - өңдеуге дейінгі өскін саны, 1га/ мың дана; - өңдеуден 5 күннен кейін, өлген өскін, 1га/ %; - тірі өскін, 1га, %; - өлген өскіннің бағасы, 1га/ тнг; - сақталған өскіннің бағасы, 1га/мың тнг.

93 2017 ж. тəжірибелік зерттеулер сексеуілдің бірінші жылғы егістігіндегі өскін зиянкестеріне қарсы 1 га көлемде қолданған инсектицидтердің экономикалық тиімділігі өскіндерді сақтап қалу мақсатында қарастырылды (кесте 23).

Кесте 23 - Сексеуіл өскінін инсектицидтермен өңдеудің экономикалық тиімділік көрсеткіштері, 1га есептегенде (Алматы облысы, Бақанас орман шаруашылығы, 2017 ж.)

Тəжірибе Сексеуіл Себіл- Өңдеу- Өңдеу- Тірі Өлген Сақтал- нұсқалары тұқымы- ген ге ден 5 өскін, өскіннің ған ның себу тұқымн дейінгі күннен 1 га, бағасы, 1 өскіннің мөлшері, ың өскін кейін, % га/ тнг бағасы, 1 кг/га. бағасы, саны, өлген га/мың тнг 1га/ өскін, тнг. мың 1 га/ % дана Бақылау 58,0 37700 281 55,5 44,5 20923,5 16777,0 (өңдеу жүргізілмеген) Кинмикс 5% 58,0 37700 285 15 85 5655,0 32045,0 э.к. 0,2 л/га Кинфос э.к. 58,0 37700 235 12 88 4524,0 33176,0 0,15 л/га. Актелик 500 58,0 37700 245 12 88 4524,0 33176,0 э. к., 2 л/га

Сексеуіл өскінін инсектицидтермен өңдеудің экономикалық тиімділік көрсеткіштері, 1 га есептегенде 24 кестедегі мəліметтердің нəтижесі төмендегідей болды: сексеуілдің 1 гектарға кеткен тұқым 58 кг болса, оның бағасы 37700 теңгені құрады (1 кг = 650 тнг). 5 күннен кейін бақылаудағы өлген өскіннің пайыздық көрсеткіші 55,5% жетті, ал тірі қалған - 44,5%, экономикалық жағынан алғанда 1 га жердегі өскіннің шығыны - 20923,5 теңгені құрады. Тəжірибедегі сыналған инсектицидтерден сақталған өскіннің бағасы, 1га есептегенде: Кинмиксте (5% э.к. 0,2л/га) - 32045,0 тнг, Кинфосте (э.к. 0,15л/га) жəне Актеликте (500 э.к., 2л/га) - 33176,0 теңгені құрады. Сақталған өскіннің пайыздық көрсеткіші 85%-дан 95%-ға жетті. Бақылаудағы сақталған өскіннің бағасымен салыстырғанда, тəжірибедегі сақталған өскіннің бағасы гектарына 16399 теңгеге артық болды. Яғни, өскіннің 43,5%–ын сақтап қалуға болады. Бұл дегеніміз, сексеуілді қайта себуден сақтандырып, келесі жылы қосымша шығынды болдырмау болып есептелінеді. Бізтұмсықтардың (Tanymecus palliatus F., Chromonotus confluens (F.)., Asproparthenis punctiventris (G).), қараденелілердің (Turсmenigena varentzovi, Microdera convexa) жəне Қазанбас летрусының (Lethrus bulbocerus Fich.) имаголарына қарсы қолданылған сексеуілдің өскінін зақымдалуы тежеліп, олардың таралуына тосқауыл қойылды. 94 ҚОРЫТЫНДЫ

1. 2014-2017жж. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл аймағындағы сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін қаттықанатты бөжектердің (Insecta: Coleoptera) 10 туыстасына жататын 59 түрі анықталды. Атап айтқанда, өлексежегіштерден (Silphidae) – 1, тақтамұрттылардан (Scarabaeidae)– 8, шыртылдақтардан (Elateridae) – 8, зерқоңыздардан (Buprestidae)– 6, кокцинелидтерден (Coccinellidae) – 1, қараденелілерден (Tenobrionidae) – 5, жапырақжегіштерден (Chrysomelidae) – 11, бізтұмсықтардан (Curculionidae)– 12, отыншылардан (Cerambicidae) – 3 жəне іріңділерден (Meloidae)– 4 түрі негізгі қаттықанатты-зиянкестер тізімге енгізілді. 2. Қаттықанаттылардың қоректену ерекшелігіне байланысты, 6 қоректік экологиялық топтары анықталды. Барлық тіркелген - зиянкес қаттықанаттылардың саны бойынша: ризофагтар– 35%, филлофагтар– 34%, гименоантофагтар – 17% , ксилофагтар – 7%, карпофагтар – 4%; лимфофагтар 3%-ды құрады. Қазақстанның шөлді аймақтарында (құмды, сортаңды, тастақты жəне топырақты шөлдер) өсетін сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенетін қаттықанатты зиянкес дендрофагтар, тамыр жəне діңмен қоректенетін олигофаг түрлер, экологиялық топтың негізін құрайды. 3. Сексеуілмен қоректенетін негізігі зиянкес-қаттықанаттылардың 37 түрінің биологиялық ерекшеліктері зерттеліп, олардың ұрпақ беру ерекшеліктері бойынша 3 топқа бөлінді: жылына 1рет, жылына 2 рет жəне екі не үш жылда 1 рет ұрпақ беретіндер. 4. Қаттықанаттылардың қоректену ауқымының кеңдігі бойынша, екі топқа бөлінді: тізімдегі қаттықанаттылардың басым көпшілігі полифагтарға – 30 түр, ал 26 түрін - олигофагтарға жатқыздық. Олардың имагосының қоректенуі бойынша: өскінмен қоректенетіндерге – 10; жапырақпен, өркенмен жəне басқада вегетативті мүшелерімен қоректенетіндерге 33 түр; гүлімен жəне басқада генеративті мүшелерімен қоректенетіндерге – 15 түрі ажыратылды. 5. Зиянкес-қаттықанаттылардың 26 түрінің қоректену ерекшеліктері бойынша 4 маусымдық тобы анықталды: сексеуілдің генеративті мүшелерін зақымдайтындар 2 топты (көктемдік жəне күздік) жəне вегетативті мүшелерін зақымдайтын зиянкес-қаттықанаттылар 2 топты (көктемдік жəне жаздық). 6. Екпе сексеуілдің жасына байланысты зиянкес-қаттықанаттылардың түр құрамының қоныстану ерекшелігі əртүрлі болатыны анықталды: бірінші жылғы сексеуіл екпелерінде негізінен полифагтар жəне олигофагтардың имаголары; екінші жəне төртінші жастағы сексеуілдің тамырымен қоректенетін олигофагтардың дернəсілдері; бес жəне жеті жастағы сексеуіл екпелерінде сексеуілдің əртүрлі мүшелерімен қоректенуге маманданған түрлер; 10 жастан ары қарай сексеуілдің генеративті мүшелерімен қоректенетін зиянкес түрлермен толығады. 7. Сексеуілдің зиянкес-қаттықанаттылармен күресу жұмыстарын жүргізу үшін 22 түрінің уақыты мен оңтайлы даму сатысы, сексеуіл өскіндерін зақымдайтын бізтұмсықтардың 3 түрінің (1м.ж. орташа саны 1 имаго) жəне

95 қараденелілердің 3 түрінің (1м.ж. орташа саны 0,54-0,64) имагосының зияндылық шегі анықталды. 8. Бізтұмсықтар мен қараденелілердің имаголарына қарсы қолданған инсектицидтердің биологиялық тиімділігі (Кинмикс 5% э.к. эталон, Актелик 500 э.к., Кинфос э.к. (димеотат 300г/л) жоғарғы көрсеткішті көрсетті (88% – 95%). 9. Сексеуіл өскінін инсектицидтермен өңдеудің экономикалық тиімділік көрсеткіштері, 1га есептегенде тəжірибедегі сақталған өскіннің бағасы гектарына 16399 теңгеге артық болды. Яғни, өскіннің 43,5% -ын сақтап қалдық. Бұл дегеніміз, сексеуілді қайта себуден сақтандырып, келесі жылы қосымша шығынның болмауына негіз болады.

96 ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС

Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөл жəне шөлейт аймақтарында 2014- 2017 жылдары алынған зерттеулердің нəтижесі мен бізге дейінгі жүргізілген ғылыми əдебиеттердегі сексеуілді зиянкестерден қорғау туралы мəліметтерді пайдалана отырып, сексеуілдің қаттықанатты зиянкестеріне қарсы төмендегідей күресу шараларын ұсынамыз. 1. Шаруашылықты ұйымдастыру шаралары: - өнгіштігі жоғары жəне тазаланған тұқымды себу; - егер сексеуіл алқабының қураған жəне кəрі ағаштарының саны 30%-дан асса, онда тамыр жəне дің зиянкестеріне (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch., S. exarata (Fischer)., S. orechalceae Pall., S. hauseri S) қарсы, ағаштарды санитарлық жаппай кесу арқылы отынға дайындау; - сексеуілдің 1-2 жылғы екпе алқаптарындағы арам шөптердің өсуіне қарай агротехникалық шаралар (тырмалау, қопсыту) арқылы күрес жүргізу керек. 2. Өскін зиянкестеріне қарсы: - егістіктегі сексеуіл өскінін зақымдайтын қаттықанатты-зиянкестердің 1 м.ж. орташа саны, зияндылық шегі бойынша, бізтұмсықтардың – 1 жəне қараденелілердің, тақтамұрттылардың - 0,54-0,64 қоңыздан келсе, онда төмендегі инсектицидтермен өңдеуді ұсынамыз: - Кинмикс 5% э.к. 0,2л/га, Актелик 500э.к. - 2,0л/га жəне Кинфос э.к. - 0,15л/га. Препараттармен өңдеу кешкі уақытта жүргізілуі тиіс, ертінді мөлшері 350-400л/га. Агротехникалық шаралардан, күзгі уақытта (қараша айында) егістік шетіндегі жабайы арамшөптердің қалдықтарын дискілі тырмамен өңдеу. 3. Тамыр зиянкестерімен (Julodis variolaris Pall., Sphenoptera potanini Zak., Sph. cuprina Motsch, S. exarata (Fischer), S. orechalceae Pall., S. hauseri S үшін, олардың имогаларына қарсы маусым айында жоғарыда аталған инсектицидерді, шөл зерқоңызының (Julodis variolaris Pall.) қуыршақтарына қарсы сəуір айының екінші жартысында 4-7 жылғы сексеуіл егістігін дискілі- тырмамен өңдеуді ұсынамыз.

97 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Повестка дня на XXI век Конференцией ООН по окружающей среде и развитию, Рио-де-Жанейро, 1992, июнь 3-14. 2 Программа по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан на 2005-2015 гг. утв. Постановлением Правительства РК от 24.01.2005г. № 49. 3 Сычев А.А., Қожабекова А.Ж. Состояние саксаульников южного Прибалхашья в условиях развития фермерских хозяйств. Современное состояние лесного хозяйства и озеленения в Республике Казахстан: проблемы, пути их решения и перспективы // Тезисы материалов Международной научно- практической конференции, посвященной 50-летию организации НПЦ лесного хозяйства МСХ РК. Алматы, 2007. - С.401-405. 4 Об итогах работы Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан за 2014 год и задачах на 2015 год. 5 Сычев А.А. Проблемы воспройзводства саксаула черного посадкой сеянцев и пути их решения. Современное состояние лесного хозяйства и озеленения в Республике Казахстан: проблемы, пути их решения и перспективы// Тезисы материалов Международной научно-практической конференции, посвященной 50-летию организации НПЦ лесного хозяйства МСХ РК, Алматы, 2007. - С. 395-400. 6 Нурмуратов Т. Насекомые и грызуны, обитающие на пастбищах пустынь Юго-Восточного Казахстана.-Алматы: Изд-во «Қонжық», 1998. – 288с. 7 Таранов Б.Т. Насекомые - вредители генеративных органов саксаула. Современное экологическое состояние Приаралья, перспективы решения проблем // Междунар. науч.-практич. конф.- Кызылорда, 2011.С. 92-94 8 Таранов Б.Т. «О Видовом составе чещуекрылых (Lepidoptera) - вредителей пастбищных растений и ». саксаула Сб. «Зоологические исследования за 20 лет независимости Республики Казахстан»– Алматы, 2011. - С.157-159. 9 Синадский Ю.В. Дендрофильные насекомые пустынь Средней Азии и Казахстана и меры борьбы с ними. - М.: Наука,1968. - 126 с. 10 Синадский Ю.В. Вредители и болезни пустынных лесов.- М., 1964.- 114с. 11 Серкова Л.Г. Насекомые - вредители трав бетпак-далинских пастбищ //Тр. КазНИИЗР. – 1958. - Т. 4.- С. 104-128. 12 Ратьковский С.П. Приживаемость черенков и сеянцев песчаных пород. –Изв. АН Узб.ССР, 1940. 511 с. 13 Пашковский К.А. Основные агротехнические указания по культуре черного саксаула в лесхозах юга Казахстана. – Тр. КазНИИ лесного хозяйства, 1963. Т.4, - С. 125-139. 14 Сычев А.А., Каверин В.С. Влияние агротехнических уходов на приживаемость и рост черносаксауловых насаждений в Южном Прибалхашье. // В сб./научных трудов ВНИИ агролесомелиорации. - Волгоград, 1987. №1, - С. 143-150. 98 15 Сычев А.А., Нурпеисов Х.Н., Сарсекова Д.Н. Влияние глубины обработки почвы на приживаемость и рост культур саксаула черного. Леса и лесное хозяйство в условиях рынка // Проблемы и перспективы устойчивого развития. материалы международной научно-практической конференции. Книга 2,- Алматы, 2003.- С. 121-125. 16 Шамсутдинов З.Ш. Приемы создания и улучшения высокопродуктивных пастбищ в зоне пустынь и полупустынь.- М. 1971. – 75 с. 17 Пашковский К.А. Опыт посева саксаула в Казахстане.- Алма-Ата, 1958.- 28 с. 18 Хусаинов С.Х. Об оптимальных сроках посадки сеянцев черного саксаула в Северном Приаралье. Научно-технический бюллетень ВНИИ растениеводства. 1983. № 133, - С. 80-84. 19 Барлыбаев С.А. Опыт пустынного лесоразведения в Джамбульской области. – В сб.: Состояние и перспективы развития защитного лесоразведения для целей животноводства в пустынных и полупустынных зонах Казахстана// Тезисы докладов республ.научно-технического семинара. - Алма-Ата, 1983. - С. 12-13. 20 Утешкалиев М.Д., Ахметов Р.С. Рост и развитие искусственных лесных насаждений саксаула черного в зависимости от способов обработки почвы // Международная научно-практическая конференция «Инновационные пути развития лесного хозяйства особо охраняемых природных территорий и смежных отраслей агропромышленного комплекса в условиях рыночных отношений» посвященная 80-летию КазНАУ и 70-летию академика НАН РК Байзакова С.Б.- Алматы, 2010. -С. 55 – 57. 21 Гаель А.Г. Облысение бугристых песков Приаралья. Изд-во АН СССР, - М., 1951.– 90 с. 22 Сычев А.А., Еркинбеков Д.К. Приемы агротехники и их влияние на результативность создания лесных культур саксаула черного // Материалы Международной научно-практической конференции «Современное состояние, проблемы и перспективы развития ООПТ РК» посвященная 10-летию ГНПП «Бурабай», 50-летию музея природы и 80-летию академика НАН РК Токмурзина Т.Х. - Бурабай, 2010. С. 65 – 69. 23 Абдураимов С.А. Технология восстановления и улучшения деградированных пустынных пастбищ юго-западного Казахстана. Проблемы сохранения лесов и увеличения лесистости территории, перспективы развития и содержания зеленых насаждений // Материалы международной научно-практической конференции посвященная 20-летию независимости РК. - Актобе, 2011.-С. 14 – 23. 24 Сычев А.А. Итоги и перспективы лесовыращивания в зоне произрастания саксауловых лесов РК. Актуальные вопросы лесного хозяйства и озеленения в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции. «Воспроизводство лесов, лесоразведение, ландшафтная архитектура и озеленение г. Астаны: состояние, проблемы и перспективы» - Алматы, 2005.-С. 185-190.

99 25 Хюфлер Ф., Новицкий З. Научные методы лесомелиорации – основа решения проблемы Арала. Леса и лесное хозяйство в условиях рынка. Проблемы и перспективы устойчивого развития.// Материалы Международной научно-практической конференции. Книга 2, Алматы, 2003.-С. 64-68. 26 Фасулати К.К. Полевое изучение насекомых беспозвоночных.-М.: Высшая школа, 1971. 27 Палий В.Ф. Методика изучения фауны и фенологии насекомых. Воронеж, 1979. 28 Таранов Б.Т., Тұтқабаева А., Маханова Г. «Əдістемелік нұсқау» 5В081100" - Өсімдік қорғау жəне карантин" мамандығының 2 курс студенттерінің «Жалпы энтомология» пəнінің жазғы оқу тəжірибесіне арналған. ҚазҰАУ. –Алматы, 2015. -22 б. 29 Таранов Б.Т. Способ вертикального картографирования проб почвенных беспозвоночных. Удостоверение на рационализаторское предложение № 180, 20.02. 1990. Институт зоологии АН КазССР. Выдан 7.03. 1990, -Алма-Ата. 30 Скопин Н.Г. Жуки-чернотелки (Coleoptera, Tenebrionidae) Южного Казахстана и их хозяйственное значение // Труды Казахского научно- исследовательского института защиты растений. 1969. -Т.10. –С.74-114. 31 Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, Қазақ энциклопедиясының редакциясы. - 1998.- 10 том.- 124 б. 32 Рачковской Е.И., Волковой Е.А., Храмцова В.Н. Ботаническая География Казахстана и Средней Азии (в пределах пустынной области) /подред. Е.И. Рачковский.- Санкт.Петербург, 2003. - С.328- 423. 33 Сайт: https://ru.wikipedia. 34 Сайт: https://ru.wikipedia.org/wiki/ 35 Қазақ Энциклопедиясы. 2008г. 36 Клюге Н.Ю. Современная систематика насекомых. С.-Петербург, г. Издательство: Лань. 2000. -336 c. 37 Abe, T. Ikeda, H. Kagaya, T. Kubota, K. (2008). "Evolutionary Relationships Among Food Habitat, Loss of Flight, and Reproductive Traits: Life- History Evolution in the Silphinae(Coleoptera:Silphidae)". Evolution. 62 (8): 2065– 2079. 38 Клюге Н.Ю.Современная систематика насекомых. // В книге «Принципы систематки живых организмов и общая система насекомых с классификацией первичнобескрылых и древнекрылых» Санкт-Петербур, Лань, 2000. –ч. 1. -333 с. 39 Мамаев Б.М., Медведев Л.Н. и Правдин Ф.Н. Определитель насекомых европейской части СССР. - Москва: «Просвещение», 1976. -С. 103- 187. 40 Яхонтов В.В. Список вредителей хозяйственных растений Бухарского окурга и зарегистрированных на них хищников и// Тр. паразитов Ширабудинской опытной станции. - Отд. Защиты растений, 1929. - Вып. 2. - С. 46.

100 41 Плавильщиков Н.Н. Жуки-дровосеки - вредители древесины. Насекомые жесткокрылые - М.;- Л, -1936.-Т.22; 1940. -Т.22; 1958. –Т. 23; вып 1. 42 Вредители леса: Справочник // под общ. ред. Е.Н. Павловского, А.А.Штакельберга. - Л.; М.: Изд. АН СССР, 1955. -Т. 1-2 - 421 с. 43 Вредные животные Средней Азии: Справочник /Под ред. Е. Н. Павловского, А. А. Штакельберга. - М.; Л.: Изд. АН СССР, 1949. -404 с. 44 «Фауна СССР. Жесткокрылые». Т.12, вып 4; Т.1, вып. 2; Т.19, вып 2;Т. 10, вып. 5. 45 Крыжановский О.Л., Медведев С.И. // Материалы по фауне и экологии пластинчатоусых жуков (Col. Scarabaeidae) Западной Туркмении //Тр. Зоол. ин-та АН СССР - 1960. -Т. 27. -С. 183-207. 46 Медведев . Г С. Жуки-чернотелки (Tenebrionidae) подсемейства Opatrinae Фауна СССР. Жесткокрылые.- Л.: Наука, 1968. - Т. 19, вып 2.- С. 252- 270. 47 Медведев С. И. Сем. Scarabaeidae - Пластинчатоусые // Насекомые и клещи вредители сельскохозяйственных культур. Жесткокрылые.- 1974, -Т. 2. - С. 18-60. 48 Мушкамбарова М. Г. Фаунистический обзор пластинчатоусых жуков (Caleoptera, Scarabaeidae) Туркмении // Фауна и экология насекомых Туркмении. -Ашхабад, 1977.- С. 47-70. 49 Медведев Г.С. Определитель жуков-чернотелок Туркменистана. Ашхабад, 1985. -178 с. 50 Медведев Г.С. Жуки-чернотелки (Tenebrionidae). Подсемейство Opatrinae. Трибы Platynotini, Dendarini, Pedinini, Dissonomini, Pachypterini, Opatrini (часть) и Heterotarsini. // Фауна СССР: Жесткокрылые. 1968.- Т.19, вып. 2. -Л.: Наука, - С. 1-285. 51 Непесова М.Г. К Экологии некоторых видов чернотелок Репетекского заповедника // Тр. Ин-та зоол. и паразитол. АН ТССР.- 1961. -Т. 7. -С. 122-129. 52 Непесова М.Г. Фауна и экология чернотелок(Coleoptera, Tenebrionidae) // Насекомые низовий Мургаба. -Ашхабад, 1965. -С. 28-44. 53 Непесова М.Г. Жуки-чернотелки. -Ашхабад: Ылым, 1980. -211 с. 54 Непесова М.Г., Бегов П. Количественная характеристика некоторых массовых видов чернотелок (Coleoptera, Tenebrionidae) Репетекского заповедника // пробл. осв. Пустынь. -1991. -№ 6.-С. 60 - 63. 55 Лопатин И.К. Жуки-листоеды Средней Азии и Казахстана: Определитель. -Л., 1977.- 270 с. 56 Дурдыклычев А.Н. Распределение личинок чернотелок в почве под саксаульниками Туркмении // Изв. АН ТССР. Сер. биол. наук. -1972,-№ 1. -С. 86-89. 57 Каплин Г., Медведев Л.Н. К экологии листоедов (Coleoptera, ' hit/xomelidae) Восточных Каракумов // Изв. АН ТССР. сер. биол. наук. -1974. - С. 79-82. 58 Ягдыев А. Стволовые вредители саксаула в Туркменистане // Пробл. осв. пустынь. -1975.- № 3. -С. 89-91.

101 59 Ягдыев А., Бегов П. Кормовые связи массовых видов златок (Coleoptera, Buprestidae) в пустыне Каракумы // Изв. АН ТССР. Сер. биол. наук, -1976.- № 4. -С. 54-57. 60 Ягдыев А., Мамаев Б. М. Стволовые вредители аридных зон Средней Азии. Туркм. НИИНТИ. -Ашхабад, 1982. 61 С. Шуроненков Б. Г. Зеленая саксаульная златка // Сельское хоз-во за рубежом. Растениеводство. -1967. -№ 7. -С. 63-64. 62 Тер-Минасян М. Е. Жуки-долгоносики подсемейства Cleoninae фауны СССР. Корневые долгоносики (триба Cleonini): Определители по фауне СССР, издаваемые ЗИН АН СССР. –Л. -1988. вып. 155. Наука, -232 с. 63 Токгаев Т.Б., Непесова М.Г. Материалы к фауне и экологии долгоносиков (Coleoptera, Curculionidae) Юго-Восточной Туркмении // Изв. АН ТССР. Серия биол. наук, -1964.- № 1.- С. 53-59. 64 Арнольди Л.В. О долгоносиках трибы Mesostylini в связи с вопросом формирования фауны песчаных пустынь Средней Азии // Тр. Зоол. ин- та АН СССР,- I960. -Т. 27. -С. 276-292. 65 Бегов П. Жесткокрылые Восточных Каракумов и их биоценотические связи. Автореф. дис. канд. биол. наук. –Ашхабад, -1975. -24 с. 66 Васьков . Е Л. Саксаул и его взаимодействие со стволовыми вредителями // Морфоэкологические адаптации насекомых в наземных сообществах. М.: Наука, -1982.- С. 91-94. 67 Каленов Г. С., Мамаев Б. М., Ягдыев А. Стволовые насекомые песчаного массива Джилликум // Пробл. осв. пустынь. -1980.- № 1. -С. 64-69. 68 Давлетшина А.Г., Аванесова Г.А., Мансуров А.К. Энтомофауна Юго- Западного Кызылкума. Ташкент: Фан., -1979. -128 с. 69 Николаев Г. В. Пластинчатоусые жуки (Coleoptera, Scarabaeidae) Казахстана и Средней Азии. -Алма-Ата, Наука, -1987. -231с. 70 Николаев Г. В. Пищевая специализация пластинчатоусых жуков (Coleoptera, Scarabaeidae) Казахстана и Средней Азии. Систематика и биология насекомых Казахстана // Тр. Ин-та зоол. АН Каз ССР. -Алма- Ата, -1990. -Т. 45. -С. 129-134. 71 Николаев Г. В. Пластинчатоусые жуки Казахстана и Средней Азии (фауна, биология, зоогеография, морфология, филогения, систематика). //Автореф дис.докт. биол. наук. -Алматы, -1996.-50 с. 72 Арнольди Л.В., Медведев Г.С. Чернотелки (Tenebrionidae) //Биокомплексные исследования в Казахстане. -Л.: Наука. -1969. Ч.1.- С. 398- 408. 73 Богачев А.В. Жуки-чернотелки (Tenebrionidae) Средней Азии и Казахстана. Автореф. дис.докт. биол. наук. -Душанбе,- 1965.- 48 с. 74 Скопин Н.Г. Материалы по фауне и экологии чернотелок (Coleoptera, Tenebrionidae) Юго-Восточного Казахстана // Тр. КазНИИЗР.- Алма- Ата, 1961. -Т. 6, -С. 172-208.

102 75 Скопин Н.Г. Жуки-чернотелки (Coleoptera, Tenebrionidae) Южного Казахстана и их хозяйственное значение // Тр. КазНИИЗР. -Алма-Ата, 1969.- Т. 10. -С. 73-114. 76 Савойская Г.И. Коровка Лихачева - вредитель сахарной свеклы, 1965. -№ 12. -29 с. 77 Савойская Г.И. Кокцинеллиды (систематика, применение в борьбе с вредителями сельского хозяйства). -Алма-Ата: Наука, 1983. - 245 с. 78 Савойская Г.И. Личинки кокцинеллид фауны СССР. Л.: Наука, 1983. - 243 с. 79 Арнольди Л.В., Медведев Л.Н. Листоеды (Chrysomelidae) // Био- комплексные исследования в Казахстане. -Л.: Наука, 1969. Ч.I –С. 408- 417. 80 Лопатин И.К., Куленова .3. К Жуки-листоеды Казахстана: Определитель. -Алма-Ата: Наука, 1986. -200 с. 81 Байтенов М. С. Определитель долгоносиков-стеблеедов (Lixus, Curculionidae) Казахстана // Вести, с.-х. науки Казахстана, 1968.- № 2. -С. 111- 116. 82 Байтенов М.С. Жуки-долгоносики (Coleoptera: Attalablidae, Curculionidae) Средней Азии и Казахстана. Иллюстр. определитель.- Алма- Ата, 1974. -286 с. 83 Арнольди Л.В. Долгоносики (Curculionidae) // Биокомплексные исследования в Казахстане. -Л.: Наука, 1969. Ч.1 - С. 417-423. 84 Кузин Б.С. Жуки-нарывники Казахстана // Тр. Респ. Станции защиты растений (Каз. Филиал ВАСХНИЛ).- Алма-Ата: АН КазССР.-Т. 1.-С. 153-157. 85 Колов С.В., Казенас В.Л. Жуки-нарывники (тип членистоногие, класс насекомые). Серия «Животные Казахстана в фотографиях». - Алматы, 2013. - 110 с. 86 Костин И.А. Жуки-дендрофаги Казахстана (короеды, дровосеки, златки). Наука, -Алма-Ата, 1973. -288 с. 87 Каплин В.Г. Комплексы членистоногих животных, обитающих в тканях растений песчаных пустынь (на примере Каракумов). –Ашхабад, 1981. - 376 с. 88 Каплин В.Г. Экология жуков-дровосеков рода Phytoecia Muls. (Coleoptera, Cerambycidae) в Восточных Каракумах // Энтомол. Обозр, 1982. -Т. 61, вып. 4. -С. 786-794. 89 Каплин . В.Г Насекомые-вредители пастбищных и пескоукрепительных растений песчаных пустынь и меры борьбы с ними// Биол. ресурсы пустынь СССР, их рационал. использ. и воспр-во. –Ашхабад, 1984.-С. 130-145. 90 Николаев Г.В. Состав фауны и географические связи - жуков мертвоедов (Coleoptera, Silphidae) Казахстана // Зоол. исслед. в Казахстане: соврем. сост. и перспективы.//Мат-лы междунар. науч. конф., - Алматы, 2002. 91 Николаев Г.В., Козьминых В.О. Жуки-мертвоеды (Coleoptera: Agyrtidae, Silphidae) Казахстана, России и ряда сопредельных . стран Определитель.- Алматы, 2002. - 160 с.

103 92 Николаев Г.В. Материалы к систематике подсемействаOchodaeinae (Coleoptera, Scarabaeidae) //. Зоол. журн. -1995. -Т. 74, вып. 8. -С. 72-82. 93 Nikolajev G.V., Skopin N.G. Eine neue Art der Gattung Lethrus Scop. (Coleoptera, Scarabaeidae) // Reichenbachia. Bd. -1971.14, Nr 5. -P. 27-29. 94 Nikolajev G.V., Kabakov О.N. Neue sowie in Afghanistan erstmalig gesammelte Arten der Blatthornkafer (Coleoptera, Scarabaeidae) // Faun. Abh. Mus. Tierk. Dresden. -1980Vol. 7, № 25. -P. 223-228. 95 Nikolajev G.V., Frolov A.V. A new species of the genus Aphodius from S.E. Kazakhstan (Coleoptera: Scarabaeidae) // Zoosyst. ross. -1996.Vol. 5, № 2. -P. 281-283. 96 Скопин Н.Г. Почвообитающие жесткокрылые // Справочник по борьбе с вредителями с.-х. культур. -Алма-Ата, 1969. Кайнар. -С. 58-103. 97 Skopin N.G. Microdera karelini Fisch.-W. und ihre näheren Verwandten (Coleoptera, Tenebrionidae) // Reichenbachia. Bd 13, -1970-1971. -P. 29-34. 98 Skopin N.G. Revision der Tenebrioniden – Gattung Tagona Fisch.-W., 1822 (Coleoptera, Tenebrionidae) // Reichenbachia. Bd 13. -1970-1971. P. 157-168. 99 Skopin N.G. Rhostax menetriesi Fisch.-Waldh., eine infraspezifische Form von Tenebrionidae) // Reichenbachia. Bd 13. -1970-1971. -P. 189-192. 100 Scopin N.G. Über einige Prosodes-Arten aus Mittelasien (Coleoptera: Tenebrionidae) // Beitr. Entomol,1971.Bd 21, -№ 3-6. -P.495-501. 101 Скопина И.Н. Растительноядные пластинчатоусые полуострова Мангышлак // Тр. НИИ защиты растений Мин-ва сельского х-ва КазССР. -Т. 8. -Алма-Ата, 1964.-С. 272-276. 102 Скопина И.Н. Личинки двух видов пластинчатоусых (Coleoptera, Scarabaeidae) с полуострова Мангышлак // Зоол. журн. 1964.-Т. 43, вып. 5. -С. 772-773. 103 Скопина И.Н. Два новых вида кравчиков-стригунов (Coleoptera, Scarabaeidae) с полуострова Мангышлак // Тр. Каз. НИИ защиты растений. - Алма-Ата, -Т. 9. 1965.Кайнар. -С. 108-112. 104 Скопина И.Н. Личинки астраханского корнегрызаChioneosoma astrachanicum Sem. (Coleoptera, Sсarabaeidae) // Зоол. Журнал, 1966. -Т. 45, вып. 2. -С. 300-302. 105 Скопина И.Н. Вредители древесно-кустарниковой растительности г. Шевченко и его окрестностей (полуостров Мангышлак) и меры борьбы с ними. Автореф. канд. дисс. –Фрунзе, 1967.-17 с. 106 Кадырбеков Р.Х., Тлеппаева А.М. Фаунистический обзор жуков- ксилофагов (Coleoptera: Buprestidae, Cerambycidae) казахстанской части Приаральского региона // Изв. НАН РК, сер. биол. и мед. 2004.-№ 5.- С. 37-43. 107 Кадырбеков Р.Х., Ишков Е.В., Тлеппаева А.М. Новые сведения о распространении жуков-дровосеков (Coleoptera, Cerambycidae) в Казахстане // Изв. МН-АН Респ. Казахстан, сер. биол. и мед. –Алматы,-№ 2. 1998. -С. 95-97. 108 Кадырбеков Р.Х., Чильдебаев М.К., Ященко Р.В. О распространении и экологии шести видов жуков-дровосеков (Coleoptera, Cerambycidae) фауны Казахстана // Изв. НАН Респ. Казахстан, сер. биол. 1995. -№ 5. -С. 86-88.

104 109 Кадырбеков Р.Х., Чильдебаев М.К., Ященко Р.В. О редких и малоизвестных жуках-дровосеках (Coleoptera, Cerambycidae) фауны Казахстана // Изв. НАН Респ. Казахстан, сер. биол. 1995. - № 3. -С. 44-49. 110 Ishkov EV, Kadyrbekov R.Kh. Beetles-barbel (Coleoptera, Cerambycidae) of the Kazakh part of the valley of the river Ili // Tethys Entomological Research. 2004.Vol. X. -P. 87-92. 111 Tleppaeva A.M. Overview of the beetles (Coleoptera, Buprestidae) of the Almaty Reserve // Tethys Entomol. Research. -Almaty, -№ 1.1999.-P. 183-186. 112 Tleppaeva AM, Kadyrbekov R.Kh. On the discovery of a six-spotted black gnat (Capnodis sexmaculata Ball.) In the Northern Tien Shan. Selevinia. – Almaty, 1999. – 208 p. 113 Tleppaeva AM, Ishkov EV An annotated list of beetle-bugs (Coleoptera, Buprestidae) of the Ili Valley // Tethys Entomol. Research. Vol. X. Almaty: 2004. –P. 81-86. 114 TleppaevaА.М.Species diversity of jewel beetles (Coleoptera, Buprestidae) in floodplain habitats of the rivers of South-East KazakhstanISSN 1563- 0218 KazNU Bulletin. Biology series №1 (57). 2013. v. 57, n. 1, -P. 108-117. 115 Мариковский П.И., Савойская Г.И. Обзор насекомых, вредящих саксаулу // Бюлл. по обмену опытом Мин-ва лесного хозяйства Kaз.CCP, 1953. вып. 4. -С. 14-15. 116 Мариковский П.И. Обзор насекомых, вредящих саксаулам.//Тр.Ин-та зоол.и паразитологии АН Кирг. СССР, 1955. вып. 2. -С. 111-134. 117 Парфентьев В.Я. Вредители саксаула в Южном Прибалхашье // Тр. КазНИИЗР. -Уральск, 1958. -Т. 4.- С. 129-141. 118 НурмуратовТ.Н. Насекомые-вредители генеративных органов саксаула. Рефер.докл.научн.конф.посвящ. 20-летию лесфа-ка КазСХИ. -Алма- Ата, 1968. - С. 165-170. 119 Нурмуратов Т.Н. Насекомые-вредители саксаула. Автореф.дис. канд. биол. наук. -Алма-Ата, 1971. -32 с. 120 Нурмуратов Т.Н. О вредоносности насекомых, обитающих на саксауле // Защита кормов. культур от вредителей и болезней в Казахстане.Сб. науч. трудов. Каз. НИИ защиты растений - Алма-Ата, 1979. - С. 119-129. 121 Нурмуратов Т.Н., Линский В.Г., Таранов Б.Т., Амергужин Р.. Видовой состав насекомых, обитающих на пастбищной растительности пустынь Юго-Восточного Казахстана // Борьба с насекомыми – вредителями кормовых культур и пастбищных растений. Сб. науч. тр. Каз. НИИ защиты растений. -Алма-Ата, 1987.-С. 13-38. 122 Мамаев Б.М., Дурдыклычев А.Н. Почвенные вредители саксауловых лесопосадок в низовьях реки Мургаб // Пробл. освоения пустынь. 1973.-№ 6. -С. 82-84. 123 Нурмуратов Т.Н.. Меры борьбы с насекомыми – вредителями саксаула // Актуальные вопросы лесного хозяйства Казахстана. -Алма-Ата, 1972. вып. 3. -С. 151-157.

105 124 Нурмуратов Т.Н., Линский В.Г., Таранов Б.Т. Инсектициды в борьбе с насекомыми – вредителями пастбищных растений аридной зоны юго-востока Казахстана // Вестник с.-х. науки Казахстана. 1991. -№ 1. -С. 34-35. 125 Mombaeva B. K, Taranov B.T.,Harizanova V. B., Сoleopteran species (insecta :coleoptera), feeding on saxaul (amaranthaceae: наloxylon) in desert areas of south-eastern Kazakhstan. Jubilee Scientific Conference Traditions and challenges facing agricultural education. Science and business. AgricultarUniversity-Plovdiv, Bulgaria. 2015. October 29-31,-Р. 11-17. 126 Mombaeva B. K, Taranov B. T. , Harizanova V. B., Kadyrbekov R.H., Tleppaeva A. M.Coleopteran insect pests of saxaul (haloxylon spp.) іn the desert area of South Eastern Kazakhstan. EEC-EM - Ecology, Environment and Conservation (0971-765X-India-Scopus) 23 (2) : 2017; -P. (1139-1143) Copyright@ EM International. 127 Момбаева Б.К., Таранов Б.Т. Сексеуілмен қоректенетін зиянкес- қаттықанатты бөжектердің (Іnsecta, Coleoptera) экологиялық жəне маусымдық топтары.// «Еуразияның өсімдік əлемін тиімді пайдалану, сақтау жəне зерттеу» атты халықаралық ғылыми конференциясы. -Алматы, 2017ж. -556-560б. 128 Николаев Г.В. Описание личинки растительноядного мертвоеда Aclypeacalva (Reitter, 1890) (Coleoptera, Silphidae). Евразиатский энт. журнал. - Т.6. 2007. вып.4. - С. 411-412. 129 Линский В.Г. Биология и вредоносность насекомых, повреждающих терескен, на юго-востоке Казахстана. В кн.: Борьба с насекомыми – вредителями кормовых культур и пастбищных растений. -Алма-Ата, 1987.- С. 39-47. 130 Николаев Г.В. Пластинчатоусые (Scarabaeidae) жуки Средней Азии и Казахстана. Зоол. журн. -1995. -Т. 74, вып. 8. -С. 52-62. 131 Arias, E.T. 2007: Resurrection of the Chilean elaterid genus Mecothorax Solier, (Coleoptera: Elateridae: Pomachiliini). Pan-Pacificentomologist, 83: 1857. - P. 200-221. 132 Гурьева Е.Л. Жуки-щелкуны (Elateridae). Подсемейство Athoinae. Триба Ctenicerini // ФаунаСССР. 12, 3. -Л., 1989. -256 с. 133 Tarnawski D. Sprezykowate (Coleoptera, Elateridae). 1. Agrypninae, Negastriinae, DimiinaeiAthoinae // Fauna Polski. 21. Warszawa, 2000. -401p. 134 Орманова Г.Ж. Таксономический состав жуков-щелкунов (Coleoptera, Elateridae) Казахстана//Межд. Науч. Конф. «Фауна Казахстана и сопредельных стран на рубеже веков». -Алматы, 2004. -С.177-178. 135 Mombaeva B.K. Species diversity of Coleoptera (Insecta: Coleoptera) damaging Saxaul (Chenopodiáceae: Haloxylon spp.) in the deserts area of south-east Kazakhstan ICE-2015: 17-th international conference on entomology. Penang. Malaysia, -107p. 136 Sônia A. Casari A. phylogenetic study of the subtribe Dicrepidiina (Elateridae, Elaterinae, Ampedini).// Revista Brasileira de Entomologia junho Brasil. 2008.52(2): -P. 182-260.

106 137 Орманова Г.Ж. Зиянкес сымқұрттар (Coleoptera, Elateridae) // Межд. Науч. Конф. «Биоразнообразие животного мира Казахстана, проблемы сохранения и использования» посвященной 75-летию организации Института зоологии, -Алматы, 2007. -С.36-37. 138 Алексеев А.В. Сем. Buprestidae - Златки. // Определитель насекомых Дальнего Востока СССР. Т. III. Жесткокрылые или жуки. Ч.1. / под общ.ред. П. А. Лера. - Л.: Наука, 1989. - С. 463-489. 139 Volkovitsh M.G. The comparative morphology of antennal structures in Buprestidae (Coleoptera): evolutionary trends, taxonomic and phylogenetic implications. Part 1. Proceedings of the 1st International Symposium on Buprestidae. Vysegrad, 1995. -115 pp., 37 tabl. 140 Сайт: The genus JulodisEschscholtz (Coleoptera: Buprestidae, Julodinae). 141 Сайт: Волкович М.Г. Список златок (Buprestidae) фауны России. 142 Тлеппаева А.М. Видовое разнообразие жуков-златок (Coleoptera:Buprestidae) в поименных биотопах рек Юго-Восточного Казахстана. Вестник КазНУ. Серия биологическая. №1 (57). 2013.- С. 109-116. 143 Родд А.Е. Гуссаковский В.В., Антова Ю.К. Вредители богарных культур Средней Азии. –М.- Ташкент, 1933. -153 с. 144 Таранов Б.Т. Фауна и экология насекомых-потребителей прутняка и обоснования мер борьбы с вредными видами в зоне пустынь Юго-Востока Казахстана.// Автореферат. Диссертации кандидат биологических наук - Новосибирск, 1988.-24 с. 145 TleppaevaА.М. Species diversity of jewel beetles (Coleoptera,Buprestidae) in floodplain habitatsof the rivers of South-East Kazakhstan Experimental Biology, [S.l.], v. 57, n. 1, 2015p. 108-117. 146 Volkovich M.G., Alexeev A.V. Buprestid Beetles (Coleoptera: Buprestidae) from Kopetdagh and the Adjiacent Regions of Southern Turkmenistan// Biogeography and Ecology of Turkmenistan. Kluw. Acad. Publish. 1994.- P. 419- 449. 147 Кривошеина Н.П., Мамаев Б.М., Ягдыев А. Насекомые-ксилофаги, развивающиеся на эллениималолистной. // Насекомые как компоненты биогеоценоза саксаулового леса. - Москва: Наука, 1975. -С. 207-211. 148 Бруннер, Ю.Н. Жук-коровка Лихачева, опасный вредитель сахарной свеклы в Киргизии, и меры борьбы с ним // Под ред. С. П. Тарбинского. - Фрунзе : Киргизгосиздат, 1947. - 8 с. 149 Сайт: de Jong, Y.S.D.M. (ed.) (2013) Fauna Europaea version 2.6. Web Service available online at http://www.faunaeur.org 150 Capra, F. Note suicoccinellidi (Col.). III. La larva edilregimepollinivoro di BulaealichatschoviHummel. Memoriedella Società Entomologica Italiana, 1947. - P 80–86. 151 Löbl, I. & A. Smetana (eds). Catalogue of PalaearcticColeoptera Vol. 5: Tenebrionoidea. Publisher: ApolloBooks. 2008. -P. 57-84.

107 152 Медведев Г. С. Определитель жуков-чернотелок Монголии //Труды ЗИН РАН.Т. 220. -Л., 1990. -254 c. 153 Парфентьев В. Я. Вредители саксаула в Южном Прибалхашье//Тр. НИИ защиты растений, -1958. –T.4 -C 129-141. 154 Bouchard, P.; Lawrence, J.F.; Davies, A.E.; Newton, A.F. 2005: Synoptic classification of the world Tenebrionidae (Insecta: Coleoptera) with a review of family-group names. // Annaleszoologici (Warszawa), 55: -P. 499-530. 155 Скопин Н. Г. Жуки-чернотелки (Coleoptera, Tenebrionidae). Вопросы сравнительной морфологии и системы. Обзор фауны Казахстана. Автореф. дис. докт. биол. наук. -Л., 1975. –C. 41. 156 Медведев Г.С., Непёсова М.Г., 1985. Определитель жуков чернотелок Туркменистана. -Ашхабад: Ылым. -180 c. 157 Нагуманова Н.Г., Шарова И.Х. Почвенные беспозвоночные - индикаторы почвенно- растительных условий. /Под ред. проф. И.Х. Шаровой. Оренбург: Оренбургский гос. пед. ун-т. 2006. -222c. 158 Иванов А.В. Новые данные по фауне жесткокрылых семейства Histeridae, Tenebrionidae и надсемействаScarabaeoidea Устюртского заповедника в Казахстане. //Евразиатский энтомол. журнал 11(3): -C. 223–235. 159 Абукенова В.С., Реверт И.В. Солтүстік Балқаш маңындағы техногендік шөлейт ландшафттың омыртқасыздар фаунасы. //Қарағанды университетінiң хабаршысы биология. Медицина география сериясы -№ 1(77). 2015.- 30-38б. 160 Алехин В.А. Чернотелки (Coleoptera, Tenebrionidae), вредящие сахарной свекле на юго-востоке Европейской части . СССР// Энтомол. обозрение. 1971.- Т. 50, вып. 2. -С. 292-308. 161 Момбаева Б.К., Таранов Б.Т. Оңтүстік шығыс Қазақстанның шөл аймағында сексеуілді зақымдайтын қараденелілердің (coleopterа: tenebrionidae) түр құрамы. // Семей қаласының Шəкəрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы, -Семей. 2017.- №2, -Б. 257-261. 162 Micheli C. J. Studies on the longhorned woodboring beetles (Coleoptera: Cerambycidae) of the West Indies // Mast. of Scien. Thesis Univ. of Maryland — 2006. - 175 р. 163 Svacha P., Danilevsky M. L., 1987. Cerambycoid larvae of Europe and Soviet Union (Coleoptera, Cerambycoidea). Part I.- Acta Univ. Carolinae, 30 (1986), 1-2: -P.1-177. 164 Бартенев . А Ф. Обзор видов жуков-усачей (Coleoptera: Cerambycidae) фауны Украины // Вісник Харківського ентомологічного товариства. - 2003. - Т. 1-2, № 11. - С. 24-43. 165 Dutrillaux A. M., Moulin S. & Dutrillaux B., 2007 - Présence d’un caryotype très original a 53-54 chromosomes chez Vesperus xatarti Mulsant 1839 (Coleoptera: Cerambycidae: Vesperinae)- Annales de la Société Entomologique de France (N. S.) 43 (1): -P. 81-86. 166 Костин И. А. Жуки-дендрофаги Казахстана. - Алма-Ата, Наука. 1973. -288с.

108 167 Яхонтов В.В., Давлетшина А.Г. К видовому составу златок (Buprestidae) древней дельты Аму-Дарьи // Докл. Ан Узб.ССР. 1954. -№ 4. –C. 59-62. 168 Махновский, И.К. "Вредные животные Средней Азии" // Ташкент.- 1949.-59с. 169 Сайт:BugGuide Family Chrysomelidae — Leaf Beetles 170 Laurent L. Christopher, G. Majka. Introduced leaf beetles of the Maritime Provinces, 9: Chaetocnema concinna (Marsham, 1802) (Coleoptera: Chrysomelidae). Zootaxa: 2010. –P. 27–49. 171 Лопатин И.К., Куленова К.З. Жуки-листоеды (Coleoptera, Chrysomelidae) Казахстана. -Алма-Ата: Наука, 1986. -199 с. 172 Константинов .А.С Ландшафтно-зональные особенности распространения листоедов рода Chaetocnema (Coleoptera, Chrysomelidae) в европейской части СССР и на Кавказе.// Вестник зоологии, № 6. Киев, 1988. -С. 44-47. 173 Лер П. А. Определитель насекомых Дальнего Востока России - Жесткокрылые или жуки // «Владивосток дальнаука». - 1996. -Т. III, № 2. -543с. 174 Куленова С.К. 1963. К биологии щитоноски пустынной (Ischyronotadesertorum), вредящей анабазису безлистному // Вестник с.-х. науки МСХ КазССР. -Т. 12. -С. 134-137. 175 Момбаева Б.К., Таранов Б.Т. Сексеуілді зақымдайтын бізтұмсықтардың (сoleoptera:curculionidae) биологиялық ерекшеліктері жəне зиянкестілігі, ҚазҰАУ, Ізденістер, нəтижелер, 2017. -№3. -Б. 283-289 176 Лукьянович Ф.К. К биологии, географическому распространению и систематике видов подродаBothynoderes s. str. (Coleoptera,Curculionidae). //Энтомол. обозр, -Т. 37, вып. 1, 1958.- С. 105-123. 177 Байтенов М. С. Жуки-долгоносики Средней Азии и Кавказа: иллюстрационный определитель родов и каталог видов/ ответств. ред. Шевченко В. В.. - Алма-Ата: «Наука» Казахской ССР, 1974. -185с. 178 Тер-Минасян М.Е. Обзор видов подрода Bothynoderes Germ. s. str. (Coleoptera, Curculionidae). / Энтомол. обозр, 1958. –Т. 37, вып. 1. -С. 124-131. 179 Тер-Минасян М.Е. Жуки-долгоносики подсемейства Cleoninae фауны СССР. Л.: изд. Наука, 1988.-233с. 180 Воловник С. В. Обыкновенный свекловичный долгоносик — Bothynoderes punctiventris Germ. У книзі: Вредители сельскохозяйственных и лесных насаждений: В 3-х т. - Т. 2. Вредные членистоногие, позвоночные. - 2-е изд., испр. и доп. /Ред. тома В. Г.Долин и В. Н. Стобчатый. - Киев: Урожай, 1983. -576с. 181 Алеева М.Н. Долгоносики, вредящие сахарной свекле Джамбульской области Казахской ССР.// Тр. Республиканской СТАЗРА. -Алма-Ата, 1953. - С. 53-59. 182 Васильев В.П. Вредители сельскохозяйственных культур и лесных насаждений: В 3-х т. -Т.2. Вредные членистоногие, позвоночные. -2-ое издание и доп.-Киев.: Урожай, 1988.- 576 с.

109 183 Определитель жуков-долгоносиков (Coleoptera: Curculionidae). http://coleop123. narod. ru/key/ opredslon/opred_slon_katalog.htm. 184 Diercks E., Obst A. Zur Prohlematik der Schadensschwellen im praktischen Pflanzenschutz. "Gesunde Pflanzen",1968, 20, N 1 -8p. 185 Smith E.P. Principles of measurement of crop losses caused by insects, PAG Symposium on crop losses. Pome,1967.-205p. 186 Bardner R. Wheat Ъи1Ъ fly, beptonylemyia coarctata Fall,, and its effect on the growth and yield of wheat, .Ann,Appl, Biol., 1968, 61 (1) J1. 187 Исмухамбетов Ж.Д. 1973. Долгоносики – вредители сахарной свеклы // Вестник с.-х. науки Казахстана.- № 7. -С. 48-52. 188 Кузин Б.С. Жуки-нарывники Казахстана // Тр. Республиканской Станции Защиты Растений. 1953. -Т. 1. -С. 72-152. 189 НиколаевГ.В., Колов С.В. Жуки-нарывники (Coleoptera, Meloidae) Казахстана: биология, систематика, распространение, определитель. - Алматы: Казак университеті, 2005. -166 с. 190 Колов С.В., Казенас В.Л. Жуки-нарывники (тип Членистоногие, класс Насекомые). Серия «Животные Казахстана в фотографиях». - Алматы, 2013. - 110 с. 191 Байтенов М. С. Жуки-долгоносики Средней Азии и Кавказа: иллюстрационный определитель родов и каталог видов/ ответств. ред. Шевченко В. В.. -Алма-Ата: «Наука» Казахской ССР, 1974. -185 с. 192 Танский В.И. Вредоносность насекомых и методы ее изучения. - М.: ВНИИТЭИСХ,1975.-68 с. 193 Танский В.И. Экономические пороги вредоносности насекомых и их роль в защите растений. Информ. Еюлл. ВПС/МОЕБ, 4, 1981.-46 с. 194 Момбаева Б.К., Таранов Б.Т. С.О Исабаев., М.Н Нұрмұханбетов Биологическое обоснование к мерам борьбы и результаты испытания инсектицидов против жесткокрылых-вредителей всходов саксаула в зоне пустынь на юго-востоке Казахстана.// ҚР ҰҒА хабарлары , Алматы, 2017.-№3 – Б.132-139. 195 «СПИСОК ПЕСТИЦИДОВ (ядохимикатов) разрешенных к применению на территории РК на 2013-2022 годы» Астана, 2012. 151 с.: 5- 22. 196 Касымханов Р.(под общей редакцией) «Методические указания по проведению регистрационных испытаний инсектицидов, акарицидов, биопрепаратов и феромонов в растениеводстве». Республиканская комиссия по испытанию и регистрации химических, биологических средств защиты, феремонов и регуляторов роста сельскохозяйственных растений и лесных насаждений. Алматы-Акмола, 1997. МСХ РК. -119 с. 197 Экономический порог вредоносности. АгроСервер. ру.https://agroserver.ru/articles/526.htm. 198 Алехин В.Т.,Михайликова В.В., МихинаН.Г., Экономические пороги вредоносности вредителей, болезней и сорных растений в посевах сельскохозяйственных культур: справочник. -М.: ФГБНУ «Росинформагротех», 2016. – 76 с.

110 199 Таранов Б.Т., Нурмуратов Т.Н., Линский В.Г. Определительная таблица главнейщих насекомых-вредителей изеня по типам повреждений. //Вестник сель.хоз.науки Казахстана.1986. - №8. - С.34-35. 200 Момбаева Б.К., Таранов Б.Т. Сексеуілмен қоректенетін қаттықанатты-бөжектерді (insectа: сoleoptera) зақымдау белгілері арқылы анықтау кестесі. // ҚазОШАҒЗИ құрылуының 60-жылдығына арналған «Қазақстанның орман ғылымы: жетістіктері, проблемалары жəне даму келешегі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы Щучинск, 2017. -Б. 270-274 201 Савковский П.П. Атлас вредителей плодовых и ягодных культур. Киев: Урожай. 1976. - 207 с. 202 Cычев А.А., Досманбетов Д.А. Рекомендация по воспроизводству лесов в аридных условиях Юго-Востока Казахстана. -Алматы, 2012. -25 с.

111 ҚОСЫМША А Шетелдік тағылымдамадан өткені туралы анықтама

112 ҚОСЫМША Б

Халықаралық ғылыми конференция сертификаты

113 ҚОСЫМША В Халықаралық ғылыми конференция сертификаты

114 ҚОСЫМША Г Шетелдік тағылымдамадан өткені туралы анықтама

115 ҚОСЫМША Д Зерттеу нəтижелерін өндіріске енгізу бойынша акті

116 ҚОСЫМША Д 1

117 ҚОСЫМША И Scopus деректер базасына кірген мақала анықтамасы

118 ҚОСЫМША Ж Дисперциялық анализ нəтижелері

119 ҚОСЫМША Ж 1

120 ҚОСЫМША Е

Зерттеу жүргізу сəттерінен көріністер

СуретЕ1 - Ресей ҒА РАН, Санкт- Петербург қаласы, «Зоология» институтының "Насекомдар систематикасы" зертханасында зиянкес- қаттықанаттыларды анықтау сəті

121 Сурет Е2 - Ресей ҒА РАН, Санкт- Петербург қаласы, «Зоология» институтының "Насекомдар систематикасы" зертханасының аға ғылыми қызметкері Шапавалов Андреи қаттықанатыларды анықтау сəті

Сурет Е3- Алматы облысы, Бақанас ауылының маңы, зиянкес - қаттықанаттыларды жинау

122 Сурет Е4- Алматы облысы, Бақанас ауылының маңы, зиянкес - қаттықанаттыларды жинау

Сурет Е5- Жамбыл облысы, Мойынқұм ауылының маңы қағу əдісі арқылы қаттықанаттыларды жинау

123