L’AMOUR DE LOIN dyrektor naczelny Tomasz Bęben

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi

prezes Jacek Jankowski wiceprezes Łukasz Strutyński 2.

Eric Owens jako Jaufré Rudel i Susanna Phillips jako Clémence w operze „L’amour de loin” Kaiji Saariaho. Fot.: Kristian Schuller / Metropolitan

Prapremiera na – 15 sierpnia 2000 roku Premiera w The w Nowym Jorku – 1 grudnia 2016 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 10 grudnia 2016 roku Przedstawienie trwa około 2 godzin i 35 minut z jedną przerwą Przedstawienie w języku francuskim z napisami w języku polskim Kaija Saariaho L’amour de loin 3.

L’AMOUR DE LOIN (MIŁOWANIE Z ODDALI)

OPERA W PIĘCIU AKTACH LIBRETTO: AMIN MAALOUF

OSOBY Jaufré Rudel baryton Pielgrzym mezzosopran Clémence sopran

REALIZATORZY reżyseria Robert Lepage asystent reżysera Sybille Wilson scenografia i kostiumy Michael Curry światło Kevin Adams pejzaże świetlne Lionel Arnould reżyseria dźwięku Mark Grey

OBSADA Clémence Susanna Phillips Pielgrzym Tamara Mumford Jaufré Rudel Eric Owens

chór, orkiestra dyrygent Susanna Mälkki

AKCJA ROZGRYWA SIĘ W AKWITANII, TRYPOLISIE I NAD MORZEM W XII WIEKU 4.

SUSANNA MÄLKKI DYRYGENT Fińska dyrygentka i wiolonczelistka, urodzona wienie w mediolańskiej La Scali. Od bieżącego w 1969 r. w Helsinkach. Jest bardzo wszech- sezonu sprawuje funkcję głównego dyrygen- stronna: pracuje z orkiestrami symfonicznymi ta Orkiestry Filharmonicznej w Helsinkach, i kameralnymi, zespołami muzyki współczesnej a w programie z jej udziałem znajdują się i teatrami operowymi. Uznawana za specjalist- m.in. „Symfonia fantastyczna” H. Berlioza, kę w dziedzinie muzyki współczesnej; przygoto- II i VI Symfonia G. Mahlera, „Morze” C. Debus- wywała m.in. fińską premierę opery Thomasa sy’ego i Symfonia „Turangalila” O. Messiaena. Adèsa „Powder Her Face”. Występuje na całym W 2017 r. Mälkki rozpocznie działalność jako świecie, m.in. z orkiestrami filharmonicznymi główny dyrygent gościnny Filharmonii w Filadelfii i Nowym Jorku, Orkiestrą Symfo- w Los Angeles. Wcześniej była m.in. dyrektorem niczną BBC podczas BBC Proms, Orkiestrą muzycznym Ensemble InterContemporain Kameralną Europy. Dyrygowała w Teatro i dyrektorem artystycznym orkiestry symfonicz- La Fenice, Operze Narodowej w Paryżu, nej w Stavanger. Kierownictwo muzyczne opery Operze Państwowej w Hamburgu. Jako pierw- Kaiji Saariaho to początek współpracy tej sza kobieta w 2011 r. poprowadziła przedsta- artystki z Metropolitan Opera.

ERIC OWENS JAUFRÉ RUDEL (BAS-BARYTON) Urodził się w Filadelfii w 1970 r. W dzieciństwie operowych wykonuje dzieła oratoryjne i pie- uczył się gry na skrzypcach i oboju. Wokali- śni, w tym utwory jazzowe. W repertuarze ma stykę studiował w Curtis Institute w Filadelfii. m.in. utwory J.S.Bacha, G. Verdiego, W.A. Mo- Debiutował w Houston Grand Opera jako zarta, J. Brahmsa, a spośród oper: „Elektrę” Ramfis w „Aidzie”. Występował na tak prestiżo- R. Straussa, „Otella” G. Verdiego, „Zagubionych wych scenach, jak opery w San Francisco i Los wśród gwiazd” K. Weilla i in. Występował pod Angeles, Opera Liryczna w Chicago, londyń- batutą wybitnych dyrygentów, takich jak Esa- ska Covent Garden. W Metropolitan Opera -Pekka Salonen, Riccardo Muti, Osmo Vänskä. wystąpił raz pierwszy w 2008 r. jako tytułowy Jest laureatem wielu nagród, m.in. nagrody doktor Atomic w dziele J. Adamsa. Kilkakrotnie Marian Anderson i drugiej nagrody w Konkursie brał udział w światowych premierach oper: Operowym Plácido Domingo. W bieżącym sezo- „Doktora Atomica” (San Francisco, 2005), nie na deskach Met wystąpi w trzech tytułach: „Grendela” E. Goldenthala (Los Angeles, 2006), w operze Saariaho, w „Rusałce” A. Dvořáka „A Flowering Tree” J. Adamsa (New Crowned i w „Idomeneo” Mozarta. Hope Festival, Wiedeń, 2006). Oprócz partii

TAMARA MUMFORD PIELGRZYM (MEZZOSOPRAN) Ukończyła Program Rozwoju Lindemanna (nagranie wszystkich pieśni Ch. Ivesa) i partie dla Młodych Artystów przy Metropolitan oratoryjne, m.in. w „The Gospel According to Opera i wkrótce potem zadebiutowała na the Other Mary” J. Adamsa oraz III Symfonii deskach Met jako Laura w „Luizie Miller” G. Mahlera. Ma w dorobku wiele nagrań, G. Verdiego (2006). Od tego czasu wzięła udział m.in. „Koronację Poppei” C. Monteverdiego w ponad 150 przedstawieniach tego teatru. (partia Ottavii) i „Kantatę na śmierć cesarza Wystąpiła m.in. w operach: „Anna Bolena” Józefa II” L. van Beethovena pod batutą G. Donizettiego (jako Smeton), „Rigoletto” G. Michaela Tilsona Thomasa. Nagranie „Orestei” Verdiego, „Parsifal” i „Pierścień Nibelunga” D. Milhauda z jej udziałem było nominowane R. Wagnera, „Wozzeck” A. Berga. Występuje do nagrody Grammy. W marcu przyszłego też na wielu innych scenach, m.in. w teatrach roku Mumford weźmie udział w tournée operowych w Filadelfii, Dallas, Palm Beach, z Gustavo Dudamelem i Wenezuelską Orkiestrą Glyndebourne, na festiwalach Glimmerglass, Symfoniczną Simóna Bolivara, wykonując Caramoor, BBC Proms. Wykonuje także pieśni IX Symfonię L. van Beethovena. Kaija Saariaho L’amour de loin 5.

SUSANNA PHILLIPS CLÉMENCE (SOPRAN) Pochodzi z Alabamy. W 2004 r. ukończyła Antonia w „Opowieściach Hoffmanna” prestiżową Juilliard School, by następnie do- J. Offenbacha. Koncertuje ze znakomitymi stać się do programu dla młodych śpiewaków zespołami: orkiestrami symfonicznymi w Chica- w operze w Santa Fe. Wykonuje główne partie go, San Francisco, Filadelfii, St. Louis, orkiestrą sopranu lirycznego, występując na najlepszych Gulbenkiana. Wykonuje muzykę kameralną, scenach Ameryki i innych kontynentów. Jest występując m.in. z basem-barytonem Eri- laureatką wielu nagród, m.in. nagrody Beverly kiem Owensem, skrzypkiem Paulem Neubau- Sills (2011) i Operalia (2005). Na scenie Met wy- erem i pianistką Myrą Huang. W najbliższych stąpiła po raz pierwszy w 2008 r. jako Musetta miesiącach z chicagowskim zespołem Muzyka w „Cyganerii” G. Pucciniego. Tę partię zaśpiewa Baroku pod dyrekcją Jane Glover wykona Mszę też na tej scenie w bieżącym sezonie, oprócz c-moll W.A. Mozarta, wystąpi po raz pierwszy udziału w operze Saariaho. Do jej znaczących w operze w Zurychu jako Donna Anna w Mozar- ról należą ponadto: Fiordiligi w „Cosi fan tutte” towskim „Weselu Figara” oraz zaśpiewa partię i Pamina w „Czarodziejskim flecie” Mozarta, Euridice w operze Ch.W. Glucka z orkiestrą sym- Rosalinda w „Zemście nietoperza” J. Straussa, foniczną w Atlancie pod batutą Roberta Spano.

ROBERT LEPAGE REŻYSER Kanadyjski reżyser teatralny i filmowy, sceno- obraz „Le Confessional” rok później gościł na graf, scenarzysta i aktor. Należy do najsłyn- festiwalu w Cannes. Jego pierwsze realizacje niejszych postaci kanadyjskiej kultury. Studio- operowe to „Zamek Sinobrodego” B. Bartóka wał w Konserwatorium Sztuki Dramatycznej i „Erwartung” A. Schönberga. Jego spektakle w Québecu (dyplom w 1978 r.), był uczniem były pokazywane m.in. na festiwalu Saito Kinen Alaina Knappa w Paryżu. W latach 1989–1993 w Matsumoto (Japonia), w Operze Narodowej był dyrektorem artystycznym teatru francuskie- w Paryżu, na festiwalu w Aix-en-Provence. go w Narodowym Centrum Sztuki w Ottawie. Do jego największych osiągnięć na tym polu Wystawiając w 1992 r. „Sen nocy letniej”, stał należy opera Lorina Maazela „1984”, oparta się pierwszym północnoamerykańskim reży- na powieści George’a Orwella (2005). serem, którego sztukę pokazano w Królewskim Lepage jest otwarty na wiele dziedzin sztuki: Teatrze Narodowym w Londynie. W 1994 r. przygotowuje wystawy plastyczne i muzealne, założył i do dziś prowadzi multidyscyplinarną widowiska świetlne, projekty architektoniczne. grupę artystyczną Ex Machina, z którą przygo- Odchodzi od tradycyjnego pojęcia teatralności, tował wiele sztuk teatralnych. Oprócz aktorów, wykorzystując najnowsze osiągnięcia techno- scenografów i muzyków w jej skład wchodzą logiczne, np. wizualizacje 3D. Często czerpie inżynierowie, projektanci grafiki komputerowej, inspirację z najnowszej historii. Jest laureatem artyści wideo i lalkarze. W 2004 r. w Polsce wielu nagród, m.in. francuskiej Legii Honoro- na festiwalu „Spotkania” pokazano jego pierw- wej (2002), Nagrody Stanisławskiego (2005), szy autorski spektakl „Trylogia smoka”. Jako Prix Europe na Festiwalu Unii Teatrów Europy reżyser Lepage debiutował w 1994 r.; fabularny (2007). 6.

„MIŁOŚĆ Z ODDALI” – Z BLISKA

Muzyka współczesna ma kłopoty napisać operę. Opera – sądziła z operą. A może opera ma kłopoty – wymaga żwawej akcji, z muzyką współczesną. Trudno dramatycznych spięć między powiedzieć. W każdym razie ta postaciami, arii, duetów, scen czcigodna forma usycha. Wspaniałe zespołowych. Dziesięć lat później teatry operowe i wypełniająca je w Salzburgu, zetknąwszy się publiczność żyją przeszłością. Toteż ze statyczną, kontemplacyjną gdy tylko w polu widzenia pojawia operą Messiaena o św. Franciszku się projekt rokujący powstanie w słynnej inscenizacji Petera Sellarsa, wartościowego dzieła, szefowie uznała, że skomponowanie utworu oper i wielkich festiwali muzycznych tego rodzaju mieści się w granicach ustawiają się w kolejce. Gérard jej możliwości. Po temat sięgnęła Mortier, doświadczony dyrektor do epoki trubadurów. artystyczny sławnych festiwali w Salzburgu, nie musiał stać Trubadurzy byli to w XII i XIII wieku w kolejce, gdyż Kaija Saariaho, poeci z południa ówczesnej Francji, kompozytorka rodem z Finlandii, wywodzący się nierzadko zamieszkała w Paryżu, sama z najwyższych warstw społecznych wystąpiła z propozycją, że napisze i w wyrafinowanej formie opiewający operę, jeśli będzie miała gwarancję, miłość idealną, czystą i wytworną. że zostanie wystawiona. Dyrektor Wiadomości historycznych pozostało Mortier nie wahał się ani przez o nich niewiele, gdyż wraz z kulturą chwilę, gdyż Kaija Saariaho w świecie i językiem południowej Francji padły muzyki współczesnej była postacią ofiarą krucjaty przeciw albigensom. znaną i cenioną. W roku 1996 jej utwór Château de l’âme odniósł Przetrwały niektóre pieśni oraz na salzburskim festiwalu duży sukces. imiona ich twórców, niekiedy Premierę jeszcze nieistniejącej opery oplecione narastającą z czasem zaplanowano na rok 2001. legendą. Do najznaczniejszych wśród nich postaci należał Jaufré Gdy w roku 1982 Kaija Saariaho, Rudel, którego legenda sytuuje trzydziestoletnia, wyróżniająca się w pierwszej połowie XII wieku jako kompozytorka utworów pisanych księcia Blaye w Akwitanii. Z pozostałej techniką serialną znalazła się po nim garstki pieśni można wnosić, w Paryżu, by w ośrodku IRCAM że motywem przewodnim jego liryki zaznajamiać się z komputerową była amor de lonh – miłość z oddali. analizą dźwięku, nie przypuszczała, Legenda, jaką owiana jest jego że kiedykolwiek będzie w stanie postać, służyła za tworzywo pisarzom Kaija Saariaho L’amour de loin 7.

Eric Owens jako Jaufré Rudel i Susanna Phillips jako Clémence w operze „L’amour de loin” Kaiji Saariaho. Fot.: Kristian Schuller / Metropolitan Opera 8.

Tamara Mumford w operze „L’amour de loin”. Fotografia wykonana na festiwalu operowym w Québecu. Fot.: Nicola-Frank Vachon Kaija Saariaho L’amour de loin 9.

różnych epok. Najnowsze wcielenie najogólniej mówiąc, na analizie widma uzyskała w libretcie opery Kaiji (spectrum) wybranego dźwięku Saariaho, którego autorem jest Amin i konstruowaniu z jego elementów Maalouf, pisarz francuski pochodzący budulca, służącego następnie z Libanu, laureat prestiżowej Nagrody do tworzenia dowolnych przestrzeni Goncourtów (1993), przed pięciu dźwiękowych. Podstawowym laty wybrany w skład Akademii narzędziem kompozytora jest Francuskiej. tu komputer; gwałtowny rozwój techniki komputerowej w ostatnich Kompozytorka z radością przyjęła dziesięcioleciach wzbogacił możliwości wiadomość, że spektralizmu i wpłynął na jego zainteresował się jej nieistniejącą popularność. Kierunek ten otwiera jeszcze operą i zgodził się przed kompozytorem nieskończone przygotować jej inscenizację. bogactwo barw dźwiękowych, Jako wykonawczynię głównej subtelności dynamicznych roli kobiecej udało się pozyskać i rytmicznych. Zarazem jednak amerykańską śpiewaczkę Dawn pozostaje indyferentny wobec kwestii Upshaw, której gwiazda rozbłysła formy utworu muzycznego i niewiele gwałtownie w 1992 roku dzięki daje możliwości organizowania niezwykłemu powodzeniu nagrania w przebiegu muzyki napięć i odprężeń, III Symfonii Henryka Mikołaja które były fundamentem dawnego Góreckiego. Współpraca Saariaho systemu tonalnego. Toteż spektralizm z tą śpiewaczką zaczęła się jednak – nieraz zachwycający w utworach wcześniej – od skomponowanego krótkich – w kompozycjach większych dla niej w 1996 roku utworu Lonh rozmiarów zawodzi. do tekstu jednej z pieśni Jaufré Rudela – jak gdyby „próby generalnej” Kaija Saariaho w swej operze przed przystąpieniem do pracy rozwiązała ten problem bardzo nad operą. zręcznie, budując ją z pięciu aktów – pięciu stosunkowo krótkich, W jednym z wywiadów Kaija Saariaho zamkniętych scen. Ponadto dźwięki wyznała, że przybywając przed tworzone za pomocą komputera kilkunastu laty do Paryża, pragnęła są tu tylko jedną z warstw, uwolnić się z więzów serializmu obok głosów trojga śpiewaków, – języka muzycznego ówczesnej chóru męskiego, chóru żeńskiego awangardy. „Niedopuszczalne było i dźwięków instrumentów orkiestry pisanie muzyki, która miałaby jakiś – poddawanych interwencji puls albo tonalnie brzmiące akordy elektronicznej lub nie. czy melodie. Nie chcę pisać muzyki opartej na zakazach. Wszystko jest Temu przedsięwzięciu los sprzyjał dopuszczalne, jeśli tylko czynione jest od początku: wskutek zawirowań ze smakiem”. Upragnionej swobody z programami kolejnych festiwali dostarczył jej spektralizm – kierunek premierę L’Amour de loin trzeba kultywowany wówczas i rozwijany było przyśpieszyć o rok. Ale utwór przez grupę muzyków w paryskim był gotowy, wykonawcy i realizatorzy ośrodku IRCAM. Polega on, – do dyspozycji. Premiera odbyła 10.

Kaija Saariaho Kaija Saariaho L’amour de loin 11.

się 15 sierpnia 2000 roku; w roli sposób. W roku 2006 na scenie hrabiny Clémence, pani na Tripolis, paryskiej Opéra Bastille odbyła się wystąpiła Dawn Upshaw, w roli premiera jej drugiej opery Adriana Pielgrzyma – Dagmar Pečkovà, jako Mater; autorem inscenizacji był Peter Jaufré Rudel wystąpił Dwayne Croft. Sellars. W roku 2010 opera w Lyonie Dyrygował Kent Nagano. Zachwyt przedstawiła Émilie – monodram publiczności i entuzjastyczne opinie na sopran o niezwykłej postaci międzynarodowej krytyki otworzyły uczonej markizy Émilie du Châtelet. temu dziełu drogę w świat: Paryż, Autorem libretta był po raz trzeci Santa Fe, Berno, Helsinki, Bergen, Amin Maalouf. Na kwiecień 2017 roku Londyn, Antwerpia… długą listę w Helsinkach zapowiedziano premierę zamyka – jak na razie – tegoroczny spektaklu złożonego z dwóch krótkich festiwal w Aspen i premiera oper Saariaho – Feather Mantle w Metropolitan Opera. Rozgłos tego oraz Always Strong, do tekstów dzieła niewątpliwie przyczynił się zaczerpniętych przez Ezrę Pounda też do wyróżnienia kompozytorki z japońskiego teatru Nô – w reżyserii prestiżową Nagrodą Grawemeyera Petera Sellarsa. Warto tu zwrócić (2003) oraz Polar Music Prize (2013). uwagę na zjawisko, które ma coraz większe znaczenie dla losów opery Rozmiary powodzenia L’amour de loin we współczesnym świecie: spektakl sprawiły, że Kaija Saariaho całkiem w Helsinkach przygotowywany pozbyła się nieśmiałości wobec jest jako koprodukcja z teatrami liczącej sobie czterysta lat formy operowymi w Amsterdamie, Paryżu, muzycznej – aczkolwiek interpretuje Toronto i Madrycie. ją zawsze we własny, oryginalny

Ludwik Erhardt krytyk muzyczny i pisarz, redaktor ,,Ruchu Muzycznego” (1958–2008), autor m.in. książek o Johannesie Brahmsie, Igorze Strawińskim i Krzysztofie Pendereckim oraz zbioru esejów „Sztuka dźwięku” 12.

Scena z opery Kaiji Saariaho „L'amour de loin”. Fotografia wykonana na festiwalu operowym w Québecu. Fot.: Louise Leblanc Kaija Saariaho L’amour de loin 13.

Scena z opery Kaiji Saariaho „L'amour de loin”. Fotografia wykonana na festiwalu operowym w Québecu. Fot.: Louise Leblanc 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I AKT III

Jaufré Rudel, książę Blaye, czuje się Po powrocie do Blaye Pielgrzym zmęczony życiem pełnym rozrywek, powiadamia Jaufré, że jego wiedzionym wraz z ludźmi równymi wymarzona ukochana już wie mu stanem. Pragnie miłości innej, o pieśniach na jej cześć. Wobec tego niż zaznał do tej pory, ale czuje się trubadur postanawia ją odwiedzić. zrezygnowany na myśl, że nigdy jej nie znajdzie. Jego starzy towarzysze Clémence wydaje się preferować wyśmiewają jego marzenia. Jaufré pozostawienie tej relacji przekonuje ich, że kobieta, o której w dotychczasowej formie. Nie chce śpiewa, nie istnieje. Jednak pielgrzym być skazana na ciągłe oczekiwanie, przybyły zza morza twierdzi, że taka obawia się cierpienia. kobieta żyje i że on ją właśnie spotkał. Od tej chwili Jaufré nie potrafi już AKT IV myśleć o niczym innym. Na statku, płynącym za morza AKT II Jaufré z niecierpliwością oczekuje spotkania „ukochanej z oddali”, Po powrocie na Wschód Pielgrzym a jednocześnie boi się tej chwili. spotyka hrabinę Trypolisu i wyjawia Żałuje, że pod wpływem impulsu jej, że na Zachodzie pewien książę- wyruszył w drogę. Jego udręka jest -trubadur celebruje myśli o niej tak wielka, że zapada na zdrowiu i, w swoich pieśniach, nazywając ją w miarę zbliżania się do Trypolisu, swoją „miłością z oddali”. Hrabina, czuje się coraz gorzej. Gdy dociera początkowo urażona, zaczyna marzyć na miejsce, jest już umierający… o tym dziwnym, oddalonym kochanku, zadając sobie pytanie, czy zasługuje na takie uwielbienie. Kaija Saariaho L’amour de loin 15.

AKT V

Gdy statek przybija do brzegu, Pielgrzym powiadamia Clémence, że Jaufré już przybył i, choć jest bardzo słaby, pragnie ją ujrzeć. Trubadur przybywa do cytadeli w Trypolisie niesiony na noszach, jest już nieprzytomny. W obecności niewiasty, o której kiedyś śpiewał, odzyskuje na krótko siły. „Kochankowie z oddali” poznają się i, wobec zbliżającej się tragedii, porzucają wszelkie ograniczenia. Wyznają sobie namiętność, obejmują się i obiecują wzajemną miłość… Gdy Jaufré umiera w ramionach ukochanej, Clémence złorzeczy niebiosom; potem, obwiniając się o wywołane nieszczęście, postanawia wstąpić do klasztoru. W ostatniej scenie widzimy ją pogrążoną w modlitwie, której słowa są niejednoznaczne i tak naprawdę nie wiadomo, do kogo modli się na klęczkach – do odległego Boga czy do „ukochanego z oddali”.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

KAIJA SAARIAHO – DRUGA KOMPOZYTORKA W HISTORII MET

Opera L’amour de loin Kaiji niemalże możliwości zapoznania Saariaho jest drugim w historii się: po pierwsze z problematyką dziełem skomponowanym przez twórczości muzycznej kobiet, kobietę, które zostało wystawione a po drugie – z ich biografiami w Metropolitan Opera. W związku i dziełami. To dlatego wiele(u) z tym nasuwają się pytania: dlaczego z Was, Drogie Czytelniczki/Drodzy dopiero drugim? Czy nie ma Czytelnicy, nie może sobie w tej chwili wartościowych kompozycji kobiet? przypomnieć większej liczby nazwisk A może nie było lub nie ma zbyt wielu kompozytorek. Może ktoś pamięta kompozytorek? A może nie są zbyt o Marii Szymanowskiej lub Grażynie utalentowane? A może świat muzyki Bacewicz? Ktoś inny kojarzy być klasycznej to świat męski, do którego może Nadię Boulanger lub Sofię mało kobiet otrzymuje bilet wstępu? Gubaidulinę? Ale czy wcześniej, Tych „a może” jest bardzo wiele – to w XVI, XVII, XVIII wieku kobiety pytania, na które nie ma łatwej, nie komponowały? Otóż śpieszę krótkiej odpowiedzi. zapewnić, że i owszem3. Nie było ich tak mało, jak nam się może wydawać. Pomimo to, iż temat kobiet w muzyce Są jednak pewne czynniki, z którymi (wchodzący w zakres tzw. muzykologii w przeciwieństwie do swoich kolegów feministycznej1) jest często po fachu mierzyły i nadal mierzą się analizowany na Zachodzie, w Polsce jedynie kobiety. Warto więc przyjrzeć nadal sporadycznie się go porusza. się Kaiji Saariaho w kontekście jej Książka znana u nas jako traktująca doświadczeń kobiety-kompozytora. o płci w muzyce, to Muzyka i płeć2 Danuty Gwizdalanki. Jest to jednak Twórczość i biografię Saariaho pozycja popularnonaukowa, w której analizuje w swoich pracach autorka przytacza wiele ciekawych z perspektywy płci fińska badaczka anegdot i cytatów związanych Pirkko Moisala4. Podkreśla ona, z doświadczeniami kompozytorek że analizowana przez nią kategoria i wykonawczyń na przestrzeni „kompozytorka” (woman composer) wieków, jednak nie stosuje to ogólny termin-parasol, pod konkretnych narzędzi badawczych, którym mieszczą się różne kobiety, metodologii, nie stawia hipotez. doświadczenia i tożsamości5. Ponadto Dlatego czytelnik, który nie sięga kategoria ta przybiera inny kształt po literaturę anglojęzyczną nie ma (jest negocjowana) w relacji m.in. do Kaija Saariaho L’amour de loin 17.

socjomuzycznych sytuacji, interakcji zmusiło ją ostatecznie do zmiany z ludźmi czy sfery publicznej życia kierunku studiów i namówienia muzycznego. Autorka stara się Paavo Heininena, by został jej więc spojrzeć na Saariaho zarówno nauczycielem. Zdaniem badaczki z perspektywy „wewnętrznej” Kaija, będąc kobietą tworzącą muzykę (kwestia konstruowania przez elektroniczną, musiała walczyć artystkę tożsamości kompozytorki), z dwoma rodzajami uprzedzeń11. jak i „zewnętrznej” (negocjowania „Ta kombinacja, kobieta tworząca przez Saariaho swojej płci w relacji za pomocą komputerów, była do środowiska społecznego)6. postrzegana jako zaskakująca, egzotyczna osobliwość. Jednakże, Kaiji Saariaho nie było łatwo użycie przez Saariaho komputerów podjąć decyzję o poświęceniu się zmniejszyło poziom, w jaki jej dzieła kompozycji. I choć już w dzieciństwie postrzegane były jako kobiece”12. czuła potrzebę komponowania, Cytat ten odnosi nas do innej kwestii to „nie wierzyła, że może zostać – analizy dzieł kobiet pod kątem ich kompozytorką, ponieważ jej potencjalnej „kobiecości”. Moisala wyobrażenia o kreatywności porusza wątek „upłciowionych” i o tym, jacy byli kompozytorzy, recenzji muzycznych, zwłaszcza tych nie pasowały do jej poczucia pojawiających się w fińskiej prasie. własnego ja”7. Mając w głowie Przykładowo Seppo Heikinheimo obraz Beethovena i Sibeliusa, napisał: „Kto by słuchał muzyki wypracowała sobie przekonanie, Saariaho, gdyby była brzydką że prawdziwy kompozytor to poważny kobietą”13. A dlaczego wygląd mężczyzna. „To było totalnie różne artystki miałby mieć jakikolwiek od mojego własnego wizerunku wpływ na odbiór kompozycji? [kompozytora], zarówno zewnętrznie, Tego nie wiemy. jak i wewnętrznie”8. A ponieważ kanon historii muzyki oraz standardowy Interesujące wydają się być także repertuar koncertowy nie uwzględniał różne sposoby opisu sytuacji kompozytorek, Kaija czuła, że nigdy spotykających twórców/twórczynie nie będzie w stanie zajmować się na ich drodze kariery zawodowej. kompozycją9. Z racji tego, że Saariaho Marta Tabakiernik pisze na przykład, nie miała poprzedniczek, trudno iż „na powstanie pierwszej opery Kaiji jej było zaakceptować wizję siebie Saariaho – L’amour de loin wpływ jako kompozytorki. Omawiając miała w dużej mierze perspektywa tę kwestię Moisala odwołuje prestiżowego wykonania dzieła, się do sformułowania anxiety gdyż dzięki przychylności dyrektora of autorship (lęk przed autorstwem) artystycznego Salzburg Festival Marcii Citron10. Gérarda Mortiera udało się kompozytorce uzyskać oficjalne Ze względu na opisane wyżej zamówienie”14. Czy rzeczywiście wątpliwości Saariaho zdecydowała chodziło o przychylność? Wydaje się początkowo na studiowanie się, że na tym etapie kariery sztuk wizualnych i grafiki. Jednak Saariaho oficjalne zamówienie pragnienie komponowania wynikało z przekonania Mortiera 18.

o talencie artystki. Słusznie zaś kobiety nadal muszą doświadczać tej akcentuje autorka wyjątkowość faktu samej codziennej dyskryminacji, której otrzymania przez Saariaho takiego ja doświadczyłam. [...]”16. Wypowiedź zlecenia. Jest to nadal rzadki przykład ta sugeruje, że droga kariery przejścia przez szklany sufit, blokujący kompozytorek wciąż jest bardziej wiele kompozytorek15. kręta niż kompozytorów. Czy jest to wystarczająca odpowiedź na nasze Dziś opera Saariaho wystawiana początkowe pytania? Oczywiście jest w Metropolitan Opera. I jest konieczny byłby znacznie dłuższy to pierwsze dzieło autorstwa tekst analizujący sytuację społeczną kobiety w tym stuleciu (w 1903 r. i kulturową kobiet w świecie muzyki, wystawiono tam operę Ethel Smyth oraz etapów, jakie musi przejść każde Der Wald). Saariaho osiągnęła więc dzieło, by zaistnieć w kanonie (a zatem wysoką pozycję w świecie muzyki, i na scenach muzycznych)17. Warto została uhonorowana wieloma na koniec dodać, że jedną z przyczyn nagrodami. Jednak jak sama jest także wykonywanie dziś nadal stwierdziła „Jako fińska, leworęczna niewielu nowych dzieł. Alex Ross kompozytorka reprezentuję kilka zwrócił uwagę, że przeciętna orkiestra mniejszości [...]. Po przejściu wielu gra ok. 1-2 utworów kompozytorek batalii podczas moich pierwszych rocznie. To zaś wynika z rozdzielania lat w zawodzie miałam poczucie, tych niewielu miejsc dla nowych że równouprawnienie kobiet dzieł „bezpiecznym” męskim w muzyce umacnia się. Z tego powodu nazwiskom18. Na koniec pozostaje nie mówiłam o tym publicznie przez wyrazić nadzieję, że opera L’amour wiele lat. W ostatnim czasie jednakże de loin nie pozostanie, podobnie jak pojawiły się polemiki wywołane Der Wald, jedyną operą stworzoną przez wypowiedzi pochodzące przez kobietę wystawioną na deskach od osób publicznych, nawet od głowy MET w tym stuleciu, a raczej najważniejszej muzycznej instytucji zapoczątkuje większą otwartość edukacyjnej we Francji, sugerujące na wykonywanie dzieł kobiet. istnienie kilku naturalnych powodów, W literaturze i sztukach wizualnych dla których kobiety nie są stworzone obserwujemy znaczny wzrost liczby do dyrygowania. To sprawiło, kobiecych nazwisk, muzyka nadal iż zrozumiałam, że dziś, 30 lat pozostaje w tej kwestii w tyle. po moich własnych bataliach, młode

Karolina Kizińska doktor kulturoznawstwa w zakresie badań nad kulturą muzyczną Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, muzyk ze specjalnością gra na fortepianie, nauczycielka muzyki (absolwentka kierunku edukacja artystyczna w zakresie sztuki muzycznej Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie), stypendystka Fulbrighta na University of California w Berkeley. Założycielka Szkoły Muzyki Kompozytornia w Poznaniu. Jej zainteresowania badawcze skupiają się wokół historii kobiet w muzyce i etnomuzykologii. Kaija Saariaho L’amour de loin 19.

1 O zakresie pola badawczego muzykologii feministycznej piszę w: K. Kizińska, Rola płci kulturowej w badaniach muzykologicznych – zarys pola badawczego muzykologii feministycznej, „Kultura i Edukacja” nr 1(94) 2013. 2 D. Gwizdalanka, Muzyka i płeć, Kraków 2001. 3 Warto zajrzeć do: Women and Music: A History, red. K.A. Pendle, Indiana University Press 2001, A History of Women in the West. Renaissance and Enlightenment Paradoxes, red. N. Zemon Davis, A. Farge, Cambridge, Londyn 1993; Baldauf-Berdes J.L., Women Musicians of Venice. Musical Foundations, 1525-1855. Revised Edition, Oxford 2004; Dunbar J.C., Women, Music, Culture. An Introduction, New York, London 2011; From Convent to Concert Hall. A Guide to Women Composers, red. S. Glickman, M. Furman Schleifer, Westport, Londyn 2003; Musi- cal Voices of Early Modern Women. Many-Headed Melodies, red. T. LaMay, Burlington 2004; Women and Music in Cross-Cultural Perspective, red. E. Koskoff, Westport 1987; Women Making Music. The Western Art Tradition, 1150-1950, red. J. Bowers, J. Tick, Urbana, Chicago 1987. 4 P. Moissala, Gender Negotiation of the Composer Kaija Saariaho in Finland: The Woman Composer as Nomadic Subject, [w:] Music and Gender, red. P. Moisala, B. Dimond, P. Moissala, Kajia Saariaho, University of Illinois 2009; P. Moissala, Kaija Saariaho, Urbana i Chicago 2009. 5 P. Moissala, Gender Negotiation..., op. cit., s. 166. 6 Ibidem, s. 167. 7 P. Moissala, Kaija Saariaho, op. cit., s. 4. Tłumaczenia wszystkich cytatów z języka angielskiego są mojego autorstwa. 8 Ibidem. 9 Ibidem, s. 4-5. 10 M. Citron, Gender and the Musical Canon, Cambridge 1993. 11 P. Moissala, Kaija Saariaho, op. cit., s. 8. 12 Ibidem, s. 6. 13 Ibidem. 14 M. Tabakiernik, L’amour de loin Kaiji Saariaho, „Res Facta Nova. Teksty o muzyce współczesnej”, tom 14 (23) 2013, s. 67. 15 S. Iitti, Kaija Saariaho: Stylistic Development and Artistic Principles, IAWM Journal 2001, [dostęp online 8.10.2016]. 16 N. Lebrecht, The Composer Kaija Saariaho On Sexism In Classical Music, mowa Kaiji Saariaho na Uniwersytecie McGill 3 listopada 2013, http://slippedisc.com/2013/11/the-composer- kaija-saariaho-on-sexism-in-classical-music/ [dostęp online 9.10.2016]. 17 M. Citron, op. cit. 18 A. Ross, Even The Score. Female composers edge forward, „The New Yorker” APRIL 29, 2013 ISSUE, HTTP://WWW.NEWYORKER.COM/MAGAZINE/2013/04/29/EVEN-THE-SCORE [dostęp online 10.10.2016]. 20.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2016/2017

8 PAŹDZIERNIKA 2016 7 STYCZNIA 2017 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA G. 18.00 G. 19.00 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 17.45 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 RICHARD WAGNER GIUSEPPE VERDI „TRISTAN I IZOLDA” „NABUCCO” obsada: Nina Stemme (Izolda), obsada: Liudmyła Monastyrska (Abigaille), Ekatierina Gubanova (Brangena), Jamie Barton (Fenena), Russell Thomas Stuart Skelton (Tristan), Evgeny Nikitin (Ismaele), Plácido Domingo (Nabucco), (Gorwenal), René Pape (Król Marek) Dmitrij Biełosielski (Zaccaria) dyrygent: Sir Simon Rattle dyrygent: James Levine reżyseria: Mariusz Treliński reżyseria: Elijah Moshinsky

22 PAŹDZIERNIKA 2016 21 STYCZNIA 2017 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA W KINIE ZORZA G. 19.00 G. 19.00 5 LISTOPADA 2016 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ G. 19.00 CHARLES GOUNOD WOLFGANG AMADEUS MOZART „ROMEO I JULIA” „DON GIOVANNI” obsada: Diana Damrau (Julia), Vittorio Grigolo (Romeo), Elliot Madore (Merkucjo), obsada: Hibla Gerzmawa (Donna Anna), Michaił Pietrenko (Ojciec Laurenty) Malin Byström (Donna Elvira), dyrygent: Gianandrea Noseda Serena Malfi (Zerlina), Rolando Villazón reżyseria: Bartlett Sher (Don Ottavio), Simon Keenlyside (Don Giovanni), Adam Plachetka (Leporello), Matthew Rose (Masetto), 25 LUTEGO 2017 Kwangchul Youn (Komandor) W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA dyrygent: Fabio Luisi G. 19.00 reżyseria: Michael Grandage W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 ANTONIN DVOŘÁK 10 GRUDNIA 2016 „RUSAŁKA” W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA obsada: Kristine Opolais (Rusałka), G. 19.00 Katarina Dalayman (Obca Księżniczka), 17 GRUDNIA 2016 Jamie Barton (Ježibaba), W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 Brandon Jovanovich (Książę), KAIJA SAARIAHO Eric Owens (Wodnik) dyrygent: Sir Mark Elder „L’AMOUR DE LOIN” reżyseria: Mary Zimmerman obsada: Susanna Phillips (Clémence), Tamara Mumford (Pielgrzym), Eric Owens (Jaufré Rudel) dyrygent: Susanna Mälkki reżyseria: Robert Lepage Kaija Saariaho L’amour de loin 21.

11 MARCA 2017 22 KWIETNIA 2017 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA G. 19.00 G. 19.00 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 GIUSEPPE VERDI PIOTR CZAJKOWSKI „TRAVIATA” „EUGENIUSZ ONIEGIN” obsada: Sonia Jonczewa (Violetta Valéry), obsada: Anna Netrebko (Tatiana), Michael Fabiano (Alfredo Germont), Elena Maksimowa (Olga), Thomas Hampson (Giorgio Germont) Aleksiej Dołgow (Leński), dyrygent: Nicola Luisotti Dmitrij Chworostowski (Oniegin), reżyseria: Willy Decker Štefan Kocán (Griemin) dyrygent: Robin Ticciati reżyseria: Deborah Warner 25 MARCA 2017 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA G. 18.00 13 MAJA 2017 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 17.45 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA WOLFGANG AMADEUS MOZART G. 18.30 „IDOMENEO” W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.15 RICHARD STRAUSS obsada: Elza van den Heever (Elettra), Nadine Sierra (Ilia), Alice Coote „KAWALER Z RÓŻĄ” (Idamante), Matthew Polenzani obsada: Renée Fleming (Marszałkowa), (Idomeneo), Alan Opie (Arbace) Elīna Garanča (Oktawian), Erin Morley dyrygent: James Levine (Sophie), Matthew Polenzani (Śpiewak), reżyseria: Jean-Pierre Ponnelle Marcus Brück (Faninal), Günther Groissböck (Baron Ochs) dyrygent: Sebastian Weigle reżyseria: Robert Carsen

Plan transmisji dotyczy trzech ośrodków: Filharmonii Łódzkiej, kina Kijów.Centrum w Krakowie i kina Zorza w Rzeszowie. Terminy mogą ulec zmianie. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

ORGANIZATORZY, SPONSORZY, PARTNERZY MECENAS SEZONU 2016/2017

ADRES al. Krasińskiego 34, 30-101 Kraków 12 433 00 33 www.kijow.pl

Budynek kina jest przystosowany do potrzeb INFORMACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW osób niepełnosprawnych. 12 433 00 33 Transmisje odbywają się w dużej sali kina [email protected] KIJÓW.CENTRUM. www.kijow.pl Sala otwierana jest 20 minut przed transmisją. (honorujemy karty płatnicze) Mile widziane stroje wieczorowe. SPRZEDAŻ BILETÓW GRUPOWYCH 503 021 901 [email protected] www.kijow.pl

MECENASI TRANSMISJI

PATRONI TRANSMISJI ADRES ul. 3 Maja 28, 35-030 Rzeszów 17 853 26 37 / [email protected] www.kinozorza.pl

REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 17 853 26 37 [email protected] www.kinozorza.pl (honorujemy karty płatnicze)

PATRONAT HONOROWY OBJĄŁ PREZYDENT MIASTA RZESZOWA WSPÓŁORGANIZATORZY

PATRONAT MEDIALNY WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina w porozumieniu z Apollo Film Sp. z o.o.

OPRACOWANIE PROGRAMU Magdalena Sasin

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Kristian Schuller/Metropolitan Opera Nicola-Frank Vachon Louise Leblanc

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 29 listopada 2016 r. L’AMOUR DE LOIN KAIJA SAARIAHO