Mapa Geośrodowiskowa Polski

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz GŁOWNO (591)

Warszawa, 2004 Autorzy: Maria Bierkowska**, Dariusz Grabowski**, Józef Lis**, Elżbieta Osendowska*, Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Małgorzata Truszel**, Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* − Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL”, 03-908 Warszawa, ul. Berezyńska 38 ** − Państwowy Instytut Geologiczny, 00-975 Warszawa ul. Rakowiecka 4

I. Wstęp (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 7 IV. Złoża kopalin (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopaliny (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 17 VII. Warunki wodne (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska) ...... 18 1. Wody powierzchniowe ...... 18 2. Wody podziemne ...... 19 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna)...... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec)...... 24 IX. Składowanie odpadów (D. Grabowski)...... 26 X. Warunki podłoża budowlanego (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 40 XII. Zabytki kultury (M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 44 XIII. Podsumowanie (M. Truszel, M. Bierkowska, E. Osendowska)...... 45 XIV. Literatura...... 46

I. Wstęp

Arkusz Głowno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wyko- nany w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie w 2003 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Głowno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” w Warszawie – Zakład w Łodzi (Bierkow- ska, Osendowska, 1997). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja…, 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do Instrukcji do- tyczącym wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Podstawowymi materiałami źródłowymi wykorzystanymi do opracowania mapy były: Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Głowno, szczegółowe doku- mentacje geologiczne złóż, gminne inwentaryzacje kopalin oraz inne materiały archiwalne i publikowane dotyczące zagadnień geologicznych, gospodarczych, sozologicznych i geogra- ficznych. Materiały te uzyskano w Urzędach Wojewódzkich w Łodzi i Delegaturze Urzędu Wojewódzkiego w Skierniewicach - Wydziale Ochrony Środowiska, w Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, Urzędach Miasta Stryków i Głowno, Urzędach Gmin oraz w Nadleśnic- twach. Wykaz ważniejszych, wykorzystanych opracowań i publikacji zamieszczono na końcu objaśnień. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego na szczeblu regionalnym i lokalnym. Dane dotyczące złóż zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Głowno określają następujące współrzędne geograficzne: 19°30` - 19°45` dłu- gości wschodniej i 51°50` - 52°00` szerokości północnej. W układzie administracyjnym obszar położony w obrębie arkusza należy do województwa łódzkiego i obejmuje w powiecie zgierskim w całości gminę Stryków oraz częściowo gminy: Nowosolna, Głowno, Zgierz

4 i Łódź, a na terenie powiatu łowickiego część gminy Dmosin powiatu łódzkiego wschodniego, Brzeziny i Dmosin.

Fig. 1 Położenie arkusza Głowno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Nizina Południowowielkopolska: 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska, 318.19 – Wysoczyzna Łaska; Nizina Środkowomazowiecka: 318.71 – Równina Kutnowska, 318.72 – Równina Łowicko-Błońska; Wzniesienia Południowomazowieckie: 318.81 – Wysoczyzna Bełchatowska, 318.82 – Wzniesienia Łódzkie, 318.84 – Równina Piotrowska

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (1998) przez środek tego terenu przebiega równoleżnikowo granica dwóch mezoregionów: Równiny Łowicko- Błońskiej i Wzniesień Łódzkich (Fig. 1). Wzniesienia Łódzkie należą do makroregionu Wzniesień Południowomazowieckich, zaś Równina Łowicko-Błońska leży już na obszarze makroregionu Niziny Środkowomazowieckiej. Wzniesienia Łódzkie związane są ze wzgó- rzami moren czołowych transgresywnych uformowanych w okresie zlodowacenia warty.

5 Równina Łowicko-Błońska stanowi płaski poziom denudacyjny. Budują ją osady piaszczyste stożków napływowych i rzecznych. Teren objęty arkuszem Głowno jest wyraźnie pochylony ku północy. Najbardziej wy- niesiona jest część południowo-zachodnia. Na skraju Lasu Łagiewnickiego występuje lokalne wyniesienie osiągające 249 m n.p.m. Najniższą wartość (119 m n.p.m.) notuje się w północ- no-zachodniej części obszaru arkusza. Oznacza to przewyższenie rzędu 130 m na odcinku 16 km. Klimat omawianego obszaru wykazuje cechy właściwe środkowoeuropejskiej odmianie strefy klimatycznej umiarkowanej, stanowiącej wypadkową wpływu klimatu kontynentalnego i atlantyckiego. Cechą charakterystyczną jest wielkość opadu średniorocznego z wielolecia, który w strefie krawędziowej Wzniesień Łódzkich wynosi 600 mm, a w północnej części obszaru - 550 mm. Średnie temperatury powietrza wynoszą: roku +7,5°C, lata (lipiec) +18°C, zimy (styczeń) -2,5°C. Dni z przymrozkami jest ponad 100, pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 60 - 75 dni, a okres wegetacyjny trwa 210 - 220 dni. Obszary leśne zajmują około 12 % powierzchni arkusza i zlokalizowane są w kilku rejonach: Głowno – Wola Błędowa – Domaradzyn, Szczawin, Ługi – Dobieszów – Imielnik, Lubowicka – Poćwiardówka – Wola Cyrusowa, Anielin – Grzmiąca. Gleby chronione (grunty klasy od I do IVa) zajmują około 60 % powierzchni arkusza. Są to gleby brunatne utworzone na glinach (głównie w środkowej części obszaru) oraz gleby czarne i szare występujące w okolicach: Głowna, Glinnika, Konarzewa i Besiekierza. Podstawową funkcją gospodarczą gmin położonych w obrębie arkusza Głowno jest rol- nictwo. Produkcja rolna rozwija się głównie w kierunku hodowlano-paszowym. Uprawiane są głównie zboża, ziemniaki i rośliny pastewne. Dominują gospodarstwa indywidualne. Ośrod- kiem przemysłowym jest miasto Głowno. Głównymi obiektami gospodarczymi są: Zakłady Produkcji Podzespołów do Samochodów „Mercedes Benz SA”, Zakłady Remontu Obrabiarek „Remo” i Zakłady Przetwórstwa Ziemniaczanego „Polfab”. Rozwinięty jest także przemysł spożywczy, odzieżowy, materiałów budowlanych oraz rzemiosło. W dzielnicy Osiny zlokalizowane jest gospodarstwo sadownicze i warzywnicze oraz zakład przetwórczy. Drugim mia- stem na terenie arkusza jest Stryków. Znajdują się tu Zakłady Produkcji Prefabrykatów i Ele- mentów Budowlanych, Spółdzielnia Chemiczna „Argon”, Spółdzielnia Pracy „Strykowianka” oraz kilka innych drobnych zakładów. Przez obszar objęty arkuszem przebiega: magistrala kolejowa Warszawa - Łódź - Ka- lisz, szosa E–12 z Warszawy do Łodzi oraz gęsta sieć utwardzonych dróg lokalnych. Znajduje się tu również odcinek Szczawin - Stryków - Nowostawy projektowanej autostrady A–2

6 Świecko - Terespol, oraz odcinek Sierżnia - Stryków - Wola Mąkolska projektowanej autostrady A–1.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Głowno została przedstawiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Głowno (Brzeziński, 1986, 1992). Analizowany teren znajduje się w obrębie dwóch dużych jednostek strukturalnych kompleksu cechsztyńsko-mezozoicznego: wału kujawskiego oraz niecki mogileńsko-łódzkiej. Umowna granica pomiędzy nimi, zgodna z granicą stratygraficzną, biegnie przez południo- wo-zachodną część arkusza (Fig. 2). Podłoże mezozoiczne tworzą głównie utwory jury górnej (Fig. 2), wykształcone tu jako: wapienie, wapienie oolitowe, organodetrytyczne, dolomityczne, margliste i dolomity oraz podrzędnie margle, mułowce i łupki margliste. Średnia miąższość jury górnej wynosi w tym rejonie około 800 m. W części południowo-zachodniej obszaru arkusza, w rejonie miejscowości Szczawin, Zelgoszcz, Kiełmina, Imielnik Nowy, Moskule, Klęk oraz w północno zachodniej części, w rejonie Kwilno - Feliksów występują osady kredowe. Kreda dolna reprezentowana jest przez piaskowce drobno- i różnoziarniste z glaukonitem, piaskowce z wkładkami syderytów, mułowce, iłowce oraz łupki ilaste i piaszczyste. W stropie utworów kredy dolnej występuje czterometrowa warstwa piaskowców kwarcowych z poziomem konkrecji fosforytowych. Miąższość zachowanych osadów dolnokredowych wynosi około 340 m. Kreda górna wy- kształcona jest jako seria marglisto-wapienna o miąższości około 130 m. Osady trzeciorzędu występują niemal na całej powierzchni arkusza za wyjątkiem niewielkich obszarów w rejonie Głowna i Niesułkowa. Odznaczają się monotonnym składem li- tologicznym, a jednocześnie dużą zmiennością facjalną. Utwory trzeciorzędowe reprezentowane są wyłącznie przez neogen. Osady miocenu to piaski drobnoziarniste, niekiedy ilaste lub pylaste, mułki i iły z wkład- kami węgla brunatnego. Miąższość ich jest zróżnicowana w zależności od konfiguracji podło- ża przedmioceńskiego i wynosi od 50 do 80 m, a w rejonie zaburzeń glacitektonicznych ponad 100 m. Utwory pliocenu, o miąższości od kilku do 40 m, reprezentowane przez: iły, mułki i piaski występują w formie płatów rozdzielonych w wyniku erozji. Obszar arkusza pokryty jest zwartym płaszczem utworów czwartorzędowych (Fig. 3). Miąższość ich jest bardzo zmienna i waha się od 19 m do 102 m. Uzależniona jest ona od

7 zróżnicowania morfologicznego podłoża i zaburzeń glacitektonicznych. Najmniejsze miąż- szości występują w północnej części arkusza oraz w rejonie wypiętrzeń glacitektonicznych osadów trzeciorzędowych. Największe miąższości spotyka się w strefie przykrawędziowej Wysoczyny Łódzkiej tj. w południowej i południowo zachodniej części arkusza.

Fig. 2 Położenie arkusza Głowno na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1977) Kreda górna: 1 – mastrycht górny, 2 – mastrycht dolny, 3 – kampan, 4 – koniak i santon, 5 – turon, 6 – cenoman i turon, 7 – cenoman, 8 – kreda dolna; Jura: 9 – jura górna, 10 – jura środkowa; Perm: 11 – perm górny; 12 – uskoki

Obserwuje się zróżnicowanie litologiczne osadów czwartorzędu. W części północnej przeważają osady lodowcowe, miejscami zastoiskowe, w części środkowej wodnolodowcowe i lodowcowe zaś w części południowej dominują utwory wodnolodowcowe o dużej miąższo- ści. Plejstocen reprezentowany jest przez utwory zlodowaceń południowo-, środkowo- i pół- nocnopolskich. Są to: piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski rzeczne i tarasów nadzalewo- wych, piaski i mułki jeziorne, iły i mułki zastoiskowe, piaski, żwiry i głazy moren czołowych, piaski i żwiry miejscami mułki kemów oraz stożków napływowych, gliny zwałowe, eluwia piaszczyste glin, mułki i piaski deluwialne, piaski eoliczne i piaski w wydmach.

Fig. 3 Położenie arkusza Głowno na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd – Holocen: 1-mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 2-piaski akumulacji eolicz- nej; Plejstocen: 3-piaski ze żwirami stożków napływowych; 4-lessy i gliny lessowate; 5-iły, mułki i piaski zastoiskowe; 6-piaski i żwiry ozów i kemów oraz rzecznolodowcowe; 7-gliny zwałowe i ich eluwia i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; 8-głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowomorenowej

W osadach czwartorzędowych jako kry występują utwory trzeciorzędu. Utwory te spotyka się w rejonach stref głębszych zaburzeń glacitektonicznych. Są to serie mułków i iłów. Osady holoceńskie to piaski rzeczne, namuły dolin rzecznych i zagłębień bezodpływo- wych oraz torfy.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Głowno udokumentowano 16 złóż piasków ze żwirami, piasków oraz glin (Przeniosło (red.), 2002), których charakterystykę gospodarczą oraz klasyfikację przedstawiono w tabeli 1. Pięć złóż: „Borówka”, „Kalinów” (stare), „Leonardów II”, „Leonardów III” i „Wilanów” zostało wybilansowanych ze względu na wyczerpanie zasobów i pogorszenie jakości kopaliny.

9 Szczegółowe informacje o udokumentowanych złożach zawarte są w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach, ściśle powiązanej z MGGP. Złoże glin zwałowych „Kalinów” (Załuski, 1997) zostało udokumentowane kartą reje- stracyjną. Zlokalizowane jest ono na wschód od starego złoża o tej samej nazwie, którego eksploatację zakończono w 1996 r. Zasoby złoża „Kalinów” wynoszą 68 tys. m3. Powierzch- nia złoża ma 6,22 ha, a miąższość pokładu glin zmienia się od 0,8 do 2,5 m i średnio wynosi 1,35 m. Złoże zalega pod nadkładem piasków i piasków pylastych o grubości 0,2 do 0,8 m średnio 0,4 m. Parametry jakościowe gliny kwalifikują ją do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej - cegły pełnej klasy 100 i wynoszą: zawartość ziarn margla o > 0,5 mm od 0,18 % do 0,44 %, średnio 0,33 %, woda zarobowa od 14,9 % do 18,6 %, średnio 16,1 %, skurczli- wość wysychania od 3,5 % do 5,8 %, średnio 4,3 %, a tworzywa ceramicznego po wypaleniu w temperaturze 950oC nasiąkliwość od 8,7 % do 11,5 %, średnio 9,35 %, wytrzymałość na ściskanie 9,04 MPa - 21,9 MPa, średnio 11,5 MPa. Złoże należy do konfliktowych, gdyż po- łożone jest na glebach chronionych. Iły plioceńskie, udokumentowane zostały w 1998 roku w złożu „Kiełmina” (Osendow- ska, 1998) wykorzystane mogą być do produkcji wyrobów cienkościennych ceramiki budowlanej. Powierzchnia złoża wynosi 0,9 ha. Pokład iłów, o średniej miąższości 10,6 m, zalega pod nadkładem humusu, piasków oraz piasków pylastych, wynoszącym średnio 1,4 m. Udo- 3 kumentowane zasoby w kategorii C1 wynoszą 108 tys. m . Parametry jakościowe iłów są na- stępujące: zawartość margla w ziarnach > 0,5 mm, wynosi maksymalnie 0,04 %, woda zarobowa 19,0-27,0 %, średnio 23,9 %, skurczliwość suszenia 6,0-8,1 %, średnio 6,9 %, a parametry tworzywa ceramicznego po wypaleniu w temperaturze 950oC wynoszą: wytrzymałość na ściskanie 21,3 MPa, nasiąkliwość 6,2-7,1 %, średnio 6,6 %, skurczliwość całkowita 5,6 %.

Gliny zwałowe w złożu „Sosnowiec” (Piętera, 1998) udokumentowane w kategorii C1. Powierzchnia złoża wynosi 4,4 ha, a miąższość pokładu glin waha się od 1,7 m do 4,7 m, średnio 4,1 m. Nadkład stanowi humus i piaski o grubości 0,2–1,0 m, średnio 0,4 m. Parame- try jakościowe gliny kwalifikują ją do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej – cegły peł- nej klasy 100 i wynoszą: zawartość ziarn margla o średnicy > 0,5 mm średnio 0,66 %, skurcz- liwość wysychania od 5,0 % do 6,1 %, średnio 5,3 %, woda zarobowa od 16,9 % do 21 %, średnio 18,5 %. Parametry jakościowe tworzywa ceramicznego po wypaleniu w temperaturze 950oC są następujące: wytrzymałość na ściskanie 16,17–21,28 MPa, średnio 18,03 MPa, skurczliwość wypalania 0,4–5,6 %, średnio 4,8 %.

10 Tabela 1

Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wydobycie Wiek geologiczno- Kategoria zagospo- Wykorzystanie Klasyfikacja Numer (tys. m3*, Przyczyny Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania darowania kopaliny złoża złoża na Nazwa złoża tys. ton) konfliktowości kopaliny litologiczno- (tys. m3*, ton) złoża mapie złoża surowcowego klasy klasy wg stanu na 31.12.2001 (Przeniosło, 2002) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Wyskoki pż Q 319 C1 + B Z 0 Skb, Sd 4 B L

3 Koźle p Q 348 C1* N 0 Skb, Sd 4 A -

5 Kalinów g(gc) Tr 68* C1 G 3* Scb 4 B GL

8 Leonardów I p Q 127 C1 G 40 Skb, Sd 4 A -

9 Zelgoszcz p Q 114 C1* N 0 Skb 4 A -

11 10 Stryków g(gc) Q 82* C1* Z 0 Scb 4 C GL, Z

12 Byszewy p Q 504 C1* Z 0 Sd 4 C K

13 Tymianka p Q 281 C1 G 4 Skb, Sd 4 A -

14 Józefów p Q 1667 C1 N 0 Skb, Sd 4 A -

15 Kiełmina g(gc) Tr 108* C1 N 0 Scb 4 A -

16 Kiełmina I p Q 263 C1 G 2 Skb, Sd 4 A -

17 Leonardów V p Q 693 C1 G 68 Skb, Sd 4 A -

18 Leonardów VI p Q 1823 C1 N 0 Skb, Sd 4 A -

19 Zelgoszcz I p Q 848 C1 N 0 Skb, Sd 4 A -

20 Zelgoszcz II p Q 908 C1 N 0 Skb, Sd 4 A -

21 Sosnowiec g(gc) Q 150* C1 G 4* Scb 4 A - Borówka g(gr) Q ZWB Kalinów g(gc) Tr ZWB

Rubryka 3: p – piaski, pż - piaski ze żwirem, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, g(gr) – gliny o różnym zastosowaniu Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd Rubryka 6: C1* – złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: G – złoże zagospodarowane, Z – złoże zaniechane, N – złoże niezagospodarowane, ZWB – złoże wykreślone z „Bilansu zasobów kopalin...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: 4 – złoże powszechne Rubryka 11: A – złoże małokonfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: Z – konflikt zagospodarowania terenu, K – ochrona krajobrazu, GL – ochrona gleb, L – ochrona lasów 12

Tabela 2 Charakterystyka złóż kruszywa naturalnego – podstawowe parametry jakościowe i górnicze kopaliny

Parametry górnicze Parametry jakościowe kopaliny Numer zawartość ziaren zawartość ziaren zawartość gęstość nasypowa siarka całkowita grubość miąższość złoża warunki o φ < 2 mm o φ < 4 mm pyłów w stanie w przeliczeniu na Nazwa złoża powierzchnia nadkładu złoża na hydrogeologicz- (φ < 2,5 mm)* (φ < 5 mm)* mineralnych zagęszczonym SO [m2] od – do (śr.) od – do (śr.) 3 mapie ne od – do (śr.) od – do (śr.) od – do (śr.) od – do (śr.) od – do (śr.) [m] [m] [%] [%] [%] [t/m3] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 woda na 4,4-11,5 1 Wyskoki 149 000 (0,67) głębokość 50,3-58,8 (66,9)* (2,2) brak danych – (9,9) 6,3-8,4 m 0,2-2,8 4,5-12,0 90,4-100 3 Koźle 27 290 suche – (2,1) (1,6) – (0,6) (8,5) (97,0) 2-10 8 Leonardów I 21 730 (0,35) suche (92,3) – (4,4) 1,75 – (6,4) 0,3-1,2 1,5-7,7 0,5-5,0 9 Zelgoszcz 14 412 suche (91,1) (4,18) 1,77 – (0,43) (4,8) (2,75) 13 0,2-5,0 20,2-27,5 87,9-99,3 90,9-99,8* 12 Byszewy 17 000 suche (2,6) 1,74 (0,79) (2,8) (23,5) (97) (98,81)* 0,0-1,5 3,5-8,5 75,5-97,2 2,1-5,61 1,61-1,75 13 Tymianka 19 960 suche – 0,18-0,20 (1,0) (6,0) (88,8) (3,4) (1,66) 0,5-1,5 10,0-12,0 14 Józefów 5 000 suche – – – – – (1,0) (11,0) 0,8-1,6 8,0-9,4 16 Kiełmina I 19 000 suche – – – – – (1,2) (8,7) 0-2,0 3,8-14,5 78,8-100 17 Leonardów V 61 500 suche – (3,9) – – (1,0) (10,2) (96,5) 0,2-1,5 13,5-14,8 92,6-97,8 18 Leonardów VI 74 050 suche – (5,1) – – (0,7) (14,1) (95,9) 0,2-0,4 90,0-100 2,4-6,8 1,46-1,62 19 Zelgoszcz I 54 834 (9,5) suche – – (0,3) (97,3) (5,6) (1,54) 0,3-1,25 6,6-15,95 95,0-99,8 0,8-5,0 1,62-1,75 20 Zelgoszcz II 47 771 suche – (0,18) (0,7) (11,4) (96,7) (3,1) (1,68)

Obydwa złoża należą do małokonfliktowych. Złoże „Stryków” (Zajerkoff, 1963) udokumentowane zostało w 1963 r. Powierzchnia jego wynosiła 15,95 ha, a miąższość pokładu glin waha się od 1,64–2,43 m, średnio 2,0 m i zalega pod nadkładem gleby i piasków o grubości 0,33–0,58 m, średnio 0,4 m. Surowiec – glina zwałowa wykorzystywany był do produkcji cegły pełnej w pobliskiej cegielni. Parame- try jakościowe gliny wynoszą: zawartość ziarn margla średnio 8,45 %, woda zarobowa śred- nio 15,05 %, skurczliwość suszenia 1,5–8,7 %, średnio 4,4 %. Aktualne zasoby wynoszą 82 tys. m3. Złoże to należy do bardzo konfliktowych ze względu na jego lokalizację w zasięgu gleb chronionych i zabudowy. Proponuje się wykreślenie tego złoża z bilansu zasobów (Moszczyńska, Kałuża, 1995). Czwartorzędowe piaski i piaski ze żwirem wykorzystywane są w budownictwie i drogownictwie. Na obszarze arkusza Głowno udokumentowano następujące złoża piasków: „Koźle” (Piętera, Kurowska, 1981). „Zelgoszcz” (Mikinka, 1986), „Byszewy” (Miziołek, Iwanowski, 1986), „Leonardów V” (Górajek, 2000), „Leonardów VI” (Górajek, 2001), „Zel- goszcz” (Mikinka, 1986), „Zelgoszcz I” (Osendowska, 1998), „Zelgoszcz II” (Piętera, 2001) oraz piasków ze żwirami: „Wyskoki” (Michalak, 1970), „Leonardów I” (Górajek, 1996). Pa- rametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopaliny złóż występujących na obszarze arkusza przedstawia tabela 2. Większość złóż kruszywa naturalnego jest małokonfliktowa z punktu widzenia ochrony środowiska, czyli możliwa do zagospodarowania bez większych ograniczeń. Jedynie złoże „Byszewy” należy do bardzo konfliktowych, ponieważ jest zlokalizowane na terenie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich oraz złoże „Wyskoki” należy do konfliktowych ze względu na kolizyjność z lasami ochronnymi. Klasyfikację złóż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczy i przetwórczy kopalin w obrębie arkusza Głowno nie jest rozwi- nięty na szerszą skalę. Istnieją tu trzy czynne cegielnie. Cegielnia Kalinów bazująca na złożu „Kalinów” czwartorzędowych glin zwałowych. Użytkownik nie ma koncesji na obecnie eksploatowane złoże (udokumentowane w 1989 r). Jest natomiast w posiadaniu koncesji na dru- gie złoże „Kalinów”, zlokalizowane w sąsiedztwie (udokumentowane w 1997 r.). Złoże należy do konfliktowych, gdyż położone jest na glebach chronionych. Stare złoże jest zrekultywowane. Wyrobisko wypełnione jest nadkładem z aktualnie eksploatowanego

14 złoża. Po wyrównaniu powierzchni i nawiezieniu warstwy gleby teren starego złoża „Kali- nów” został zaadoptowany na sad. Cegielnia Stryków należąca dawniej do Łódzkich Zakładów Ceramiki Budowlanej w Andrespolu wykorzystywała do produkcji glinę zwałową ze złoża „Stryków” zlokalizowa- nego w miejscowości Smolice. W 1993 roku eksploatacja została ukończona, a teren pogórni- czy przeznaczony na gminne wysypisko odpadów i tor Motocross. Cegielnia czynna jest jednak w dalszym ciągu. Obecny właściciel (spółka cywilna) wykorzystuje glinę zwałową wy- stępującą w rejonie miejscowości Sosnowiec. Eksploatacja kopaliny prowadzona jest niele- galnie, gdyż użytkownik nie posiada dokumentacji ustalającej zasoby i określającej parametry jakościowe gliny. Wyrobisko, w którym wydobywa się glinę zwałową dla potrzeb cegielni w niniejszym opracowaniu oznaczono jako punkt występowania kopaliny nr 2. Roczne wydobycie gliny wynosi 560 m3 i produkuje się z niej cegłę pełną klasy 100. Cegielnia Wilanów należąca do Łódzkich Zakładów Ceramiki Budowlanej w Andre- spolu jest czynna. Produkcja cegły oparta jest na surowcu (pyły dymnicowe) z elektrowni „Adamów” w woj. konińskim. W chwili obecnej cegielnia zastosowała docelową technologię produkcji opartą o odpady poelektrowniane, bez możliwości powrotu do zastosowania gliny zwałowej. Złoże „Wilanów” (Mikinka, 1970) wykorzystywane uprzednio w cegielni Wila- nów, zostało zaniechane i wybilansowane w roku 2002 (Przeniosło, 2002). Obecnie jest czę- ściowo zrekultywowane poprzez utworzenie ogródków działkowych. Gliny zwałowe udokumentowane w złożu „Borówka” (Miziołek, Popławski, 1986) z przeznaczeniem do produkcji kruszywa lekkiego - glinoporytu są wyeksploatowane. Obszar złoża jest zabudowany, a cegielnię zlokalizowaną w jego sąsiedztwie zlikwidowano. Złoże zostało wykreślone z bilansu. Eksploatacja kopalin okruchowych nie ma większego znaczenia w skali regionu. W kopalniach piasku: „Leonardowie I”, „Leonardowie V”, „Kiełmini I” oraz „Tymiance” wydobywane są niewielkie ilości kruszywa. Kopalina wykorzystywana jest w budownictwie ogólnym i drogownictwie na skalę lokalną. Wielkość wydobycia rocznego kształtuje się prze- ciętnie na poziomie około 100 tys. ton. Złoże „Leonardów I” ma ważną koncesję do 13.06.2009 r. i wyznaczony obszar górni- czy o powierzchni 21 730 m2 oraz teren górniczy o powierzchni 38 763 m2. Złoże „Leonardów II” graniczące bezpośrednio ze złożem „Leonardów I” zostało skre- ślone z bilansu zasobów w roku 1997. Złoże „Leonardów III” zostało wykreślone z bilansu zasobów w roku 1999. W tym sa- mym roku zostało przekształcone koncesją nr OS.VII-7512/1/26/99 w złoże „Leonardów IV”,

15 którego eksploatacja została zakończona w 2000 r. W sąsiedztwie złoża „Leonardów IV” w 2003 roku zostało zatwierdzone złoże „Leonardów V” koncesją ważną do 31.12.2005 r. z wyznaczonym obszarem górniczym o powierzchni 61 500 m2 oraz terenem górniczym o powierzchni 64 570 m2. Złoże „Kiełminia I” ma ważną koncesję do 31.12.2015 r i wyznaczony obszar górniczy o powierzchni 19 900 m2 oraz teren górniczy o powierzchni 31 350 m2. Złoże „Tymianka” ma ważną koncesję do 31.12.2004 r i wyznaczony obszar górniczy o powierzchni 19 960 m2. oraz teren górniczy o powierzchni 34 320 m2. Złoże „Byszewy” (Miziołek, Iwanowski, 1986) zostało zaniechane. Wyrobisko powsta- łe po wydobyciu kopaliny jest niemal całkowicie zrekultywowane poprzez wypełnione pyła- mi dymnicowymi z Elektrociepłowni Łódź IV (Mikinka, Parchimowicz, 1976). Rekultywacja powinna zakończyć się w 2003 roku. Złoże to kwalifikuje się do wykreślenia z bilansu (Moszczyńska, Kałuża, 1995). Eksploatacja złoża „Wyskoki” (Michalak, 1970) została zaniechana w 1982 r. na skutek braku zgody Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych - Łódź (zachodnia część złoża znajduje się pod lasami ochronnymi). Wschodnia część złoża jest bezpowrotnie stracona, wybu- dowano tu bowiem betonowe zbiorniki na odpady z Zakładów Przemysłu Ziemniaczanego „Polfab” w Głownie.

Złoże „Zelgoszcz” (Piętera, 1995; Mikinka, 1986) udokumentowano w kategorii C1. Jest to złoże rezerwowe, niekonfliktowe. Do rozpoczęcia eksploatacji przygotowują się pry- watni przedsiębiorcy, właściciele złóż: „Zelgoszcz I”, „Zelgoszcz II”. Złoże „Zelgoszcz I” zo- stało udokumentowane w 1998 roku w kategorii C1, a złoże „Zelgoszcz II” udokumentowane zostało w kategorii C1 w 2001 roku.

Złoże „Koźle” (Piętera, Kurowska, 1981) udokumentowano w kategorii C1. Nielegalna eksploatacja została zaniechana około 3-4 lata temu. Obecnie złoże znów jest bezprawnie eksploatowane (na dość dużą skalę) przez okolicznych mieszkańców. Wielkość wydobycia jest trudna do ustalenia. Na obszarze złoża znajduje się wyrobisko o wymiarach 200 m x 140 m i głębokości 1 m do 2,5 m, częściowo zarośnięte. Stan zasobów wg bilansu na dzień 31.XII.2001 r. wynosi 348 tys. ton i nie uwzględnia wielkości nielegalnego poboru kopaliny. Złoże jest mało konfliktowe. W rejonie Zarąbowa prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa naturalnego (piasków) przez okoliczną ludność.

16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopaliny

Obszar perspektywiczny to obszar występowania skał, które mają cechy kopaliny, a geologiczno-górnicze warunki wydobycia nie wykluczają możliwości ich eksploatacji. Pro- gnozy dotyczą natomiast obszaru występowania kopalin w ramach perspektywicznej jednost- ki surowcowej z wyłączeniem obiektów i obszarów prawnie chronionych lub pokrytych za- budową komunalną i przemysłową. Obszary prognostyczne upoważniają do projektowania prac geologiczno-poszukiwawczych i rozpoznawczych, dla których określono zasoby w kategorii. D1. Obszary perspektywiczne i prognostyczne w granicach arkusza Głowno wyznaczono na podstawie analizy budowy geologicznej, opracowań złożowych (Poprawski, Zajerkoff, 1970; Moszczyńska-Kałuża, 1995) oraz punktów występowania kopaliny. Na arkuszu Głowno wyznaczono jeden duży obszar perspektywiczny piasków oraz pia- sków i żwirów w rejonie Leonardów - Zelgoszcz oraz mniejsze w okolicach Zarębowa i Niesułkowa o znaczeniu lokalnym. Pierwszy z wymienionych obszarów wydzielono opiera- jąc się na udokumentowanym złożu „Zelgoszcz” i „Leonardów I – III” oraz wykonanych przez Transprojekt wkopach (Kasprzyk, Cygan, 1996). Obszar perspektywiczny w rejonie Zarębowa wytypowano na podstawie przeprowadzonych wierceń pod kątem poszukiwań utworów piaszczysto-żwirowych i prowadzonej obecnie nielegalnej eksploatacji (Lemiesz, Kędzierska, 1981). Niezadowalające wyniki wierceń (brak utworów piaszczysto-żwirowych) zdyskwalifikowały obszar pod kątem wystąpienia kruszywa grubego. Wykazały natomiast zaleganie zwartego płata utworów piaszczystych. Brak badań jakości kopaliny nie pozwoliło na wyznaczenie obszaru prognostycznego. Podobnymi kryte- riami kierowano się przy wyznaczeniu obszaru perspektywicznego w rejonie Niesułkowa. Obszary perspektywiczne w rejonie Zarębowa i Niesułkowa, mimo swej niewielkiej powierzchni i zasobów stanowią pewne zabezpieczenie lokalne w ten rodzaj kopaliny. Obszary prognostyczne wyznaczono jedynie dla piasków i to o znacznie ograniczonych powierzchniach (Tabela 3). Trzy miejsca występowania potencjalnych złóż piasków w rejonie Zelgoszczy wytypowano na podstawie opracowania S. Kasprzyka i K. Cygana (1996), w którym między innymi określono granice występowania kopalin, które mają być wykorzystane w trakcie realizacji budowy projektowanej autostrady A—2. Powierzchnie wystąpień kopaliny są niewielkie od 2,4 ha do 6,75 ha, średnie miąższości piasków od 6,0 m do 6,5 m. Zasoby szacunkowe obszarów prognostycznych wynoszą od 280 do 789 tys. ton. Wyniki ba- dań zestawiono w tabeli 3.

17 Analiza dostępnych materiałów nie pozwala na wyznaczenie obszarów perspektywicz- nych lub prognostycznych kopalin ilastych. Prace geologiczno-poszukiwawcze prowadzone na obszarze arkusza Głowno dały moż- liwości wyznaczenia obszarów negatywnego rozpoznania piasków oraz piasków i żwirów, które znajdują się głównie w jego środkowej i południowej części (okolice Zarębowa, Stry- kowa, Niesiółkowa, Dobieszkowa). Natomiast w okolicach Sosnowca wyznaczono obszary negatywnego rozpoznania glin (Frankiewicz, 1982; Iwanowski, Jochemczak, 1986; Kędzier- ska, Balwierz, 1979; Kędzierska, 1980; Kwapisz, 1966; Parachimowicz, 1985; Poprawski, Zajerkoff, 1970; Załoba, 1981).

Tabela 3

Wykaz obszarów prognostycznych

Wiek Średnia Średnia Po- kompleksu grubość Zasoby Numer grubość Zastoso- wierzch- Rodzaj litologicz- kompleksu w kat. obszaru Parametry jakościowe nadkła- wanie ko- nia kopaliny no- surowco- D na mapie du 1 paliny [ha] surowcowego tys. ton [m] wego od - do [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 pp - 90,4 - 100 % wsk. piaskowy 77,4 - 94,8 I 4,5 p Q 1,0 6,0 486 Sd zaw. pyłów min. 1,0 - 5,0 % pp - 100 % wsk. piaskowy 79,1 - 88,2 II 6,75 p Q 2,5 6,5 789 Sd zaw. pyłów min. 2,5 - 4,5 % pp - 83,52 - 100 % wsk. piaskowy 51,4 - 80,0 III 2,4 p Q 3,5 6,5 280 Sd zaw. pyłów min. 4,0 - 80, % Rubryka 3: p – piasek Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 5: pp – punkt piaskowy (zawartość ziarn o φ < 2,0 mm), wsk. piaskowy – wskaźnik piaskowy Rubryka 9: Sd – kruszywo drogowe

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Trzon sieci hydrologicznej tworzą prawe dopływy Bzury: Moszczenica i Mroga z Mro- życą. Odwodnienie omawianego obszaru odbywa się w kierunku północnym i północno- zachodnim, a więc ku pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Przez środek terenu biegnie dział wodny III rzędu rozdzielający dwa dorzecza: Moszczenicy i Mrogi. Ten sam rząd mają linie

18 wododziałowe w północno-wschodniej części (Zlewnia Borówki) i południowo-zachodniej części obszaru (Zlewnia Bzury). Cały obszar arkusza Głowno należy do zlewni Wisły. Wszystkie przebadane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska rzeki na tym terenie prowadzą wody pozaklasowe. Systematycznymi pomiarami objęte są: Moszcze- nica (2 punkty pomiarowe), Mrożyca (1 punkt) oraz Mroga (2 punkty). Wskaźnikami dekla- sującymi wody są wysokie zawartości fosforu, fosforanów, fenolów i zawiesin oraz miano Coli (Raport o stanie..., 2002). W strefie krawędziowej Wzniesień Łódzkich występują liczne źródła i wycieki. Niektó- re ze źródeł zostały obudowane i są ujmowane dla potrzeb miejscowej ludności np. w Do- bieszkowie, Skoszewach Starych i Byszewie. Na obszarze arkusza Głowno brak jest więk- szych zbiorników wód powierzchniowych. Jedynie wskutek spiętrzenia wód na rzece Mrodze i Moszczenicy powstały zbiorniki małej retencji służące potrzebom rekreacji.

2. Wody podziemne Użytkowe poziomy wodonośne występujące na obszarze arkusza związane są głównie z piętrem czwartorzędowym, a tylko lokalnie z piętrami trzeciorzędu i jury (Bierkowska, Błaszczyk, 1984, 1989). Prawie wszystkie istniejące studnie wiercone (192 otwory) eksploatują wody z utworów czwartorzędowych. Utwory wodonośne zalegają tu na głębokości od 3 do 60 m p.p.t., prze- ciętnie od 20 do 30 m. Najpłycej od 3 do 10 m występują w części północnej (teren Równiny Mąkolskiej) oraz wzdłuż obrzeżeń dolinnych, najgłębiej od 50 do 60 m w strefach moren czo- łowych (południowo-zachodnia część obszaru). Wydajności eksploatacyjne poszczególnych studni są zróżnicowane od 0,6 do 70 m3/h, przeciętnie wynoszą od 30 do 40 m3/h. Wody z utworów czwartorzędu należą do wód miękkich i średniotwardych (twardość ogólna od 1,4 do 6,1 mval/dm3). Barwa ich wynosi od 2 do 20 mg Pt/dm3, sporadycznie 25 mg Pt/dm3. Mineralizacja jest niewielka, kształtuje się w granicach od 200 do 300 mg/dm3. i tylko w jednym przypadku (ujęcie Józefów) osiąga wartość 1604 mg/dm3. Zawartość żelaza i manganu, pochodzenia naturalnego, z reguły przekracza dopuszczalne normy dla wód pit- nych i wynosi od 0,7 do 3,0 mg/dm3 Fe i od 0,12 do 0,35 mg/dm3 Mn (badania wody z lat 1980-1995). Zaznaczyć należy, że analizy z lat wcześniejszych wykazują dużo mniejsze za- wartości w/w składników (do 0,5 mg/dm3 Fe i poniżej 0,1 mg/dm3 Mn). Zawartość chlorków wynosi przeciętnie 5-15 mg Cl/dm3, zawartość siarczanów jest bardziej zróżnicowana od 7 do 3 320 mg SO4/dm . Zawartość amoniaku, azotynów i azotanów jest niska i nigdzie nie przekracza dopuszczalnych norm. Największym użytkownikiem wód z utworów czwartorzędu są miasta Głowno (53 studnie) i Stryków (23 studnie). Ponadto na terenie arkusza znajduje się

19 19 wodociągów wiejskich oraz 20 ujęć zaopatrujących w wodę zlewnie mleka, leśniczówki i drobne zakłady przemysłowe. Pozostałe studnie należą do prywatnych użytkowników. Po- bór z nich wody na potrzeby gospodarcze jest zazwyczaj bardzo mały i przeciętnie wynosi od 1 do 2 m3/24 h. Studnie gospodarskie rozmieszczone są bardzo nierównomiernie, głównie w Swędowie (42 studnie).

Fig. 4 Położenie arkusza Głowno na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym; 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym; 5 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym. Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: Subniecka Warszawska–215, trzeciorzęd (Tr); Subniecka War- szawska (część centralna)–215A, trzeciorzęd (Tr); Zbiornik Krośniewice - Kutno–226, jura górna (J3); Zbiornik Do- lina Chruślina–227, czwartorzęd (Q); Niecka Łódzka–401, kreda dolna (K1); Zbiornik Stryków–402, jura górna (J3); Zbiornik międzymorenowy Brzeziny - Lipce Reymontowskie–403, czwartorzęd (Q); Koluszki - Tomaszów–404, jura górna (J3) Na obszarze arkusza znajduje się siedem studni głębinowych ujmujących wody z utworów czwartorzędowych o wydajności od 53 do 79 m3/h w następujących miejscowo- ściach: Kębliny, Koźle, Zelgoszcz, Nowosławy, Sosnowiec, Warszewice i Dobieszków.

20 Wody z utworów trzeciorzędowych ujmowane są sporadycznie. Na obszarze arkusza zarejestrowano jedynie 5 ujęć ujmujących do eksploatacji mioceński poziom wodonośny. Głębokość zalegania poziomu wodonośnego wynosi od 25 do 51 m p.p.t. Wydajności eksploatacyjne wynoszą od 2,4 do 37 m3/h. Wody należą do średniotwardych, o mineralizacji od 192 do 314 mg/dm3. Zawartość żelaza i manganu jest wysoka i wynosi odpowiednio od 1,0 do 4,8 mg Fe/dm3 i od 0,13 do 0,35 mg Mn/dm3. Zawartość chlorków, siarczanów, amoniaku, azotanów i azotynów jest niska i nigdzie nie przekracza dopuszczalnych norm. Na obszarze arkusza ujmowane są także wody szczelinowe z jurajskiego piętra wodo- nośnego. Wydajności studni ujmujących wody tego poziomu są bardzo zróżnicowane i zmieniają się od 10 do 220 m3/h. Najważniejsze studnie czerpiące wody z piętra jurajskiego znajdują się w Strykowie i Bogini. Ponadto w południowo-zachodniej części - rejon Łodzi - występuje dolnokredowy poziom wodonośny. Kolektorem są tu piaski i piaskowce. Jest to poziom korzystny do eksploatacji, ale nie jest on ujmowany w obrębie arkusza. Na obszarze arkusza Głowno występują trzy główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990). Są to: szczelinowo–porowy zbiornik górnojurajski Stryków nr 402 i Koluszki - Tomaszów nr 404 oraz porowy zbiornik czwartorzędowy Brzeziny - Lipce Reymontowskie nr 403 (Fig. 4).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 591-Głowno zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji łódzkiej. Część I. 1:100 000” (Lis, Pasieczna 1998) – opróbowanie w siatce 1x1 km.

21 Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po- bierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesie- wane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowane gęstości opróbowania (1 próbka na około 25 km2 oraz 1 próbka na około 1 km2) nie są dostateczne do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka prze- wyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 4).

22 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawartości Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (median) w glebach na arkuszu (median) w glebach na w glebach obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporządze- 4) nie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 591-Głowno arkuszu 591-Głowno dowanych Polski Metale N=151 N=151 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-8 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6-62 23 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 6-126 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 1 2 Cu Miedź 30 150 600 2-11 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-6 2 3 Pb Ołów 50 100 600 3-21 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,18 <0,05 <0,05 23

Ilość badanych próbek gleb z arkusza 591-Głowno w poszczególnych grupach zanie- 1) czyszczeń grupa A As Arsen 151 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 151 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 151 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 150 1 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia Cd Kadm 151 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar- Co Kobalt 151 dy wynikające ze stanu faktycznego, 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta- Cu Miedź 151 wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Ni Nikiel 151 użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów prze- Pb Ołów 151 mysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 151 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 591-Głowno do poszczegól- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 nych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 150 1

Przeciętne wartości arsenu, kadmu, miedzi i rtęci w glebach arkusza są identyczne z wartościami przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco niższe wartości median zanotowano dla baru, chromu, cynku, kobaltu, niklu i ołowiu. Pod względem zawartości metali, 150 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono tylko gleby w punkcie nr 59, zlokalizowanym w centrum Strykowa, w którym zawartość cynku wykracza poza normę dla obszarów poddanych ochronie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

24 F i g .

Z t r a o n w i e e c j

z a y r s k z u c z s z e a n ) i

a glebpierwiast kami promieniotwórcz 25 ymi (naosirz ę dn yc h -opissiatki kilome-

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 40 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 40 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 20 nGy/h. Omawiany arkusz budują utwory charakteryzujące się generalnie niską radioaktywnością. Są to m.in. plejstoceńskie gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, mułki i mady rzeczne, utwory rozlewiskowo – jeziorne. W północnej części profilu zachodniego występują nieco podwyższone wartości dawki promieniowania gamma, co związane jest z występowaniem w północno-zachodniej części arkusza plejstoceńskich utworów piaszczystych stożków napływowych.. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 0,5 do około 5 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 0,5 do około 2 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo- wisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte Ustawie o odpadach oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczegól- ne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach, przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Ponadto w przypadkach nie ujętych aktami prawnymi zaproponowano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria prze- strzenne, nawiązujące do istniejących praktycznych warunków lokalizowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować wyróżnionych typów składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb,

26 − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania: przyrodnicze, geośrodowiskowe lub infrastrukturalne; − tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające jednak naturalnej warstwy izolacyjnej (w tych rejonach składowiska odpadów mu- szą posiadać sztuczną barierę izolacyjną dla dna i skarp obiektu, wykonaną z odpowiednich materiałów gruntowych lub syntetycznych); − tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, niewyłączonych z możliwości lokalizowania składowisk odpadów, zazna- czono także te wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, po ocenie i zaprojektowaniu odpowiednich barier izolacyjnych (gruntowych lub syntetycznych). Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów ( N, K, O); − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczno- ści publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają- ce z występowania zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie obszarów objętych wymienionymi ograniczeniami warunkowymi będzie wymagało ustaleń z odpowiednimi władzami oraz zgodności z dokumentami planistycznymi dotyczą- cymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 5).

27 Tabela 5 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej

Typ Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej współczynnik miąższość [m] rodzaj gruntów składowiska filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 . 10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 5); − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jedno- rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawiane na Planszy B. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (Tabela 6) wykorzystano przy tworzeniu wydzieleń na mapie. Profile te przedstawiają budo- wę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej występują- cej pod utworami izolującymi. Wybrane (z zamieszczonych w tab. 6) otwory, (których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano rów- nież na MGP - plansza B. Na obszarze arkusza Głowno rejony wyłączone całkowicie z lokalizowania składowisk odpadów obejmują: − zwartą i gęstą zabudowę miejską Głowna (w części północno-wschodniej) i Strykowa (w części centralnej) oraz wiejską Bratoszewic; − dna dolin Mrogi i Mrożycy (w części wschodniej) oraz Moszczenicy (w części po- łudniowo-zachodniej) i ich dopływów wypełnione piaskami rzecznymi i utworami organicznymi, które tworzą powierzchnie tarasów zalewowego i nadzalewowego (1- 2 m powyżej lustra wody); − większe obniżenia terenu wypełnione utworami organicznymi (torfami, namułami), na ogół podmokłe;

28 − rejon akumulacji piaszczystych osadów stożków napływowych, pocięty licznymi kanałami, gdzie pierwszy poziom wód występuje bardzo płytko (0-2 m p.p.t.); − duże kompleksy leśne (o powierzchni > 100 ha) występujące głównie w części pół- nocno-wschodniej i południowo-wschodniej. Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych składowisk, jako obszary potencjalne dla składowania odpadów analizowano te rejony, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste (spełniające wymagane kryteria przepuszczalności – tabela 5), a ich strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze do takich gruntów zaliczono gliny zwałowe. Wszystkie wyróżnione obszary preferowane do lokalizowania składowisk spełniają warunki dla lokalizacji wyłącznie składowisk odpadów obojętnych, ponieważ naturalną barierą geologiczną są gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (odpowiadające prawdopodobnie zlodowaceniu Warty) o średniej miąższości około 10 m, dla których współczynnik filtracji przyjmuje się nie mniejszy niż 10-7m/s. Lokalnie w części północno-wschodniej i południo- wo-środkowej średnia miąższość omawianych glin zwałowych wzrasta do około 15 m. Osady zastoiskowe, które mogą spełniać kryteria odpowiednie dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż obojętne, odsłaniają się na powierzchni jedynie w części północno-wschodniej, ale znajdują się w obszarze bezwzględnego zakazu lokalizowania składowisk (w granicach zabudowy miasta Głowno). W obrębie wyznaczonych potencjalnych obszarów wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań składowania odpadów na podstawie istniejących warunkowych ograni- czeń lokalizowania składowisk, które obejmowały: − rejony w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miast Głowno i Stryków oraz miejscowości gminnej Bratoszewice; − fragmenty obszaru chronionego krajobrazu „Dolina Mrogi i Mrożycy” (w części północnej i wschodniej) oraz Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich wraz z otuliną (w części południowej); − obszar wysokiej ochrony (OWO) w obrębie GZWP nr 403 (zbiornik międzymore- nowy Brzeziny-Lipce Reymontowskie) oraz obszary najwyższej ochrony (ONO) w obrębie GZWP nr 401 (Niecka Łódzka) i 404 (zbiornik Koluszki-Tomaszów) (Kleczkowski, 1990) obejmujące południową, środkową i północno-wschodnią część arkusza Głowno;

29 − tereny w obrębie udokumentowanych złóż glin ceramiki budowlanej: „Kalinów” (na południe od Głowna) i „Sosnowiec” (na południowy-zachód od Strykowa); − pojedyncze obiekty chronione: zabytkowe i przyrodnicze. Z glin zwałowych, stanowiących naturalną warstwę izolacyjną dla potencjalnych skła- dowisk odpadów obojętnych, zbudowana jest wysoczyzna polodowcowa. W części północnej, wschodniej i środkowej powierzchnia wysoczyzny jest mało urozmaicona (nachylenia rzadko przekraczają 2-3º); w części południowej i zachodniej przeważa powierzchnia falista (o na- chyleniach dochodzących do 5º). Generalnie wysoczyzna polodowcowa jest rozcięta dolinami rzecznymi na kilkanaście płatów, a jej stoki są silnie zdenudowane. Na omawianym obszarze wykonano około 330 otworów hydrogeologicznych i badaw- czych oraz ponad 100 znacznie płytszych otworów surowcowych (głównie podczas dokumen- towania złóż kruszywa naturalnego). Najlepiej udokumentowane pod względem geologicznym są okolice miast i większych miejscowości, które z reguły znajdują się w obrębie obszaru o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów. Zmienność geologiczną w obszarach preferowanych pod lokalizowanie składowisk dokumentowało jedynie około 50 głę- bokich otworów wiertniczych. Warunki izolacyjności podłoża zgodne z wymaganiami dla składowisk odpadów obo- jętnych wyznaczono w obszarach, gdzie odpowiednia miąższość glin zwałowych jest udoku- mentowana profilem otworu wiertniczego lub przekrojami geologicznymi. Zmienne właściwości izolacyjne podłoża, wyznaczono tam, gdzie: − gliny zwałowe są przykryte utworami przepuszczalnymi (przeważnie piaskami wodnolodowcowymi lub eluwiami piaszczystymi), których miąższości nie przekra- czają 2,5 m; − miąższość warstwy izolacyjnej jest niewielka (do 4 m), a poniżej występuje gruby kompleks warstw przepuszczalnych, który na ogół jest równocześnie poziomem wodonośnym. Na obszarze arkusza Głowno naturalne warunki ochrony jakości wód podziemnych są znacznie zróżnicowane. Główne użytkowe piętro wodonośne w utworach czwartorzędowych, poza dolinami rzecznymi, znajduje się na większości obszaru na głębokości 15-50 m i jest izolowane od powierzchni terenu warstwą glin zwałowych ze zlodowaceń środkowopolskich (o średniej miąższości 10-15 m). W tych rejonach wyznaczono średni i niski stopień zagroże- nia tych wód. Natomiast w obrębie dolin rzecznych Mrogi, Mrożycy i Moszczenicy, z uwagi na płytsze występowanie użytkowego piętra wodonośnego (<15 m) i brak jakichkolwiek

30 utworów izolujących, występuje wysoki stopień zagrożenia dla wód tego poziomu. Wody użytkowego piętra trzeciorzędowego, występujące głównie w części północnej na głębokości 15-50 m pod nadkładem glin zwałowych miąższości do 40 m, znajdują się w rejonach niskiego stopnia zagrożenia. W rejonach bardzo niskiego stopnia zagrożenia znajdują się wody użytkowego piętra jurajskiego (występujące na głębokości 50-100 m), wykorzystywane w części północno-zachodniej i środkowej (okolice Strykowa) badanego obszaru. Wody te są izolowane od wpływów powierzchniowych miąższą (ponad 50 m) warstwą glin zwałowych i trzeciorzędowych iłów pstrych (Szczerbicka i Meszczyński, 2002). Obszary wyznaczone do składowania odpadów i posiadające naturalną warstwę izolacyjną znajdują się w zdecydowanej przewadze w obrębie rejonów bardzo niskiego, niskiego i średniego stopnia zagrożenia. Jedynie fragmenty tych obszarów, usytuowane na północ i południe (pomiędzy dolinami Mrogi i Mrożycy) od Głowna oraz na południe i zachód od Strykowa, są w rejonie wysokiego stopnia zagrożenia wód podziemnych. Dlatego najdogodniejszych miejsc do lokalizowania potencjalnych składowisk odpadów należy szukać przede wszystkim w odpowiedniej odle- głości od wspomnianych miast. Litologia i miąższość glin zwałowych, stanowiących warstwę izolacyjną, są zróżnico- wane. Generalnie największe miąższości – od około 11 m (otwór 41) do ponad 25 m (otwory 33 i 34) stwierdzono w obszarach wyznaczonych w części południowo-wschodniej. Znaczna miąższość glin w tych obszarach jest wynikiem bezpośredniego występowania dwóch pozio- mów morenowych – pochodzących z dwóch stadiałów zlodowacenia środkowopolskiego (prawdopodobnie Odry i Warty). Poziom młodszy składa się glin bardziej piaszczystych niż gliny poziomu starszego, a w strefie przypowierzchniowej (do głębokości 2-2,5 m) jest w wielu miejscach zwietrzały. Nieco mniejsze miąższości – rzędu kilkunastu metrów – mają gliny odsłaniające się w części południowej (na południe od Strykowa) i środkowo- wschodniej (na południe od Głowna) oraz południowo-zachodniej (okolice Moskul i Imielni- ka). Miejscami w obrębie tych glin występują warstwy piasków i żwirów (otwory 26 i 29) obniżające własności izolacyjne utworów spoistych. Maksymalną miąższość glin zwałowych – 60 m – stwierdzono w okolicach Lubowidza (środkowo-wschodnia część). Tylko w dwóch przypadkach stwierdzono występowanie glin zwięzłych (otwór 33) lub iłów zastoiskowych bezpośrednio pod glinami zwałowymi (otwór 31) – w pobliżu tych miejsc można przeprowa- dzić szczegółowsze rozpoznanie geologiczne pod kątem ewentualnej lokalizacji składowiska odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Omówione obszary preferowane do lokalizacji składowisk, pomimo znacznej miąższości utworów słaboprzepuszczalnych, mają jednak istotne ograniczenia warunkowe – znajdują się w strefach ONO i OWO GZWP nr 401, 403

31 i 404 oraz w granicach Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich i obszaru chronionego krajobrazu. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów w omówionych obszarach będzie więc wymagała odpowiednich uzgodnień z lokalnymi władzami administracyjnymi. Na połu- dniowy-zachód od Strykowa znajduje się wyrobisko (glinianka) powstałe w wyniku działal- ności kopalni glin ceramiki budowlanej „Sosnowiec”. Po zakończeniu działalności wydobywczej kopalni glinianka może zostać wykorzystana jako miejsce lokalizacji składowiska odpa- dów (po wykonaniu badań geologiczno-inżynierskich i odpowiednim zabezpieczeniu dna i skarp obiektu). Miąższości glin zwałowych ze zlodowacenia Warty, stanowiących naturalną warstwę izolacyjną, występujących między Strykowem a Głownem są również zróżnicowane – od kilku metrów (otwór nr 11) w pobliżu Strykowa do kilkunastu metrów (otwór 9) na północ od Strykowa oraz w okolicach Bratoszewic (otwory 12 i 14). W jednym z otworów (nr 13) wy- stępują dwa poziomy glin zwałowych (Odry i Warty) o łącznej miąższości 40 m. W tych obszarach w wielu miejscach najmłodsza glina jest przykryta cienką (do 2,5 m) warstwą osadów wodnolodowcowych. Analiza wykonanych przekrojów geologicznych (Brzeziński, 1986, 1992; Szczerbicka i Meszczyński, 2002) wskazuje, że warstwa glin ze zlodowacenia Warty ma bardzo zmienną miąższość na krótkich odcinkach, co powoduje konieczność wykonania szczegółowych badań geologicznych i geologiczno-inżynierskich poprzedzających wybór od- powiedniego miejsca na lokalizację składowiska odpadów. Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych wyznaczone w sąsiedztwie Strykowa i Bratoszewic mają dodatkowe warunkowe ograniczenie infrastrukturalne związane z terenami miejskimi. Na wschód od miejscowości Bratoszewice znajduje się wyrobisko (glinianka), które po za- kończeniu eksploatacji złoża glin ceramicznych „Kalinów” i zamknięciu cegielni, znajdującej się bezpośrednio przy wyrobisku, może być rozpatrywane jako potencjalne miejsce pod skła- dowisko odpadów obojętnych. Najsłabsze rozpoznanie pod względem geologicznym mają obszary wyznaczone w części północnej i północno-wschodniej. Mała ilość otworów wiertniczych, zwłaszcza w części środkowo-północnej, wskazuje, że występujące tu gliny zwałowe zlodowacenia Warty mają miąższości od około 5 m (otwór 6) do około 10 m (otwory: 2, 3 i 7), maksymalnie kilkanaście metrów (otwór 5). Obszar wyznaczony w części północno-wschodniej ma dodatkowe warunkowe ograniczenia dla lokalizacji składowisk, które są związane z konieczno- ścią odsunięcia składowiska od obszaru miasta Głowno oraz ze strefą OWO wyznaczoną dla GZWP nr 403.

32 Na obszarach nadających się do lokalizacji składowisk odpadów, ale nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej, znajduje się wiele wyrobisk powstałych w wyniku eksploatacji licznych złóż kruszywa naturalnego. Największe nagromadzenie piaskowni i żwirowni występuje na północ od wsi Kiełmina (część południowo-zachodnia), na obszarach złóż udokumentowanych w obrębie wzgórz czołowomorenowych. Po zakończeniu działalności wydobywczej kopalń i odpowiednim zabezpieczeniu dna i ścian bocznych tych wyrobisk, mogą one zostać wykorzystane do lokalizacji ewentualnych składowisk odpadów obojętnych. Nie powinno się składować w tych wyrobiskach odpadów niebezpiecznych lub innych niż niebezpieczne i obojętne, ponieważ są to tereny zaburzone glacitektonicznie (Brzeziński, 1986, 1992). Pod ewentualne wykorzystanie dla celów składowania odpadów innych niż obojętne można przeznaczyć piaskownie na równinie sandrowej istniejące w sąsiedztwie miasta Stry- ków (3 wyrobiska) oraz na południe od Głowna, ale tylko pod warunkiem wykonania odpowiednich sztucznych barier ochronnych. W podsumowaniu można stwierdzić, że dotychczasowe dane geologiczne i hydrogeolo- giczne wskazują, iż obszary najkorzystniejsze (głównie ze względu na odpowiednią miąż- szość naturalnej bariery geologicznej) do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych znajdu- ją się w części południowej, wschodniej i środkowej. Jednocześnie obszary te mają istotne ograniczenia warunkowe (ochrona wód podziemnych, ochrona przyrody, ochrona standardu życia ludzkiego – bliskość zwartej i gęstej zabudowy miejskiej), które mogą utrudnić i znacznie wydłużyć procedury związane z otworzeniem nowego składowiska odpadów. Obszary wyznaczone w części północno-środkowej i środkowej (na północ od Strykowa), które nie mają takich ograniczeń, są z kolei słabo udokumentowane pod względem geologicznym. Pewne przesłanki wskazują jednak, że w tych obszarach również można spodziewać się korzystnych warunków geologicznych, dlatego wydaje się, że główne poszukiwania terenów pod lokalizację przyszłych składowisk odpadów obojętnych powinny zostać skierowane w te właśnie rejony, zwłaszcza, że stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodono- śnego jest tu niski i bardzo niski. Drugą możliwością dla nowych inwestycji związanych ze składowaniem odpadów jest wybór najwłaściwszego spośród licznych wyrobisk poeksploata- cyjnych, ale będzie to możliwe dopiero po zakończeniu działalności wydobywczej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektować zakres badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo-

33 wiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, któ- rych wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary mogą być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Innym elementem nie- zwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy.

Tabela 6

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów preferowanych pod lokalizację składowisk odpadów Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Miąższość Profil geologiczny jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu na warstwy izo- cyjną numer otwo- mapie do- lacyjnej [m p.p.t.] ru kumenta- strop cyjnej B [m] zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Glina 4,0 Pył BH 1 8,0 Piasek pylasty 4,0 28,0 1,8 5910296 22,0 Glina zwałowa 28,0 Piasek średni Q 0,0 Glina piaszczysta CAG 3,5 Glina piaszczysta z pojedyn- 2 8,9 3,5 b.d. 64406 czymi otoczakami 8,9 Piasek drobny Q 0,0 Piasek gruby 1,9 Glina piaszczysta BH 3 4,0 Glina piaszczysta + otoczaki 10,6 12,5 3,0 5910257 12,5 Piasek gruby 16,2 Glina piaszczysta Q 0,0 Gleba BH 4 0,3 Piasek drobny 2,0 0,7 0,7. 5910129 2,5 Glina piaszczysta Q

34 Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Miąższość Profil geologiczny jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu na warstwy izo- cyjną numer otwo- mapie do- lacyjnej [m p.p.t.] ru kumenta- strop cyjnej B [m] zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Piasek drobny 1,5 Glina piaszczysta BH 5 4,8 Glina zwałowa z otoczakami 17,2 18,7 3,5 5910107 18,7 Piasek średni 20,3 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba BH 0,5 Glina piaszczysta 6 5,5 6,0 b.d. 5910039 3,0 Glina zwałowa 6,0 Piasek drobny Q 0,0 Glina zwałowa 8,8 Piasek gruby 9,2 Glina zwałowa 11,2 Glina zwałowa piaszczysta 12,0 Glina zwałowa BH 17,0 Glina zwałowa piaszczysta 7 8,8 8,8 8,4 5910222 18,2 Glina zwałowa 20,0 Glina pylasta 21,0 Glina zwałowa 25,7 Piasek średni 28,4 Ił 28,8 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek pylasty, drobny BH 8 1,0 Glina zwałowa 7,0 8,0 1,8 5910090 8,0 Piasek drobny 10,5 Glina Q 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa 1,9 Glina piaszczysta BH 9 8,4 Glina zwałowa 17,1 18,1 2,8 5910203 17,5 Pył 18,1 Piasek drobny 20,4 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba BH 0,5 Piasek różny 10 9,8 10,8 b.d. 5910034 1,0 Glina zwałowa 10,8 Piasek drobny Q 0,0 Glina BH 11 2,0 Piasek gliniasty 2,0 5,0 5,0 5910168 5,0 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek drobny gliniasty BH 12 2,5 Glina zwałowa piaszczysta 14,5 17,0 9,3 5910216 10,0 Glina zwałowa 17,0 Piasek drobny Q 0,0 Glina piaszczysta BH 13 5,0 Glina zwałowa 40,0 40,0 12,3 5910103 40,0 Piasek drobny Q BH 0,0 Glina 14 16,0 16,0 b.d. 5910324 16,0 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek drobny BH 1,0 Piasek drobny gliniasty 15 5,3 7,3 b.d. 5910040 2,0 Glina 5,5 Glina piaszczysta 7,3 Piasek średni Q

35 Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Miąższość Profil geologiczny jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu na warstwy izo- cyjną numer otwo- mapie do- lacyjnej [m p.p.t.] ru kumenta- strop cyjnej B [m] zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Glina pylasta BH 16 2,0 Glina zwałowa 25,5 25,5 2,0 5910309 25,5 Piasek średni Q 0,0 Glina piaszczysta 3,2 Piasek drobny BH 17 4,0 Piasek pylasty 3,2 16,0 2,5 5910201 12,0 Pył piaszczysty 16,0 Piasek pylasty Q 0,0 Gleba 0,3 Glina BH 18 6,4 Glina zwałowa 10,9 12,0 12,0 5910329 11,2 Piasek różny 14,5 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,5 Glina 8,5 Piasek drobny BH 10,0 Piasek średni 19 8,0 12,7 12,7 5910151 12,7 Piasek średni 13,0 Piasek drobny, pylasty 15,0 Piasek średni 17,0 Piasek średni, pylasty Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta BH 4,0 Glina zwałowa piaszczysta 20 15,5 16,0 7,0 55910157 8,0 Glina zwałowa z otoczakami 16,0 Piasek drobny 18,0 Pył Q 0,0 Nasyp BH 21 0,5 Glina 4,0 4,5 4,5 5910143 4,5 Piasek z otoczakami Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta BH 22 5,2 Glina zwałowa 10,7 11,0 2,0 5910033 9,7 Muły 10,4 Żwir średni Q 0,0 Gleba 0,3 Piasek pylasty 1,5 Piasek gliniasty BH 23 2,7 Glina piaszczysta + otoczaki 5,7 10,1 b.d. 5910032 8,4 Otoczaki 9,1 Glina zwałowa z otoczakami 10,1 Piasek drobny Q BH 0,0 Glina piaszczysta 24 4,0 4,0 4,0 5910118 4,0 Piasek ilasty Q 0,0 Gleba 0,5 Glina z otoczakami 8,0 Glina piaszczysta BH 25 10,0 Glina zwałowa z otoczakami 60,5 61,0 11,0 5910161 31,0 Glina zwałowa piaszczysta 33,0 Glina zwałowa z otoczakami 61,0 Piasek pylasty Q 0,0 Glina piaszczysta BH 3,2 Otoczaki w glinie 26 3,2 5,0 5,0 5910183 4,5 Piasek gliniasty 6,0 Otoczaki z piaskiem Q

36 Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Miąższość Profil geologiczny jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu na warstwy izo- cyjną numer otwo- mapie do- lacyjnej [m p.p.t.] ru kumenta- strop cyjnej B [m] zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba 0,3 Piasek gliniasty, zapylony BH 1,8 Glina piaszczysta 27 17,2 23,0 23,0 5910006 10,0 Glina zwałowa 19,0 Piasek pylasty z domieszką gliny 23,0 Piasek średni Q 0,0 Pył gliniasty 1,7 Glina piaszczysta BH 8,5 Glina zwałowa 28 14,3 19,8 19,8 5910308 16,0 Piasek pylasty 19,4 Piasek pylasty zagliniony 20,0 Piasek średni gliniasty Q 0,0 Glina piaszczysta BH 29 3,5 Piasek pylasty 3,5 3,5 1,8 5910311 6,2 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba piaszczysta CAG 0,5 Piasek drobny, pylasty 30 8,2 b.d. b.d. 64275 2,0 Glina zwałowa z otoczakami 10,2 Piasek różny Q 0,0 Gleba 0,3 Glina BH 31* 3,0 Piasek 11,1 11,8 3,9 5910158 3,4 Ił 11,8 Piasek drobny Q 0,0 Piasek różny ze żwirem 2,2 Glina zwałowa BH 32 14,8 Piasek gliniasty 12,6 14,8 6,0 5910004 15,6 Piasek średni ze żwirem 19,7 Piasek różny ze żwirem Q 0,0 Gleba 0,3 Glina ilasta BH 4,0 Glina zwałowa 33* 27,7 28,0 4,0 5910104 25,0 Glina ilasta 28,0 Piasek drobny gliniasty 31,0 Piasek drobny Q 0,0 Glina piaszczysta BH 5,0 Glina zwałowa 34 25,0 25,0 10,0 5910113 25,0 Piasek średni gliniasty 27,0 Glina zwałowa Q 0,0 Nasyp 0,7 Glina zwałowa 14,5 Piasek różny, gliniasty 17,0 Piasek różny ze żwirem i otocza- BH 35 kami 13,8 32,9 32,9 5910162 20,0 Otoczaki z piaskiem 22,0 Piasek różny z otoczakami 25,0 Piasek gruby z otoczakami 30,0 Piasek gruby ze żwirem Q 0,0 Glina piaszczysta 2,0 Glina zwałowa 7,0 Glina ciężka BH 36 14,0 Żwir 14,0 30,5 30,5 5910163 18,0 Glina ciężka 20,0 Otoczaki 24,0 Żwir z otoczakami Q

37 Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Miąższość Profil geologiczny jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu na warstwy izo- cyjną numer otwo- mapie do- lacyjnej [m p.p.t.] ru kumenta- strop cyjnej B [m] zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Glina piaszczysta 2,0 Glina zwałowa 7,0 Glina piaszczysta 12,0 Żwir z otoczakami BH 16,0 Glina zwałowa z otoczakami 37 12,0 29,5 29,5 5910159 24,0 Piasek różny z otoczakami i żwi- rem 28,0 Otoczaki z piaskiem 32,0 Piasek różny z otoczakami i żwi- rem Q 0,0 Glina piaszczysta 4,0 Piasek różny z otoczakami BH 6,0 Glina 38 4,0 20,5 7,4 5910333 20,5 Piasek różny 22,5 Piasek 23,6 Pył Q 0,0 Gleba 0,4 Piasek średni ze żwirem BH 1,1 Glina piaszczysta 39 4,9 6,0 b.d. 5910005 6,0 Piasek różny ze żwirem 7,0 Żwir z otoczakami 10,0 Glina Q 0,0 Glina piaszczysta BH 4,0 Piasek 40 4,0 27,0 4,6 5910211 5,0 Glina piaszczysta 27,0 Piasek gruby Q 0,0 Gleba piaszczysta CAG 0,3 Glina piaszczysta 41 11,0 b.d. b.d. 64361 7,0 Glina zwałowa 11,3 Piasek b. drobny i drobny Q 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta BH 42 16,0 Piasek drobny, lekko gliniasty 15,7 32,5 32,5 5910174 18,0 Piasek różny z otoczakami 32,5 Piasek drobny Q Objaśnienia: BH – Bank HYDRO; CAG - Centralne Archiwum Geologiczne; b.d. – brak danych Q - czwartorzęd *- otwory wiertnicze zlokalizowane również na MGP - plansza B Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Głowno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Szczerbicka, Maszczyński, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyj- mując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych,

38 − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na mapie warunków podłoża budowlanego wydzielono dwa podstawowe rodzaje ob- szarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy warunków wyłączono obszar Parku Krajo- brazowego Wzniesień Łódzkich, tereny lasów ochronnych, tereny rolnicze z glebami wysokich klas bonitacyjnych (od I do IVa). Do obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa zaliczono obszary występo- wania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów sypkich średniozagęszczonych i zagęszczonych, gdzie głębokość do wody gruntowej przekracza 2 metry. Warunki te występują na całej wysoczyźnie zbudowanej z glin zwałowych, mało skonsolidowanych zlodowaceń środkowopolskich, stadiału Warty, piasków lodowcowych i wodnolodowcowych. Do skomplikowanych warunków geochemicznych zalicza się strefy zaburzeń glacitektonicznych, gdzie głównie jako kry występują utwory trzeciorzędu w rejonie miejscowości Szczawin. Są to obszary w południowo-zachodniej części arkusza. W przypadku, gdy chcemy budować wymagane jest wykonanie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

39 Do rejonów o warunkach geologiczno-inżynierskich niekorzystnych zaliczono grunty słabonośne tj. grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i miękkoplastyczne, grunty sypkie i luźne. Rejony te występują głównie w północnej części arkusza, związane są z obniżeniami i dolinami, w których występują luźne piaski, namuły i pyły. Obszary płytkiego występowa- nia wód gruntowych od 0 do 2 m występują w rejonie Równiny Mąkolskiej (północna część arkusza) oraz w dolinach rzecznych i zagłębieniach bezodpływowych. W rejonach Modrzewia, Moskuli, Dobrej tereny wysoczyzny mają lokalnie spadki po- wyżej 12 %.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Głowno jest zasobny w obiekty i obszary przyrodnicze podlegające prawnej ochronie. Większą cześć obszaru zajmują gleby chronione (grunty klasy od I do IVa). Są to gleby brunatne utworzone na glinach (głównie w środkowej części obszaru) oraz gleby czarne i szare występujące w okolicach Głowna, Glinnika, Konarzewa i Besiekierza. W dolinie rzek zwłaszcza Mrożycy i Morgi występują najmłodsze gleby hydromorficzne tzw. glejowe, mur- szowe - wytworzone z torfów wysokich i niskich. Ośrodki letniskowe to wieś Cesarka, Dobieszków, Skoszewy i Kębliny. Lasy zajmują około 12 % powierzchni arkusza i zlokalizowane są w kilku rejonach: Głowno – Wola Błędowa – Domaradzyn, Szczawin, Ługi – Dobieszków – Imielnik, Lubowi- dza – Poćwiardówka – Wola Cyrusowa, Anielin – Grzmiąca. W zdecydowanej większości są to lasy ochronne. Główną ich funkcją jest ochrona: drzewostanów uszkodzonych na skutek działalności przemysłu, bądź położonych w odległości do 10 km od miast liczących ponad 50 000 tysięcy mieszkańców, drzewostanów nasiennych oraz powierzchni doświadczalnych. Lasy te pełnią również funkcję wodochronną. Są one poważnie zmienione w stosunku do stanu pierwotnego. Wpłynęło na to ich użytkowanie, niekiedy rabunkowa gospodarka, a także zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i obniżający się wciąż poziom wód gruntowych. Na obszarze opisywanego arkusza istnieją następujące formy ochrony przyrody: park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, cztery rezerwaty przyrody oraz pomniki przyrody żywej (Tabela 7). Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, którego fragment wraz z otuliną występuje w południowo-zachodniej części arkusza, został utworzony w 1996 roku na powierzchni 10 748 ha. Na terenie parku występują interesujące formy rzeźby – doliny, jary, parowy – oraz fragmenty lasów naturalnych i wartościowe obiekty przyrodnicze.

40 W wschodniej części arkusza (tereny gmin: Głowno, Dmosin i Brzeziny) znajduje się fragment obszaru chronionego krajobrazu Mrogi i Mrożycy, który powstał w 1997 roku na powierzchni 16 660 ha. W zachodniej części mapy (tereny gmin: Zgierz, Stryków) znajduje się obszar chronionego krajobrazu – Centralny Zespół Krajobrazowy woj. łódzkiego (OchK) – o powierzchni 29 287 ha, który powstał w 1987 roku. Obszar ten wyróżnia się dużą lesistością i ma ogromne znaczenie rekreacyjne dla mieszkańców aglomeracji łódzkiej. W wschodniej części mapy znajduje się fragment zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Górnej Mrożycy” utworzonego w 1998 roku. Ochronie podlega tutaj malownicza dolina me- andrującej Mrożycy ze źródłami i łąkami oraz bogata flora – m.in. lasy bagienno-olszowe. Na obszarze tego zespołu występują głębokie parowy, źródła, zabagnienia, głazy narzutowe oraz istniejąca szata roślinna (m.in. buk na granicy zasięgu). W południowo-zachodniej części arkusza Głowno projektuje się utworzenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Nad Łagiewniczanką”. Rezerwat leśny „Zabrzeźnia” zlokalizowany koło Głowna, o powierzchni 27,61 ha, utworzony został w 1984 roku dla ochrony fitocenoz grądowych i bogatej flory. Rezerwat leśny „Grądy nad Moszczenicą” położony w zachodniej części arkusza, o powierzchni 42,14 ha, zatwierdzony został w 1994 roku, gdzie przedmiotem ochrony są lasy liściaste, dębowo – grabowo – lipowe z udziałem jodły pospolitej. W południowej części arkusza znajdują się dwa rezerwaty krajobrazowo-leśne. Na pół- noc od Dobieszkowa znajduje się rezerwat krajobrazowo-leśny „Struga Dobieszkowska”, o powierzchni 37,65 ha, powołany w 1990 r. Ochronie podlega naturalny krajobraz strumienia śródleśnego z istniejącymi formami morfologicznymi oraz naturalne zbiorowisko łęgu i grą- du. W okolicach Janiszowa utworzono w 2000 roku rezerwat krajobrazowo-leśny „Parowy Janiszowskie”, o powierzchni 41,66 ha, obejmujący ochroną las bukowy z kompleksem ero- zyjnych paranów, charakterystycznych dla strefy krawędziowej Wzniesień Łódzkich. Na uwagę zasługują liczne pomniki przyrody. Są to najczęściej grupy drzew lub pojedyncze drzewa. Do najcenniejszych należą: dąb, wiąz oraz grupa topoli białych w Woli Błę- dowej, dwie topole czarne w Smolicach, dwadzieścia cztery drzewa (jesiony wyniosłe, kasztanowce zwyczajne, lipy i klon) - tworzące aleję w parku podworskim w Osse, osiem drzew (dęby szypułkowe, białodrzewy, buk, jesion) w Bratoszewicach i topola czarna w Zelgoszczy. Wykaz istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody, zespołów przyrodniczo- krajobrazowych i pomników przyrody zawiera tabela 7.

Fig. 6 Położenie arkusza Głowno na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch- Falniowska, 1999) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym i jego numer: 21M–obszar Puszczy Pilickiej; 2 – biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 3 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym i jego numer: 11K–Obszar Puszczy Bolimowskiej; 4 – biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym; 5 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 39k–Bzury, 40k–Słudwi, 42k–Rawki; System CORINE 6 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim, o powierzchni powyżej 100 ha: 269–Dolina Bzury, 269a–Stawy Rybne Walewice, 274–Stawy Łowicz Mysłaków, 283–Stawy Rybne Psary, 284–Stawy Rybne Okręt i Rydwan, 288– Puszcza Bolimowska.

Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu L.p. Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Głowno L – „Zabrzeźnia” 1 R Głowno (przedmieście) 1985 Zgierz (27,61) Zgierz L – „Grądy nad Moszczenicą” 2 R Swędów 1994 Zgierz (42,04)

42 Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu L.p. Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Stryków L, K – „Struga Dobieszkowska” 3 R Dobieszków 1990 Zgierz (37,65) Dmosin L, K – „Parowy Janiszowskie” 4 R Janinów 2000 Łódź Wschód (41,66) Głowno Pż 5 P Karnków 1991 Zgierz dąb szypułkowy Głowno Pż 6 P Glinnik 1985 Zgierz dąb szypułkowy Pż Głowno 5 jesionów wyniosłych, lipa drobno- 7 P Domaradzyn 1985 listna, klon pospolity, Zgierz 3 kasztanowce pospolite Głowno Pż 8 P Głowno - Rynek 1991 Zgierz dąb szypułkowy Głowno Pż 9 P Głowno, ul. Łódzka 2 1993 Łódź Wschód dąb szypułkowy Pż Zgierz 2 modrzewie europejskie, jesion wy- 10 P Kębliny 1990 niosły, kasztanowiec biały, 2 dęby Zgierz szypułkowe Stryków Pż aleja drzew pomnikowych: 11 P Osse 1985 10 jesionów, 4 kasztanowce, Zgierz klon pospolity, 9 lip drobnolistnych Pż Stryków wiąz szypułkowy, kasztanowiec zwy- 12 P Wola Błędowa 1985 czajny, 3 dęby szypułkowe, Zgierz 5 jesionów wyniosłych Głowno Pż 13 P Bratoszewice 1990 2 dęby szypułkowe, buk pospolity, Zgierz jesion wyniosły, 4 białodrzewy Stryków Pż 14 P Zelgoszcz Nr 73 1991 Zgierz topola czarna - obwód 520 cm Stryków Pż 15 P Smolice Nr 17 1991 Zgierz topola czarna - obwód 490 cm Stryków Pż 16 P Smolice Nr 21 1991 Zgierz topola czarna - obwód 460cm Stryków Pż 17 P Klęk 1990 3 dęby szypułkowe, jawor, Zgierz lipa drobnolistna Stryków Pż 18 P Dobra - Ośrodek Zdrowia 1991 Zgierz dąb szypułkowy - obwód 370 cm Pż Dobra (cmentarz przyko- Stryków 19 P 1991 2 kasztanowce zwyczajne białe - ścielny) Zgierz obwód 320 i 305 cm Głowno Pż 20 P Niesiółków - GS 1990 3 lipy drobnolistne, 3 klony pospolite, Zgierz wiąz szypułkowy

43 Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu L.p. Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Nowosolna Pż 21 P Modrzew 1993 Łódź Wschód 2 dęby szypułkowe Stryków Pż 22 P Dobieszów 1991 Zgierz klon pospolity - obwód 390 cm Stryków Pż 23 P Dobieszów 1993 5 lip drobnolistny, Zgierz dąb szypułkowy Nowosolna Pż 24 P Byszewy 1985 2 dęby szypułkowe, Łódź Wschód 2 buki pospolite Miasto Łódź „Nad Łagiewniczanką” 25 Z Łódź * Łódź Wschód (100,0) Brzeziny „Górna Mrożyca” 26 Z Brzeziny 1998 Łódź Wschód (105,0) Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, Z - zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * - obiekt projektowany (proponowany przez służby ochrony przyrody) Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L- leśny, K - krajobrazowy rodzaj pomnika przyrody: Pż - przyrody żywej W skład zieleni urządzonej wchodzą ogródki działkowe w Strykowie, Głownie i Łodzi- Wilanowie. Na arkuszu Głowno skałami glebotwórczymi są luźne utwory czwartorzędowe pochodzenia polodowcowego tj. piaski, żwiry, gliny oraz mułki i iły. Mimo, iż obszar arkusza Głowno posiada wartościowe walory przyrodnicze, nie uwzględniono ich w koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998) oraz w programie CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999) (Fig. 6).

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków na obszarze arkusza Głowno należą wczesnośredniowieczne grodziska w okolicy Starych Skoszew i Smolic oraz grodzisko-stożkowate, obronne w Głow- nie o nieustalonym wieku. Najwcześniej notowane są zabytki sakralne takie jak: późnogotycki kościół w Brato- szewicach (XV-XVI wiek), drewniane kościoły z XVII i XVIII wieku w: Strykowie, Koźlu, Niesułkowie, Skoszewach Starych oraz kościół w Dobrej i Osinach z XIX wieku. Z zabytków architektury i urbanistyki należy wymienić zespoły domów (XVIII-XIX wiek) w Strykowie, Głownie i Kęblinach oraz zespoły pałacowo-dworskie z przełomu XIX i XX wieku w Bratoszewicach (posiadłość Rzewuskich zbudowana w stylu francuskiego re- nesansu), Byszewach, Osse, Woli Błędowej i Osinach.

44 Na omawianym obszarze istnieje kilkanaście parków wiejskich o różnym stopniu za- chowania. Ochroną konserwatorską objęto park w Bratoszewicach o powierzchni 23 ha oraz Kęblinach o powierzchni 1,25 ha. Chronione parki podworskie i przypałacowe znajdują się w miejscowościach: Domaradzynie, Dobieszkowie, Klęku, Osse, Woli Błędowej i Glinniku. Miejsca pamięci narodowej znajdują się w: Dobrej - pole bitwy z Powstania Stycznio- wego upamiętnione obeliskiem i kwaterą grobów powstańczych na miejscowym cmentarzu, w Głownie oraz obeliski ku czci żołnierzy poległych w bitwie nad Bzurą w Koźlu i Stryko- wie. W miejscowości Młynek-Ługi znajduje się pomnik Gloria Victis poświęcony Marii Pio- trowiczowej, zamordowanej w tym miejscu w 1863 r.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Głowno aktualnie jest udokumentowanych 17 złóż kopalin pospolitych. Są to złoża kruszywa naturalnego oraz glin zwałowych o znaczeniu lokalnym. W obrębie arkusza prowadzone były liczne prace geologiczno-rozpoznawcze, mające na celu udokumentowanie złóż kruszywa naturalnego i surowców ilastych. Badania potwierdziły brak występowania tych kopalin w większych ilościach oraz niską ich jakość. Potencjalne zasoby perspektywiczne kruszywa naturalnego dobrej jakości są na arkuszu Głowno niewielkie. Wy- znaczono trzy obszary prognostyczne i trzy perspektywiczne. Wobec słabej jakości kopaliny może mieć ona zastosowanie jedynie w drogownictwie na nasypy oraz w budownictwie lokalnym. Wydobycie z czynnych obecnie na arkuszu kopalni zaspokaja istniejące potrzeby. Także czynne cegielnie w Kalinowie, Strykowie i Wilanowie w pełni zabezpieczają potrzeby mieszkańców. Obszary przekształcone i zdegradowane eksploatacją kopalin z udokumentowanych złóż, jak również z licznie występujących nielegalnych punktów jej wydobycia powinny być na bieżąco rekultywowane. Przykładem dobrze prowadzonej rekultywacji jest złoże surow- ców ilastych w Kalinowie, gdzie wyrobiska są zasypywane na bieżąco nadkładem i obsadzo- ne drzewami owocowymi oraz krzewami lub też zmienia się przeznaczenie terenów poeks- ploatacyjnych (np. składowiska odpadów, tor Motocross - złoże „Stryków”, „Wyskoki”, za- budowa miejska - złoże „Borówka”). Na obszarze arkusza Głowno tereny posiadające naturalną warstwę izolacyjną, którą stanowią gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, można wykorzystać wyłącznie do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Większe tereny predysponowane ze wzglę- dów budowy geologicznej do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych wyznaczono głównie w części północnej, wschodniej i środkowej. Na znacznej części wyznaczonych tere-

45 nów lokalizowanie składowisk podlega ograniczeniem wynikającym z ochrony przyrody i zbiorników wód podziemnych oraz bliskości zwartej i gęstej zabudowy mieszkalnej. Rozpo- znanie budowy geologicznej pozwala stwierdzić, że tereny najkorzystniejsze do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych są związane z częścią południowo-wschodnią i wschod- nią, w których miąższość warstwy izolacyjnej, złożonej często z dwóch poziomów glin zwa- łowych, dochodzi lokalnie do 60 m. Mniejsze (do około 20 m) miąższości warstw glin zwa- łowych stwierdzono w częściach południowo-zachodniej i środkowej, natomiast najmniejsze (do kilkunastu m) w części północnej. Generalnie miąższość warstwy izolacyjnej jest dosyć zmienna nawet na niewielkich odcinkach, dlatego przy wyznaczaniu konkretnego miejsca pod budowę przyszłego składowiska, należy wykonać dodatkowe badania geologiczno- inżynierskie. Obszar objęty arkuszem Głowno posiada szczególne walory krajobrazowe predysponu- jące go do rozwoju turystyki i wypoczynku dla pobliskiej aglomeracji łódzkiej. Głównym wodonośnym poziomem użytkowym są wody w piaszczystych utworach czwartorzędowych, a także lokalnie w piaszczystych utworach miocenu i jury. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin wchodzących w obręb arkusza winien być ich zrównoważony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnic- twie i wykorzystaniu walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno - wypoczynko- wych. Działania władz lokalnych powinny skupić się na: budowie oczyszczalni ścieków, jed- noczesnej realizacji budowy wodociągów i kanalizacji, odnowie systemów retencjonujących wodę oraz budowie małych elektrowni wodnych, instalowaniu urządzeń redukujących zanieczyszczenia na wszystkich emitorach pyłów i gazów, budowie bezpiecznych składowisk od- padów oraz zakładów utylizujących odpady, preferowaniu rolnictwa ekologicznego i biody- namicznego (szczególnie w obszarze Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich i Obszarach Chronionego Krajobrazu), ograniczeniu i właściwym stosowaniu środków ochrony roślin.

XIV. Literatura

BIERKOWSKA M., BŁASZCZYK J., 1984 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, arkusz Łódź. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIERKOWSKA M., BŁASZCZYK J., 1989 – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Pol- ski. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIERKOWSKA M., OSENDOWSKA E., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Głowno. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

46 BRZEZIŃSKI H., 1986 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Głowno. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BRZEZIŃSKI H., 1992 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Głowno. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. (red.), 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. FRANKIEWICZ C., 1982 – Sprawozdanie z wyników prac geologiczno-poszukiwawczych za złożem kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) dla celów drogowych w miejsco- wości Rokitnica. Archiwum UW, Łódź.

GÓRAJEK K., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Leonardów I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GÓRAJEK K., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Leonardów V”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warsza- wa.

GÓRAJEK K., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Leonardów VI”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa 2002 r. IWANOWSKI K., JOCHEMCZAK W., 1986 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno-rozpoznawczych w celu udokumentowania złóż kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze żwirem) dla potrzeb budownictwa drogowego w rejonie miejscowo- ści Stryków. Archiwum UW, Łódź. JOCHEMCZAK W., 1987 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze żwirem) „Leonardów” dla potrzeb drogownictwa. Archiwum UW, Łódź. KASPRZYK S., CYGAN K. 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczno-inżynierska dla projektowanego odcinka autostrady A—2 Świecko-Terespol, Konin-Łódź od 258+200 do km 362+700 woj. konińskie, sieradzkie, łódzkie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KĘDZIERSKA I., BALWIERZ J., 1979 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla określenia występowania utworów piaszczysto-żwirowych na terenie woj. miejskiego łódzkie- go. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KĘDZIERSKA I., 1980 – Sprawozdanie z prac geologicznych przeprowadzonych na terenie miejskiego województwa łódzkiego w celu znalezienia surowców ilastych ceramiki

47 budowlanej przydatnych do produkcji elementów cienkościennych. Centr. Arch. Ge- ol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia Polski, mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN War- szawa. KWAPISZ E., 1966 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w miej- scowości: Niesułków, Nowostawy, Poćwiardówka, Warszewice, Cesarka. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LEMIESZ I., KĘDZIERSKA I., 1981 – Surowce użyteczne gminy Domosin woj. skiernie- wickiego i możliwości ich wykorzystania. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ I., 1989 – Karta rejestracyjna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej „Kalinów”. Archiwum UW, Łódź. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Fundacja IUCW Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji łódzkiej. Część I. 1:100 000. Państw Inst. Geol. Warszawa. MICHALAK Z., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego (pospółki)

„Wyskoki” eksploatowanego dla celów drogownictwa w kat. B + C1. Archiwum UW, Łódź. MIKINKA N., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża surowców ilastych ceramiki budow-

lanej cegielni Wilanów w kategorii C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B. Archiwum UW, Łódź. MIKINKA N., 1986 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku) dla potrzeb budownictwa drogowego Zelgoszcz. Archiwum UW, Łódź. MIZIOŁEK E., IWANOWSKI K., 1986 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku dla potrzeb budownictwa ogólnego) „Byszewy”. Archiwum UW, Łódź. MIZIOŁEK E., POPŁAWSKI Z., 1986 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża su- rowców ilastych do produkcji kruszywa lekkiego - glinoporytu „Borówka”. Archi- wum UW, Łódź.

48 MOSZCZYŃSKA-KAŁUŻA E., 1995 – Weryfikacja złóż kopalin pospolitych występujących na obszarze województwa łódzkiego. Archiwum UW, Łódź.

OSENDOWSKA E., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kopaliny ilastej „Kiełmina I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OSENDOWSKA E., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Zelgoszcz I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. PARACHIMOWICZ H. 1985 – Dokumentacja z wyników przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego (piasków ze żwirem) w miejscowości Osiny. Archiwum UW, Łódź. PIĘTERA Z., KUROWSKA M., 1981 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Koźle” dla celów budownictwa drogowego. Archiwum UW, Łódź.

PIĘTERA Z. 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Leonardów III”. Archiwum UW, Łódź. PIĘTERA Z., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej (glin zwałowych) złoża „Sosnowiec”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PIĘTERA Z., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Zelgoszcz II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWSKI Z., ZAJERKOFF T., 1970 – Sprawozdanie z wierceń geologiczno - poszukiwawczych w rejonie Biesiekierza Nowojowego i Białej. Archiwum UW, Łódź. PRZENIOSŁO S. (red.), 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, wg stanu na 31.XII.2001 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie łódzkim za lata 1999-2001. Biblioteka Moni- toringu, Łódź, 2002. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E. (red.), 1977 – Mapa geologiczna Polski i krajów ościennych bez utworów kenozo- icznych w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski – zakryta, w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZCZERBICKA M., MESZCZYŃSKI J., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000 wraz z objaśnieniami arkusz Głowno. CAG PIG Warszawa.

49 ZAJERKOFF T., 1963 – Karta rejestracyjna złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej w Strykowie. Archiwum UW, Łódź. ZAŁOBA M., 1981 – Sprawozdanie z prac geologicznych przeprowadzonych za złożem kruszywa naturalnego (piasku) dla celów drogowych Kolonia Niesułków. Archiwum UW, Łódź.

ZAŁUSKI A., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża surowca ilastego „Kalinów”. Archiwum UW, Łódź.