Wrexham Chronicle Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

“From the expenditure during the last two years, The Begging Nuisance in Llys Plant it may be assumed that a sum of not less than £2,759 will be required annually to meet the needs Wrexham Cafodd dau fachgen o Wrecsam rhwng 11 a 14 oed of the increasing population for treatment at the eu cyhuddo yn y ddalfa o ddwyn pwrs gyda 9d institution. Gratitude is expressed for the following A sentence of 3 months imprisonment was passed ynddo a oedd yn berchen i Florrie Roberts 9 oed, contributions (which for lack of space are limited to at Wrexham Borough Police Court on 23 January a oedd wedi mynd allan i nol rhywbeth ar ran ei those of £10 and upwards): on Thomas Bowker of Holt charged with being rhieni. a beggar and being an incorrigible rogue. The £ s d police witnesses said that they saw Bowker enter Dywedodd tad y bachgen ifanc ei fod wedi Workpeople’s collections 789 5 11 Gregson’s shop and Mr Gregson ordering him out. ymdrechu i gadw ei fachgen dan reolaeth pan oedd Subscriptions 420 2 0 When he came out he made use of most disgusting yn gallu cadw llygad arno, ond ei fod yn cael ei Proceeds of Dick Whittington language and when questioned said ‘I am only arwain i ddrygioni yn hawddam ei fod yn gymeriad pantomime (per Walter Roberts) begging and that --- won’t give me anything’. gwan. Cafodd y bachgen ieuengaf ei gadw yn 235 0 0 The police said there were 67 previous convictions y tloty am wythnos tra bod trefniadau’n cael eu Ladies League of Help (per against Bowker and it was believed he went to gwneud i’w anfon i Long Hyfforddi Clio (ar gyfer Wrexham Infirmary, Regent Street Miss Ella Owen, hon.sec.) 91 7 2 the shop the same night he came out of gaol. The plant Amddifad a Thramgwyddwyr) am 12 mis. Wrexham Infirmary Ball 77 18 10 chairman said it was a pity Bowker did not stay Dywedodd tad y bachgen hynaf na allai wneud Clafdy Wrecsam, Stryt y Rhaglaw Mayor’s Wednesday Attendance in Holt. They could not allow him to come to unrhyw dda gyda’i fab a oedd yn fachgen da mewn at parish church Wrexham (Bowker called ‘I will clear out’) The sawl ffordd, ond yn llawn cyfrwyster. Cafodd y (per S.G Jarman, Mayor) 74 11 6 Chairman continued ‘We are going to send you to bachgen ei rwymo i gadw’r heddwch a’i anfon i Lady Palmer (Cefn Park) 10 10 0 Shrewsbury for 3 calendar months hard labour. The weithio ar fferm 11 milltir i ffwrdd am 12 mis. Soames’ Charity Football Cup 10 0 0 next time you come here you will be sent to quarter (North Wales Guardian 6.2.1914) RESCUE WORK IN sessions for being a rogue and a vagabond.’ (Wrexham Advertiser, 24.1.1914) (Wrexham Advertiser, 28.2.1914) MINES

Cardotyn yn Niwsans YSBYTY WRECSAM WREXHAM RESCUE Wrecsam STATION

Cafodd Thomas Bowker o Holt ei ddedfrydu i 3 Cyfarfod Blynyddol mis o garchar yn Llys Heddlu Bwrdeistref Wrecsam Cafodd Thomas Bowker o Holt ei ddedfrydu i 3 SUCCESSFUL ar 23 Ionawr ar ôl ei gyhuddo o fod yn gardotyn Cynhaliwyd cyfarfod blynyddol Ysbyty Wrecsam ac yn ddihiryn twyllodrus. Roedd tystion wedi DEMONSTRATION yng Ngwesty’r Imperial ar brynhawn dydd dweud wrth yr heddlu eu bod wedi gweld Bowker Mercher. Darllenwyd yr adroddiad blynyddol gan yn mynd i mewn i siop Gregson a fod Mr Gregson Although the brigades trained at the Central yr ysgrifennydd fel a ganlyn: wedi gofyn iddo adael. Pan ddaeth allan o’r siop Rescue Station of the North Wales Coal Owners’ fe ddefnyddiodd yr iaith fwyaf ffiaidd a dywedodd Association, at Maesgwyn Road, Wrexham, have 1911 1912 1913 wrth ei holi ‘Dim ond cardota oeddwn i, a neith y only been under instruction for a comparatively Nifer y cleifion mewnol a gafodd eu trin --- ddim rhoi dim byd i mi’. Dywedodd yr heddlu short time, the men have already attained a high 422 466 538 fod 67 euogfarn blaenorol yn erbyn Bowker a degree of efficiency. This was evidenced at a Nifer ar gyfartaledd o welyau llawn y ddyddiol chredir ei fod wedi mynd i’r siop yr un noson a demonstration given at the station on Thursday 34.51 38.7 37.87 ddaeth allan o’r carchar. Dywedodd y cadeirydd afternoon before a large gathering of colliery Llawdriniaethau 211 470 506 ei fod yn drueni nad oedd Bowker wedi aros yn officials. Considerable interest was manifested in Johnny Basham, Wrexham Sports Personality of the Presenoldeb mewn Adran Pelydr X Holt. Ni allent ganiatáu iddo ddod i Wrecsam the proceedings. Year, Champion boxer and Royal Welch Fusilier 36 281 170 (gwaeddodd Bowker ‘Byddaf yn clirio allan’). Nifer y Cleifion Allanol a gafodd eu trin Dyma’r Cadeirydd yn parhau ‘Rydym yn mynd i’ch Before the demonstration, Sergeant Major Herbert, Johnny Basham, Personaliaeth Chwaraeon 1986 1859 1503 anfon i’r Amwythig am 3 mis calendr o lafur caled. R.E., conducted the visitors through the premises. Wrecsam y Flwyddyn, Pencampwr o Focsiwr a Presenoldeb Cleifion Allanol 8593 8542 6768 Y tro nesaf y byddwch yn dod yma byddwch yn The station could not be better equipped. It is in Ffiwsilwr Brenhinol Cymreig Dresin ar gleifion allanol 2160 2601 2341 cael eich anfon i sesiynau bob chwarter am fod yn telephonic communication with all the collieries Presenoldeb ar gyfer tylino’r corff ddihiryn ac yn grwydryn.’ in North Wales, and in the garage is a motor car, 1161 1137 1354 (Wrexham Advertiser, 24.1.1914) fitted up with all the necessary apparatus, ready for emergency. A large number of men are trained there Yn yr adroddiad ar gyfer 1912 dyma’r pwyllgor yn every week. WREXHAM INFIRMARY gwneud y datganiad canlynol: “Yn amlwg mae’r sefyllfa ariannol yn peri gofid i’r pwyllgor, ond A demonstration was given by the Wrexham and Children’s Court tra bod galw mawr ar hyn o bryd i barhau â holl Acton ‘A’ team and the Wynnstay ‘B’ team. The Annual Meeting fanteision yr ysbyty, maent o’r farn na fyddai modd large training room represents a section of a coal cyfiawnhau i gau neu gwtogi unrhyw un ohonynt.” mine, the men with their apparatus fixed, worked Two Wrexham boys aged 11 and 14 years were The annual meeting of the Wrexham Infirmary was in the model galleries, propping, bratticing, and charged in custody with stealing a purse containing held at the Imperial Hotel on Wednesday afternoon. “O’r gwariant yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, bricking, and they demonstrated working amid 9d, the property of Florrie Roberts aged 9, who had The annual report was read by the secretary as gellir tybio y bydd angen swm o ddim llai na noxious gases — the life saving methods — a been sent out on an errand by her parents. follows: £2,759 y flwyddyn i gwrdd ag anghenion y dummy being used. The demonstration was closely The father of the younger boy said that he had 1911 1912 1913 boblogaeth gynyddol am driniaeth yn y sefydliad. followed closely throughout by the visitors. endeavoured to keep his boy under control but In-Patients treated 422 466 538 Dangoswyd werthfawrogiad am y cyfraniadau (Wrexham Advertiser, 7.3.1014) when he was absent he was easily led into mischief Daily average no. of beds occupied canlynol (o ganlyniad i ddiffyg gofod dim ond lle being of a weak mind. The younger boy was 34.51 38.7 37.87 gyfraniadau £10 i fyny sydd): remanded in the workhouse for a week while Surgical operations 211 470 506 arrangements were made to send him to the Clio Attendances at X-Ray Dept. 36 281 170 £ s d Training Ship (for Orphans and Delinquents) for 12 Out-Patients treated 1986 1859 1503 Casgliadau Gweithwyr 789 5 11 months. Out-Patient attendances 8593 8542 6768 Tanysgrifiadau 420 2 0 Out-patient dressings 2160 2601 2341 Elw o bantomeim Dick Whittington The father of the elder boy said that he could not Attendances for massage 1161 1137 1354 (fesul Walter Roberts) 235 0 0 do any good with his son who was a good boy in Merched Cynghrair Cymorth many respects but was full of artfulness. The boy In the report for 1912 the committee made the (fesul Miss Ella Owen, ysg anrh.) was bound over to keep the peace and sent away to following statement: “The financial position is 91 7 2 work on a farm 11 miles away for 12 months. naturally a cause of anxiety to the committee, Dawns Ysbyty Wrecsam 77 18 10 (North Wales Guardian, 6.2.1914) but whilst there is such an urgent need for the Presenoldeb y Maer yn yr eglwys blwyf ar ddydd Mercher continuance of the full benefits of the hospital, they Gresford Colliery Rescue Team, 1914, outside the (S.G. Jarman, Maer) 74 11 6 feel they would not be justified in discontinuing, or Mines Rescue Station (93.112) even in curtailing any of them.” Lady Palmer (Cefn Park) 10 10 0 Cwpan Pêl-droed Elusen Soames Tîm Achub Pwll Glo Gresffordd, 1914, tu allan i 10 0 0 Orsaf Achub y Mwyngloddiau (93.112) (Wrexham Advertiser, 28.2.1914)

PLEASE DO NOT REMOVE THIS NEWSPAPER FROM THE GALLERY. PEIDIWCH Â SYMUD Y PAPUR NEWYDD YMA O’R ORIEL. DIOLCH. Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

YSGOL IEITHOEDD PROFESSOR DAHL GWAITH ACHUB YN Y YN STIWDIOS J.B.CRAMER & CO Wrecsam yn Dod â’r PYLLAU FFRANGEG, ALMAENEG, EIDALEG A Gwpan Adref SBAENEG LLAFAR gyda’r MEISTRI BRODOROL GOFYNNWCH AM BROSBECTWS Rhaid llongyfarch Wrecsam yn galonnog am GORSAF ACHUB ddod â Chwpan Her Cymru yn ôl i Ogledd MRS S.J.SMITH Cymru, ac er bod tîm Llanelli wedi rhoi brwydr WRECSAM 10, STRYT Y BONT, WRECSAM ddewr a phenderfynol, rhaid i bawb fu’n gwylio’r Yn barod i roi’r Gwerth Gorau gêm gyfaddef mai Wrecsam oedd yn haeddu’r am HEN DDILLAD Merched, Dynion a fuddugoliaeth. Er gwaethaf y tywydd gogoneddus ARDDANGOSIAD Phlant. Bydd pob llythyr a pharsel yn roedd y presenoldeb yng Nghroesoswallt yn derbyn sylw ar frys; pellter ddim yn broblem; siomedig gyda thorf o 3639. LLWYDDIANNUS Archeb arian ar gyfer parseli gwlad i’w dychwelyd Ar y cyfan roedd y gêm yn un gyffrous ond yn y post. Mrs Ross Wallis (playing the part of Joy Blossom) tydi’r pêl-droed erioed wedi cyrraedd y safon Er bod y brigadau a hyfforddwyd yng Ngorsaf (Wrexham Advertiser, 15.3.1914) and Mr Albert Davies (in the role of Lieutenant a gyrhaeddwyd yn y gêm gyda Abertawe, ond Achub Ganolog ar gyfer Cymdeithas Perchnogion Davies), in the final rehearsal of My Darling, The fe chwaraeodd Wrecsam yn ddigon da i ennill Glo Gogledd Cymru yn Ffordd Maesgwyn, Hippodrome, January 1914 (DWL 936/3) buddugoliaeth hawdd ac mewn gwirionedd ni Wrecsam, ond wedi bod o dan gyfarwyddyd am chawsant eu gwthio. Daeth y gôl gyntaf ar ôl 5 gyfnod cymharol fyr, mae’r dynion eisoes wedi WREXHAM Mrs Ross Wallis (yn chwarae rhan Joy Blossom) a munud o chwarae o droed Hughes, ar ôl gwaith cyrraedd lefel uchel o effeithlonrwydd. Gwelwyd arbennig gan Cook, a daeth yr ail yn fuan wedyn, ENTERTAINMENT AT THE WORKHOUSE Mr Albert Davies (yn rôl yr Is-Gapten Davies), yn tystiolaeth o hyn mewn arddangosiad a roddwyd fel bod gan Wrecsam y gêm yn eu dwylo o’r On Friday the members of the “Babes in the ymarfer olaf My Darling, Yr Hippodrome, Ionawr yn yr orsaf ar brynhawn Iau o flaen criw mawr o cychwyn cyntaf. Roedd cryfder Wrecsam yn Wood” pantomime company visited the Workhouse 1914 (DWL93/3) swyddogion y pwll glo. Dangoswyd diddordeb amlwg yn yr amddiffyniad ond roedd llinell ganol y and entertained the inmates to one of the most sylweddol yn yr achos. blaenwyr braidd yn siomedig. enjoyable evenings they have ever spent. The (Wrexham Advertiser, 02.05.1914) Cyn yr arddangosiad, fe arweiniodd yr Uwch- building resounded with merriment from beginning ringyll Herbert R.E. yr ymwelwyr drwy’r safle. Ni to end, and in providing a welcome break to the THE HIPPODROME allai’r orsaf fod â gwell darpariaeth o offer. Mae dull monotony of Workhouse life, the artistes are deserving of the heartiest thanks for their kindness. dull cyfathrebu dros y ffôn gyda’r holl lofeydd yng We invite the attention of our readers to the (Wrexham Advertiser, 21.3.1914) Ngogledd Cymru, ac yn y garej mae car modur, announcement that the Hippodrome, which at SPORT gyda’r holl daclau angenrheidiol, yn barod am present exhibits moving pictures, will in future argyfwng. Mae nifer fawr o ddynion yn derbyn provide also the variety turns of the best kind. SATURDAY’S RESULTS hyfforddiant bob wythnos. WRECSAM Next week Leoni Clarke, with 200 cats, rabbits, ENGLISH CUP FINAL canaries &c. will perform. The artiste has had the Burnley 1 Liverpool 0 Cafwyd arddangosiad gan dîm ‘A’ Wrecsam ADLONIANT YN Y WYRCWS distinguished honour of appearing before the King. ac Acton a thîm ‘B’ Wynnstay. Mae’r ystafell MONDAY’S RESULT Ar ddydd Gwener bydd aelodau o bantomeim Popular prices are charged and there are two houses hyfforddi fawr yn cynrychioli rhan o bwll glo, gyda Birmingham 2 Wrexham 0 “Babes in the Wood” yn ymweld â’r Wyrcws ac generally, 6.40 and 8.40, with a matinee on the dynion yn eu cyfarpar yn gweithio yn yr orielau yn diddanu’r carcharorion yn un o’r nosweithiau Saturdays only at 2.30. model, yn cynnal, rhannu a bricio, ac yn eu dangos WEDNESDAY’S RESULT mwyaf pleserus y maent wedi’i gael erioed. Roedd (Wrexham Advertiser, 21.3.1914) yn gweithio yng nghanol nwyon gwenwynig - Dudley 4 Wrexham 0 yr adeilad yn llawn hwyl o’r dechrau i’r diwedd, ac dulliau achub bywyd – dymi’n cael ei ddefnyddio. yn rhoi egwyl ar undonedd bywyd diflas y Wyrcws, Roedd yr ymwelwyr yn gwylio’r arddangosiad yn THE LEAGUE – DIVISION 1 mae’r artistiaid yn haeddu canmoliaeth gwresog am fanwl. Record up to Saturday eu caredigrwydd. YR HIPPODROME Goals (Wrexham Advertiser, 3.7.1914) P W. L. D. F. A. Pt. (Wrexham Advertiser, 21.3.1914) Blackburn Rovers Rydym eisiau tynnu sylw ein darllenwyr at y 38 20 7 11 78 42 51 cyhoeddiad y bydd yr Hippodrome, sydd ar hyn o Aston Villa 38 19 13 6 65 50 44 bryd yn arddangos lluniau symudol, yn cyflwyno Middlesborough 38 19 14 5 77 60 43 SCHOLASTIC FORTHCOMING VISIT sioeau adloniant o’r math gorau yn y dyfodol. Yn Oldham Athletic 38 17 12 9 55 45 43 perfformio yr wythnos nesaf fydd Leoni Clarke, West Brom. Albion MISS STAINTON OF MR R.H.HAWKINS gyda 200 o gathod, cwningod, caneris ac ati. Mae’r 38 15 10 13 46 42 43 Will resume DANCING CLASSES at the artist wedi cael yr anrhydedd o ymddangos gerbron Bolton Wanderers IMPERIAL HOTEL, WREXHAM y Brenin. Codir prisiau poblogaidd, ac mae dau 38 16 12 10 65 52 42 ON FRIDAY, JANUARY 23rd 1914. A large number of our readers will be interested to berfformiad fel arfer, 6.40 a 8.40, gyda matinée ar y Sunderland 38 17 15 6 63 52 40 For Terms and particulars of Classes and Private know that Mr R.H. Hawkins is to visit Wrexham, dydd Sadwrn yn unig am 2.30. Chelsea 38 16 15 7 46 55 39 lessons, apply on Wednesday, 25th inst., and to speak at the (Wrexham Advertiser, 21.3.1914) Sheffield United 37 16 16 5 62 58 37 27, BERSHAM ROAD, WREXHAM Chester Street Congregational Church on his Bradford City 37 12 12 13 38 38 37 recent tour through South and Central Africa and Newcastle United PROFESSORS DAHL’S LANGUAGE Madagascar. Mr Hawkins has followed the routes 38 13 14 11 39 48 37 SCHOOL of the early explorers, and met many famous Manchester City 38 14 16 8 51 53 36 AT THE STUDIOS OF J.B.CRAMER & CO. native chiefs and he has obtained fresh and Wrexham Bring Back the Manchester United FRENCH, GERMAN, ITALIAN and SPANISH accurate information on the new civilization that is 38 15 17 6 52 62 36 CONVERSATIONAL by NATIVE MASTERS penetrating to those distant peoples. His adventures Cup Burnley 37 12 14 11 59 51 35 ASK FOR PROSPECTUS have been many and thrilling, and he will give Everton 38 12 15 11 46 55 35 Tottenham 38 12 16 10 50 62 34 an account of them at first hand to his former Wrexham are to be heartily congratulated on being MRS S.J.SMITH Sheffield Wednesday townsmen and townswomen. the means of returning the Welsh Challenge Cup 10, BRIDGE STREET, WREXHAM 38 13 17 8 53 70 34 (Wrexham Advertiser, 21.3.1914) to North Wales and although the Llanelly team put Is prepared to give the Utmost Value for Liverpool 37 13 17 7 44 61 33 up a plucky and determined fight, everyone who Ladies’, Gentlemen’s and Children’s LEFT- Preston North End saw the game must readily admit that Wrexham OFF CLOTHING. All letters and parcels will 38 12 20 6 52 69 30 thoroughly deserved their triumph. Despite the Receive prompt attention; distance no object; YMWELIAD GAN MR Derby County 28 8 19 11 55 71 27 Money order for country parcels by return of post. glorious weather the attendance at Oswestry was (Wrexham Advertiser, 15.3.1914) R.H.HAWKINS disappointing with a crowd of 3,639 spectators. The game as a whole was not an exhilarating BIRMINGHAM & DISTRICT LEAGUE one and the football never reached the standard The Final Table attained in the Swansea game, but Wrexham played Goals Bydd gan nifer fawr o’n darllenwyr ddiddordeb P W. L. D. F. A. Pt. sufficiently well to gain an easy victory and they YSGOLHAIDD clywed fod bod Mr R.H. Hawkins yn bwriadu Worcester City 34 20 6 8 93 33 48 were never really extended. The first goal came ymweld â Wrecsam, ar ddydd Mercher, 25, a bydd Shewsbury Town 34 21 8 5 76 48 47 MISS STAINTON after 5 minutes play from the foot of Hughes, after yn siarad yn Eglwys Gynulleidfaol Stryt Caer Aston Villa Reserves Bydd y DOSBARTHIADAU DAWNSIO yn capital work by Cook, and the latter augmented ar ei daith ddiweddar drwy De a Chanolbarth 34 20 9 5 71 44 45 ailddechrau yng shortly afterwards, so that Wrexham had the Affrica a Madagascar. Mae Mr Hawkins wedi Stoke Reserves 34 17 10 7 73 46 41 NGWESTY IMPERIAL, WRECSAM match well in hand from the start. The strength of dilyn llwybrau’r fforwyr o’i flaen, a chyfarfod â Birmingham 34 18 13 3 79 51 39 AR DDYDD GWENER, 23 IONAWR 1914. Wrexham lay in the defence and middle line for the sawl pennaeth brodorol enwog ac mae wedi cael Wolverhampton W. Aam amodau a manylion y Dosbarthiadau a Gwersi forwards were somewhat disappointing. gwybodaeth newydd a chywir am y gwareiddiad 34 16 12 6 64 56 38 Preifat, gwnewch gais i (Wrexham Advertiser, 2.5.1914) newydd sy’n treiddio i’r bobl hynny’n bell i Wrexham 34 15 11 8 46 47 38 27, FFORDD Y BERS, WRECSAM ffwrdd. Mae ei anturiaethau wedi bod yn niferus Dudley 34 15 14 5 66 70 35 ac yn gyffrous, a bydd yn datgelu’r hanes yn Stourbridge 34 12 12 10 59 48 34 uniongyrchol i gyn-drefwyr y dref, yn ddynion ac Walsall 34 13 13 8 48 61 34 yn ferched. West Brom Alb. Res. (Wrexham Advertiser, 21.3.1914) 34 11 12 11 67 46 33 Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

Kidder. Harriers 34 11 15 11 61 85 30 CWPAN CYMRU The wife said the husband had stated that he did not Brierley Hill All. 34 12 17 5 43 76 29 GÊM DERFYNOL intend living with her or paying the money. She and Scene in Wrexham Wednesbury O.A. 34 11 18 11 43 56 27 Wrecsam 3 Llanelli 0 the children had been in the Union for 5 weeks, and Workhouse Darlaston 34 9 17 8 47 64 26 she did not consider it right. Coventry City Reserves (Wrexham Advertiser, 2.5.1914) 34 9 18 7 56 83 25 The Magistrates decided to commit the defendant to Willenhall Swifts prison for two months. Hard Labour for offender 34 10 20 4 51 80 24 Wellington Town 34 7 22 5 48 97 19 (Wrexham Advertiser, 06.06.1914) For using obscene language and creating a FASHION AND THINGS disturbance in the Wrexham Workhouse on WELSH CUP *Names have been changed to ensure anonymity Wednesday night, Elizabeth Stevens* was sent to FINAL TIE FEMININE prison for 14 days with hard labour by Dr. F. D. Wrexham 3 Llanelly 0 Evans and H. Croom Johnson esq., at a special NEWYDDION YR County Police Court at Wrexham on Thursday (Wrexham Advertiser, 02.05.1914) USEFUL HINTS HEDDLU morning. A nice paste for the hands that keeps them soft and The defendant denied having created a disturbance, CHWARAEON delicate looking is made with equal quantities of but admitted that she used a wrong word to the fresh lard, honey, the yolk of an egg, and some of DIRWY AM workhouse master. Mr. T. J. Thomas, the Master, CANLYNIADAU DYDD SADWRN the fine dust of oatmeal. A drop or two of essence stated that the defendant, her husband and their ROWND DERFYNOL CWPAN LLOEGR of lemon will give it a nice perfume. ANUFUDDHAU children were discharged from the workhouse on Burnley 1 Lerpwl 0 Wednesday morning but later the same day the Treat linen that is stained with mildew as follows: I ORCHYMYN defendant returned with her children aged 9, 6 and CANLYNIAD DYDD LLUN Rub soap on the stained part, scrape fine chalk over 3. She had an order for admission and was taken Birmingham 2 Wrecsam 0 it, and bleach the linen in the sun for a day or two. CYNHALIAETH into the receiving ward where she was heard using indecent language. The Master tried to persuade CANLYNIAD DYDD MERCHER Yn Llys Sirol Heddlu Wrecsam ddoe (dydd her to keep quiet, but she said that she would do as To prevent milk from turning sour, add a piece of Gwener) o flaen Ald. Williamson (llywyddu) a’i Dudley 4 Wrecsam 0 loaf sugar. This is a method pursued in the country. she liked and continued to shout for about half an Deilyngdod y Maer (Cynghorydd S.G. Jarman), hour. She was not sober and when Margaret Morris cafodd James Lawrence*, o Doncaster, ei gyhuddo Y GYNGHRAIR - ADRAN 1 (Wrexham Advertiser, 16.05.1914) the porteress tried to persuade her to go to bed she Cofnod hyd at ddydd Sadwrn gan ei wraig, Mary Lawrence*, o Frynteg, o refused and continued to disturb the other inmates anufuddhau gorchymyn cynhaliaeth o 15s yr of the ward. After flinging her coat to one side Goliau FFASIWN A PHETHAU wythnos a wnaed yn ei erbyn er mwyn cynnal ei she stormed to the Matron’s quarters which were P W. L. D. F. A. Pt. wraig a’i dri o blant. private, and the porter Richard Morris, had to drag Blackburn Rovers BENYWAIDD her back along the floor. The language that she used 38 20 7 11 78 42 51 Dywedodd y wraig mai’r swm sy’n ddyledus hyd in front of a lot of children was now dreadful. She Aston Villa 38 19 13 6 65 50 44 at ddydd Mawrth oedd £8 5s. Roedd y diffynnydd raised her fists to the porter and fearing she was Middlesborough 38 19 14 5 77 60 43 y cyfaddef i’r drosedd, ond yn dadlau swm yr ôl- about to become violent he was ordered to catch Oldham Athletic 38 17 12 9 55 45 43 AWGRYMIADAU ddyledion. hold of her at which point she shouted ‘murder’. West Brom. Albion DEFNYDDIOL She continued to be abusive and the police were 38 15 10 13 46 42 43 Dywedodd y Diffynnydd ei fod wedi bod yn called. gweithio yn Swydd Efrog, ond bod streic yno ac Bolton Wanderers Past neis i’r dwylo i’w cadw’n feddal ac i edrych mae o hefyd wedi bod yn sâl. Roedd wedi talu 38 16 12 10 65 52 42 yn ddel wedi’i wneud â symiau cyfartal o lard, mêl (Wrexham Advertiser, 06.06.1914) gymaint ag y gallai, ond roedd hi’n amhosibl iddo Sunderland 38 17 15 6 63 52 40 a melynwy ffres ac ychydig o lwch mân o flawd *Name has been changed to ensure anonymity dalu 15s yr wythnos. Chelsea 38 16 15 7 46 55 39 ceirch. Diferyn neu ddau o rinflas lemon yn rhoi Sheffield United 37 16 16 5 62 58 37 arogl neis ar y past. Bradford City 37 12 12 13 38 38 37 Dywedodd Mr Owen, Clerc i D.C.C. Tippett eu bod yn dymuno tynnu sylw at y ffaith mai dyma’r Newcastle United Defnyddio llwydni i drin llieiniau gyda staeniau Golygfa yn Wyrcws ail dro i’r diffynnydd gael ei ddwyn o Doncaster ar 38 13 14 11 39 48 37 arnynt fel a ganlyn: Rhwbiwch sebon ar y staen, draul y cyhoedd. Manchester City 38 14 16 8 51 53 36 taenwch sialc mân drosto, a channu’r llieiniau yn yr Wrecsam Manchester United haul am ddiwrnod neu ddau. Dywedodd y wraig fod y gŵr wedi dweud nad oedd 38 15 17 6 52 62 36 yn bwriadu byw gyda hi na thalu’r arian. Roedd hi Burnley 37 12 14 11 59 51 35 Er mwyn atal llaeth rhag suro, gollyngwch ddarn o a’r plant wedi bod yn yr Undeb am 5 wythnos, ac Llafur Caled i droseddwr Everton 38 12 15 11 46 55 35 dorth siwgr i mewn i’r llaeth. Defnyddir y dull hwn nid oedd hi’n credu fod hynny’n deg. Tottenham 38 12 16 10 50 62 34 yng nghefn gwlad. Mewn Llys Heddlu Sirol arbennig yn Wrecsam ar Sheffield Wednesday fore Iau fe gafodd Elizabeth Stevens* ei hanfon i’r Penderfynodd yr Ynadon i ymrwymo’r diffynnydd 38 13 17 8 53 70 34 (Wrexham Advertiser, 16.5.1914) carchar am 14 diwrnod a llafur caled gan Dr F.D i’r carchar am ddau fis. Liverpool 37 13 17 7 44 61 33 Evans a H.Croom Johnson ysw am ddefnyddio Preston North End iaith anweddus a chreu aflonyddwch yn Wyrcws (Wrexham Advertiser, 6.6.1914) 38 12 20 6 52 69 30 Wrecsam ar nos Fercher. Derby County 28 8 19 11 55 71 27 * Enwau wedi’u newid er mwyn sicrhau anhysbysrwydd POLICE NEWS Gwadodd y diffynnydd ei bod wedi creu CYNGHRAIR BIRMINGHAM A’R CYLCH aflonyddwch, ond cyfaddefodd ei bod wedi Y Tabl Terfynol defnyddio gair anghywir wrth feistr y tloty. Dywedodd Mr T.J. Thomas, y Meistr, fod y Goliau CHARGE OF diffynnydd, ei gŵr a’u plant wedi eu rhyddhau P W. L. D. F. A. Pt. DISOBEYING A o’r tloty ar fore Mercher ond yn ddiweddarach Worcester City 34 20 6 8 93 33 48 ar yr un diwrnod fe ddychwelodd y diffynnydd Shewsbury Town 34 21 8 5 76 48 47 MAINTENANCE ORDER â’i phlant 9, 6 a 3 oed. Roedd ganddi orchymyn Aston Villa Reserves ar gyfer mynediad a chafodd ei chymryd i mewn 34 20 9 5 71 44 45 At the Wrexham County Police Court, yesterday i’r ward lle defnyddiodd yr iaith anweddus. Fe Stoke Reserves 34 17 10 7 73 46 41 (Friday) before Ald. Williamson (presiding) and geisiodd y Meistr ei pherswadio hi i gadw’n dawel, Birmingham 34 18 13 3 79 51 39 his Worship the Mayor (Councillor S.G. Jarman), ond dywedodd y byddai’n gwneud fel y mynnai Wolverhampton W. James Lawrence*, of Doncaster, was charged by his dan barhau i weiddi am tua hanner awr. Roedd 34 16 12 6 64 56 38 wife, Mary Lawrence*, of Brynteg, with disobeying hi wedi bod yn yfed a phan fu Margaret Morris y Wrexham 34 15 11 8 46 47 38 a maintenance order of 15s per week made against porthor yn ceisio’i pherswadio hi i fynd i’r gwely Dudley 34 15 14 5 66 70 35 him for the keep of his wife and three children. fe wrthododd dan barhau i aflonyddu’r bobl eraill Stourbridge 34 12 12 10 59 48 34 County Buildings, Regent Street – the location of ar y ward. Ar ôl taflu ei chôt i un ochr, fe ruthrodd Walsall 34 13 13 8 48 61 34 The wife stated the amount owing up to Tuesday Wrexham County Police Court (© Denbighshire i adran y Metron, a oedd yn adran breifat, a bu’n West Brom Alb. Res. was £8 5s. Defendant admitted the offence, but Archives, DD/G/2457) rhaid i Richard Morris y porthor, ei llusgo yn ei hôl 34 11 12 11 67 46 33 disputed the amount of the arrears. ar hyd y llawr. Mae’r iaith a ddefnyddiodd o flaen Kidder. Harriers 34 11 15 11 61 85 30 Adeiladau’r Sir, Stryt y Rhaglaw - lleoliad Llys yr llawer o blant yn ofnadwy. Fe gododd ei dyrnau ar Brierley Hill All. 34 12 17 5 43 76 29 Defendant said he had been working in Yorkshire, Heddlu Sir Wrecsam (© Archifau Sir Ddinbych, y porthor ac yn ofni ei bod ar fin dod yn dreisgar Wednesbury O.A. but there had been a strike there and he had also DD/G/2457) gorchmynwyd ef i ddal ei afael arni ac ar y pwynt 34 11 18 11 43 56 27 been ill. He had paid what he could, but it was hynny fe waeddodd ‘llofruddiaeth’. Roedd hi’n Darlaston 34 9 17 8 47 64 26 impossible for him to pay 15s a week. parhau i fod yn dreisgar a bu’n rhaid galw’r heddlu. Coventry City Reserves (Wrexham Advertiser, 6.6.1914) 34 9 18 7 56 83 25 Mr Owen Clark to D.C.C. Tippett said they wished Willenhall Swifts 34 10 20 4 51 80 24 to draw attention to the fact that this was the second * Enw wedi’i newid er mwyn sicrhau Wellington Town 34 7 22 5 48 97 19 time that the defendant had been brought from anhysbysrwydd Doncaster at the expense of the public. Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

AR ÔL CANGARŴ, TAFLWR BWMERANG ENTERTAINMENTS BRODOROL. Y CANGARŴ YN BOCSIO AMRYWIOL First Send Off From “Ballarat Bob”, cyfarfod rhyfeddol rhwng y AND MEETINGS BAND RHOSDDU AC ACTON YN DERBYN Wrexham Cangarŵ a Ffermwr y Gwylltir; YR HELIWR CEISIADAU crocodeil, gan ddangos dulliau o drin yr Angenfilod Arweinydd: Mr Sam Lloyd Ffyrnig; a llawer mwy. THE BIGGEST TENTED Mae’r band uchod yn fodlon derbyn ceisiadau Busy Scenes at Barracks DWYWAITH Y DYDD AM 3 A 8 i chwarae mewn Ysgolion Sul, Partïon Gardd, EXHIBITION ON EARTH MYNEDIAD: Seddi wedi Cadw 5s., 4s., 3s., 2s. Early on Wednesday, it became known that the Ffeiriau Clwb ac ati. Dewis o Gerddoriaeth, Rhannau Eraill: 1s a 6d. first batch of Army Reservists were to leave Sanctaidd a Seciwlar. Hefyd Cerddoriaeth Ddawns. WILD Plant dan 12: Hanner pris ac eithrio rhannau 6d. Wrexham for duty at Portland, where they will be WILL VISIT Telerau cymedrol – Yn berthnasol, E.G.Roberts, attached to the 2nd Battalion R.W.F. Following Ysgrifennydd Band, 36 Stryd y Parc, Rhosddu, RACECOURSE, WREXHAM Er budd Ysbyty Wrecsam the announcement, a state of enthusiasm and Wrecsam. One Day Only, Monday, July 13 FFAIR GARDD excitement began to spread amongst the people, YN ROSENEATH, WRECSAM until in the evening just before the departure of the Malws Melys Rowland’s A THRILLING, AMAZING, REALISTIC DYDD MERCHER 15 GORFFENNAF reservists, one could feel the wave of enthusiasm EXHIBITION associated with the Existence on the passing over the large number of people like an Yn helpu gyda PHROBLEMAU AR Y FREST GREAT ISLAND DOMINION: Life on the Cattle PASIANT Y PEDLER electric shock. mewn Plant, Y Pâs, Annwyd, Tagiadau a Plains; Extraordinary Feats of Sensational Daring ADLONIANT VAUDEVILLE GAN From the Barracks to the railway station the streets Chrŵp. YN ATAL yn ogystal â GWELLA. - on REAL AUSTRALIAN BUCK-JUMPING MR WALTER ROBERTS A traversed were lined with people, and everywhere Gweithgynhyrchir yn unig gan L.ROWLAND & HORSES; MARVELLOUS RIFLE SHOOTING MR TED DAVIES A’I BARTI a along the route ringing cheers were accorded the CO, Fferyllwyr, Wrecsam. BY GIRLS FROM THE PLAIN; AN EXCITING MR ROSS WALLIS A’I BARTI military men, who were headed and played to the (Wrexham Advertiser, 11.7.1914) KANGAROO CHASE; WILD ABORIGINAL DAWNSIO MORRIS ac ati station by the band of the R.W.F. BOOMERANG THROWER. THE DARLLEN DWYLO, GÊM PEN MODRYB The departure was accompanied by several pathetic KANGAROO “Ballarat Bob”, a Remarkable SALLY, HWP-LA, incidents. At the station, as the reservists entered encounter between Kangaroo and Bushman; THE PWLL PYSGOD TRYDANOL AC ATYNIADAU the building, women and children who were CROCODILE HUNTER, Illustrating the Methods ERAILL bidding farewell to husbands and fathers and young of handling these Ferocious Monsters; and much ladies to their sweethearts, gave shrieks that were more. GOLEUADAU ARBENNIG piercing which brought tears to the eyes of many of Trefnwyd gan Mr W.G. Pickering, the more manly. TWICE DAILY AT 3 AND 8 Peiriannydd Trydanol y Fwrdeistref. The 359 men were given a civic send off with ADMISSION: Reserved seats 5s., 4s., 3s.,2s. the mayor making a formal address. As the train Other Parts: 1s and 6d. TREFNIADAU ARBENNIG AR GYFER TE A steamed out ringing cheers went up from the large Children Under 12: Half-price except 6d parts. LLUNIAETH crowd and in these cheers we venture to say, those Gan y Faeres (Mrs Jarman), left behind with aching hearts, said a silent prayer In Aid of Wrexham Infirmary Mrs H. Croom-Johnsson, a Phwyllgor Menywod ‘that no harm might befall them’. The reservists GARDEN FETE called out ‘for God and Country’ as the train AT ROSENEATH, WREXHAM Mynediad: steamed away. And so there passed on Wrexham’s WEDNESDAY 15th JULY O 2.30pm, UN SWLLT, Rowland’s Chemists, High Street – A name you can first quota to a fighting strength which every Briton O 4.30pm, CHWE CHEINIOG trust since 1810 today is proud of. PEDLAR’S PAGEANT MYNEDIAD I BLANT YN HANNER PRIS (North Wales Guardian, 7.8.1914) VAUDEVILLE ENTERTAINMENTS BY Fferyllydd Rowlands, Stryd Fawr – Enw y gellir MR WALTER ROBERTS AND (Wrexham Advertiser, 11.7.1914) ymddiried ynddo ers 1810 MR TED DAVIES AND PARTY and Rhoi Ffarwel Gyntaf Dda o MR ROSS WALLIS AND PARTY MORRIS DANCING, Etc Wrecsam PALMISTRY, AUNT SALLIES, HOUP LA, ELECTRIC FISHPOND, AND OTHER BRITAIN’S ATTRACTIONS DECLARATION Golygfeydd Prysur yn y SPECIAL ILLUMINATIONS Barics Arranged by Mr W.G. Pickering, Borough The terms of the declaration by Great Britain are as Electrical Engineer. follows: Yn gynnar ar ddydd Mercher, daeth yn hysbys bod y criw cyntaf o’r Fyddin Wrth Gefn yn gadael SPECIAL ARRANGEMENTS FOR TEAS AND “owing to the summary rejection by the German Wrecsam i gyflawni dyletswydd yn Portland, lle REFRESHMENTS Government of the request made by His Majesty’s y byddant ynghlwm ag 2il Fataliwn R.W.F. Yn By the Mayoress (Mrs Jarman), Government for assurances that the neutrality dilyn y cyhoeddiad, bu ymdeimlad o frwdfrydedd Mrs H. Croom-Johnson, and a Committee of Ladies of Belgium will be respected, His Majesty’s a chyffro ymhlith y bobl cyn ymadawiad y milwyr Ambassador at Berlin has received his passports, wrth gefn – erbyn hynny roedd yr ymdeimlad o Roseneath – the attractive venue for the charitable Admission: and His Majesty’s Government has declared to frwdfrydedd yn pasio dros y nifer fawr o bobl fel fete in aid of Wrexham Infirmary (90.28.639) From 2.30pm, ONE SHILLING, from the German Government that a state of war exists gwefr drydanol. 4.30pm, SIXPENCE between Britain and Germany as from 11 p.m. on O’r Barics i’r orsaf reilffordd, roedd pobl yn Roseneath - lleoliad deniadol ar gyfer ffair CHILDREN ADMITTED AT HALF-PRICE August 4th.” sefyll ar y hyd y strydoedd, ac ym mhob man ar elusennol ar gyfer Clafdy Wrecsam (90.28.639) hyd y ffordd roedd pobl yn bloeddio cefnogaeth (Wrexham Advertiser, 11.07.1914) (Wrexham Advertiser, 8.8.1914) i’r dynion milwrol a oedd yn mynd am yr orsaf gyda band y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn eu harwain. DATGANIAD PRYDAIN Bu sawl digwyddiad truenus yn ystod yr ADLONIANT A MISCELLANEOUS ymadawiad. Yn yr orsaf, ac wrth i’r milwyr wrth gefn fynd i mewn i’r adeilad, dyma merched a RHOSDDU & ACTON SUBSCRIPTION BAND Mae telerau’r datganiad gan Brydain Fawr fel a CHYFARFODYDD phlant a oedd yn ffarwelio â’u gwŷr a’u tadau a Conductor: Mr Sam Lloyd ganlyn: merched ifanc a oedd yn ffarwelio â’u cariadon, yn sgrechian a oedd yn ddigon i ddod â dagrau i’r The above band is open to receive “owing to the summary rejection by the German llygaid yn yr unigolion mwyaf caled. YR ARDDANGOSFA ENGAGEMENTS to play at Sunday School Treats, Government of the request made by His Majesty’s Rhoddwyd hwyl fawr dinesig i’r 359 o ddynion Garden Parties, Club Fêtes etc. Choice selection Government for assurances that the neutrality gyda’r maer yn gwneud cyfeiriad ffurfiol. Wrth i’r FWYAF MEWN PABELL of Music, Sacred and Secular. Also Dance Music. of Belgium will be respected, His Majesty’s trên stêm gychwyn ar ei thaith dyma’r dorf fawr yn Terms moderate – Apply, E.G.Roberts, Band Ambassador at Berlin has received his passports, AR Y DDAEAR bloeddio a gellir mentro dweud fod y rhai a adawyd Secretary, 36 Park-street, Rhosddu, Wrexham. and His Majesty’s Government has declared to ar ôl gyda chalonnau trwm yn gweddio’n ddistaw AWSTRALIA GWYLLT the German Government that a state of war exists ‘na fyddai unrhyw niwed yn dod i’w rhan’. Roedd YN YMWELD Â’R Rowland’s Marshmallows between Britain and Germany as from 11 p.m. on y milwyr wrth gefn yn gweiddi ‘i Dduw a Gwlad’ CAE RAS, WRECSAM August 4th.” wrth i’r trên adael yr orsaf. Ac felly trosglwyddwyd Un diwrnod yn unig, Dydd Llun 13 Gorffennaf Cures all the CHEST TROUBLES of Children, cwota cyntaf Wrecsam i’r fyddin y mae pob Whooping Cough, Colds Coughs and Croup (Wrexham Advertiser, 8.8.1914) Prydeinwr yn falch ohono heddiw. ARDDANGOSFA GWEFREIDDIOL, quickly yield to it. PREVENTS as well as CURES. (North Wales Guardian, 7.8.1914) ANHYGOEL A REALISTIG yn gysylltiedig â — Manufactured only by L.ROWLAND & CO., Bodolaeth y BRIF YNYS DOMINION:...... Pharmacists and Chemists, Wrexham. Bywyd ar y Gwastatir Gwartheg; Campau (Wrexham Advertiser, 11.7.1914) anhygoel ar GEFFYLAU YN LLAMU WRTH NEIDIO; MERCHED Y GWASTATIROEDD YN ARDDANGOS SAETHU GWYCH GYDA REIFFL; DIGWYDDIAD CYFFOROUS O FYND Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

Y RHYFEL Cerbydau Milwrol a Cheffylau yn Wrecsam

GOLYGFEYDD Dyma Wrecsam yn sylweddoli fwy nag erioed ar ddydd Iau fod rhyfel ar y gweill, gan fod cerbydau GWEFREIDDIOL a cheffylau milwrol ar y strydoedd. Rydym yn deall bod y ddirwy lori-modur yn YN WRECSAM perthyn i’r bragwyr Messrs F.W.Soames & Co, a galwyd amdano gan y Swyddfa Rhyfel. Fe Hope Street, Wrexham – Messrs. Dutton & Co. are adawodd Wrecsam ar fore Mercher yn barod am the proprietors of the Sig-ar-ro grocery stores in Ddociau Avonmouth. Chester & Wrexham (90.28) MILWYR WRTH GEFN YN DYCHWELYD I’R Roedd cyffro mawr yn bodoli’n Wrecsam ddoe. Royal Welch Fusiliers’ training camp, 1913 Stryt yr Hôb, Wrecsam - Meistri. Dutton & Co. ydi Roedd ceffylau’r masnach ddynion yn meddiannu’r (84.90.18) perchnogion y siopau groser Sig-ar-ro yng Nghaer a LLIWIAU strydoedd. Aethpwyd â cheffylau hefyd o Ddepo’r Wrecsam (90.28) Gorfforaeth, tra bod nifer o ffermwyr lleol wedi’u Gwersyll hyfforddi Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, gorfodi i roi eu hanifeiliaid i ffwrdd. Rydym hefyd 1913 (84.90.18) DIDOLIADAU’N YMADAEL yn deall fod dau geffyl cerbyd Squire Yorke wedi’u cymryd. The WAR Cefnogaeth a Brwdfrydedd Eang APÊL MAER WRECSAM I siom ei deithwyr, meddianwyd siarabáng, a Cyhoeddodd Maer Wrecsam ar brynhawn Iau yr oedd wedi stopio wrth un o westai Wrecsam. Food Prices in Wrexham apêl ganlynol: Dyma’r ymwelwyr yn mynd i mewn i’r gwesty THRILLING SCENES ARGYFWNG Y RHYFEL i gael lluniaeth. Ar ôl dychwelyd i’r siarabáng i Local Grocers’ Position “AR GYFER ANRHYDEDD CYMRU” IN WREXHAM ailddechrau eu taith roedd bellach ym meddiant Explained swyddogion y Llywodraeth. Dynion wedi eu hyfforddi i farchogaeth ceffylau o Gymru sydd wedi gwasanaethu yn y canghennau Co-operation of Public (Wrexham Advertiser, 8.8.1914) RESERVISTS RETURN marchogaeth o Luoedd Ei Mawrhydi ac sydd ddim Sought yn atebol i wasanaethu mewn unrhyw sefydliad TO THE COLOURS sy’n bodoli eisoes, yn cael y cyfle i wneud Following the announcement that Germany had DEPARTURE OF Gwasanaeth Gweithredol. Cofrestrwch Nawr. WREXHAM declared war on England there was a great rush on Dim croeso i betruswyr, dim ond dynion sy’n provision shops, with the result that prices of some DETACHMENTS anrhydeddu Cymru. Supposed German Spy in provisions, especially sugar and bacon, advanced from 75% to 100%. Widespread Support & Enthusiasm Gall personau gofrestru yn Swyddfa Clerc y Dref, Wrexham The effect of the rush on provisions made an WREXHAM MAYOR’S APPEAL Wrecsam, ar unrhyw ddiwrnod o’r wythnos rhwng unprecedented demand on shop assistants, many 9 a.m. a 8 p.m. A story was circulated in Wrexham on Saturday of whom were working at full pressure until a late The Mayor of Wrexham on Thursday afternoon that there was a German spy in the town. We hour on Wednesday evening. Mr. Bevis, of (Messrs. issued the following appeal: S.G. Jarman, understand that the police received a description Dutton and Co), representing the Local Grocers’ WAR CRISIS Maer Wrecsam of the supposed spy, and later in the day, a man Association, strongly advised the public not to “FOR THE HONOUR OF WALES” Neuadd y Dref, Wrecsam answering to the description was detained for a few panic and to cooperate with them, otherwise they 6ed Awst, 1914 minutes. The news spread like wild fire and no little could not control prices if the public insisted on Welsh horse-trained men who have served in the (Wrexham Advertiser, 8.8.1914) commotion was caused. foolish and extravagant buying which must force up mounted branches of His Majesty’s Forces and are the price of food to the consumers. not liable to serve in any existing organisation, are (Wrexham Advertiser, 15.8.1914) There has been an impression by the public that the offered a chance of Active Service. Enrol Now. traders from selfish motives have advanced their Hesitators not wanted, but men for the honour of prices unduly, but, he said, that the Association’s Wales. Commandeering WRECSAM only course has been to follow the markets daily and arrange prices so as to ensure their members Persons can enrol at the Town Clerk’s Office, Vehicles and Ysbïwr Almaeneg against actual loss. Wrexham, on any weekday between the hours of 9 Horses in Wrexham Arfaethedig yn Wrecsam (North Wales Guardian, 7.8.1914) a.m. and 8 p.m. Wrexham on Thursday realised more than ever that Dosbarthwyd stori o amgylch Wrecsam ar ddydd S.G. Jarman, there was a war in progress, for vehicles and horses Sadwrn bod yna ysbïwr o’r Almaen yn y dref. Mayor of Wrexham were commandeered in the streets. Rydym yn deall bod yr heddlu wedi derbyn Prisiau bwyd yn Wrecsam Guildhall, Wrexham disgrifiad o’r ysbïwr tybiedig, ac yn ddiweddarach Egluro Sefyllfa’r 6th August, 1914 We understand that the fine motor-lorry belonging yn y dydd, cafodd ddyn a oedd yn cyfateb i’r to Messrs F.W. Soames & Co., brewers, was disgrifiad hwn ei gadw am ychydig funudau. Mae’r Groseriaid Lleol (Wrexham Advertiser, 8.8.1914) called for by the War Office. It left Wrexham on newyddion wedi lledaenu fel tân gwyllt ond bychan oedd y cynnwrf a achoswyd. Gwneud Cais am Gyd- Wednesday morning bound for Avonmouth Docks. Great excitement prevailed in Wrexham throughout (Wrexham Advertiser, 15.8.1914) weithrediad Cyhoeddus yesterday. Tradesmen’s horses have been commandeered in the streets. Horses were also Yn dilyn y cyhoeddiad bod yr Almaen wedi taken from the Corporation Depot, while several datgan rhyfel ar Loegr roedd na frys mawr ar gael of the local farmers have been compelled to part darpariaeth mewn siopau, ac o ganlyniad mae with their animals. We also understand that two of Wrexham Town Council prisiau rhai nwyddau, yn enwedig siwgr a chig Squire Yorke’s carriage horses have been taken. moch, wedi cynyddu o 75% i 100%. Roedd effaith y galw ar nwyddau wedi rhoi pwysau To the dismay of its passengers, a charabanc, digynsail ar gynorthwywyr siop, llawer ohonynt yn Houses for the Working which had stopped by one of the Wrexham hotels gweithio i’r eithaf tan yr hwyr ar nos Fercher. Mr was commandeered. The trippers entered the hotel Bevis, o (Messrs. Dutton and Co), yn cynrychioli Class to procure refreshments. When they returned to Cymdeithas y Groser Lleol, yn cynghori’r cyhoedd charabanc to resume their journey, it was in the Plans to build 44 houses on Holt Rd., for the yn gryf i beidio â chynhyrfu ac i gydweithio â nhw, possession of the Government’s officers. working class were discussed. Each house would fel arall ni allent reoli prisiau os yw’r cyhoedd (Wrexham Advertiser, 08.08.1914) cost £250 or rented at 6/- weekly. However, though yn mynnu prynu mewn modd ffôl ac afradlon the committee felt the necessity to provide houses sy’n golygu gorfod gwthio pris bwyd i fyny i’r to relieve the congestion in some of the poorer defnyddiwr. areas of the town, the houses should be within the Yr argraff ymysg y cyhoedd yw bod gan reach of workingmen who only earned between £1 fasnachwyr gymhellion hunanol ar gyfer codi eu and 23 shillings weekly. A rent of 3/6 or 4/6 would prisiau’n ormodol, ond, meddai, mai’r unig ffordd y be much more appropriate. mae Cymdeithasau yn gallu ymdrin â’r sefyllfa yw dilyn y marchnadoedd bob dydd a threfnu prisiau (Wrexham Advertiser, 26.8.1914) er mwyn diogelu eu haelodau yn erbyn colled Call to Arms poster, Wrexham, 1914 gwirioneddol. (DWL1049/33) (North Wales Guardian, 7.8.1914) Poster Galwad Rhyfel, Wrecsam, 1914 (DWL1049/33) Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

recriwtiaid sy’n cynnwys yr holl weithwyr CYFARFOD BRWDFRYDIG YN WRECSAM Cyngor Tref Wrecsam gwrywaidd sy’n ddi-briod. Ar ôl bwyta gyda’r dynion, fe gyflwynodd Mrs Gibbins â sigaréts a Roedd Neuadd yr Eglwys yn orlawn nos Wener châs i bob un. ddiwethaf ar gyfer y cyfarfod i hyrwyddo Tai ar gyfer y Dosbarth Mae Lady Glenconner wedi ymgymryd â rôl symudiad i sefydlu Bataliwn “Pals” yng Ngogledd y recriwtiwr drwy ymweld â ffermwyr yn ei Cymru. Roedd yn amlwg o naws y cyfarfod y Gweithio chymdogaeth preswyl yn Wilsford ac ysgogi bydd Wrecsam yn darparu ei gwota mewn amser certmyn a llafurwyr amaethyddol i ymuno â Byddin eithriadol o fyr. Cyhoeddwyd yn ystod y cyfarfod Mae trafodaethau ynglŷn â chynlluniau i adeiladu yr Arglwydd Kitchener. fod 75 eisoes wedi ymuno, a nifer fawr o enwau yn 44 o dai ar Ffordd Holt, i’r dosbarth gweithio. Mae llawer o gwmnïau yn annog eu gweithwyr cael eu cymryd ar y diwedd. Byddai pob tŷ yn costio £250 neu’n cael eu rhentu rhwng 18 a 30 oed i gynnig eu hunain fel am 6/- yr wythnos. Fodd bynnag, er bod y pwyllgor recriwtiaid. Maent yn addo cyflogaeth iddynt ar (Wrexham Advertiser, 12.9.1914) yn teimlo’r angen i ddarparu tai i leddfu’r tagfeydd ddiwedd y rhyfel. Yn y cyfamser, gwneir trefniadau mewn rhai o ardaloedd tlotaf y dref, fe ddylai’r ar gyfer cymorth digonol i’r dibynyddion. tai fod o fewn cyrraedd y Gweithwyr sy’n ennill (Wrexham Advertiser, 5.9.1914) rhwng £1 a 23 swllt yr wythnos yn unig. Byddai rhent o 3/6 neu 4/6 yn llawer mwy priodol.

(Wrexham Advertiser, 26.8.1914)

Busy Scenes at Recruiting Headquarters

A very promising response is being made for Lord Patriotic postcard – show your support for the Esher’s appeal for 30,000 Territorials to fill the gaps Royal Welch Fusiliers, one of several designs Volunteers for the ‘Pals’ Battalion outside Wrexham made by those who have volunteered for service available (1049/67) Police Station (595/1) abroad. Many well-known footballers have enlisted. Mr Edward Mobb, the Northampton rugby player, Denbighshire Hussars – our local part time soldiers Cerdyn post gwladgarol – dangoswch eich Gwirfoddolwyr ar gyfer Bataliwn ‘Pals’ tu allan i has obtained permission to raise a corps of 250 men have been among the first in the queue to volunteer. cefnogaeth i’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, un o Orsaf Heddlu Wrecsam (595/1) for Lord Kitchener’s army with the guarantee that (87.49.25) nifer o ddyluniadau sydd ar gael (1049/67) they shall be in the same detachment. An excellent suggestion is made by Mr J.T. Fripp Marchfilwyr Sir Ddinbych –- ein milwyr rhan RECRUITS STILL who writes “I am told that a large number of amser lleol o’r rhai o’r cyntaf yn y ciw i wirfoddoli. otherwise acceptable young men are rejected on (87.49.25) POURING account of bad teeth. Some of these are hopeless INTO WREXHAM but could be made fit by a few judicious extractions and the treatment and filling-in of remaining teeth The WAR Recruits for Kitchener’s Army arrive in Wrexham to make them useful. I therefore appeal to every in greater numbers than ever. The Barracks and man of serviceable age to go at once to a dental Mothers and the War the Camp are quite inadequate to accommodate surgeon. Let him take this letter and ask him to them all, and the Drill Hall and other places have A Wrexham gentleman has received a letter from FORMATION OF “PALS” put him right and give him a certificate of fitness been requisitioned. Quite a number of recruits are his daughter which is worth quoting: “I also without fee or charge.” quartered in the Drill Hall since Sunday, and Poyser have had a bit of worry over Eric (her son who is BATTALION Mr Gibbins, a steel manufacturer of Neath, Street has again become a busy thoroughfare. So attached to a company of territorials). He is wanted travelled to Cardiff with recruits comprising the great is the rush in the Barracks that nearly all the to offer himself for foreign service. He has written whole of his unmarried male employees. After recruits are leaving Wrexham for training without most sensibly about it and is quite willing to abide dining with the men, Mrs Gibbins presented each GALLANT RESPONSE their equipment, which has to be sent on later. by our decision. I have said ‘No’ and got his father with cigarettes and a case. (Wrexham Advertiser, 12.9.1914) Lady Glenconner has taken up the role of recruiter to write to the major saying I could not say Yes but IN WREXHAM by visiting farmers in the neighbourhood of her today I had a fine letter from the major pointing More Men for Kitchener’s Army: residence at Wilsford and inducing carters and out the duty to the country and I really felt a bit Wrexham’s Splendid Record: agricultural labourers to join Lord Kitchener’s ashamed of myself for standing in Eric’s way and Two Battalions Completed. RECRIWTIAID YN DAL Army. being a bit selfish and cowardly. Thousands of other Many firms are urging their employees between the mothers are telling their sons to go, so why should I DDOD MEWN THE “PALS” BATTALION ages of 18 and 30 to offer themselves as recruits. I be the exception? I have consented and wrote and They promise them employment at the conclusion told the major so last night. It gave me a bit of a I WRECSAM ENTHUSIASTIC MEETING IN WREXHAM of the war. In the meantime arrangements are made pang, but I feel happier because I know I have done Mae recriwtiaid ar gyfer Byddin Kitchener yn for the adequate support of dependants. the right thing.” The Church House was crowded to its utmost cyrraedd Wrecsam mewn niferoedd mwy nag (Wrexham Advertiser, 5.9.1914) (Wrexham Advertiser, 5.9.1914) capacity last Friday evening on the occasion of a erioed. Tydi’r Barics a’r Gwersyll ddim yn ddigon meeting to further the movement to form a “Pals” mawr i gynnal pob un ohonynt, ac mae cais wedi’i Mamau a’r Rhyfel Battalion for North Wales. It was obvious from wneud am y Neuadd Drill a lleoliadau eraill. Nifer Golygfeydd Prysur yn y the tone of the meeting that Wrexham will provide fawr o recriwtiaid yn gwasanaethu yn y Neuadd its quota in an exceptionally short time. It was Drill ers dydd Sul, ac unwaith eto roedd Stryd Pencadlys Recriwtio Mae gŵr bonheddig o Wrecsam wedi derbyn announced during the meeting that 75 had already Poyser yn brysur. Mae’r hast mor eithriadol yn llythyr oddi wrth ei ferch sy’n werth ei ddyfynnu: joined, and a large number of names were taken at y Barics fel bod bron iawn yr holl recriwtiaid yn “Rwyf wedi bod yn reit bryderus am Eric (ei mab the close. gadael Wrecsam am hyfforddiant heb eu hoffer, ac Cafwyd ymateb addawol iawn i apêl yr ​​Arglwydd sydd ynghlwm i gwmni o diriogaethwyr). Mae’n mae’n rhaid eu hanfon ymlaen yn ddiweddarach. Esher ar gyfer 30,000 o Diriogaethwyr lenwi’r cynnig ei hun ar gyfer gwasanaeth dramor. Mae (Wrexham Advertiser, 12.9.1914) (Wrexham Advertiser, 12.9.1914) bylchau a wnaed gan y rhai sydd wedi gwirfoddoli wedi ysgrifennu’n hynod o synhwyrol am y peth i wasanaethu dramor. Mae llawer o bêl-droedwyr ac yn eithaf parod i gadw at ei benderfyniad. enwog wedi ymrestru. Mr Edward Mobb, Rwyf wedi dweud ‘Na’ ac wedi cael ei dad i chwaraewr rygbi Northampton, wedi cael caniatâd ysgrifennu ato yn dweud fy mod i’n dweud ‘na’ Y RHYFEL i godi corfflu o 250 o ddynion ar gyfer byddin yr ond heddiw cefais lythyr dirwy gan y prif swyddog WREXHAM Arglwydd Kitchener gyda’r sicrwydd y byddant yn yn pwysleisio ei ddyletswydd i’r wlad rwyf wir yn yr un datodiad. yn teimlo cywilydd o fy hun am geisio rhwystro BACK FROM THE FRONT — One of Wrexham’s Gwneir awgrym ardderchog gan Mr J.T. Fripp Eric ac am fod yn hunanol a llwfr. Mae miloedd o SEFYDLU BATALIWN contributions to the fighting line, Private 79 Davies, sy’n ysgrifennu “Rwy’n gwybod bod nifer fawr famau eraill yn dweud wrth eu meibion i​​ fynd, felly “PALS” (R.W.F.), who was wounded by a shell at the Battle o ddynion ifanc sy’n dderbyniol fel arall yn cael pam ddylwn i fod yn eithriad? Rwyf wedi cydsynio of Mons, has returned to his home in Wrexham. He eu gwrthod oherwydd dannedd drwg. Mae rhai ac wedi ysgrifennu ato ac wedi dweud wrth yr said “I was wounded by a shell in several places o’r rhain yn anobeithiol, ond gellid eu gwneud yn uwchgapten nithiwr. Mae wedi bod yn dipyn o sioc at Mons. We proceeded from Rouen into the open addas trwy dynnu a thrin a llenwi’r dannedd sydd i mi, ond rwy’n teimlo’n hapusach gan fy mod i’n YMATEB DEWR YN country. As soon as we got to the place appointed ar ôl er mwyn eu gwneud nhw’n ddefnyddiol. Felly, gwybod fy mod i wedi gwneud y peth iawn.” we set about digging trenches until two o’clock rwy’n apelio at bob dyn o oedran defnyddiol i fynd (Wrexham Advertiser, 5.9.1914) WRECSAM in the morning. We only started on the Saturday ar unwaith at lawfeddyg deintyddol. Gadewch iddo night and the next morning we were in action. You fynd â’r llythyr hwn gydag ef yn gofyn iddo gael talk about South Africa as a fight. This is a fight! sortio ei ddannedd ac yna rhoi tystysgrif o ffitrwydd Mwy o Ddynion ar gyfer Byddin Kitchener: South Africa is a tea-party compared to it. The iddo heb ffi neu dâl.” Cofnod Campus Wrecsam: aeroplanes around us were like a nest of bees. The Roedd Mr Gibbins, gweithgynhyrchydd dur Wedi Cwblhau Dau Fataliwn. Royal Welsh brought down one of them. It had o Gastell-nedd, wedi teithio i Gaerdydd gyda BATALIWN “PALS” two passengers, a Maxim gun and 1,000 rounds of Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

ammunition. I am sorry I could not stay to see the job finished. We shall win all right; but we shall HYSBYSIADAU have to fight for it.” CYFREITHIOL A (Wrexham Advertiser, 12.9.1914) CHYHOEDDUS WRECSAM RHYBUDD YN ÔL O’R BLAEN — Un o gyfraniadau Wrecsam at y llinell flaen yn yr ymladd, Preifat 79 Mae gŵr bonheddig o Wrecsam wedi derbyn Mae Davies, (R.W.F.), a glwyfwyd gan siel ym Mrwydr wedi dod i’r amlwg i MRS Lovatt, Gwerthwr Bersham Road cemetery – an unexpected final Mons, wedi dychwelyd i’w gartref yn Wrecsam. Tybaco a Dynes Trin Gwallt o 31, Stryt y Rhaglaw, Belgian refugees arriving at Wrexham railway resting place for our Belgian hero (© Francis Frith) Dywedodd “Cefais fy anafu gan siel mewn sawl Wrecsam, bod si ei bod o dras Almaenig. station (90.28.632) lle ym Mons. Dyma ni’n symud ymlaen o Rouen Mynwent Ffordd y Bers – gorffwysfan annisgwyl i mewn i gefn gwlad agored. Cyn gynted ag y Mae hyn yn anghywir, gan ei bod yn ferch i rieni Ffoaduriaid o Wlad Belg yn cyrraedd gorsaf ein harwr o Wlad Belg (© Francis Frith) cyrhaeddon ni’r lle fe aethom ati i gloddio ffosydd Cymraeg a Saesneg. Roedd ei thad yn grefftwr yn rheilffordd Wrecsam (90.28.632) tan 2 o gloch y bore. Er mai ar y nos Sadwrn Wrecsam am nifer o flynyddoedd ac yn adnabyddus wnaethon ni gychwyn ar y gwaith roeddem ni’n i filoedd o drigolion. Mae Mrs Lovatt yn enedigol barod i weithredu y bore canlynol. Rydych yn sôn o’r ardal, ac wedi byw yn Wrecsam ei holl fywyd. The Welsh Fusiliers am Dde Affrica fel brwydr. Wel dyma beth yw DEATH OF A BELGIAN brwydr! Mae De Affrica yn de-parti i gymharu â Gan fod y si’n cael llawer o effaith ar ei busnes, Following brilliant fighting against enormous odds, hyn. Mae’r awyrennau o’n cwmpas fel nyth cacwn. bydd yn cael ei gorfodi’n anfodlon i erlyn unrhyw SOLDIER comparatively few of the 1st Battalion R.W.F. Dyma’r Cymry Brenhinol yn trechu un ohonynt. un sy’n parhau i gario clecs amdani. are left. Descriptions form soldiers show that the Roedd ganddo ddau bartner, gwn Maxim a 1,000 IN WREXHAM battalion was practically surrounded. Private Jack rownd o ffrwydron rhyfel. Rwy’n ymddiheuro na “DUW ACHUB Y BRENIN” Ellis says the men were eager for the experience of allaf aros i orffen y gwaith. Byddwn yn sicr o ennill battle and they advanced in artillery formation until wrth gwrs; ond bydd yn rhaid i ni ymladd ar ei (Wrexham Advertiser, 31.10.1914) THE FUNERAL they were in rifle range. The Fusiliers first dealt gyfer.” with a party of snipers in a farmhouse. Then, as (Wrexham Advertiser, 12.9.1914) The internment of the remains of Joseph Verbeken, they advanced, the shrapnel shells from the enemy’s the Belgian soldier who died at the Wrexham guns soon wrought great havoc, and Lt Chance was Military Hospital, Croesnewydd, on Monday, as killed in leading the men in action. The order was the result of wounds received in battle, took place given for a further advance and Capt Skaife called at the Borough Cemetery, yesterday (Friday). He upon a section to follow him and try to capture 2 was buried with full military honours. The scene of the enemy’s guns which were doing most of the along the whole route from the Hospital to the mischief. Very successfully were the gallant Welsh Cemetery was an impressive one, the roadside making their way and they had got up to within 5 being lined with thousands of people, who despite yards of the guns when Capt Skaife was killed by the inclement weather, assembled to pay their a shell. This section being much in advance of the respects to one who had laid down his life for main line, was ordered to retire when their goal was Regent Street in more peaceful times (294/4-5) this country as much as for his own. About 400 all but reached. The Germans took full advantage troops of the 3rd Battalion R.W.F. took part in the of the retreat and swept the gallant little band with Stryt y Rhaglaw ar adeg heddychlon (294/4-5) mournful procession, and the Battalion Band played bullets and shrapnel. the “Dead March” in “Saul” with much effect. The Private George H Davis, who is now a prisoner coffin was covered with a Belgian flag and the of war in Gottingen in a letter to his mother says it was terrible to see the men die and he considers 1st Volunteer Battalion, The Royal Welch Fusiliers THE BELGIAN Union Jack, and a number of beautiful wreaths, himself very lucky to have escaped death. Another (1049/7) and the deceased soldier’s cap was placed upon RFUGEES IN it. The grave space, the gift of the Corporation, survivor says:- “The battle was terrible to behold. Men were falling thick and fast. They had been Bataliwn Cyntaf y Gwirfoddolwyr, Y Ffiwsilwyr is in the Catholic portion of the soldiers’ corner. caught in a trap and all that remains of the battalion Brenhinol Cymreig (1049/7) WREXHAM An impressive service, conducted by Rev Father Nightingale, was watched by a huge crowd of was 40. The rest were all killed and wounded in the The 20 Belgian refugees who were given such a people, and at its close a party of the 3rd Battalion frightful carnage.” It is stated the regiment has lost cordial reception on their arrival in Wrexham, on fired three volleys, followed by the sounding of the 25 officers killed, wounded and missing. LEGAL AND PUBLIC Friday, last week, have settled down comfortably “Last Post” by six buglers. (Wrexham Advertiser, 14.11.1914) in their new home in Chester-street. They appear to (Wrexham Advertiser, 7.11.1914) NOTICES be quite happy and contented, and are most profuse in their thanks for the hospitality extended to them. Two houses in Grove Park have been lent by the MARWOLAETH MILWR Y Ffiwsilwyr Cymreig trustees of the William and John Jones Hospital WARNING for temporary use by the refugees. A considerable O WLAD BELG Mae gŵr bonheddig o Wrecsam wedi derbyn sum of money will be required each week for the Mae Yn dilyn ymladd gwych yn erbyn galluoedd It has come to the knowledge of MRS LOVATT, maintenance of our guests, but there need be little YN WRECSAM cryfach, ychydig iawn o Fataliwn 1af y Ffiwsilwyr Tobacconist and Hairdresser, of 31, Regent-street, fear on this score. Many generous offers of help Brenhinol Cymreig sydd ar ôl. Mae disgrifiadau Wrexham, that it is rumoured that she is of German have been received, including donations of £1 per gan filwyr yn dangos bod y bataliwn wedi’u parentage. week from each of two collieries, and a levy of 1d YR ANGLADD hamgylchynu. Dywed Preifat Jack Ellis bod y per head — to which the men heartily agree — at dynion yn awyddus am y profiad o frwydr ac This is quite untrue, as she is the daughter of Welsh two or three other collieries. Ym Mynwent y Fwrdeistref, ddoe (dydd Gwener), aethant rhagddynt mewn rhengoedd magnelau and English parents. Her father was a Wrexham (Wrexham Advertiser, 31.10.1914) claddwyd gweddillion Joseph Verbeken, y milwr o nes eu bod yn yr ystod saethu. I ddechrau aeth y tradesman of many years standing, and was well- Wlad Belg a fu farw yn Ysbyty Milwrol Wrecsam, Ffiwsilwyr i’r afael â saethwyr cudd mewn ffermdy. known to thousands of inhabitants. Mrs Lovatt is Croesnewydd, ddydd Llun, o ganlyniad i anafiadau Yna, wrth iddynt fynd rhagddynt, creodd sielau native born, and has lived in Wrexham all her life. FFOADURIAID O WLAD a gafwyd mewn brwydr. Claddwyd ef gydag shrapnel o ynnau’r gelyn lanast mawr, a lladdwyd anrhydedd milwrol llawn. Roedd yr olygfa ar Lt Chance wrth arwain y dynion. Rhoddwyd As the rumour is calculated to do her much harm in BELG YN hyd y llwybr cyfan o’r Ysbyty i’r Fynwent yn un gorchymyn i symud ymlaen eto a galwodd Capt her business and she will be reluctantly compelled WRECSAM trawiadol, roedd miloedd o bobl ar ochr y ffordd, Skaife ar adran i’w ddilyn ef a cheisio dal 2 o to prosecute any person who continues the ac roeddent, er gwaethaf y tywydd garw, wedi ynnau’r gelyn a oedd yn gwneud y mwyaf o circulation of this pernicious rumour. Mae’r 20 o ffoaduriaid o Wlad Belg a gafodd ymgynnull i dalu teyrnged i un a oedd wedi rhoi ddifrod. Roedd y Cymry dewr yn llwyddiannus ei fywyd ar gyfer y wlad hon cymaint â’i wlad iawn wrth symud yn nes, ond roeddent o fewn 5 “GOD SAVE THE KING” groeso mor gynnes wrth iddynt gyrraedd Wrecsam, ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, wedi ei hun. Bu tua 400 o filwyr o 3ydd Bataliwn y llath i’r gynnau pan laddwyd Capt Skaife gan siel. R.W.F. yn cymryd rhan yn yr orymdaith alarus, Rhoddwyd gorchymyn i’r adran hon roi’r gorau (Wrexham Advertiser, 31.10.1914) ymgartrefu yn gyfforddus yn eu cartref newydd yn Stryd Caer. Maent yn ymddangos yn eithaf hapus a chwaraeodd Band y Bataliwn y “Dead March” iddi er mor agos oeddent at gyrraedd eu nod. a bodlon, ac yn ddiolchgar iawn am y croeso a yn “Saul” yn effeithiol. Gorchuddiwyd yr arch Cymerodd yr Almaenwyr fantais lawn o’r encil a roddwyd iddynt. Mae dau dŷ ym Mharc y Gelli gyda baner Gwlad Belg a Jac yr Undeb, a nifer o saethu’r milwyr dewr â bwledi a shrapnel. wedi cael eu rhoi ar fenthyg gan ymddiriedolwyr dorchau hardd, a rhoddwyd cap y milwr ar ei ben. Dywedodd Preifat George H Davis, sydd bellach Ysbyty William a John Jones i’w defnyddio dros Mae’r gofod bedd, rhodd gan y Gorfforaeth, yn yn garcharor rhyfel yn Gottingen, mewn llythyr dro gan y ffoaduriaid. Bydd angen swm sylweddol y rhan Gatholig o gornel y milwyr. Gwyliwyd y at ei fam, ei fod yn ofnadwy gweld y dynion yn o arian bob wythnos i gadw ein gwesteion, ond nid gwasanaeth trawiadol, a gynhaliwyd gan y Parch marw ac mae’n ystyried ei hun yn lwcus iawn ei oes angen poeni llawer ynghylch hyn. Mae nifer Tad Nightingale, gan dyrfa enfawr o bobl, ac ar y fod wedi dianc rhag marwolaeth. Dywed goroeswr o gynigion hael o gymorth wedi eu derbyn, gan diwedd taniodd parti o’r 3ydd Bataliwn dri foli, ac arall:- “Roedd y frwydr yn ofnadwy i’w gweld. gynnwys rhoddion o £1 yr wythnos gan y ddau yna seiniwyd yr Utgorn Olaf gan chwe biwglwr. Roedd dynion yn syrthio ymhobman. Roeddent bwll glo, ac ardoll o 1d y pen — y mae’r dynion yn (Wrexham Advertiser, 7.11.1914) wedi’u dal mewn trap a dim ond 40 oedd ar ôl o’r cytuno arni — mewn dau neu dri o byllau glo eraill. bataliwn. Cafodd y gweddill eu lladd a’u hanafu yn (Wrexham Advertiser, 31.10.1914) y lladdfa erchyll.” Nodir bod y gatrawd wedi colli Review of the Year - 1914 Printed at Caxton Buildings, by Hughes & Son, Wrexham 1914 - Adolygiad o’r Flwyddyn Argraffwyd yn Adeiladau Caxton, gan Hughes a’i Fab, Wrecsam

25 o swyddogion sydd wedi’u lladd, eu hanafu ac Benjamin, wedi cael gwybod bod ei fab, Mr ar goll. James Ernest Heslin, wedi marw o anaf yn Ysbyty Buddugoliaeth Nodedig (Wrexham Advertiser, 14.11.1914) Vilherts-Catterets, Ffrainc, ar 14 Medi. Roedd Rhoddodd y Sarsiant Johnny Basham o’r yr ymadawedig a oedd yn 23 mlwydd oed, wedi Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, sy’n preswylio yn gadael y fyddin ar ôl 4½ mlynedd o wasanaeth Whitegate Rd. Wrecsam, sêl ar yrfa ddisglair yn y yn y Gwarchodlu Grenadwyr, ond pan dorrodd y Clwb Chwaraeon Cenedlaethol, Llundain, nos Lun, rhyfel cafodd ei alw i ymladd gyda’r milwyr wrth pan drechodd Johnny Summers, deiliad y gwregys FUSILIER’S LIFE IN A gefn. Roedd y llythyr gan yr ysbyty yn cyhoeddi pwysau welter, yn nawfed rownd Pencampwriaeth ei farwolaeth yn cloi gyda’r frawddeg deimladwy: Prydain. Daeth tyrfa fawr i weld y gystadleuaeth, ‘MOLEHOUSE’ “Gorchuddiwyd ei fedd gyda blodau gan ei a oedd yn cynnwys nifer o gyfeillion brwdfrydig gymrodyr Ffrengig, ac rydym i gyd yn falch o ddyn Private Moses Jones, of the 2nd Battalion, R.W.F., o Wrecsam, ac er bod rhywfaint o siom ymhlith o’r fath.” Cydymdeimlir yn ddiffuant â’r perthnasau writing to his mother from the front says: “It’s a pobl Llundain yn dilyn trechu eu hoff focsiwr, a’i mewn profedigaeth yn eu colled. Wounded veterans convalescing at Roseneath, the dreadful sensation curled up in a trench, two feet, atal rhag dod i feddiant parhaol y gwregys a cholli (Wrexham Advertiser, 21.11.1914) new military hospital in Grove Park. (DWL 654) six inches wide, and six feet deep, listening to pensiwn, nid oedd unrhyw amheuaeth ei fod wedi’i the shells bursting in all directions. But we make Cyn-filwyr wedi’u hanafu’n gwella yn Roseneath, guro gan well dyn. Yng ngeiriau awdur arbenigol our situation as bright as possible with a puff of ysbyty milwrol newydd ym Mharc y Llwyni. (DWL yn y ‘Sporting Life’ enillodd mewn steil hollol Woodbine and cracking jokes, and at the same time Wrexham Military 654) bendant. having a peep to see if the enemy is advancing under the cover of the artillery. We have had some Hospital Am ddwy rownd cafodd amser drwg; ac am y chwe wet nights, but are none the worse for it: mud up nesaf, bocsiodd gyda chelfyddyd go iawn, a’i ddull to our necks, the butts of our rifles clogging, and – Arrival of wounded oedd cyfuniad hapus o gyflymder wrth ymosod ac the voice of our commander shouting ‘Keep up the The British Welterweight amddiffyn yn syfrdanol; yna yn y rownd derfynol fire!’ It was kept up all the night, with our barrels soldiers gwnaeth beth oedd ychydig iawn o’i gefnogwyr yn red-hot... The tin of biscuits you sent is being used Boxing Championship credu y gallai ei wneud sef dyrnu yn ddigon caled a The people of Wrexham and district have been in the trench as a writing desk. I will write to all digon cywir i daro unrhyw focsiwr pwysau welter anxiously awaiting the arrival of 100 wounded the kind friends when I return to the face of the yn y byd yn ddiymadferth. Ar ôl cael ei fwrw i lawr, soldiers. They were fully expected on Thursday earth from this mole-house.” cododd Summers yn araf ar ei draed, ond anfonodd and it is evident that a change was made in the Sergeant Basham Brings (Wrexham Advertiser, 21.11.1914) Basham ddwrn arall a anfonodd Summers i’r llawr arrangements as the majority of soldiers who came The Belt To Wrexham eto yn ddiymadferth. Dyna sut enillodd Basham ei on Sunday were in the trenches as late as Friday. anrhydedd. Mae’n ddeiliad teilwng iawn o’r teitl The Red Cross train was found to contain 102 pencampwriaeth. Mae’n focsiwr gwych a gall fod BYWYD FFIWSILWR wounded Belgian soldiers of which a very large yn well byth yn y dyfodol agos. proportion, fully 60 or 70, were stretcher cases. A Notable Victory Ar ôl dychwelyd i’r dref, cafodd ei gyfarfod MEWN TWLL ‘TWRCH The approaches to the station were crowded with gan dyrfa fawr yn yr orsaf G.W.R., a ffurfiodd onlookers who watched in solemn silence. Three Sergeant Johnny Basham of the Royal Welsh orymdaith, a dan arweiniad band y Ffiwsilwyr DAEAR’ motor buses belonging to the Wrexham Transport Fusiliers, who resides at Whitegate Rd., Wrexham, Brenhinol Cymreig, gorymdeithiwyd drwy’r dref Company and 10 motor cars were waiting for the set the seal on a brilliant career when at the i’r Barics. Cariwyd arwr y dydd ar lefel ysgwydd Dywed Preifat Moses Jones, o 2il Fataliwn, R.W.F. conveyance of the soldiers to the Hospital. The , London, on Monday drwy’r strydoedd, a oedd yn llawn torfeydd yn wrth ysgrifennu at ei fam o’r rheng flaen: “Mae’n progress of the wounded through the streets to the night, he defeated Johnny Summers, the holder bloeddio. deimlad ofnadwy cyrlio i fyny mewn ffos, dwy Hospital was the occasion for repeated outbursts of of the Welterweight belt, in the ninth round (Wrexham Advertiser, 19.12.1914) droedfedd, chwe modfedd o led, a chwe troedfedd cheering and those who were able to do so freely for the British Championship. The contest was o ddyfnder, yn gwrando ar y sielau yn byrstio waved their acknowledgements. Most of the men witnessed by a large crowd, which included a ym mhob cyfeiriad. Ond rydym yn gwneud ein were in deplorable condition. They had come number of enthusiastic friends from Wrexham, and sefyllfa mor bleserus ag y bo modd gyda phwff o straight from the trenches where many of them although there was some disappointment amongst Woodbine a dweud jôcs, ac ar yr un pryd rydym had been for several weeks without relief and their Londoners at the defeat of their favourite, who yn sbecian i weld a yw’r gelyn yn symud o dan uniforms were mud be-spattered, torn to shreds in was thus preventing from becoming the permanent orchudd y gynnau mawr. Rydym wedi cael rhai places and stained with blood. possessor of the belt and lost a life’s pension, there nosweithiau gwlyb, ond nid ydym fawr gwaeth ar (Wrexham Advertiser, 7.11.1914) was not the slightest doubt that he was beaten by ei ôl: mwd at ein gyddfau, casgenni ein reifflau yn a better man. In the words of an expert writer in tagu, a llais ein cadlywydd yn gweiddi ‘Daliwch the ‘Sporting Life’ he won in absolutely decisive i danio!’ Parhaodd hyn drwy’r nos ac roedd ein Ysbyty Milwrol Wrecsam style. For two rounds he had rather a bad time; for casgenni yn ferwedig o boeth ... Mae’r tun o fisgedi the next six he boxed with real artistry, his method y gwnaethoch ei anfon yn cael ei ddefnyddio yn y - milwyr clwyfedig wedi being a happy combination of speed in attack and ffos fel desg ysgrifennu. Byddaf yn ysgrifennu at puzzling defence; then in the final round he did fy holl ffrindiau caredig pan fyddaf yn dychwelyd i cyrraedd what few even of his own supporters believed wyneb y ddaear o twll twrch daear hwn.” Mae pobl Wrecsam a’r rhanbarth wedi bod yn aros him capable of doing, landed a punch that was (Wrexham Advertiser, 21.11.1914) am ddyfodiad 100 o filwyr clwyfedig. Roeddent hard enough and true enough to knock out any wedi’u disgwyl ddydd Iau ac mae’n amlwg y welterweight in the world. After being knocked newidiwyd y trefniadau gan fod y mwyafrif o’r down Summers slowly rose to his feet but Basham milwyr a ddaeth ar y dydd Sul yn y ffosydd mor sent in another well-judged punch which again WREXHAM’S hwyr â dydd Gwener. Roedd trên y Groes Goch sent Summers down to be counted out. That is yn cynnwys 102 o filwyr clwyfedig o Wlad Belg how Basham won his honours. He is a very worthy SOLDIER’S DEATH ac roedd cyfran fawr iawn o’r rhain, 60 neu 70, yn holder of the championship title. He is a class boxer achosion stretsier. Roedd y ffyrdd at yr orsaf yn and may be better still in the near future. Johnny Basham, Champion boxer and Royal Welch Mr J. Heslin, Benjamin-road, has this week orlawn gyda phobl oedd yn gwylio mewn tawelwch On his return to the town, he was met by a large Fusilier (1227) received information that his son, Mr James Ernest difrifol. Roedd tri bws modur oedd yn perthyn i crowd at the G.W.R. station, who formed in Heslin, died from wounds at Vilherts-Catterets Gwmni Trafnidiaeth Wrecsam a 10 car modur yn procession, and headed by the band of the R.W.F. Johnny Basham, Pencampwr o Focsiwr a Ffiwsilwr Hospital, France, on September 14th. The deceased aros i gludo’r milwyr i’r Ysbyty. Roedd trywydd y marched through the town to the Barracks. The Brenhinol Cymreig (1227) who was 23 years of age, had left the army after 4½ clwyfedig trwy’r strydoedd i’r Ysbyty yn achlysur hero of the hour was carried shoulder high through years’ service in the Grenadier Guards, but on the o weiddi a llawenhau a bu’r rhai a oedd yn gallu the streets, which were lined by a large cheering outbreak of war was called up with the reserves. gwneud hynny yn chwifio eu cydnabyddiaeth. crowd. The Editor wishes to acknowledge the assistance of The letter from the hospital announcing his death Roedd y rhan fwyaf o’r dynion mewn cyflwr Mr Trevor Britton of Marford, Mr Gordon Griffiths concluded with the touching passage: “His grave truenus. Roedden nhw wedi dod yn syth o’r (Wrexham Advertiser, 19.12.1914)) of Wrexham and Mr J.K. Plant, the Archivist, in the was covered with flowers by his French comrades, ffosydd lle roedd llawer ohonynt wedi bod am nifer preparation of this publication. and we are all proud of such a man.” Sincere o wythnosau heb gysur ac roedd eu gwisgoedd sympathy is felt with the bereaved relatives in their wedi’u gorchuddio gan fwd, wedi’u rhwygo yn Mae’r Golygydd yn dymuno cydnabod cymorth Mr loss. ddarnau a’u staenio â gwaed. Pencampwriaeth Bocsio Trevor Britton o Marford, Mr Gordon Griffiths o (Wrexham Advertiser, 21.11.1914) (Wrexham Advertiser, 7.11.1914) Wrecsam a Mr J.K. Plant, Archifydd, wrth baratoi’r Pwysau Welter Prydain cyhoeddiad hwn.

All images, unless otherwise stated © Wrexham MARWOLAETH MILWR Y Rhingyll Basham yn Archives, Wrexham Heritage Service WRECSAM dod â’r Gwregys yn ôl i Ffotograffau © Archifdy Wrecsam, Gwasanaeth Treftadaeth Wrecsam Yr wythnos hon, mae Mr J. Heslin, Ffordd Wrecsam

PLEASE DO NOT REMOVE THIS NEWSPAPER FROM THE GALLERY. PEIDIWCH Â SYMUD Y PAPUR NEWYDD YMA O’R ORIEL. DIOLCH.