Możnowładztwo I Rycerstwo Ziemi Gostynińskiej W XIV I XV Wieku Studium Z Dziejów Osadnictwa I Elity Władzy Na Mazowszu Średniowiecznym
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
http://rcin.org.pl Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym http://rcin.org.pl Pamięci Profesorów Aleksandra Gieysztora i Adama Wolff a http://rcin.org.pl Kazimierz Pacuski Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym Wydawnictwo Neriton Instytut Historii PAN Warszawa 2009 http://rcin.org.pl Redakcja, korekta Jolanta Rudzińska Indeks Kazimierz Pacuski Opracowanie grafi czne i projekt okładki Mariola Szcześniak © Copyright by Kazimierz Pacuski © Copyright by Instytut Historii PAN © Copyright by Wydawnictwo Neriton ISBN 978–83–7543–105–6 Tytuł dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2009 Rynek Starego Miasta 29/31, 00–272 Warszawa tel. (22) 831–02–61 w. 26 www.neriton.apnet.pl [email protected] Nakład 500 egzemplarzy Objętość 37 arkuszy wydawniczych Druk i oprawa Fabryka Druku http://rcin.org.pl Wstęp Cele, zakres i metody pracy Ziemia gostynińska jako kontynuacja istniejącej wcześniej kasztelanii gosty- nińskiej do 1462 r. była jedną z ziem książęcego Mazowsza. Wchodziła w skład księstw płockiego i rawskiego pod rządami Piastów płockich. Była ważną częścią składową zachodniego Mazowsza, graniczącą z Kujawami i ziemią łęczycką. Po inkorporacji do Korony w 1462 r. wchodziła w skład mazowieckiego wojewódz- twa rawskiego, obok ziemi rawskiej i (od 1476 r.) sochaczewskiej. Po inkorpora- cji do Korony w 1526 r. Mazowsza wschodniego (czersko-warszawskiego) szlach- ta ziemi gostynińskiej stanowiła kilka procent ogółu szlachty mazowieckiej, zamieszkującej łącznie 15 ziem trzech województw Mazowsza. Można szacować, że w ziemi gostynińskiej mieszkał oraz stąd wywodził się 1% ówczesnej szlachty ziem polskich. W XVI w. wyróżniały się tu dobra większej własności szlacheckiej, natomiast wyraźnie mniej niż w innych ziemiach Mazowsza było szlachty zagrodowej, nie- posiadającej osiadłych kmieci1. W moich badaniach społeczeństwa książęcego Ma- zowsza w średniowieczu zwróciłem uwagę na trwałe i czytelne rozwarstwienie stanu rycerskiego (szlacheckiego), wyraźne tak w sytuacji prawnej, jak też w struk- turze majątkowej. Istniało tu nieliczne, odrębne możnowładztwo mazowieckie, wyróżniające się czytelnie spośród znacznie liczebniejszego ogółu zamożnego ry- cerstwa otrzymującego przywileje książęce, istniało też liczne drobne rycerstwo, zobowiązane od dawna do wielu posług na rzecz władzy książęcej. Przed inkor- poracją 1462 r. te podziały widać też w ziemi gostynińskiej. Barones (możni) two- rzą tu wąską grupę dygnitarzy, faktycznie sprawujących władzę w imieniu księcia, natomiast inni, nazywani nobiles, terrigene, stanowią ogół rycerstwa tej ziemi. 1 Zob. ŹD XVI, Wstęp, s. 26, 27; tamże, s. 193–205, 207–210. http://rcin.org.pl 6 Wstęp Obie grupy są wymienione w przywileju inkorporacyjnym króla Kazimierza Ja- giellończyka, wystawionym w 1462 r. dla ziemi gostynińskiej traktowanej jako osobne księstwo. Kogo imiennie można zaliczyć do pierwszej grupy, jaki był skład osobowy obu grup? Kto w ziemi gostynińskiej należał do drobnego rycerstwa? Zachowana dokumentacja źródłowa oświetla nieźle późnośredniowieczne możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej oraz pozwala na szczegółowe usta- lenia poszerzające dotychczasowy stan wiedzy. Pozwala też na próbę odpowiedzi na pytania, jakie dotychczas trudno rozwiązać badaczom średniowiecznego Mazowsza. Skąd wywodziło się miejscowe możnowładztwo, jakie były wykorzystywane wówczas drogi awansu społecznego? Jaka była granica majątkowa między możno- władztwem i zamożnym rycerstwem, a także, jaka była granica rozwarstwienia między drobnym a zamożnym rycerstwem na Mazowszu XV w.? Jak wyglądała podstawa majątkowa oraz jakie były wpływy polityczne członków elity władzy w ziemi gostynińskiej? Jakie były ich powiązania heraldyczne i rodzinne? Jakie były ich dokonania w tej ziemi w porównaniu do działań władzy książęcej i do przedstawicieli instytucji kościelnych? Jaka była faktyczna rola możnych, w tym czołowych urzędników i doradców, oraz osoby księcia i jego rodziny (żony i synów) w zarządzaniu księstwem, także w dobie regencji po zgonie władcy? Jaki był fak- tyczny udział możnych we władzy na Mazowszu książęcym XIV i XV w.? Na te pytania wypadnie poszukiwać odpowiedzi. W pracy niniejszej mam na celu odtworzenie wszystkich uchwytnych źró- dłowo gniazd rodów heraldycznych, które powstały w średniowieczu w ziemi go- stynińskiej i dały początek rodzinom szlacheckim przybierającym od nich nazwiska w XV i pierwszej ćwierci XVI w. Dla realizacji tego przeprowadziłem szczegółową kwerendę w źródłach heraldycznych opublikowanych dotychczas dla średniowie- cza i doby nowożytnej2, w tym także w herbarzach. Przyniosły one sporo nowego materiału, potwierdzającego albo korygującego wcześniejsze ustalenia. W pracy podjąłem próbę odtworzenia listy majątków możnowładczych i średniozamożnego rycerstwa oraz zrekonstruowania wcześniejszych włości ksią- żęcych i możnowładczych, z których te majątki się wywodziły. Próbowałem także określić przybliżoną wielkość owych dóbr w oparciu o dostępne dane późniejsze, tak z XVI w., jak i nowszych czasów, w tym informacje z XIX w. pokazujące ów- czesną wielkość wsi, folwarków i całych majątków ziemskich, stanowiących w nie- małej mierze kontynuację wcześniejszego stanu rzeczy3. Ustaliłem, że dane te są 2 Zob. Semkowicz, Wywody. 3 Dane te zostały odnotowane w wielotomowym Słowniku geografi cznym Królestwa Polskie- go i innych krajów słowiańskich z lat 1880–1904, monumentalnej pracy realizowanej wysiłkiem zbiorowym o zasięgu terytorialnym Polski przedrozbiorowej. Pochodzą z precyzyjnie opracowy- wanych akt Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Były one podawane w morgach, co pokazuje trwałość średniowiecznych miar ziemi, użytecznych na Mazowszu aż do pierwszej połowy XX w. http://rcin.org.pl Cele, zakres i metody pracy 7 do wykorzystania na drodze retrogresji, po przeprowadzeniu lokalnych studiów osadniczych i rozpatrzeniu, do jakich dóbr należały osady nowo zakładane w XVIII i XIX w. Zostały przy tym wykorzystane zasoby Pracowni Atlasu Instytutu Histo- rii PAN, tak kartografi czne, tj. najstarsze i nowsze mapy szczegółowe dla tego ob- szaru z okresu drugiej połowy XVIII, XIX i XX w., jak też późniejsze źródła pi- sane, w tym wypisy Karola Buczka sprzed II wojny światowej z niezachowanych mazowieckich akt podymnego z lat 1789–17904 oraz materiały księdza Francisz- ka Czaykowskiego, zestawiające dane o dobrach w układzie parafi alnym i nazwi- ska posiadaczy wraz z pełnionym urzędem z lat 1783–17845. Rezultatem tych studiów jest oszacowanie przybliżonej wielkości majątku li- czonego we włókach trzydziestomorgowych, dominujących na Mazowszu XV– –XVI w., dla całego obszaru włości, łącznie z lasami, łąkami, wodami stojącymi i płynącymi. Dane wynikające z owego oszacowania można kontrolować poprzez znajomość areału uprawnego odnotowanego w rejestrach poborowych XVI w. dla poszczególnych osad, uwzględniając, że jest tam areał kmieci i szlachty zagrodo- wej uprawiającej ziemię własnymi rękami, a nie ma areału folwarków szlacheckich uprawianego przez poddanych. Szczególnie ważne porównawczo były dane źród- łowe o wielkości nadań i rozmiarach osad, pojawiające się w przywilejach średnio- wiecznych z całego obszaru Mazowsza, a także zawarte w nowożytnych lustracjach i inwentarzach dóbr monarszych i kościelnych. W badaniach ważne okazały się też kwoty sprzedaży/kupna działów własnościowych i całych majątków, szacunki wartości dóbr, konkretne wartości zastawów, zapisów oprawy posagowo-wiennej. Dane te można było porównywać z późniejszymi danymi, które zestawiono i pod- dano analizie w powiązaniu z zachowanym materiałem kartografi cznym. Retrogresja od stanu znacznie późniejszego jest możliwa z uwagi na swoistą trwałość podziałów granicznych przeprowadzanych w średniowieczu i odnawia- nych później. Granice te były wyznaczane przez urzędników na zlecenie władzy książęcej oraz w wyniku zabiegów możnych posiadaczy dóbr, którzy chcieli zabez- pieczyć swe prawa majątkowe na otrzymanym obszarze nadania, zazwyczaj wy- dzielonego z większych książęcych włości leśnych. Podział raz ustalony trwał za- zwyczaj długo, był potwierdzany w kolejnych sporach o szczegółowy przebieg znaków granicznych, które wymagały co pewien czas odnowienia. Kolejne podzia- ły własnościowe następowały na ogół w granicach większej własności ulegającej rozdrobnieniu przez podziały spadkowe, a nowi nabywcy dóbr przejmowali upraw- nienia dotychczasowych posiadaczy. Jednak na odcinkach spornych przyległych 4 Wypisy K. Buczka, rkps w zbiorach Pracowni Atlasu IH PAN. 5 Odpis rękopiśmienny z rękopisu w zbiorach kościelnych w Łowiczu w Pracowni Atlasu IH PAN. Opublikowany przez S. Górzyńskiego, Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, przyp. i wstęp K. Chłapowski, S. Górzyński, Warszawa 2006. http://rcin.org.pl 8 Wstęp lasów (co wiemy dla własności królewskiej, w którą wcinała się w różnych miej- scach sąsiednia własność szlachecka) oraz drogą zakupu działów przygranicznych dochodziło niekiedy do lokalnych przesunięć, niezmieniających jednak dużo w do- stępnym nam obrazie kartografi cznym. Granice wsi i kompleksów majątkowych były elementem stosunkowo trwałym, widocznym w kartografi i na wielu odcin- kach, zachowanym w pewnej mierze aż do naszych czasów. Te obserwacje poczyniłem w toku wieloletnich prac kartografi cznych, zaj- mując się m.in. rekonstrukcją szesnastowiecznych