Controle Geven of Nemen – Een Politieke Agenda

2 / 3 CONTROLE GEVEN OF NEMEN

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME Co n t r ole geven of nemen 4 / 5 CONTROLE GEVEN OF NEMEN

Tek s t Ei n d r e d a c t i e Prog r a m m a b u r eau Infodrome, Amsterda m Yvonne van der Heijden, Loon op Zand

On t w e r p In f o g r a p h i c s Ma u r een Mooren & Daniël van der Vel d e n , Coup, Amsterda m Am s t e rd a m

Dru k Veenman drukkers, Ede

Ui t g e v e r ISBN 90–75727–27-5 Otto Cramwinckel, Amsterda m ww w . c r a m . n l

In f o d r o m e Kl o v e n i e r s b u r gwal 29 Postbus 19121 1000 GCA m s t e rd a m T 020 551 08 59 ww w . i n f o d ro m e . n l in f o @ i n f o d ro m e . n l Co n t r ole geven of nemen een politieke agenda voor de informatiesamenleving In f o d ro m e

Op g e t e k end door de secretaris van de stuurgr oep en de medewerkers van het pro g r a m m a b u r eau Infodrom e :

Krijn van Beek (secret a r i s ) Ira van Keu l e n Mark de Kruijk Rens Meijkamp Chris Vee n e m a n s Mei Li Vos

Onder verantwoordelijkheid van de Stuurgr oep Infodrome, gehoord de Begeleidingscommissie Infodrom e . Am s t e r dam, november 2001

2001 Otto Cramwinckel Uitgever te Amsterda m 6 / 7 CONTROLE GEVEN OF NEMEN Geachte lezer,

Graag bied ik u mede namens het kabinet hierbij het Infodrom e - r a p p o r t Co n t r ole geven of nemen; een politieke agenda voor de informatiesamenleving aan. Het rapport is opgetekend door het prog r a m m a b u r eau Infodrome en is vastgesteld door de stuurgr oep die onder mijn voorzitterschap staat. De opdracht van het kabinet aan mij bij de start van deze kabinetsperiode was om gedachten te ontwikkelen over de rol van de overheid in de informatiesamenleving. In f o d r ome is daarop aan de slag gegaan om de maatschappelijke gevolgen van grootschalige toepassing van informatie- en communicatietechnologie (IC T ) te inventariseren en analyseren, om vervolgens aan te kunnen geven welke implicaties die veranderingen hebben voor de rol van de overheid. De res u l t a t e n hi e r van zouden moeten dienen als input voor de politieke gedachtevorming over wat de overheid in een volgende kabinetsperiode – vanuit het perspectief van de opkomende informatiesamenleving – te doen staat. Bij het vervullen van de opdracht is Infodrome niet over één nacht ijs gegaan. In de afgelopen twee jaren is het programma uitgegroeid tot een omvangrijk netwerk van IC T -deskundigen, beleidsmakers, wetenschappers, politici, publicisten en opinieleiders dat is gebouwd rond de nieuwe vragen die de informatiesamenleving oproept en de mogelijke antwoorden die daar van over- heidswege op kunnen worden gegeven. Een informatiesamenleving die – zoals mi n i s t e r - p r esident Kok dat dit voorjaar verwo o r dde tijdens het Infodrom e - c o n - gr es ‘Connecties’ – van en voor iedereen hoort te zijn. De interdepartementale begeleidingscommissie, waarin alle ministeries op di r ecteursniveau zijn vertegenwoordigd, en de stuurgr oep Infodrome zijn van mening dat Controle geven of nemen; een politieke agenda voor de informatiesamenleving in belangrijke mate aan de opdracht kan voldoen. Het rapport bevat geen concrete beleidsvoornemens maar bouwstenen voor nadere politieke discussie en besluitvorming door een volgend kabinet. Ik verwacht dan ook dat het politieke debat over strategische keuzes voor de overheid in de informatiesamenleving goed gefundeerd en levendig zal zijn. Graag bedank ik hierbij de leden van de Stuurgr oep en de Begeleidings- commissie voor hun actieve en inspirer ende inbreng in het tot standkomen van het rapport.

Rick van der Ploeg voorzitter van de stuurgr oep Infodrom e 8 / 9 CONTROLE GEVEN OF NEMEN

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME St u u rg r oep Infodrom e De heer dr. F. van der Ploeg, voorzitter De heer prof. dr. P. Schnabel, vice-voorzitter

De heer dr. C.A. van Bochove De heer prof. dr. W. Derksen De heer dr. F.J.H. Don De heer prof. ir. N.D. Van Egmond Me v r ouw prof. dr. J.C.M. van Eijndhoven De heer mr. N.R. van Ravesteyn (De heer ir. C.J. Vriesman)

Begeleidingscommissie Infodrom e De heer prof. dr. ir. B.P.Th. Veltman, voorzitter De heer drs. J.W.A. van Enst (Mevrouw dr. F.M.L. Heijs, de heer drs. P. Schröder), secret a r i s

De heer drs. E.A. Bolhuis De heer drs. S. Eschen, MPA (De heer drs. T.G. Vee n k a m p ) De heer mr. F.H. Herman de Groo t De heer ir. A.W.J. Hooyman (De heer drs. ir. J.P. van Wam e l e n ) De heer drs. A.H.M. de Jong (De heer drs. B.R. Barten) De heer dr. K.A. Koe k ko e k De heer drs. G.J. van ‘t Eind (De heer drs. J.H.M. Kok ) De heer mr. A. Leenstra (De heer dr. A.G.M. Driedonks) De heer drs. J.W. Lintsen De heer dr. R.J. Mulder De heer drs. K. Vijlbrief De heer dr. G. Vos (De heer prof. dr. ir. G. Meester) De heer H. van der Werf (De heer B.S. Eilander)

Dit is de huidige samenstelling, tussen haakjes de leden die eerder deel uit- maakten van de stuurgr oep resp. begeleidingscommissie. 10 / 11 IN H O U D

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME15 Sa m e n v INFODROMEa t t i n g INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME1 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME25 In l e i d i n gINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME25 IC T en samenleving INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME27 Vraagstelling INFODROME en werkwijze INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME29 Opdracht INFODROME aan Infodr INFODROMEom e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME2 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME31 De informatiesamenleving INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME31 Van industriële INFODROME samenleving INFODROME naar informatiesamenleving INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME43 Veranderingen INFODROME in de INFODROMEpolitiek INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME47 Veranderingen INFODROME in de INFODROMEeconomie INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME51 Ver a n d e INFODROMEr ende burge rINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME57 Ken m e rINFODROMEk en informatiesamenleving INFODROME INFODROME in wordi n g INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME3 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME61 De uitdaging INFODROME aan bestaande INFODROME instituties INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME61 De t e r r i t INFODROMEo r i a l i s e r i n g INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME71 Ver n e t w INFODROMEe r k i n g INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME75 Verv l e c h INFODROMEt i n g INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME81 Behoefte INFODROME aan nieuwe INFODROME institutionele INFODROME concepten INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME4 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME83 Strategische INFODROME opties voor INFODROME de overheid INFODROME 2002 – 2010 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME83 Informatie INFODROME als uitgangspunt INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME95 ‘Moderne INFODROME sturing’ INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME10 5 ‘Empowerment INFODROME van deINFODROME samenleving’ INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME11 7 Sterktes INFODROME en zwaktes vanINFODROME de twee strategieënINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME5 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME14 3 Vi n g e r oefeningen: INFODROME illustraties INFODROME van strategische INFODROME keuzes INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME14 3C o n c r ete INFODROME beleidsopties INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME14 3 Bewaking INFODROME van de privacy INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME14 5 Gegevensuitwisseling INFODROME INFODROME Centra voor INFODROME Werk en Ink INFODROMEom e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME14 9 Integriteit INFODROME informatie INFODROMEop internet INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME15 1 Files voork INFODROMEom e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME15 3M e d i a INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME15 7 Veiligheid INFODROME IC T -i n f r a s t rINFODROME u c t u u r INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME15 9C o n c l u s INFODROMEi e s INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME In h o u d 12 / 13 IN H O U D

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME6 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME16 3 Ag e n d a INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME16 3 Informatiesamenleving INFODROME INFODROME nú agenderen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME16 5 Er valt watINFODROME te kiezen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME16 5 Twee strategieën INFODROME voor INFODROME overheidsbeleid INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME17 1 Experimenteren INFODROME is noodzakelijk INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME17 1 Agenda: INFODROME naar een informatiesamenleving INFODROME INFODROME voor INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEie d e r e e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME18 9 Controle INFODROME geven of nemen: INFODROME antwoorden INFODROME op uitdagingen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEBi j l a g e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME19 2L i t e r a t u INFODROMEu r INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME19 7C i t a t e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME19 8I n s t e l l i n gINFODROME s b e s l u i t INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME20 1 Publicatieoverzicht INFODROME Infodr INFODROMEom e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME20 9 Activiteitenoverzicht INFODROME INFODROMEInfodrom e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

14 / 15 SA M E N V ATT I N G

IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N Sa m e n v a t t i n g

De mogelijkheden van informatie- en communicatietechnologie (IC T ) en de manier waarop wij IC T inzetten, zijn bezig de maatschappelijke verho u - dingen fundamenteel te veranderen. Ver a n d e r ende maatschappelijke verhoudingen betekenen ook dat de samenleving behoefte krijgt aan een ander soort overheid. In antwoord op de industriële revolutie heeft zich een sterke overheid ontwikkeld, bijvoorbeeld om sociale misstanden en daarmee instabiliteit tegen te gaan. De informatierevolutie slaat bressen in concepten die de afgelopen eeuw hun waarde hebben bewezen: in de st r u c t u r en van de nationale staat, in de wonderbaarlijke efficiëntie van het rationalistisch bureaucratische model en in de uitgekristalliseerde scheiding tussen publieke en private verantwoordelijkheden. In de aanloop naar de formatie van een nieuw kabinet in 2002 moeten we nadenken over de inrichting van de samenleving en over wat voor soort overheid daarbij past. Dat is een urgente kwestie, wil de overhe i d niet ingehaald worden door de maatschappelijke ontwikkelingen en haar ge l o o f w a a r digheid verliezen. We hoeven de ontwikkelingen niet met de handen ten hemel geheven over ons heen te laten komen. Er kunnen en moeten keuzes worde n gemaakt. Dan moet echter de discussie wel nu van start gaan. Dit rapport is dan ook voor alles een discussierapport. We laten zien hoe de in f o r m a t i e r evolutie de samenleving op een aantal aspecten grondig aan het veranderen is en tot welke dilemma’s in sturing de veranderingen leiden. En we laten zien uit welke strategische opties de overheid kan kiezen. Het is voer voor een politiek debat over de rol van de overheid in het in f o r m a t i e t i j d p e r k .

De informatierevolutie verdient het predikaat ‘revolutie’ om vier red e n e n . Ten eerste nemen informatiestromen exponentieel toe, omdat de kos t e n van informatie zelf en van informatie-uitwisseling al decennialang drastisch dalen, zowel absoluut als in vergelijking met andere prod u c t i e f a c t o r en. Ten tweede zijn informatiestromen onderdeel van praktisch alle prod u c t i e p r o- cessen en andere menselijke activiteiten. De structurele prijsdaling heeft dus invloed op alle denkbare processen. Ten derde is sprake van een rev o - lutie omdat informatietechnologieën een zichzelf versterkend vermogen 16 / 17 SA M E N V ATT I N G hebben: gebruikers van informatie zijn al snel zelf weer innovatoren in het pr oces van informatieverwerking en uitwisseling. Ten vierde bestaat er een mondiale gelijktijdigheid. In tegenstelling tot de industriële revolutie, die lange tijd een westers fenomeen bleef, speelt de informatierevolutie zich min of meer gelijktijdig af in alle delen van de wereld. Ons gaat het om de maatschappelijke betekenis van de informatierev o - lutie. De nieuwe informatiestromen maken krachten los in de samenleving die bestaande institutionele structuren onder druk zetten. Met instituties doelen we op combinaties van regels, verwa c h t i n g s p a t r onen en orga n i s a - ties die de samenleving structurer en. Bestaande institutionele arrangementen zijn antwoorden op de vragen die het industriële tijdperk stelde: overheid en samenleving hebben bepaalde gedragsverwachtingen van elkaar die patronen van handelen hebben gecreë e r d ofwel geïnstitutionaliseerd.

De informatierevolutie wekt drie structurele krachten op die de institutionele inrichting van de samenleving onder druk zetten:

• Deterritorialisering is een kracht die interacties, problemen en rel a t i e s gr enzeloos maakt. Nationaal georiënteerde wetgeving voor bijvoorbeeld verboden antibiotica, medicijnen of intellectueel eigendomsrec h t staat onder druk, doordat individuen en bedrijven buiten het zicht van de nationale wetgever wereldwijd goederen en diensten via internet kunnen kopen en verkop e n . • Vernetwerking is een kracht die hiërarchische en gescheiden orga n i s a - ti e p a t r onen doorbreekt. De verhouding tussen overheid, bedrijven en ma a t s c h a p p e l i j k e organisaties vertoont steeds meer de trek k en van een netwerk van onderling afhankel i j k e entiteiten. One issue-b e w e g i n g e n on t w i k k elen bijvoorbeeld een belangrijker plaats in het politieke krachtenveld. Individuen zijn lid van verschillende netwerken en winkelen als het ware een eigen identiteit bij elkaar. Ker k en, politieke partijen en vakbonden verliezen hun positie als ijkpunten van identiteit. IC T ve rg e - ma k k elijkt het ontstaan en de organisatie van netwerken, omdat communicatie los van tijd en plaats zoveel goedkoper is geworde n . • Ver vlechting is het vervagen van scheidslijnen, tussen bijvoorbeeld publiek en privaat, werk en privé. IC T maakt het uiteenrafelen en opnieuw combineren van taken en verantwoordelijkheden beter mogelijk. Door bijvoorbeeld infrastructuur en diensten te scheiden, zoals bij de NS en de energiebedrijven is gebeurd, of door al reizend te werken of door thuis te werken . 18 / 19 SA M E N V ATT I N G De drie krachten hebben consequenties voor de manier waarop de samenleving is gestructuree r d en voor de rol van de overheid daarbinnen. Op een aantal terreinen zien we dat instituties niet meer dezelfde antwoorden kunnen geven op maatschappelijke vragen die ze tot een decennium geleden nog wel konden geven. Deterritorialisering laat een conceptueel tekort in de nationale oriëntatie van de wetgever zien. Vernetwerking en de daarmee samenhangende verplaatsing van de politiek naar buitenparlementaire orga - nisaties resulteert in nieuwe democratische tekor t k omingen van beleid en politiek. Ver vlechting compliceert de verdeling van verantwoorde l i j k h e d e n tussen overheid, bedrijfsleven en individu.

De overheid hoeft niet machteloos toe te zien in dit nieuwe krachtenveld, of te accepteren dat aan allerlei kanten daadkracht, betrou w b a a r heid en stuur- ba a r heid weglekken. De overheid kan de maatschappelijke krachten die de in f o r m a t i e r evolutie opwekt ook inzetten om op een nieuwe wijze richting en sturing te geven aan de informatiesamenleving. We onderscheiden twee strategieën die de overheid kan hanteren afhankelijk van het soort samenleving dat we wensen. Het doel van dit rapport is het debat op gang te bren - gen over deze politieke keu z e . De eerste strategie noemen we ‘moderne sturing’. De overheid versterkt haar sturend vermogen, door onder andere IC T slim in te zetten. Haar verhouding tot de burger is dat ze maatwerk en betrou w b a a r heid levert. De rol van de overheid is met nadruk sturend, ordenend en initiërend; het is de ve r a n t w o o r delijkheid van de overheid om passende antwoorden te geven op nieuwe problemen. Transparantie van informatie over de samenleving voor de overheid is cruciaal voor deze vorm van sturing: de overheid moet beter dan nu haar burgers, bedrijven en de onderlinge netwerken kennen, om zo het maatwerk dat de samenleving verlangt te kunnen leveren . De tweede strategie noemen we ‘empowerment van de samenleving’. De overheid investeert in het innovatief vermogen van de samenleving. De ve r houding tot de burger is dat de overheid faciliteiten beschikbaar stelt, consumentenmacht faciliteert en waar mogelijk verantwoorde l i j k h e d e n delegeert aan de samenleving. De rol van de overheid is eerder die van sc h e i d s r echter dan van aanjager. De overheid is verantwoordelijk voor het cre ë r en van een zodanig stelsel van checks and balances dat het maatschappelijk krachtenveld resultaten genereert die voor het collectief wenselijk zijn. Transparantie van informatie over de samenleving voor de samenleving is in deze strategie cruciaal, omdat burgers en hun organisaties zelf in staat moeten zijn op een geïnformeerde wijze verantwoordelijkheid te nemen. 20 / 21 SA M E N V ATT I N G De twee strategieën zijn niet louter instrumenteel. Eraan vooraf gaat de keuze over de inrichting van de samenleving en welke rol van de overhe i d daarbij past. Beide strategieën hebben sterktes en zwaktes. De sterkte van ‘moderne sturing’ is de mogelijkheid om het politieke primaat te versterken . De drie krachten deterritorialisering, vernetwerking en vervlechting worde n als het ware ontrafeld en opnieuw tot ken b a r e en stuurbare eenheden samengevoegd. Een zwakte is de geloofwaardigheid, omdat immers veel ve r a n t w o o r delijkheid op het bord van de overheid wordt gelegd die ze wellicht niet altijd zal kunnen waarmaken . De sterkte van empowerment van de samenleving is dat de strategie meebeweegt met ontwikkelingen in de samenleving en de overheid minder achter de feiten aanholt. De drie genoemde krachten worden in deze strategie eerder benut dan beheerst. Een zwakte is dat sommige groepen niet in staat zijn mee te doen in een samenleving waar verantwoorde l i j k h e d e n dichter naar het individu toe worden geschoven. Overwegingen over de keuze van de strategieën op een of meer beleidsterreinen zijn dus met nadruk politiek, omdat moet worden gekozen voor hoe we willen samenle v e n . In de praktijk zal vaak gezocht worden naar slimme combinaties van beide strategieën. Ook zal de politieke keuze tussen een ‘empowerde’ versus een modern gestuurde samenleving er meer één zijn van accenten dan van uitersten. Tegelijk zal het niet altijd eenvoudig blijken te zijn om tot werkende combinaties te komen: mensen instrueren wat te doen en tegelijk eigen verantwoordelijkheid verwachten, vereist een geavanceerd soort stuurkunst die de overheid zich alleen in de praktijk door veel prob e re n eigen zal kunnen maken .

De informatierevolutie roept nieuwe vragen op die politiek moeten worde n ge a g e n d e e r d. Voor de beantwoording van elk van deze vragen kan geput wo r den uit de genoemde strategieën.

• Hoe kan iedereen deel hebben aan de informatiesamenleving? • Hoe kan de kwetsbaarheid van de informatiesamenleving worden gere- du c e e rd ? • Hoe kan de kwaliteit van informatie worden verbeterd? • Hoe kunnen we publieke diensten orga n i s e r en, zodat ze kunnen voorzien in de behoeften van de informatiesamenleving? • Wel k e wijze van verantwoording past op de noodzaak tot innovatie in pu b l i e k e dienstverlening? 22 / 23 SA M E N V ATT I N G Deze vragen snijden dwars door de beleidsterreinen die in de aanloop naar de verkiezingen van 2002 hoog op de politieke agenda staan. In ge z o n d h e i d s z o r g, onderwijs, sociale zeker heid en veiligheid zien we deze vragen terug. Essentieel voor de ontwikkeling van een passend antwoord op deze vragen is experimenteren. Zolang we nog niet precies weten waarheen de in f o r m a t i e r evolutie leidt, hoe ontwikkelingen zich zullen uitkristalliseren , doet de overheid er goed aan om op alle terreinen waar veranderingen voelbaar zijn te experimenteren met verschillende vormen van sturing, en wel gelijktijdig! Het uitvoeren van experimenten vanuit beide benaderin- gen zal een krachtige impuls geven aan de institutionele aanpassing van Nederland aan de nieuwe eisen van een samenleving in transitie. 24 / 25 1 INLEIDING

VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N BO U W S T E N E N VR A G E N In l e i d i n g

IC T en samenleving

Een gemiddelde auto zit tegenwoordig zo vol met onderling verbonden mi c ro - e l e k t r onica dat de aard van onderhouds- en rep a r a t i e w e r k drastisch is veranderd. Als er een probleem is met het schakelen, hoeft dit niet automatisch te betekenen dat er iets mis is met de versnellingsbak zelf. Het probleem kan ook zitten in één van de tientallen andere auto- on d e r delen die informatie uitwisselen met de versnellingsbak. Het is een hele klus uit te vissen waar het probleem zit. Een garage is van oudsher onderde e l - g e o r i ë n t e e r d, maar de ingewik- kelder samenhang tussen alle denkbare onderdelen van een auto maakt deze oriëntatie minder succesvol. Geen enkele monteur kan in zijn eentje nog de gehele samenhang van auto-onderdelen overzien. Dit vraagt dus om een ander soort monteur: één die onder meer kan samenwerken met an d e r en. En dit vraagt om een ander soort aanpak in de werkplaats. Sinds een aantal jaren wordt gewerkt aan systemen die prob l e e m - ge o r i ë n t e e r d in plaats van onderde e l - g e o r i ë n t e e r d zijn. In de samenleving kunnen we verge l i j k b a r e ontwikkelingen waarnemen. Informatie- en communicatietechnologie (IC T ) wordt op allerlei plaatsen enthousiast ingezet om deelprocessen een nieuwe vorm te geven. Na verloop van tijd moeten we constateren dat de som van die IC T -i n z e t de complexiteit van het geheel zodanig doet toenemen dat we op zoek moeten naar nieuwe concepten om daarmee om te gaan. En die behoefte aan nieuwe concepten kunnen we waarnemen op al die plaatsen waar bestaande werkwijzen barsten beginnen te vertonen. Zoals de individuele automonteur zijn taken boven zijn span of control ziet uitgroeien, zo zullen we in dit rapport tal van plaatsen aanwijzen waar de overheid meer en meer moeite heeft te voorzien in de behoefte van de samenleving en waar de institutionele inrichting van Nederland onder druk komt te staan. Dat is niet omdat de overheid haar werk niet goed doet. Net zo min als de monteur moeilijk valt te verwijten dat de auto voor hem steeds complexer wordt, kan ook de overheid niet worde n ve r weten dat de samenleving verandert. Het begrip informatiesamenleving staat centraal in dit rapport. En dan gaat het dus niet om de techniek zelf of om de toepassingen van de techniek, maar veeleer om de maatschappelijke verhoudingen die aan het ont- 26 / 27 1 INLEIDING

Het denken over de komende informa t i e m a a t s c h a p - POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA pij wordt bemoeilijkt door het feit dat ICT ook ingrijpt POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA in de concepten waarmee ontwikkelingen moeten POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA wo r den beschrev e n . POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA W. Derksen, hoogleraar Bestuurskunde POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA Erasmusuniversiteit Rotterda m POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA POLITIEKE AGENDA staan zijn onder invloed van het alsmaar goedkoper worden van informatie(distributie) met als gevolg de alomtegenwoordige informatie en informatie-uitwisseling. Hierdoor verandert het maatschappelijke krachtenveld en dit roept een veelheid aan nieuwe vragen op voor politiek en bestuur. Met dit uitgangspunt is het programma Infodrome in 1999 door het kabinet ingesteld. In en rond het programma zijn in de afgelopen twee jaar dit type inzichten verzameld. Dit rapport bundelt al deze inzichten en geeft een beeld van het soort uitdagingen aan politiek en bestuur om vorm te gaan geven aan de informatiesamenleving die we bezig zijn te wo rd e n . Ons streven is de aard van dit in hoge mate abstracte vraagstuk zo co n c r eet mogelijk bespreekbaar te maken. Daartoe voeren we veel con- cr ete voorbeelden en casus ten tonele. Om aan te tonen dat er ontwikkelingen gaande zijn die onze gehele maatschappelijke structuur en institutionele inrichting ten principale raken, besteden we in hoofdstuk 2 en 3 veel aandacht aan de bewijsvoering. Om de maatschappelijke veranderingen daadwerkelijk in goede banen te kunnen leiden, moet de overhe i d haar rol als dominante partij in de samenleving daadwerkelijk kunnen benutten. Zij heeft daarvoor instrumenten nodig in de vorm van beleids- modellen. In de hoofdstukken 4 en 5 gaan we in op de strategieën die de ov e r heid kan ontwikkelen om de maatschappelijke bewegingen te kunnen bi j b e n e n .

Vraagstelling en werkwijze

De vraag die centraal staat in dit rapport is: wat betekent de informatierevolutie voor de politieke agenda van het volgend kabinet? Bij de zoektocht naar mogelijke antwoorden is een methode gehan- te e r d die onorthodox is voor een denktank. Zeker omdat vanaf het begin van het programma duidelijk is geweest dat Infodrome vooral agende- rend zou moeten optreden. Infodrome diende vooral anderen aan te zetten tot nadenken over de nieuwe vragen die in het informatietijdperk op de overheid afkomen. Als Infodrome zijn werk goed heeft gedaan, zal de po l i t i e k e agenda voor het volgend kabinet ook vanuit tal van andere groe - peringen en politieke partijen worden gevoed, op een wijze die relevant is voor de inrichting van de informatiesamenleving. Veel dank is verschuldigd aan de leden van de stuurgr oep en de instituten die zij vertegenwoordigen en aan alle departementen in casu de leden van de begeleidingscommissie Infodrome die in belangrijke mate 28 / 29 1 INLEIDING

MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT 1 MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT WR R (1 9 9 8 ) MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT Staat zonder land: een verkenning van bestuurlijke gevol- MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT gen van informatie- en Communicatietechnologie. MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT Den Haag: Sdu Uitgevers, Rapporten aan de Regering, MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT nr. 54 MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT MA A TSCHAPPELIJK POLITIEK DISCUSSIE CONTEXT

Mensen en organisaties moeten leren na te denken niet in termen van wat informatie is, maar wat in f o r matie doet voor mensen. B. Mulder, directeur De Informa t i e w e r k p l a a t s hebben bijgedragen aan het Infodrom e - p r ogramma in het algemeen en aan de wording van dit rapport in het bijzonder.

Opdracht aan Infodrome

Tijdens de kabinetsformatie van 1998 ontstond, mede naar aanleiding van het WR R -rapport Staat zonder land: een verkenning van bestuurlijke gevolgen van informatie- en communicatietechnologie1, behoefte aan een pr ogramma van discussie en onderzoek rond de informatierevolutie teneinde de agenda van een volgend kabinet te voeden. In september 1999 ging het programma van start met de volgende doelstellingen:

1 Het verkrijgen van inzicht in de maatschappelijke gevolgen van de in f o r m a t i e re v o l u t i e . 2 Het orga n i s e r en en voeden van het maatschappelijk debat over de rol van de overheid hierin. 3 Het adviseren van de overheid met betrekking tot relevante strategische keu z e s .

In de vorige paragraaf werd al gewezen op het gemengde karakter van de activiteiten van Infodrome (zie ook bijlage IV). Infodrome fungeert als het ware als een netwerk van deskundigen, beleidsmakers, politici en opinieleiders waarbinnen de nieuwe vragen van de informatiesamenleving zijn geïnventariseerd, geanalyseerd, geagendeerd en waarbinnen ook aan an t w o o r den wordt gewerkt. Het is niet de taak van Infodrome volledig te zijn in zijn analyse. Het ligt ook niet in zijn vermogen. Infodrome moet de aanjager zijn van het po l i t i e k e debat over een ontwikkeling die de samenleving naar het zich laat aanzien de komende decennia verder nieuwe vorm zal geven. In deze zin moet ook dit rapport worden gelezen: als een denkkader om de maatschappelijke veranderingen in hun context te plaatsen, ter inspiratie om nieuwe maatschappelijke vragen op hun merites te beschouwen en als startpunt voor een politiek debat over de strategische keu z e s waar de overheid voor staat. 30 / 31 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E RE V O L U T I E RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E RE V O L U T I E PO L I T I C I PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I RE V O L U T I E CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N AN A LY S E CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N PO L I T I C I CO N C E P T E N CO N C E P T E N CO N C E P T E N CO N C E P T E N CO N C E P T E N CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E AN A LY S E CO N C E P T E N CO N C E P T E N RE V O L U T I E CO N C E P T E N CO N C E P T E N CO N C E P T E N

CO N C E P T E N CO N C E P T E N De informatiesamenleving

In dit hoofdstuk introd u c e r en we de voornaamste ingrediënten van dit rapport. Uitgangspunt is de informatierevolutie waardoor veranderingen teweeggebracht worden die ons naar een informatiesamenleving voeren . Deze ontwikkelingen beïnvloeden de institutionele inrichting van Nederland. De analyse van de betekenis van de informatierevolutie richt zich op drie elementen van onze samenleving: politiek, economie en individu. De conclusie is, dat als uitvloeisel van de informatierevolutie drie ma a t s c h a p p e l i j k e krachten onze instituties onder druk zetten: deterritorialisering, vernetwerking en vervl e c h t i n g .

Van industriële samenleving naar informatiesamenleving

De revolutie in informatie- en communicatietechnologie De revolutie in informatie- en communicatietechnologie (IC T ) die nog volop gaande is, is het uitgangspunt voor de analyse van de maatschappe- li j k e veranderingen die zullen leiden tot een informatiesamenleving. De term revolutie is in deze een veel misbruikt predikaat, maar er is alle reden voor in dit verband van een revolutie te sprek en. Er zijn eerde r e technologische doorbraken geweest die breed geaccepteerd ‘rev o l u t i e ’ wo r den genoemd. Het archetype daarvan is de industriële revolutie. Die mag revolutie heten omwille van een aantal typerende eigenschappen, zoals snelheid en alomvattendheid. Het zijn eigenschappen die we versterkt terugzien bij de ontwikkelingen in de afgelopen decennia in de IC T . Het zichzelf versterkend vermogen en de mondiale gelijktijdigheid kom e n daar in het geval van de IC T -r evolutie nog bij.2 Bij de technologische revolutie gaat het in eerste aanleg om de specta- cu l a i r e toename van rek encapaciteit van computers sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw. Hierbij geldt de zogenoemde Wet van Moore, oprichter van chipsfabrikant Intel. Hij stelt dat de capaciteit van micro- pr ocessors elke achttien maanden verdubbelt. Dat gaat al bijna vier decennia lang zo en het ziet ernaar uit dat dit tempo in de komende tien jaar aanhoudt. Sinds 1965 gaat het om een versnelling in reke n c a p a c i t e i t met een factor van meer dan 30 miljoen. Door de toepassing van chips vanaf eind jaren zeventig is de capaciteit in de telecommunicatie ook 32 / 33 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

3 Van Damme, E. & B. Dellaert (2000) E-conomie: IC I en marktwerking Am s t e r dam: Infodrom e

4 5 Castells, op. cit, blz. 31. Theeuwes, J. (2001) Chips, bits en jobs Am s t e r dam: Infodrom e

6 7 Centraal Planbureau (2000) Theeuwes, J. (2001) & M. Bullinga (1999) Centraal Economisch Plan Een ministerie van Ruimte en Tijd: naar een duurzame Den Haag: CPB. ne t w e r k s a m e n l e v i n g Den Haag: Ministerie van VROM exponentieel gegroeid. De combinatie van informatie- en communicatie- technologieën heeft vervolgens in de loop van de jaren negentig geleid tot het wereldwijde internet. In augustus 2001 heeft internet, de icoon van de IC T -r evolutie, het onvoorstelbare aantal van 500 miljoen gebruiker s be re i k t . De snelle toename van IC T -capaciteit heeft een enorme daling tot gevolg van de relatieve prijs van een cruciale productiefactor: informatie. Dat is de reden waarom nu wordt gesprok en over de derde industriële revolutie. Immers, in de eerste industriële revolutie – begin: 1776 met de uitvinding van de stoommachine – daalde de relatieve prijs van de productiefactor energie scherp en in de tweede industriële revolutie – begin: 1825 met de constructie van de eerste bruikbare locomotief – ging de relatieve prijs van de productiefactor transport drastisch naar beneden. Van Damme en Dellaert tonen aan dat de aanhoudende relatieve prijsdaling van één van de prod u c t i e f a c t o r en, leidt tot een omvangrijke herstruc- tu r ering van de prod u c t i e s t r u c t u u r . 3 Dit proces is onder meer zichtbaar in om v a n g r i j k e verschuivingen in de allocatie van kapitaalgoederen . In tweede instantie doelen we met IC T -r evolutie op een ingrijpender verschijnsel: de alomvattenheid. IC T is verweven geraakt in zo goed als alle domeinen van menselijke activiteit. Daarom kan de informatierev o l u - tie de vergelijking met de industriële revolutie doorstaan. Castells verwo o r dt het als volgt: informatietechnologieën raken menselijke activiteiten ‘(…), not as an exogenous source of impact, but as the fabric in which such activity is woven. In other words, they are process-oriented, besides inducing new prod u c t s ’. De IC T staat volgens Castells tot de informatierevolutie als de stoommachine tot de industriële rev o l u t i e . 4 Het antwoord op de vraag of we terecht van een IC T -r evolutie spre- ken, ligt niet in het snel verov e r en van de wereld door nieuwe prod u c t e n en diensten van de IC T -sector. Ook gloeilampen zijn op veel plekken aan te treffen, maar met de uitvinding van de gloeilamp wordt geen rev o l u t i e ge a s s o c i e e rd . 5 IC T is een ‘doorbraaktechnologie’, zoals het Centraal Pl a n b u r eau (CP B ) dat noemt, omdat er ruimte is voor verbetering en ook vanwege complementariteit met bestaande of potentieel nieuwe technolo- gieën. Bovendien heeft IC T een groot bereik en een grote variëteit aan toe- pa s s i n g e n . 6 Met name de laatste twee ken m e r k en leveren digitale technologie ook wel de benaming tentakeltechnologie op.7 IC T pe n e t r eert namelijk niet alleen andere technologieën, zoals milieu-, bio- en gentechnolo- gie, zij dringt ook door in vrijwel alle apparaten thuis, op het werk en in het publieke domein. 34 / 35 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

8 In f o r matie is de enige grondstof die groeit in het Van der Ploeg, R., M.L. Vos & F. Nauta (2001) ge b ru i k . De informatiesamenleving bij voorbeeld J .van Benthem, hoogleraar Logica, Am s t e r dam: AUP Universiteit van Amsterda m EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E 9 EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E Castells, op. cit., blz. 32. EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M

EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M EASY EVERYT H I N G BO E K D R U K K U N S T WI N K E L CA F E BI B L I O T H E E K LA B O R AT O R I U M Deze beschrijvingen blijven nog te dicht bij de IC T als vernieuwende technologie. Ze doen onvoldoende recht aan de diepgravende betekenis die IC T heeft voor processen die op het eerste gezicht niets met IC T van doen hebben. De informatierevolutie zelf zet bestaande maatschappelijke struc- tu r en en concepten op hun kop. Een eenvoudig voorbeeld is de status van internet café EasyEverything in Rotterdam. In de zomer van 2000 ontstond verwarring over de benodigde een vergunningen. De kwestie was of EasyEverything moest worden gezien als een winkel, een café, een bibliotheek of een educatief centrum?8 En zo zijn meer voorbeelden te noemen waarbij oude begrippen de lading niet meer dekken. De derde rev o l u t i o n a i r e eigenschap van de IC T -o n t w i k k eling is haar ze l f v e r s t e r k ende karakter. Kennis en informatie vormen altijd belangrijke elementen bij een technologische sprong vooruit. Dat gold al bij de klok, de boekdrukkunst, het buskruit en het papier. En dat geldt ook voor de IC T -o n t w i k k eling. Een speciaal kenmerk van IC T en het grote verschil met an d e r e technologische vernieuwingen is echter dat innovaties op zichzelf leiden tot meer innovaties. In de woorden van Castells: : ‘(…) but the application of such knowledge and information to generate knowledge and information processing/communication devices, in a cumulative feedback loop between innovation and the uses of innovation.’ 9 De tweede industriële revolutie is volgens hem in belangrijke mate het resultaat geweest van de professionalisering van de ken n i s o n t w i k k eling in wetenschappelijk onderzoek en wat we nu R&D-laboratoria zouden noemen. Dit gaat evenzeer op voor de IC T -r evolutie die ook haar basis vindt in wetenschappelijke instituten. Deze onderzoeksinstellingen hebben de basiselementen, zoals transistors en glasfiber, ontwikkeld. Castells noemt de ontwikkeling van internet als typerend voorbeeld. Hij betoogt dat het hier niet gaat om de toepassing van een nieuw stuk ge r eedschap. Het gaat om een soort co-productie tussen ontwikkel a a r s en gebruikers die borg staat voor de verde r e ontwikkeling. Daarbij zijn de ge b r u i k ers in belangrijke mate zelf de ontwikkelaars van de eigenschappen van het netwerk. Dit fe e d b a c k -mechanisme betekent een significante versnelling van de ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologie, want de verspreiding versterkt de ontwikkeling zelf . De vierde rev o l u t i o n a i r e karaktertrek van de IC T -o n t w i k k eling is de mondiale gelijktijdigheid. Alle voorgaande technologische revoluties hebben zich afgespeeld in min of meer begrensde gebieden van de werel d . De IC T -r evolutie daarentegen voltrekt zich wereldwijd simultaan. De industriële revolutie was wel een exportproduct, maar bleef in essentie in 36 / 37 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

10 HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Hurst, C. & K. Uppenberg (2001) HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Wonders will never cease: prospects for a new economy in HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Eu ro p e HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Eu r opean Investment Bank Papers: European Economic HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Gr owth: the impact of new technologies, vol. 6 nr. 1, HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN 2001 HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Zie: www.eib.org/ced/eibpapers/y01n1v6/y01n1a01.pdf HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEJava en Linux INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEHet succes vanINFODROME de programmeertaal INFODROME INFODROME Java voor internet INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvan Sun Microsystems INFODROME isINFODROME te danken INFODROMEaan het feit INFODROMEdat het INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbedrijf de taal INFODROME meteen openbaar INFODROME maakte: INFODROME iedere e INFODROMEn INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmocht Java INFODROMEgratis gebruiken, INFODROME en suggesties INFODROME doen INFODROME voor INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEverbetering. INFODROME Daarmee werd INFODROME de intelligentie INFODROME van duizen-INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEden gebruikers INFODROME aangespr INFODROMEok en en de INFODROMEprog r a m m a INFODROMEt u u r INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEconstant verbeterd. INFODROME Het INFODROMEbesturingssysteem INFODROME Linux INFODROME is op INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdezelfde wijze INFODROME ontwikkeld: INFODROME vanaf het INFODROME begin gratis INFODROME te INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEge b r u i k en, metINFODROME een uitnodiging INFODROME aan INFODROMEde gebruikers INFODROME om INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEhet systeem INFODROMEmee te verbeteren: INFODROME niemand INFODROME weet zoveel INFODROME als INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEie d e r een. De INFODROME bugs waar INFODROMEMicrosoft vaak INFODROME last van INFODROMEheeft INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbij de introductie INFODROME van nieuwe INFODROME software INFODROME of besturingssy- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEstemen zijn INFODROMEniet in de laatste INFODROME plaats teINFODROME wijten aan INFODROME de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgeslotenheid INFODROME van de software INFODROME en het INFODROMEbesturingssysteem INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEHELSINKI INFODROME BARCELONA INFODROME CASTELLS INFODROME JAPAN INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEHELSINKI INFODROME BARCELONA INFODROME CASTELLS INFODROME JAPAN INFODROME HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN 11 HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN Castells, op. cit. HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN HELSINKI BARCELONA CASTELLS JAPAN hoge mate een westers fenomeen. Toch betekent de IC T -r evolutie niet dat ie d e r een tegelijk en in dezelfde mate deel uitmaakt van de nieuwe mondiale netwerken die sinds 1969 zijn ontstaan. De verschillen per land in het gebruik van de digitale technologie zijn groot. Culturele en geografische omstandigheden hebben hun weerslag op het gebruik van IC T . Het maakt wel degelijk wat uit of je in Helsinki woont, waar de winteravonden lang en koud zijn of in Barcelona. Een studie van de Europese investeringsbank10 heeft aangetoond dat binnen Europa enorme verschillen te zien zijn in de efficiencyverbeterin- gen door IC T . Ierland, Finland, Zweden, Denemarken en ook Nederland benutten de mogelijkheden van IC T om de productiviteit te verhogen veel beter dan landen als Italië, Spanje, Portugal en Oostenrijk. In de Afrikaanse landen daarentegen staat IC T voornamelijk in dienst van het le r en op afstand. Nergens anders dan in Japan heeft e-commerce zo’n hoge vlucht genomen. Echter, ondanks de toepassingsverschillen zijn inmiddels verbazend veel groeperingen, organisaties en landen over de hele wereld digitaal met elkaar verbonden.

De betekenis van de informatiesamenleving Het woord ‘informatiesamenleving’ is een centraal begrip in dit rapport. In het begrip informatiesamenleving prob e r en we onder één noemer te br engen: het geheel aan verhoudingen van mensen onderling, van mensen en organisaties, van organisaties onderling, van instituties en van ov e r heidshandelen, zoals zich dat door de informatierevolutie aan het on t w i k k elen is. De informatiesamenleving verhoudt zich tot de digitale we r eld, zoals de industriële samenleving tot de stoommachine. De relatie tussen informatierevolutie en informatiesamenleving is complex, omdat sprake is van een wisselwerking. Mondialisering is nauw verbonden met de informatierevolutie. Daarmee is niet gezegd dat IC T de mondialisering veroorzaakt, maar wel dat de specifieke gedaante die mondialisering aanneemt niet zo kon zijn zonder informatierev o l u t i e . Technologie is de samenleving, schrijft Castells.11 Het is onmogelijk een samenleving te begrijpen zonder haar technologie in ogenschouw te nemen. In het verlengde daarvan is IC T niet de motor van maatschappe- li j k e veranderingen, want technologie alleen verandert niet de wijze waarop we samen leven en werken. De verhouding tussen technologie en samenleving is eerder te kwalifi- ce r en als mutually shaped: mensen ontwikkelen een bepaald soort technologie, omdat ze daarmee reeds bestaande wensen kunnen verwe z e n l i j - 38 / 39 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEComputers INFODROME in het onderwijs: INFODROME product INFODROME en proces INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDe opkomst INFODROME van IC T raakt INFODROME het onderwijs INFODROME op ten minste INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvier niveaus. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEHet eerste niveau INFODROME ligt voor INFODROME de hand. InINFODROME een samenleving INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwaar IC T een INFODROME belangrijke INFODROMErol speelt, moeten INFODROME leerlingen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEle r en omgaan INFODROME met de apparatuur INFODROME die INFODROMEhierbij hoort. INFODROME Maar INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEer gebeurt veel INFODROME meer dan INFODROME oefening in INFODROMEde aanvank eINFODROMEl i j k INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEbeoogde knoppenvaardigheid. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEHet tweede INFODROMEniveau: de beschikbaarheid INFODROME INFODROME van aller h INFODROMEa n d e INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEnieuwe informatiestromen INFODROME INFODROME heeft invloed INFODROME op vakken INFODROME die in INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEbeginsel niets INFODROME met IC T van INFODROME doen lijken INFODROME te hebben. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEGe s c h i e d e n i INFODROMEs o n d e r wijs bijvoorbeeld INFODROME wordtINFODROME heel anders INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEals leerlingen INFODROME thuis toegang INFODROME hebben tot INFODROME allerhande INFODROME aanvul- INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMElende en/of INFODROMEstrijdige bronnen INFODROME van informatie. INFODROME Hiertoe INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmoeten nieuwe INFODROME didactische INFODROME methoden INFODROME en middelen INFODROME wor- INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEden ontwikkeld INFODROME waarin de INFODROME stortvloed INFODROMEaan informatie, INFODROME die INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEmet een simpele INFODROME druk op INFODROME de knop kan INFODROME worden ontke- INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEtend, centraal INFODROME moet staan. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEOp een derde INFODROME niveau ontdekken INFODROME we datINFODROME IC T ook aanwe- INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEzig is op de INFODROMEarbeidsmarkt. INFODROME We zien dat INFODROME de prod u c INFODROMEt i e s t r u c - INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEtuur geleidelijk INFODROME aan verandert, INFODROME bijvoorbeeld INFODROME doordat INFODROME IC T INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEveel van de mechanistischeINFODROME INFODROME en repetitieve INFODROME taken uit INFODROME het INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEar b e i d s p r oces INFODROME overneemt. INFODROME Hierdoor groeit INFODROME het aantal INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbanen dat gericht INFODROME is op persoonlijke INFODROME dienstverleningINFODROME INFODROME of INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEabstracte analyse INFODROME en creativiteit. INFODROME Dit op INFODROME zijn beurt INFODROMEstelt INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEnieuwe eisen INFODROME aan het curriculum INFODROME dat INFODROMEop scholen wor INFODROMEdt INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEge d o c e e r d: nuINFODROME gaat het niet INFODROME meer om INFODROME computerv a INFODROMEa rd i g - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEheden, maar INFODROME om people skillsINFODROME. We zouden INFODROME ons dus INFODROME af INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkunnen vragen INFODROME of computers INFODROME in het klaslokaal INFODROME wel INFODROME op INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEhun plaats zijn. INFODROME Ligt het inINFODROME het licht van INFODROME de verander INFODROMEen d e INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEeisen op de arbeidsmarktINFODROME INFODROME niet veel meer INFODROME voor de handINFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEom de plek waarINFODROME groepen INFODROME leerlingen bijINFODROME elkaar zijn INFODROME te INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEbenutten om INFODROME de noodzak INFODROMEel i j k e people INFODROME skills te oefenen? INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEOp een vierde INFODROME niveau zien INFODROME we dat IC T INFODROMEook invloed INFODROME heeft INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEop de relatie INFODROME tussen onderwijs INFODROME en arbeidsmarkt. INFODROME Ons INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEon d e r wijssysteem INFODROME is gebouwd INFODROME op de gedachteINFODROME dat INFODROME er INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEge l e e r d werd INFODROME op school en INFODROME dat het arbeidsleven INFODROME bestond INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMEuit het uitvoeren INFODROME van wat INFODROME op school was INFODROME geleerd. NuINFODROME wer- INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEken steeds meer INFODROME op leren INFODROME gaat lijken, INFODROMEzien we dat deINFODROME stra- INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROMEtegische positie INFODROME van de school INFODROME in de samenleving INFODROME geleide-INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROMElijk aan een INFODROMEherdefiniëring INFODROME behoeft. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECHINA CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINAINFODROME CHINA INFODROME CHINA INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA CHINA ken. Maar als de technologie er eenmaal is, blijkt het weer door veel mensen op verschillende manieren te worden gebruikt. Technologie op zich is dus niet bepalend voor de sociale veranderingen in een samenleving, maar zij is de belichaming van het vermogen van een samenleving om zichzelf te transformeren .

Dat de aanwezigheid van een bepaalde hoeveelheid technologie niet per se hoeft te leiden tot een verde r e maatschappelijke ontwikkeling is te zien in China rond 1350. Castells beschrijft de ontwikkelingen in het Rijk van het Midden, zoals het zichzelf noemt, in de periode van twintig eeuwen vóór Christus tot de veertiende eeuw na Christus. In die tijd was China technologisch gezien veruit het meest geavanceerde land op aarde. De Chinezen kenden onder meer het wiel, de ijzeren ploegschaar, het buskruit, het papier, de boekdrukkunst, de klok, een superieure geneeskunst en een zeer geavanceerde scheepsbouw. Toch kwam de ontwikkeling van China in de veertiende eeuw tot stil- stand. Europa werd sterker en nam geleidelijk aan de koppositie over. Eu r opa was in staat de industriële revolutie in gang te zetten om in de negentiende eeuw China volledig te overvleugelen. Op de kep e r beschouwd beschikte China al in de veertiende eeuw over alle technologische ingrediënten voor een industrialisatieproces. Toch heeft de aanwezigheid van de benodigde technologie op dat moment niet geleid tot een industriële revolutie. De grote vraag is: waarom niet? Er is veel onderzoek gedaan naar de stagnatie in China, maar ne r gens blijkt een overtuigende causaliteit tussen beschikbare technologie en maatschappelijke ontwikkeling.

China is een belangrijke casus voor de positionering van een verha n d e l i n g over de informatiesamenleving. Hij geeft aan welke complexe interactie plaatsvindt tussen technologie aan de ene en samenleving aan de andere kant in de vorm van staatsinterventie, sociale en economische structuur en cultuur. Het voorbeeld illustreert dat de ontwikkelingen in de samenleving niet begrepen kunnen worden zonder begrip van de technologie en vice versa. Van een eenvoudige oorzaak en gevolg redenering kan geen sp r a k e zijn. Een analyse van de zich ontwikkelende informatiesamenleving moet dus zowel putten uit de technologische ontwikkeling zelf als uit de soci a a l - c u l t u r ele en economische omstandigheden waaronder deze plaatsvindt. Wij zullen dan ook de wording van de informatiesamenleving ana- 40 / 41 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

12 13 Derksen, W., (2001) Be l a n g r i j k e verwachtingen die de samenleving aan de Institutionele Politiek. Over de vernieuwing van de socia- ov e r heid mag stellen zijn vastgelegd in de Gron d w e t le zekerheid en de gezondheidszorg (Art. 19-23) (oratie) Rotterdam: Erasmus Universiteit

14 Wilensky, H. (1975) The welfare state and equality, structural and ideological roots of public expenditures University of California Pres s

Visser, J. & A. Hemerijck (1998) Een Nederlands mirakel: beleidsleren in de verzorgi n g s s t a a t Am s t e r dam: Amsterdam University Pres s

Luiten van Zanden, J. (1997) Technologie komt niet als manna uit de hemel neer- Een klein land in de 20e eeuw: economische geschiede- dw a r relen op de vers geploegde klei van onze nis van Nederland 1914-1995 po l d e r economie. Een groot aantal institutionele facto- Ut r echt: Het Spectrum ren beïnvloedt de ontwikkeling en verspreiding van te c h n o l o g i e ë n . H. Wijers, orga n i s a t i e a d v i s e u r , The Boston Consulting Gro u p ly s e r en vanuit de brede categorieën politiek, economie en individu. Daarbij dient te worden benadrukt dat de informatiesamenleving nog geenszins een afgerond geheel vormt. In alle lagen en geledingen van de maatschappij wordt dagelijks verder vorm gegeven aan de maatschappe- li j k e verhoudingen die wij hier samenvatten onder de term informatiesamenleving. De nieuwe verhoudingen zullen zich in de komende decennia ve r der uitkristalliseren .

Instituties in Nederland Bestaande instituties zijn een weerslag van maatschappelijke verho u d i n - gen in de industriële samenleving op maatschappelijke veranderingen die plaatsvonden door de industriële revolutie. Die institutionele inrichting van Nederland is niet meer adequaat voor de nieuwe verhoudingen van een informatiesamenleving. Wij gebruiken de term ‘instituties’ zoals Derksen deze in zijn oratie heeft gedefinieerd: ‘Het geheel van gedragsverwachtingen binnen een bepaald maatschappelijk domein.’ Die verwa c h t i n g s p a t r onen bestaan uit regels, verhoudingen en waarde n . 12 De overheid en de samenleving hebben bepaalde gedragsverwachtingen van elkaar die patronen van handelen hebben gecreë e r d ofwel geïnstitutionaliseerd. 13 Die patronen van handelen vinden we overal, in elk maatschappelijk domein: in de orga n i s a t i e van de rep r esentatieve democratie, de verschillende beleidsterreinen en in de relatie tussen overheid, middenveld, bedrijfsleven en burge r s . De institutionele inrichting van een land is steeds het antwoord op pr oblemen die voortkomen uit tekor t k omingen van de heersende economische structuur.14 Zo ging de industriële revolutie in de negentiende eeuw door de verandering in productiewijzen gepaard met een fundamentele verschuiving van de maatschappelijke verhoudingen. Boeren tro k k en massaal naar de steden, nieuwe klassen ontstonden, en steeds meer mensen werden voor een karig inkomen afhankelijk van geestdo- dend werk op een ongezonde werkplek. De economisch gedrev e n industrialisatie veroorzaakte maatschappelijke problemen. Langzaamaan dr ong het besef door dat de overheid meer moest doen dan een nacht- wa k erfunctie vervullen. De arrangementen van vóór de industriële revolutie voldeden niet meer. De gilden, de grootste onderlinge ziektekos t e n v e r z e k eraars van hun tijd, verloren hun betekenis en de ker ke l i j k e armenzorg was ontoerei - kend. Onder druk van een zich geleidelijk orga n i s e r ende arbeidersbewe- ging vond een aantal ontwikkelingen plaats die res u l t e e r den in een veel 42 / 43 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N 15 VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N Held, D., A. McGrew, D. Goldblatt & J. Peraton (red . VE R A N D E R I N G E N 19 9 9 ) VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N Global Tra n s f o r m a t i o n s VE R A N D E R I N G E N Cambridge: Pol i t y VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N VE R A N D E R I N G E N INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEDe automatische INFODROME rekenmachine INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMECharles Babbage INFODROME had al in INFODROME 1822 een automatische INFODROME rINFODROMEeke n - INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEmachine uitgevonden, INFODROME maar INFODROME pas toen in INFODROME de Vere n i g dINFODROME e INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEStaten het tellen INFODROME van de bevolking INFODROME wel eenINFODROME heel grote INFODROME klus INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEzou worden INFODROMEin 1890 werd INFODROME de vinding vanINFODROME Babbage INFODROMEweer uit INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEde kast gehaald. INFODROME De Amerikaanse INFODROME overheid INFODROME rea l i s e e r INFODROMEde zich INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEin de Tweede INFODROME Wer eldoorlog INFODROME dat extra r INFODROMEek encapaciteit INFODROME hard INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEnodig was, en INFODROME werd in opdracht INFODROME van het INFODROME Amerikaanse INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEministerie van INFODROME Defensie de INFODROME eerste computer INFODROME gebouwd INFODROME door INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEMauchly en INFODROMEEckert (ENIAC, INFODROME 1942). In INFODROME de jaren vijftig INFODROME en INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEzestig werd gewerkt INFODROME aan mainframes. INFODROME OverheidINFODROME en grINFODROMEot e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbedrijven begonnen INFODROME de enorme INFODROME computers INFODROME te gebruik INFODROMEen . INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAngst voor de INFODROME mainframes INFODROME en scenario’s INFODROME à la Georg INFODROMEe INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEOr well’s ‘1984’ INFODROME voedden deINFODROME ontwikkeling INFODROME van de veel INFODROME klei- INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEne r e Personal INFODROME Computers INFODROME door een aantal INFODROME computerliefheb- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEbers op universiteiten. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES - INFODROMEStranahan, P. INFODROME (1999) INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROMEPersonal Computers: INFODROME history INFODROME & development INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEZie: www.digitalcentury.com/ INFODROME INFODROME encyclo/update/pc_hd.html INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEOR G A N I S AT I E INFODROMES - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEVE R A N D E R I N INFODROMEG E N INFODROME OINFODROMER G A N I S AT I E INFODROMES INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEVE R A N D E R I N INFODROMEG E N INFODROME ac t i e v e r e overheid: de geboorte van de verzorgi n g s s t a a t . De samenleving moet antwoorden zien te vinden op institutionele vr a a g s t u k k en die zich aandienen nu de informatierevolutie nieuwe veranderingen in de maatschappelijke verhoudingen in gang zet. We nemen de veranderingen onder de loep in het kader van de informatierevolutie en in samenhang daarmee andere maatschappelijke ontwikkelingen, zoals mondialisering en individualisering, voor drie elementen die onze samenleving omspannen: politiek, economie en individu.

Veranderingen in de politiek

Mondialisering is een ontwikkeling die op het terrein van de politiek be l a n g r i j k e veranderingen teweegbrengt. Het aantal supranationale net- we r k en, bijvoorbeeld de internationale gouvernementele orga n i s a t i e s (IG O ’s) is afgelopen eeuw enorm gestegen: rond 1900 waren er 37, aan het eind van de twintigste eeuw waren het er 26015 . Naast de traditionele IG O ’s hebben ook redelijk losse netwerken van regeringsleiders, zoals de G-8 of de legers van de aangesloten landen in de NA VO, gedurende de afgelopen tientallen jaren aan invloed gewonnen. De opkomst van de traditionele IG O ’s, zoals de EU , de VN en de NA VO, en van de moderne losse ne t w e r k en komt in belangrijke mate voort uit politieke en economische ov e r wegingen na de Tweede Wer eldoorlog. De informatierevolutie heeft daarbij geen rol van betekenis gespeeld, maar de bestaansreden van supranationale netwerken heeft wel degelijk te ma k en met het grensoverschrijdend verkeer dat met IC T een hogere vlucht neemt. Internationale politieke netwerken winnen aan invloed omdat nationale wetgeving over handels- en geldstromen moeilijk te handhaven en te orga n i s e r en zijn gegeven het toenemend gren s o v e r s c h r i j d e n d e ka r a k t e r . Op het gebied van wetgeving vervangen functionele regelgevers de traditionele territoriale regelgevers. De World Intellectual Prop e r t y Or ganization (WI P O ) voorziet bijvoorbeeld in het element van nationale wetgeving rond intellectueel eigendomsrecht. En internet wordt bestuurd en gereg u l e e r d door een aantal organisaties, zoals de Internet Society (ISO C ) die geen enkele affiliatie heeft met nationale staten. Een van de belangrijke gevolgen van de toename in internationale or ganisaties voor Nederland is dat de rol van de staat in het reg u l e r en van het economisch en maatschappelijk leven vernadert. De aard van de territoriale soevereiniteit is aan het veranderen. Nederland zit net als de 44 / 45 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

16 SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN Wi l l k e, H. (1998) SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN Laterale Wel t s y s t e m e SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN Zie: www.uni-bielefeld.de/pet/willke. h t m l SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN 17 18 Castells, M. (2000) Union of International Associations (1996) End of Millennium Yearbook of International Organizations 1997-7 Ox f o r d: Blackwell Pub l i s h e r s München: K.G. Saur IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E 19 20 Beck, U. (1992) Ib i d . Risk Society. Tow a r ds a new modernity Londen: Sage, blz. 183-234 IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E The communication technology that facilitates these Eén van de leukere aspecten van ICT is dat het campaigns is shaping the movement in its own democratieën versterkt en dictaturen ondermi j n t . image. Thanks to the net, mobilizations unfold with Kijk maar naar wat nu in de Chinese Vol k s re p u b l i e k sparse bureaucracy and minimal hierarchy; force d aan de gang is met internet en de panische rea c t i e consensus and labored manifestos are fading into van de Chinese leiders daarop. the background, replaced by a culture of constant, P. de Beer, lid Eerste-Kamerfractie VVD loosely struc t u r ed and sometimes compulsive informa t i o n - s w a p p i n g . N. Klein, anti-globaliste en auteur van ‘No Logo’ IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN IN F O R M AT I E K A P I TA L I S M E SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN SOLIDARITEIT TERRITOIR FYSIEKE GRENZEN meeste staten in een overgangsperiode waarbij nationale issues soms inees internationaliseren (bijvoorbeeld het drugsbeleid), waar nationaal beleid soms helemaal niet meer mogelijk is (bijvoorbeeld intellectueel ei g e n d o m s r echt) en waar het tegelijkertijd, als speler in een veel bred e r netwerk, mag meepraten op internationaal niveau.16 Het afnemende belang van territoir heeft ook belangrijke gevolgen voor het orga n i s e r en van solidariteit. We zijn gewend om solidariteit te org a n i s e r en binnen fysieke grenzen: iedereen binnen het Nederlands territoir heeft gelijke toegang tot de volksverzekeringen, de gezondheids- zo r g, het onderwijs en derge l i j k e. De IC T -o n t w i k k eling erodeert deze arrangementen door de grot e r e mogelijkheden om de gegevens van mensen bij te houden. Door de koppeling van bestanden bestaat het gevaar dat binnen ons territoir twee groepen ontstaan: een groep die wel in aanmerking komt voor de nationaal georga n i s e e r de solidariteit en een groe p die daarvoor niet in aanmerking komt. Castells noemt deze mogelijke nieuwe tweedeling die is veroorzaakt door zogenoemd informatiekapita- lisme: ‘de zwarte gaten van de informatiemaatschappij’.17 De mondialisering heeft haar uitwerking ook niet gemist op de toename van het aantal internationale non-gouvernementele orga n i s a t i e s (IN G O ’s). Deze is nog indrukwekkender dan de groei van IG O ’s: begin 1900 waren er ruim 170 IN G O ’s en honderd jaar later, in 2000, bijna 5. 5 0 0 . 18 Het verschil met de IG O ’s is dat IN G O ’s geen duidelijke politieke status hebben, desalniettemin winnen ook zij als subpolitieke groe p e r i n - gen aan invloed. Subpolitiek is volgens Duitse socioloog Beck dat terrein tussen de po l i t i e k e sfeer en de niet-politieke sfeer (het privé-domein van burge r s ) waar besluiten worden genomen die van invloed zijn op het collectief.19 Het gaat dan bijvoorbeeld om laboratoria die nieuwe technieken uitvin- den of multinationale ondernemingen die beslissen over de locatie van vestigingen of fabrieken. Derge l i j k e uitvindingen en beslissingen staan los van de nationale politiek maar hebben wel een ingrijpende betekenis voor een samenleving.20 Hetzelfde geldt voor acties van georga n i s e e r de verbanden, zoals de IN G O ’s, waar politieke besluiten worden aangevochten, of nieuwe onderwerpen op de politieke agenda worden geplaatst. De toenemende mogelijkheden om te informeren, geïnformeerd te zijn en te communiceren speelt in de opkomst van subpolitieke bewegingen een niet direct zichtbare maar wel cruciale rol. Het netwerkkarakter van internet sluit bij uitstek aan bij de huidige vormen van maatschappe- li j k e participatie. De ken m e r k en van IC T ve rg r oten de kracht van de sub- 46 / 47 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI Slechts een fractie van de internetbedrijven vestigen GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI zich in oorden die voor mededingingsautoriteiten GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI ontoegankelijk zijn; voor veel ondernemers weegt het GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI geld toch niet op tegen een gezin, hagelslag en de GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI eigen taal. GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI M. Vossen en R. Bodelier, freelance journa l i s t e n GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI 21 GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI CPB (2001) GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI Ma c r o Economische Verkenning 2002 GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI Den Haag: CPB, bijlage A2. GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI GROEI po l i t i e k e netwerken. Het is de IC T die het mogelijk maakt dat bijvoorbeeld informatie over prod u c t i e p r ocessen uiteindelijk de consument berei k t . Het zijn de moderne media die IN G O ’s als Greenpeace de mogelijkheid bieden op enig moment effectief tegenmacht te creë r en tegen grote multinationale ondernemingen. Bovendien bieden internet en mobiele telefonie nieuwe eenvoudiger en goedkop e r e mogelijkheden aan mensen om zich te orga n i s e r en. Dit geeft de niet altijd kapitaalkrachtige subpolitieke orga - nisaties, zoals de anti-globaliseringsbeweging, een sterke impuls. Via internet en e-mail hebben de antiglobalisten elkaar opgeroepen om te gaan prot e s t e r en in Seattle, Davos, Washington, Praag en niet lang geleden nog in Genua. Samenvattend kunnen we stellen dat de omgeving van het nationale po l i t i e k e stelsel en het bijbehorend overheidsapparaat en rec h t s s y s t e e m aan twee kanten verandert. Aan de ‘bovenkant’ nemen supranationale ne t w e r k en stukjes soevereiniteit weg, maar pakken tegelijkertijd prob l e - men aan die een land alleen niet kan oplossen. Aan de onderkant zetten sociale bewegingen – subpolitieke organisaties – nieuwe politieke agenda- punten op de kaart. Zij verheugen zich in een toenemend ledental. Hun invloed leidt tot het wijzigen van eerder genomen politieke besluiten. Aan beide kanten speelt de informatierevolutie een belangrijke rol in de aard en reikwijdte van die veranderingen.

Veranderingen in de economie

De omvangrijke herstructurering van de productiestructuur die zich onder invloed van de informatierevolutie ontwikkelt, laat haar sporen na in de internationale en nationale economie. Ook hier zien we de verster- kende invloed van IC T op het proces van mondialisering. Niet alleen het internationaal verkeer van goederen, kapitaal en personen, maar vooral ook van informatie is de afgelopen decennia sterk vereenvoudigd en veel go e d k oper geworden. Nieuwe en wereldwijde economische interde p e n - denties hebben hierdoor een grote vlucht genomen. In de periode 1969- 2000 is het volume van in- en uitvoer in reële termen meer dan vervi e r - voudigd. Ook in relatieve termen groeide de economische verwe v e n h e i d van Nederland met het buitenland: in 1969 besloegen in- en uitvoer 41 pr ocent van het Bruto Binnenlands Product (BB P ). Dertig jaar later bedra- gen die percentages 62 voor de invoer en 67 voor de uitvoer.21 De prec i e - ze bijdrage van IC T aan deze ontwikkelingen is niet te bepalen, maar de cijfers kunnen moeilijk begrepen worden zonder de spectaculaire daling 48 / 49 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMobiele INFODROMEinformatievoorziening INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEIn de huidige INFODROME analyses wordt INFODROME uitgegaan INFODROME van de bestaan- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEde communicatiemogelijkheden. INFODROME INFODROME Internet INFODROME is tot nogINFODROME toe INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEho o f d z a k elijk INFODROME gekoppeld INFODROME aan vaste communicatie-een- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEheden. De mobiele INFODROME telecommunicatie INFODROME INFODROME is wat bandbr INFODROMEee d - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEte, wat informatie-infrastructuur INFODROME INFODROME en INFODROMEwat informatie- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvoorziening INFODROME betreft nog INFODROMEnauwelijks uitgekristalliseer INFODROME INFODROMEd. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDe nieuwe mogelijkhedenINFODROME INFODROME die voortkomen INFODROME uit mobiele INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEcommunicatie, INFODROME waarbij bewegendeINFODROME beelden, INFODROME plaatsbepa- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEling, geluid INFODROMEen interactie INFODROME tegen betre INFODROMEk k elijk lage kINFODROMEos t e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEge re a l i s e e r d INFODROME kunnen worden, INFODROME zijn volgens INFODROME geres p INFODROMEe c t e e r - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEde trendwatchers INFODROME als bijvoorbeeld INFODROME Salzmann INFODROME en INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMathatia enorm INFODROME groot. InformatieINFODROME kan INFODROME dan ook INFODROMEnaar INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEplaats en tijd INFODROME geordend worden.INFODROME De INFODROMEmaatschappelijke INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgevolgen van INFODROME de mobiele INFODROME informatievoorziening INFODROME INFODROMEzal vol- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgens deskundigen INFODROME nog een INFODROME nieuwe dimensie INFODROME geven INFODROME aan INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEde verandering INFODROME van maatschappelijke INFODROME INFODROME proc e s s e n .INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEOnderzoek INFODROMEen beleid zullen INFODROME zich op INFODROMEde ontwikk e INFODROMEl i n g e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvan de mobiele INFODROME informatievoorziening INFODROME INFODROME en mobiele INFODROME infor- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmatie-uitwisseling INFODROME moeten INFODROME voorbereiden, INFODROME ondanks INFODROME de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEin h e r ente onzek INFODROMEer heden INFODROME verbonden INFODROMEaan deze nieuwe INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEtechnologische INFODROME mogelijkheden. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME 22 23 Theeuwes, J. (2001) Van Damme, E. & B. Dellaert (2000) Chips, bits en jobs E-conomie: IC T en marktwerking Am s t e r dam: Infodrom e Am s t e r dam: Infodrom e

24 25 Boot, P. (1997) SER (2000) Marktwerking: inleiding De winst van waarde n In: Tijdschrift voor Politieke Economie Den Haag: SER november 1997, blz. 4-17 van de kosten van internationale transacties en coördi n a t i e . De kwetsbaarheid van de Nederlandse economie voor conjunctuur- schommelingen in de rest van de wereld is onder invloed van de toenemende economische interdependenties nog meer toegenomen. Ui t s p r a k en van de president van de Amerikaanse centrale bank of cijfers over het consumentenvertrouwen van de burgers in de Ver enigde Staten zijn bepalend voor winst en verlies op de beurs voor onder anderen Nederlandse beleggers. Geld kan met een simpele muisklik over de we r eld worden verplaatst. Dat leidt ertoe dat markten zeer snel kunnen rea g e r en op onevenwichtigheden, zoals bijvoorbeeld in 1998 toen de beurzen in Azië en Rusland als dominostenen ‘omvielen’. De informatierevolutie draagt niet alleen bij aan de toenemende economische afhankelijkheden, maar de betere informatie- en communicatiemogelijkheden verlagen ook de transactiekosten op de externe markt, wa a r door bedrijven sneller overgaan op ou t s o u rc i n g van bijvoorbeeld marketing, informatisering of distributie. Het gaat echter niet alleen om het uitbesteden van bedrijfstaken, maar ook voor het langdurig plaatsen van eigen medewerkers bij een klant. De groeiende mogelijkheden van het uitbesteden van bedrijfstaken of van werknemers betekent dat bedrijven ve r der vernetwerken, omdat veel bedrijven vaker samenwerken op hori- zontaal niveau.22 Een belangrijk gevolg hiervan voor de overheid is dat het traditionele mededingingsbeleid tekortschiet. Kartelvorming en samenwerking op de outputmarkt zijn veel voorkomende problemen in de economie van de informatiesamenleving.23 Niet alleen raken bedrijven onderling meer verweven, ook de scheidslijnen tussen overheid en markt zijn aan verandering onderhevig. Was priva t i s e r en en uitbesteden midden jaren tachtig voorbehouden aan overheidsdiensten die niet puur collectief waren, met IC T kunnen meer en meer diensten die tot dan toe moeilijk vermarktbaar waren, door markt- partijen worden overgenomen. Nutsvoorzieningen bijvoorbeeld, zijn met behulp van IC T in staat prod u c t i e p r ocessen uit elkaar te trek k en: het elek- triciteitsnetwerk wordt gerund door de één, de elektriciteit wordt geleverd door in concurrentie operer ende anderen. De inzet van IC T maakt het in theorie mogelijk om binnen het openbaar vervoer afzonderlijke vervo e r - ders te belonen voor daadwerkelijk vervo e r de personen, waardoor openbaar vervoer meer de vorm van een marktgoed aanneemt.24 Door de toenemende privatisering is het niet meer de overheid alleen die de collectieve waarden bewaakt. Ondernemingen nemen een deel van die verantwoordelijkheid over. We zien dat terug in de opkomst van 50 / 51 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER

26 Na a r mate TV en computer, mobiele telefonie en Rifkin, J. (2000) in t e r net, distributeurs en ‘inhoud’-leveranciers ver- The age of access: The New Culture of Hyperca p i t a l i s m , vloeien, komt de zeggenschap over de elektron i s c h e Wh e r e all of Life is a Pai d - F or Experience snelweg in steeds minder en steeds kapitaal- New York: Jeremy P. Tarc h e r / P utnam, blz. 253 krachtiger handen. T. Rooduijn, publicist en voormalig interne t re d a c t e u r NRC Handelsblad

INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER INVOER UITVOER INVOER maatschappelijk verantwoord ondernemen, waarbij bedrijven prob e re n een meerwa a r de aan hun product toe te kennen. Bedrijven trek k en uit ethische en economische motieven meer verantwoordelijkheid naar zich toe voor het beheersbaar maken van sociale en ecologische vraagstukken op de lange termijn. Op die manier prob e r en zij hun license to operate te be w a r en, concludeert de Sociaal-Economische Raad in 2001.25 Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een typisch onderdeel van de informatiesamenleving. Onder invloed van IC T is het imago van bedrijven een stuk kwetsbaarder geworden; informatie over slechte kwaliteit van producten en service kan op een snelle en goedkope manier onder de aandacht van (potentiële) klanten worden gebracht. Om hun imago te ve r s t e r k en gaan bedrijven meer aandacht besteden aan maatschappelijk ve r a n t w o o r d ondernemen. IC T kan daar een handje bij helpen: toenemende informatiestromen met betrekking tot bijvoorbeeld de milieueffecten van allerhande prod u c t i e p r ocessen leiden ertoe dat externe effecten (ten dele) geïnternaliseerd worden in private prod u c t i e p r ocessen. Al met al versterkt de informatierevolutie de internationale interde p e n - denties, omdat zij leidt tot een groei van de wereldhandel, een toename van het aantal multinationals en een versnelde afwikkeling van kapitaalstromen. Anderzijds zien we dat door lagere transactiekosten inniger netwerken ontstaan van ondernemingen. Ook raken belangen van overheid en bedrijven op een nieuwe manier vervlochten. Aan de ene kant is een verde rg a a n - de privatisering waar te nemen; aan de andere kant begeven ondernemingen zich door maatschappelijk te willen ondernemen steeds meer op traditioneel publieke terreinen. De scheiding tussen landen onderling en tussen ov e r heid en bedrijfsleven wordt op die manier vager. Het gevolg is dat het steeds moeilijker wordt de verantwoordelijkheden te duiden in al die schui- vende netwerken .

Veranderende burger

Individualisering heeft in het postindustriële informatietijdperk een nieuwe vlucht genomen. Het hele concept van individualisering is door IC T aan verandering onderhevig. Ter wijl individualisering ten tijde van de ontzuiling be t e k ende dat mensen hun traditionele ketens van zich afwierpen, staat individualisering in de informatiesamenleving juist voor het aangaan van vele verschillende ketens ofwel voor het participeren in diverse netwerken en voor het hebben van een eigen uiterst individuele en veelvormige id e n t i t e i t . 26 Het aantal activiteiten waarin het individu van tegenwoordig zijn iden- 52 / 53 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

27 Sh a p i r o, A. (1999) The control revolution: how the internet is putting individuals in charge and changing the world we know New York: Century Fou n d a t i o n IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT

28 Maatschappelijke trends als individualisering, stijgend Frissen, V. & J. de Mul (2000) opleidingsniveau, hogere welvaart etc. zijn de dragers Under construction: persoonlijke en culturele identeit in van ‘empowerment’ in de samenleving. Dat maakt het multimediatijdperk dat mensen mobieler en onafhankelijker worden en Am s t e r dam: Infodrome, blz. 46-47 eigen keuzes willen maken. A. Vis s e r , lid programmacommissie VVD IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT

29 Spears, R. & T. Postmes e.a. (2000) Social Psychological influence of IC T ’s on society and their policy implications Am s t e r dam: Infodrome, blz. 17 IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT

Het Internet-tijdperk dwingt ons opnieuw betekenis 30 te geven aan persoonlijke verantwoordelijkheid en Fischer, C.S. (1992) be t r okkenheid bij onze gemeenschappen, en vraagt America calling: A social history of the telephone to 1940 om een nieuwe benadering van bestuur en overhe i d , Be r k eley, CA: University of California Pres s die rekening houdt met het verschuiven van de macht van instituties naar individuen. A. Shapiro, gasthoogleraar Yale Law School, auteur van ‘The Control Revolution’ IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT IN F O R M A TIEREVOLUTIE CONTROL REVOLUTION SINGLE ISSUES OF LIFE COLLECTIEVE PUBLIEKE IDENTITEIT titeit gestalte kan geven is sterk toegenomen, onder meer door veranderende rol p a t r onen, de opkomst van de vrijetijdsindustrie, de toenemende mobiliteit en de moderne communicatiemiddelen. Door de informatie- en communicatietechnologie krijgen individuen meer mogelijkheden om zelf keuzes te maken voor zaken die tot dan toe door het aanbod van de markt of de overheid werden bepaald. Shapiro ziet de informatierev o l u t i e dan ook vooral als een ‘co n t r ol rev o l u t i o n ’. 27 Frissen en De Mul geven in hun studie een aantal voorbeelden waaruit blijkt dat IC T een belangrijke rol speelt bij de constructie van die veelvormige identiteit van de huidige me n s . 28 IC T heeft bijvoorbeeld een enorme impuls gegeven aan de betrok - kenheid van mensen bij single issues of life-politics die nauw verbonden zijn met datgene wat mensen in het dagelijks leven belangrijk vinden. Bu r gers lijken zich in hun eigen zoektocht naar identiteit minder gelegen te laten liggen aan een collectieve publieke identiteit en aan een nette rol v e r deling, waarin rechten en plichten van overheid en burgers helder en overzichtelijk zijn georga n i s e e r d. Het burger-zijn is geen eenduidige entiteit meer omdat burgerschap een samensmelting is van allerlei elementen van een persoonlijke en één of meer culturele identiteiten, waaraan verschillende of zelfs tegengestelde belangen of verwachtingen gekop - peld kunnen worden. Een andere ontwikkeling binnen de individuele leefomgeving is dat net zoals op het terrein van de politiek en de economie nationale gren z e n onder invloed van IC T aan belang inboeten. Ook individuen raken meer ve r weven in internationale sociale netwerken. Voor het aangaan van ‘k etens’ worden plaats en afstand minder relevant. Zoals lagere transport- kosten de mogelijkheid bieden om een beter betaalde baan iets verder van huis te aanvaarden, zo openen lagere communicatiekosten de mogelijkheid om sociale contacten op grot e r e afstand te onderho u d e n . 29 De moderne communicatiemiddelen lijken dezelfde ontwikkeling te door- lopen als de telefoon, die oorspron k elijk bedoeld was als zakelijk medium, maar waarvan uiteindelijk het persoonlijk gebruik de overhand kree g . 30 Computer mediated communication draagt zo bij aan de delokalisering en zelfs internationalisering van sociale netwerken, waarvan we de maat- sc h a p p e l i j k e gevolgen nog maar moeilijk kunnen overzien. Het aangaan van sociale contacten staat dus minder onder invloed van tijd en plaats in de informatiesamenleving. Teg e l i j k ertijd biedt IC T oo k de mogelijkheid – in de praktijk voornamelijk voor hoger opgeleiden – plaats en tijd gedifferen t i e e r d te orga n i s e r en. Mensen zijn in hun handelen minder afhankelijk van anderen, omdat technische hulpmiddelen voor 54 / 55 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N 31 IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N SER (2001) IN F O R M AT I E S T R O M E N Levensloopbanen: gevolgen van veranderende arbeidspa- IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N tro n e n IN F O R M AT I E S T R O M E N Rapport van de Commissie- Sociaal-Economische des- IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N ku n d i g e n IN F O R M AT I E S T R O M E N Den Haag: SER IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N KA P I TA A L S T R O M E N IN F O R M AT I E S T R O M E N een deel deze onderlinge afhankelijkheid heeft weggenomen. De scheidslijnen tussen het persoonlijke en het publieke, maar ook tussen het privé- leven en de werksfeer vervagen, onder meer omdat IC T het mogelijk maakt voorheen gescheiden sferen van de leefwereld continu met elkaar te verbinden. De meest zichtbare vorm is de vervlechting van tijdsbesteding. Voor ken n i s w e r k ers is thuiswerken mogelijk, nu de baas zorgt voor een personal computer en een internetaansluiting aan huis. Zo ook tele- we r k en: doorwe r k en tijdens het forensen is mogelijk omdat we onze mobiele telefoon en laptop kunnen meenemen in auto of trein. Die vervlechting van tijdsbesteding wordt nog eens versterkt doordat IC T in sommige gevallen leidt tot een grot e r e mate van prod u c e n t e n s o e v e r einiteit van de werknemer, waardoor zelfmanagement belangrijker wordt . Be re i k b a a r heid is dan belangrijker dan aanwezigheid.31 Tezamen met die vervlechting van tijdsbesteding vindt ook een vermenging van ruimtegebruik plaats. Het vager worden van de scheiding tussen privé en werk en het meenemen van werk naar huis lijkt een richting op te gaan die we kennen van vóór de industriële revolutie. Toe n mensen niet naar fabrieken of kantoren hoefden te gaan om hun brood te ve r dienen, was thuis werk en werk thuis. Een goed voorbeeld hiervan zijn de huidige éénmansbedrijfjes of de zogenoemde zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers), die tegenwoordig geheel onafhankelijk kunnen operer en vanuit huis: met mobiele telefoon is het bedrijf 24 uur per dag be r eikbaar en met eenvoudige software kan de hele administratie en boekhouding gedaan worden. Vaak gaat het hier om bedrijfjes die zich aan huis hebben gevestigd, en daarmee wordt de fysieke scheiding tussen werk en privé kleiner. Al deze ontwikkelingen op het niveau van het individu hebben belang- ri j k e gevolgen voor het formuleren van overheidsbeleid dat een moeilijk te de f i n i ë r en doelgroep aanspreekt en naar gewenste gedragsverandering leidt. Niet alleen de methodologie maar ook het beleid op bijvoorbeeld het te r r ein van ruimtelijke inrichting, werkloosheidsvoorziening of arbeids- omstandigheden, vergt aanpassingen als we kijken naar de vervl e c h t i n g van privé en werk. Die tendens heeft tenslotte belangrijke gevolgen voor de organisatie en beleving van het dagelijks leven. De ritmes en rou t i n e s van het dagelijks leven worden niet langer bepaald door van elkaar gescheiden activiteiten als wonen, werken of rec re ë r en: die lopen steeds meer door elkaar heen, hetgeen een andere maatschappelijke orga n i s a t i e van tijd en ruimte met zich meebren g t . 56 / 57 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

32 WR R op. cit.

De institutionele kenmerken van het Internet verdr a - gen zich nauwelijks met het piramidale karakter van de bestaande politiek-bestuurlijke institutie. De bestaande institutie zal daar aansluiting bij moeten zoeken, wil ze relevant blijven. P. Frissen, hoogleraar bestuurskunde, Katholieke Universiteit Brabant Kenmerken informatiesamenleving in wording

De snelheid en de mondiale verspreiding van de technologische ontwikkelingen heeft een sterke prijsdaling van de productiefactor informatie ve r oorzaakt. Daardoor veranderen de informatiestromen op alle drie niveaus in de maatschappij: politiek, economie en individu. Bovendien wo r den ontwikkelingen als mondialisering, privatisering en individualisering versterkt.

Als we door onze oogharen naar de beschreven veranderingen kijken , kunnen we een aantal overee n k omende krachten zien die op alle drie niveaus een belangrijke rol spelen:

1 We signaleren een afnemend belang van nationale grenzen: de t e r r i t o r i - al i s e r i n g .32 Het is een kracht die interacties, problemen en rel a t i e s gr enzeloos maakt. Op politiek niveau neemt door een toename van internationale organisaties het belang van de staat af in het reg u l e re n van het nationale economisch en maatschappelijk leven. Het Nederlandse territoir boet in aan betekenis en de aard van de soevereiniteit van de Nederlandse staat verandert. Zo zien we ook op het economische vlak dat meer internationale interdependenties ontstaan door de groei van de wereldhandel, de opkomst van multinationals en de snellere internationale kapitaalstromen. Ook op individueel niveau zijn sociale contacten mede dankzij IC T niet meer gebonden aan de di r ecte geografische omgeving of een fysieke locatie. 2 Ver der is op alle niveaus een vernetwerking gaande die traditionele hi ë r a r chische en gescheiden orga n i s a t i e p a t r onen doorbreekt. Op politiek niveau doen niet-gouvernementele subpolitieke netwerken meer aa n s p r a k en op politieke besluitvorming. De ken m e r k en van IC T ve r - gr oten de kracht van die netwerken. In de economie zien we binnen Nederland inniger netwerken ontstaan van bedrijven. Binnen de individuele leefomgeving zoeken mensen vaker aansluiting bij verschillende ‘ketens’ en participeren ze in meerde r e netwerken. Daarmee raken identiteiten gevarieerder en gefragmenteerder. Ook zijn de sociale ne t w e r k en van mensen minder eenduidig dan vroeger. Zo verge m a k - kelijkt IC T het ontstaan en de organisatie van netwerken van onderling af h a n ke l i j k e entiteiten en lijken traditionele piramidestructuren te verdwijnen. 3 Op alle drie de niveaus vindt ve r vlechting plaats met als gevolg een 58 / 59 2 DE INFORMATI E S A M E N L E V I N G

WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K WE R K PR I V E WE R K WE R K WE R K WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K WE R K WE R K PR I V E WE R K PR I V E PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K WE R K WE R K WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K WE R K WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E PR I V E WE R K WE R K WE R K WE R K WE R K WE R K WE R K WE R K PR I V E PR I V E PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K WE R K PR I V E WE R K WE R K WE R K WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E PR I V E PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E WE R K PR I V E ve r vaging van scheidslijnen. Bijvoorbeeld de voorheen vaak gescheiden partijen van overheid en markt die door de toenemende privatisering meer met elkaar vervlochten raken. En het feit dat bedrijven door de groei van maatschappelijke verantwoord ondernemen steeds vaker net als de overheid collectieve belangenbehartiging nastrev e n . Diezelfde vervlechting zagen we ook op individueel niveau waar door IC T het onderscheid tussen werk en privé in tijdsbesteding en ruimtegebruik geleidelijk aan minder duidelijk wordt.

Deze drie krachten van deterritorialisering, vernetwerking en vervl e c h t i n g zo r gen op hun beurt voor tal van uitdagingen aan bestaande institutionele st r u c t u r en. Daarover gaat het volgende hoofdstuk. 60 / 61 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R TE L E F O O N V E R K E E R IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N IN F O R M AT I E V E R K E E R VE R Z O R G I N G S S TA A T LA N D S G R E N Z E N De uitdaging aan bestaande instituties

In dit hoofdstuk gaan we na wat deterritorialisering, vernetwerking en ve r vlechting betekenen voor de institutionele inrichting van Nederland. Met enkele voorbeelden tonen we aan dat de informatierev o l u t i e bestaande instituties (regels en verwa c h t i n g s p a t r onen) en de overhe i d s - sturing die daarbij hoort, aan het wankelen brengt. De andere eisen die de informatiesamenleving aan haar inrichting stelt, heeft onder meer tot gevolg dat de kloof breder wordt tussen de wensen van de burgers en datgene wat de overheid nu presteert. De overheid kampt bovendien met een teruglopende invloed, een tanend gezag en een afnemende effectiviteit. Daarom is een politiek-bestuurlijk debat noodzakelijk over de rol van de overheid in de informatiesamenleving. Haar strategieën en sturin- gingsinstrumenten behoeven aanpassing aan de nieuwe tijd. Daarbij is het maken van politieke keuzes onontkoombaar. Ook al omdat er geen weg terug is.

De t e r r i t o r i a l i s e r i n g

De IC T -r evolutie heeft de territoriale grenzen van een staat poreu s gemaakt. Het elektronisch informatie- en telefoonverkeer stoort zich niet aan feitelijke landsgrenzen. Dat brengt bijvoorbeeld met zich mee dat bu r gers nationale weten regelgeving gemakkelijk kunnen ontduiken en de overheid onvoldoende instrumenten heeft tegen het ongewenste of ongeoorloofde gedrag op te treden. Via internet zijn medicijnen te bestellen waarvoor in Nederland een doktersrecept nodig is. Dat bren g t gezondheidsrisico’s met zich mee. Langs dezelfde weg kunnen verboden gr oeihormonen voor dieren worden gekocht. De overheid heeft daarop vooralsnog geen greep. Nationale wetgeving en strafvervolging rei ke n niet tot de producenten in een ver buitenland en er is nog geen opspo- ringsapparaat dat traceert wie in Nederland verboden middelen bestelt. Be l e i d s m a k ers komen voor geheel nieuwe vragen te staan nu nieuwe tr a n s p o r t s t r omen ontstaan, doordat mensen via internet in het buitenland kopen. Ook de territoriale solidariteit wordt ondermijnd doorda t mensen zich in het buitenland kunnen verzeker en. We zien dat deterritorialisering de mazen van de netten van de verzorgingsstaat verder oprek t . 62 / 63 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMedicijnen INFODROME kopen op INFODROME het net INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEVoor de verkoop INFODROME van medicijnen INFODROME heeft INFODROME elk land zijn INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEeigen regime. INFODROME In Nederland INFODROME geldt zeer INFODROME strikte re g INFODROMEu l e r i n g INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEm.b.t. medicijnen INFODROME die alleen INFODROME op recept INFODROME mogen wor INFODROMEde n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEve r s t r ekt: alleen INFODROME via de apotheek, INFODROME wat INFODROME wel en wat INFODROME niet op INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEde bijsluiter INFODROMEmoet staan, INFODROME geen reclame. INFODROME Via internet INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwo r den vanuit INFODROME andere landen INFODROME tal van INFODROME medicijnen INFODROME vol- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEst r ekt onger INFODROMEeg u l e e r d aangeboden. INFODROME De INFODROME nationale INFODROMEwetge- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEver heeft hierop INFODROME (nog) geen INFODROME antwoor INFODROMEd. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

33 34 WR R op. cit. Francois, J.F. (2000) Globalization, the information society and intellectual pr operty rights Am s t e r dam: Infodrom e

De Nederlandse overheid bestaat over een paar Door de hoge omloopsnelheid van ICT-t o e p a s s i n g e n decennia niet meer. Dan zal de wereld onder invloed en van maatschappelijke problemen in de informa t i e - van het globaliseringsproces, niet langer door reg e - samenleving zal de wetgever in een catch-22-situatie ringen, maar door een symbiose van bedrijfsleven, te r echtkomen. Aan de ene kant vragen de Trias en bu rg e ro r ganisaties en overheden vormgegeven worde rec h t s z e k e r heid om zorgvuldige, stabiele en duiden. delijke wetgeving, terwijl aan de andere kant de B. Westerbrink, Kabinetonline-minister van Justitie maatschappelijke ontwikkelingen vragen om open no r men en snelle aanpassingen. M. Bovens, hoogleraar rechtsfilosofie en bestuurskunde, Universiteit Utrec h t

De kwetsbaarheid van onze IT infrastructuur (vanaf 35 de fysieke tot en met de toepassings-laag) wordt Klink, B. van, C. Prins en W. Witteveen (2000) door een toenemend aantal naties gezien als bedrei - Het conceptuele tekort. Een surveyonderzoek naar de ging èn als kans, in het kader van de buitenlandse wisselwerking tussen ict en het rec h t politiek. De opdeling van de Nederlandse Am s t e r dam: Infodrom e Ri j k s o v e r heid in sectoren staat de ontwikkeling van een adequaat antwoord in de weg. P. van Dijken, Shell Services Interna t i o n a l , In f o rm a t i e b e v e i l i g i n g s a d v i e s d i e n s t e n De overheid wordt daardoor gedwongen nieuwe instrumenten voor in t e r ventie en belangenbehartiging te ontwikkel e n .

Nationale beleidsvoering Territoriaal gebonden regelgeving voldoet vaak niet meer omdat informa t i e s t r omen zich niets aantrek k en van nationale grenzen. De WR R sp r eekt in dit verband van deterritorialisering.33 Toch blijft de nationale ov e r heid het natuurlijk aanspreekpunt voor de behartiging van tal van belangen die de afgelopen tien, twintig jaar een sterk gren s o v e r s c h r i j - dend karakter hebben gekregen. De nationale overheid rest geen keu z e dan op zoek te gaan naar nieuwe manieren om de van haar verwa c h t e invloed daadwerkelijk uit te oefenen. De bescherming van intellectuele eigendom geeft een goed voorbeeld van het niet meer toerei k end zijn van nationale wetgeving. De mondialisering en de IC T -r evolutie maken het de afzonderlijke landen vrijwel onmogelijk met nationale wetgeving de intellectuele eigendomsrec h t e n voldoende te beschermen.34 We kunnen wel doen alsof Den Haag de so e v e r einiteit zou hebben om bijvoorbeeld het auteursrecht naar eigen inzicht te regelen, maar in de praktijk kan dat helemaal niet meer. De basis voor de intellectuele eigendomsverhoudingen in de informatiesamenleving wordt gelegd in Amerikaanse rechtszalen. Het Amerikaanse verbod uit 1998 op het kraken van encryptiepro- gramma’s waarmee gegevens worden versleuteld, de Digital Millennium Copyright Act (DM C A ), heeft vergaande consequenties voor wetenschappers in de Ver enigde Staten en daarbuiten. Een Russische softwares p e c i - alist die de code van een uitgever had gekraakt om de tekst in braille te kunnen omzetten, wordt in de VS juridisch vervolgd. Wetenschappelijk onderzoek voor de verbetering van encryptie-tech- ni e k en is met de DM C A ook bijna onmogelijk geworden. Nederlanders die bezig zijn met encryptie moeten zeer op hun tellen passen. Niet vanwege Nederlandse regels, maar vanwege wetgeving in het buitenland. Juridische begrippen en grondslagen die tot tien jaar geleden ondubbel- zinnig waren, beginnen ‘conceptuele tekorten’ te vertonen. Nationale wetgeving wordt ingehaald door internationale wetgeving, maar ook door nationale wetgeving in andere landen.35 Deterritorialisering stelt niet alleen nationale overheden voor nieuwe vragen. De Europese Unie heeft precies dezelfde problemen met gren s - overschrijdend informatieverkeer. In beginsel geldt voor veel van de gr ensoverschrijdende vraagstukken dat met het instrumentarium dat 64 / 65 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEIntellectuele INFODROME eigendomsrechten INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwww.napster.com INFODROME was een INFODROME programma INFODROME en databank, INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwaarmee bezoekers INFODROME uit elkaarsINFODROME muziekarchief INFODROME k o INFODROMEn d e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkop i ë r en zonder INFODROME dat ze auteursrechtenINFODROME INFODROME betaalden. INFODROME Tot INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgr ote ergernis INFODROME van de Amerikaanse INFODROME muziekindustrie,INFODROME INFODROME die INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvr eesde voor INFODROME inkom s t e n dINFODROME e r ving. In februariINFODROME 2001 INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbepaalde een INFODROME Amerikaanse INFODROME rechter dat INFODROME Napster inder-INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdaad de intellectuele INFODROME eigendomsrechten INFODROME INFODROME schond. INFODROME De INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAmerikaanse INFODROME muziekindustrie INFODROME heeft INFODROMEmet het verbod INFODROME op INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMENapster een INFODROME eerste strijd INFODROME gewonnen. INFODROME Ondertussen INFODROME zijn INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEer veel geavanceer INFODROMEde r e uitwisselprogramma’s INFODROME INFODROME op INFODROME inter- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEnet te vinden, INFODROME die niet zoals INFODROME Napster INFODROME van een – traceer- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEba r e en aanvechtbare INFODROME – INFODROMEdatabank gebruikmaken. INFODROME INFODROME De INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmuziekindustrie INFODROME bezint zichINFODROME nu op nieuwe INFODROME manieren INFODROME om INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEde vele gebruikers, INFODROME die van INFODROME elkaars harde INFODROME schijf muziek INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkop i ë r en, aan INFODROME te pakken. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMECu l t u u r p INFODROMEo l i t i e k INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDe uitwisselprogramma’s INFODROME INFODROME zijn echter INFODROME ook voor een INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgr oeiende groep INFODROME de plek INFODROME om op de hoogte INFODROME te raken INFODROME of te INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEblijven van hetINFODROME muzikale INFODROME (of breder: INFODROMEhet culturele) INFODROME aan- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbod binnen INFODROMEde eigen specifieke INFODROME smaak INFODROME of voorkeur. INFODROME In INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEeen exponentieel INFODROME groeiende INFODROME diversiteit INFODROME van dat cultur INFODROMEel e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEaanbod is een INFODROME ‘Napsterachtige’ INFODROME ontwikkeling INFODROME ver INFODROMEge l i j k - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbaar met de INFODROME opkomst van INFODROME verschillende INFODROME radiozenders INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEt.b.v. verschillende INFODROME groepen INFODROME luisteraars. INFODROME Hoe we INFODROMEmet dit INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEsoort programma’s INFODROME om INFODROMEwillen gaan, INFODROMEis dan ook inINFODROME hoge INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmate een cultuurpolitiek INFODROME INFODROME vraagstuk. INFODROMEDe nationale INFODROME poli- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEtiek heeft hier INFODROME echter geen INFODROME stem in het INFODROME kapittel, omdat INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEde toekomst INFODROME van de Napsterachtige INFODROME INFODROMEprogramma’s INFODROME wordt INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbeslecht in AmerikaanseINFODROME INFODROME rec h t s z a l e n INFODROME. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

Wat binnen de bestaande institutionele en marktver- 36 houdingen echter wel een slok op een borrel zou Luijff, E. en M.H.A. Klaver (2000) schelen is als er meer gezond kritisch gekeken zou De kwetsbaarheid van de IC T -infrastructuur en de wo r den naar de relevante veiligheidsvraagstukken. gevolgen voor de informatiemaatschappij We zouden dan al snel in de gaten krijgen dat niet Am s t e r dam: Infodrom e zozeer veiligheid maar vertr ouwen het kernthema is. En we komen er dan ook al snel achter met welke mechanismen de veiligheidsbeleving van het publiek gemanaged is rond veilig betalen via Internet. S. Lelieveldt, Lelieveldt Consultancy dateert uit het industriële tijdperk alleen een werel d r egering deze zou kunnen oplossen.

(O n ) v e i l i g h e i d Deterritorialisering maakt de samenleving en alle spelers daarin op een nieuwe manier kwetsbaar. We zijn, zowel in het beroepsleven als privé, steeds meer afhankelijk van adequaat functionerende IC T . De chaos na computerstoringen in netwerken bij instellingen die basisvoorzieningen le v e r en als energie en openbaar vervoer maken die afhankelijkheid zichtbaar en vooral ook voelbaar. De IC T -infrastructuur is de zwakke schakel in het geheel. Computerkrakers kunnen vanuit de hele wereld toeslaan, want de digitale wereld kent geen fysieke grenzen. Hetzelfde geldt voor be d e n k ers van virussen. Een aanval op de IC T -infrastructuur kan enorme schade met zich meebrengen. Er liggen nog andere gevaren op de loer, onder meer op het gebied van rec h t s z e ke r heid en privacy. Door storingen bij netwerken kunnen cruciale bestanden met informatie verloren gaan of in verkee r de handen belanden. Te denken valt bijvoorbeeld aan gegevens over sociale uitker i n - gen of commerciële bedrijfsgegevens.36 De terroristische aanslagen in de Ver enigde Staten op 11 september 2001 zijn een exponent van deterritorialisering van geheel andere orde . Internet en computersimulaties maken het mogelijk dat ‘wi l l e ke u r i g e ’ bu r gers wereldwijd technische vaardigheden opdoen om derge l i j k e aanslagen te plegen. Daarenboven kunnen kwaadwillende geesten langs el e k t r onische weg moeilijk zichtbare misdadige netwerken vlechten. De netwerktegenstander bestaat voor zijn financiën en voor zijn coördi n a t i e bij de gratie van moderne communicatiemiddelen. De bestrijders van internationale criminaliteit zijn hierop klaarblijkelijk nog niet berek end. In verband met de vergelding van de terreu r daden heeft een discussie gewoed die een nieuw voorbeeld geeft van hoe we in het digitale tijdperk niet meer kunnen werken met ‘oude’ begrippen uit de industriële samenleving. Het gaat in dit geval bijvoorbeeld om het begrip ‘oorlog’. Oorlogen worden van oudsher gevoerd tussen landen of, in het geval van een burge r oorlog, binnen een land. Kan de onlangs ontbrande strijd tegen een netwerktegenstander een ‘oorlog’ worden genoemd? Het gaat hier om meer dan een discussie over woorden. Of het hier wel of niet een oorlog betreft, is direct van invloed op de inzetbaarheid van NA VO- partners, op de toepasbaarheid van de Conventies van Genève en bijvoorbeeld ook op de uitkee r b a a r heid van verzekeringspolissen. 66 / 67 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEEchelon INFODROMEen Carnivore: INFODROME wie mag INFODROMEwaarin kijken? INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEModerne communicatienetwerken INFODROME INFODROME zijn INFODROME allemaal INFODROMEgren s - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEoverschrijdend. INFODROME Dit heeft INFODROME tot gevolg INFODROMEdat zelfs verk INFODROMEee r INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbinnen nationale INFODROME grenzen INFODROME vaak via internationale INFODROME INFODROME rou t e s INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEverloopt. Hierdoor INFODROME kunnen INFODROME andere overheden INFODROME – INFODROMEmet INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEan d e r e normen INFODROME waar het INFODROME gaat om aftappen INFODROME of inkijk INFODROMEen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME– in principe INFODROME inbrek en in INFODROME nationaal communicatiever- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkeer. Internationale INFODROME samenwerking INFODROME voorINFODROME de bestrijding INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvan terroristen INFODROME is dan wel INFODROME hoognoodzakelijk, INFODROME maar INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEaf s p r a k en over INFODROME wie, wat, INFODROME waarom, en INFODROME door wie getapt INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmag worden, INFODROME zijn nog niet INFODROME gemaakt. INFODROME Ondertussen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwo r dt het Nederlandse INFODROME e-mailverkeerINFODROME INFODROME driftig afgetapt INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdoor het Angelsaksische INFODROME INFODROME spionagesysteem INFODROME Echelon INFODROME en INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdoor het computerprogramma INFODROME INFODROME Carnivore INFODROME van de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAmerikaanse INFODROME inlichtingendienst INFODROME FBI. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

We can’t solve problems using the same kind of Ver zekeraars willen de beschikking hebben over thinking we used when we created them. dezelfde medisch-genetische kennis als de patient, A. Einstein anders dreigt een voor verzekeraars bedrei g e n d e ze l f s e l e c t i e . E. Fisher, algemeen directeur Verbond van Verz e k e r a a r s De aanslagen in de VS bewijzen dat de slagkracht van de vijand in be l a n g r i j k e mate voortkomt uit de intense verwevenheid van onze samenlevingen. Zoals oorlogen tussen natiestaten onderdeel waren van het industriële paradigma, zo zou de netwerkoorlog wel eens een ken - merk van de informatiesamenleving kunnen worden. Het leger om buitenlands gevaar te weerstaan en de politie die tegen binnenlandse malversaties moet optreden, zullen zich dringend moeten beraden op hun taken en op hun instrumenten om de veiligheid van de bu r gers te waarborgen.

Sociale (on)zekerhe i d De onderlinge solidariteit die het fundament vormt van de verzorgi n g s - staat, komt door deterritorialisering onder druk te staan. Het lijkt erop dat de landsgrenzen minder relevant worden voor de organisatie van solidariteit. Zo zien we bijvoorbeeld een toenemend aantal senioren dat zich vestigt in landen met een warmer klimaat. Zij blijven volledig onderdeel van de Nederlandse verzorgingsstaat, betalen belasting aan de Nederlandse overheid, hun ziektekos t e n v e r z e k ering blijft een Nederlandse polis en hun pensioen komt uit Nederland, maar zij wonen elders. Tegelijk kan het zo zijn dat binnen Nederland een groeiende groe p mensen woont en leeft die geen toegang heeft tot de verzorgi n g s s t a a t i n - stellingen. We hebben bijvoorbeeld geen flauw idee hoeveel illegalen er in Nederland zijn. Als we meer bestanden koppelen, (digitale) identificatie- te c h n i e k en toepassen en chippassen gebruiken, kan die groep, hoe groo t of klein ook, effectiever worden buitengesloten van de nationale solidari- te i t s a r r a n g e m e n t e n . Aan de ene kant gaat onze solidariteit dus steeds meer over de lands- gr enzen heen, terwijl deze anderzijds binnen de landsgrenzen kwestieu- zer wordt. Nationale solidariteit, die iedereen omvat die zich binnen de la n d s g r enzen bevindt, verdwijnt op deze manier. Daarvoor in de plaats ontstaat een solidariteit tussen leden van een vereniging ongeacht de plaats waar zij zich bevinden. De vraag is of we deze ontwikkeling wensen. Het is aan de politiek het debat hierover aan te snijden.

Nationale politiek Nieuwe ‘regelvinders’ ontwikkelen zich om de gaten te dichten die in territoriale wetgeving ontstaan door het grenzeloze internet. Het gevolg is dat voor de nationale politiek het primaat verloren gaat. Voor specifie- 68 / 69 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

Het marktmechanisme werkt slechts beperkt voor de Het is opmerkelijk dat de democratie haar draagvlak be s c h e r ming van ICT-i n f r a s t ru c t u re n . ontleent aan een politieke meerde r heid die stoelt op M. Klaver en E. Luijf, consultants bij TNO Fysisch en verkiezingen die eens in de vier jaar worden gehou- El e k t r onisch Laboratorium den. Vandaag de dag zou waarschijnlijk geen enkel bedrijf overleven zonder constante marketing en customer care prog r a m m a ’ s. L. van Wees, deelnemer Infodrome e-debat democratie in de informa t i e s a m e n l e v i n g

Bestuur en overheid trachten op alle mogelijke wijze Alle politieke benoemingen in Nederland zijn geres e r - te voorkomen dat het internettijdperk er toe zou kun- ve e r d voor leden van politieke partijen. Aangezien nen leiden dat de macht verschuift van instituties minder dan één procent van de Nederlandse bevol- naar burgers. king lid is van een politieke partij is de res t e r ende 99 E. ter Veld, lid Eerste-Kamerfractie PvdA pr ocent bij voorbaat kansloos om bijvoorbeeld burgemeester te worden. In een land dat 99 procent van haar bevolking bij voorbaat uitsluit voor bestuurs- functies gaat een hoop kwaliteit verloren. K. van der Linde, campagneleider Leefbaar Ne d e r l a n d

Zonder gemeenschappelijke standaarden of De overheid moet nagaan of ICT nieuw marktfalen krachtige impulsen door innovatie vanuit de markt ge n e re e r t en voorts nagaan of de instituties die zij beschikken gevestigde aanbieders in markten voor ge c re ë e r d heeft economische actoren optimaal kans IC T- g o e d e r en over meer marktmacht dan in andere bieden om ICT te benutten. se c t o r en. G. Zalm, minister van Financiën H. Don, directeur Centraal Planburea u

37 The Economist Regulating the Internet: the consensus machine 10 juni 2000 ke is s u e s wo r den afzonderlijke instanties in het leven geroepen die pro- be r en regels op te stellen en te handhaven. Internet zelf biedt een veelzeggende casus. Internet wordt bestuurd en gereg u l e e r d door een aantal organisaties, zoals de Internet Society (ISO C ), die geen enkele affiliatie heeft met nationale staten. De ISO C hu i s t een aantal belangrijke organisaties, zoals de Internet Engineering Tas k For ce (IE T F ) die technische standaarden voor het internet ontwikkelt en de Internet Engineering Steering Group (IE S G ) die de activiteiten van IE T F co ö r dineert en standaarden goedkeurt. Ieder individu en iedere organisatie waar ook ter wereld kan lid worden van de ISO C die wordt bestuurd door een Bo a r d of Tru s t e e s . De leden van de ISO C kiezen zelf de bestuursleden. Representativiteit voor enige achterban speelt hierbij geen rol. Overigens zijn leden alleen op individuele titel verkiesbaar en niet als vertegenwoordiger van een orga - nisatie. Iedere werel d b u r ger kan dus in principe zijn stem laten horen binnen deze ‘internetregering’. Een lid kan plaatsnemen in een werk- gr oep, heeft een stem bij de verkiezingen van het bestuur en kan ook zelf ge k ozen worden. ISO C bestaat uit een groot aantal werkgroepen, commissies en ondersteunende organisaties. De beslissingen binnen de verschillende onderdelen worden niet genomen op basis van een formele stemproc e d u re , maar volgens de methode van ‘ruwe consensus’: een middenweg tussen een kleine meerde r heid van stemmen en unanimiteit. De leden van de we r k g r oepen kunnen zelf de methode van stemmen kiezen. Sommige gelijksoortige bottom-up-organisaties of gemeenschappen bestaan niet uit officiële werkgroepen waarin beslissingen op basis van consensus worden genomen, maar vertrouwen op het principe van de ‘welwillende dictator’. Een typisch voorbeeld is Linux, een besturings- pr ogramma voor computers waaraan wereldwijd door prog r a m m e u r s stukje worden toegevoegd. Linus Tor valds, de man die de eerste versie van het programma schreef, heeft het laatste woord over welke nieuwe on d e r delen in het programma worden geïncorporee r d. Voorafgaand aan zijn beslissing worden nieuwe ideeën wel uit en te na besprok en in on l i n e - d i s c u s s i e s . 37 70 / 71 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEIs het ministerie INFODROME van INFODROMEBuitenlandse INFODROME Zaken overbodig? INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEGr ensoverschrijding INFODROME is niet INFODROME alleen van INFODROME toepassing INFODROME op de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEnationale grenzen, INFODROME maar INFODROME speelt ook inINFODROME het binnenland. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDo o r dat veel INFODROME beleid een INFODROMEEuropese of INFODROME internationale INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdimensie heeft, INFODROME heeft inmiddels INFODROME bijna INFODROME elk departement INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEeen eigen afdeling INFODROME Buitenland. INFODROME De rol INFODROME van het ministerie INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvan Buitenlandse INFODROME Zaken INFODROME verschuift al INFODROME een aantal INFODROMEjaren INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMErichting coördinator INFODROME en INFODROMEfacilitator van INFODROME andere ministe- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEries. Deze rol INFODROME is echter steeds INFODROME lastiger INFODROME te vervu l l e INFODROMEn INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEomdat het te INFODROME coördi n e r en INFODROME veld alsmaar INFODROME uitdijt en INFODROME het INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEministerie van INFODROME Buitenlandse INFODROME Zaken geen INFODROME hiërarc h INFODROMEi s c h e INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEpositie inneemt INFODROME ten opzichte INFODROME van de INFODROMEandere zodat INFODROME de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEco ö r dinatie INFODROMEin belangrijke INFODROME mate op vrijwilligheid INFODROME INFODROMEberust. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEGreenpeace INFODROME versus Shell INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEBedrijven moeten INFODROME zich vaker INFODROME en op steedsINFODROME meer INFODROMEaspec- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEten verantwoorden INFODROME tegenover INFODROME hun klanten. INFODROME Ook INFODROMEop INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgebieden die INFODROME tot voor kort INFODROME louter leken INFODROME te behoren INFODROME tot INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEhet domein INFODROMEvan overhe i dINFODROMEs r egulering. INFODROME Soms gaan INFODROME markt- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkrachten verder INFODROME dan overheidsvoorschriften INFODROME INFODROME kunnen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgaan. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEWaar in 1995 INFODROME alle betro k INFODROMEk en overheden INFODROME akkoo r d INFODROME waren INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmet het afzinken INFODROME van het INFODROME booreiland INFODROME Brent Spar INFODROMEin de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMENo o r dzee, daar INFODROME vonden INFODROMEconsumenten INFODROME dit ongewenst INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME(overigens deels INFODROME op basis INFODROME van misleidende INFODROME informatie). INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEZij dwongen INFODROME Shell een andere INFODROME oplossing INFODROME te zoeken. INFODROME En INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdwongen Shell INFODROME tevens haar INFODROME milieustrategie INFODROME te verplaat- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEsen van de afdelingINFODROME Public INFODROME Affairs naar INFODROME het hart vanINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEhaar activiteiten: INFODROME de engineering. INFODROME De INFODROME overheid staat INFODROME min INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEof meer aan INFODROME de kant. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

38 SCP (1998) Sociaal en Cultureel Rapport 1998: 25 jaar sociale ve r a n d e r i n g Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planburea u Vernetwerking

Het industriële tijdperk heeft geres u l t e e r d in een bepaalde vorm van collectieve belangenbehartiging. Ver s p r eid over de wereld zijn op min of meer verge l i j k b a r e wijze rep r esentatieve democratieën ingericht. Met een rep r esentatieve volksvertegenwoordiging die het forum is voor de afweging van tal van (deel)belangen en die de in t e rf a c e vormt tussen bestuur en samenleving. De informatierevolutie opent nieuwe wegen voor individu, economie en politiek om collectieve belangen te dienen. De overheid ziet door de vernetwerking van de collectieve belangenbehartiging nieuwe vragen op zich af komen.

Nieuwe plaatsen van politiek Het politieke bedrijf is allang niet meer equivalent aan de rep re s e n t a t i e - ve democratie. Individuele burgers vinden politieke activiteiten in het verband van zogenaamde one issue-bewegingen vaak veel bevred i g e n - der en vermoedelijk ook effectiever. We sprek en dan van de subpolitiek. Dat bijvoorbeeld een computerprogrammeur zijn tijd besteedt aan het schrijven van programma’s en een deel van zijn verdiensten overmaakt aan ‘Artsen zonder grenzen’, is niet per se een aflaat – of zoals het SCP dat noemt: giroa c t i v i s m e 38 – maar kan heel goed beschouwd worden als een vorm van specialisatie: de één is een betere programmeur, de ander een betere dokter. Naast de bekende actieorganisaties, zoals Greenpeace, duiken in toenemende mate actiegroepen op met een beperkt doel, bijvoorbeeld een eenmalige actie of slechts een lokaal probleem. Het gaat dan onder meer om een groep buurtbewoners die in actie komt wanneer een di r ect gemeenschappelijk belang moet worden verdedigd, zoals de aanleg van een bushalte, de vervanging van de fundamenten van een heel huizenblok of het tegengaan van de vestiging van een asielzoeker s - centrum in de buurt. De subpolitieke activiteit kent een belangrijke consumptiependant: po l i t i e k e strijdpunten waar de ‘grote’ politiek geen eenduidige antwoorden op heeft, hebben zich in belangrijke mate verplaatst naar de winkel . In de supermarkt kan worden gekozen tussen bio of gewone melk en tussen eko of gewone knoflook. De consument kan voor badkamerbe- nodigdheden naar de Bodyshop of naar een parfumerie gaan. Ge b r u i k s g o e d e r en in huis kunnen worden aangeschaft bij de we re l d w i n k el Fair Trade of bij Xenos. De politieke keuzes en issues lig- 72 / 73 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

PO L I T I E K 39 SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SCP (2000) SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Sociaal en Cultureel Rapport 2000: Nederland in SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Eu ro p a SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Den Haag: Sociaal en Cultureel Planburea u SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEDe nieuwe INFODROME interface INFODROMEtussen samenleving INFODROME en bestuurINFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEDe vernetwerking INFODROME van de INFODROME samenleving INFODROME wordt ook INFODROME zicht- S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEbaar in het openbaar INFODROME bestuur. INFODROME Het parlement INFODROME als INFODROMErep r e- S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEsentant van INFODROMEde bevolking INFODROME was lange tijdINFODROME de belangrijkste INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEsc h a k el tussen INFODROME overheid INFODROMEen samenleving. INFODROME Nieuwe INFODROME com- S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME municatiemiddelenINFODROME INFODROME maken INFODROME het de overheid INFODROME echter INFODROME in S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME toenemendeINFODROME INFODROME mate mogelijk INFODROME rec h t s t r eeks INFODROME met burgers INFODROME en S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEhun organisaties INFODROME in overleg INFODROME te treden INFODROME en gezamenlijk INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEinteractief beleid INFODROME te maken. INFODROME Elk ministerie INFODROME bouwt INFODROME zo zijn S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEeigen interface INFODROME met de samenleving. INFODROME INFODROMEEn het parlement INFODROME is S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME naINFODROME een goed INFODROME interactief proces INFODROME eigenlijk INFODROME geen serieuze INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME partijINFODROME meer. INFODROMEHet verlangen INFODROME naar het primaatINFODROME van INFODROMEde S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROMEpolitiek is steeds INFODROME lastiger INFODROME te rea l i s e r en INFODROME in een structur INFODROMEee l S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME vINFODROMEe r a n d e r ende INFODROME omgeving. INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PINFODROMEO L I T I E K INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME S INFODROMEU B P O L I T I E K INFODROME PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K 40 SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Castells, M. (1997) SU B P O L I T I E K PO L I T I E K The power of identity SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Malden: Blackwell SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K 41 SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Gu n s t e r en, H. van (1998) SU B P O L I T I E K PO L I T I E K A theory of citizenship: organizing plurality in contempo- SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K ra r y democracies SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Boulder: Westview Pres s SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Gu n s t e r en, H. van (1999) SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Ver a n t w o o r ding: reg e r en door terugzien SU B P O L I T I E K PO L I T I E K Am s t e r dam: KNAW SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K PO L I T I E K SU B P O L I T I E K gen in het dagelijks leven voor het oprapen. In tegenstelling tot geuite zorgen van de overheid en de politiek over de afbrok k elende betrok k enheid van de burger bij maatschappelijke pr oblemen, blijkt het aantal functionele actiegroepen en hun achterban- nen te groeien. Het ledenbestand van politieke partijen is misschien wel uitgedund en de opkomst bij verkiezingen is lager dan voorheen, maar het SCP meet wel een toenemende betrok k enheid van burgers bij vrijwil- lige maatschappelijke verbindingen.39 De informatiesamenleving biedt voedzame grond aan subpolitieke verbanden die strijden voor één zaak. Het netwerkkarakter van internet sluit bij uitstek aan bij deze vormen van maatschappelijke participatie. Een directe ontmoeting van de deelnemers aan de verbanden, zoals het actieve lidmaatschap van een politieke partij over het algemeen met zich me e b r engt, is door internet en allerlei andere IC T -toepassingen niet meer nodig. Castells plaatst de verklaring voor de toenemende maat- sc h a p p e l i j k e participatie in een bred e r e context. Hij ziet het als een arte- fact van de sterk geïndividualiseerde maatschappij, waarin politiek en religie hun bindende betekenis hebben verloren. Mensen willen zich in deze tijd graag identificeren met symbolen zoals Amnesty International. Daarin kunnen ze tot uitdrukking brengen dat ze hun leven anders zouden willen inrichten.40 De autonome maatschappelijke verbanden vormen de basis van de zogenoemde civil society. De civil society bestaat volgens Van Gunsteren uit activiteiten en organisaties van vrij kiezende mensen, los van state- li j k e dwang en economisch gewin, en met uitsluiting van geweld in de onderlinge verho u d i n g e n . 41 In de civil society geven burgers anders dan via een lidmaatschap van een politieke partij uiting aan hun maatschappe l i j k e betrok k enheid. Zij zoeken aansluiting bij functionel-activiteiten en organisaties in plaats van bij politieke partijen die het geheel van algemene belangen trachten te dekken. De instituties die zijn bedoeld om collectieve belangen af te wegen en collectieve maatregelen af te kondigen komen in een steeds diffuser krachtenveld terecht. De overheid zal een strategie moeten ontwikkelen om haar rol van hoedster van het algemeen belang in deze veranderende constellatie te kunnen blijven vervullen. Zij moet zich erop beraden of zij op sommige te r r einen nog wel nodig is. Wellicht moet zij met de inzet van geheel andere middelen bepaalde maatschappelijke krachten versterken. Blijkbaar bor- relt in de samenleving een enorme kracht, van wensen en ideeën die de ov e r heid met haar manier van beleidvoeren niet weet aan te spreke n . 74 / 75 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEGenetisch INFODROME gemodificeerd INFODROME voedsel INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEEen bijzonder INFODROME geval in de INFODROME voedingssector INFODROME is de geneti- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEsche modificatie INFODROME (GM). INFODROMESommigen makenINFODROME zich erINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEtotaal geen zorgen INFODROME over, INFODROMEanderen zien INFODROME hierin een INFODROMElevens- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME gINFODROMEr oot gevaar INFODROME voor de volksgezondheid INFODROME INFODROME en het milieu. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEWetenschappelijk INFODROME is er (nog) INFODROME weinig INFODROMEover te zeggen INFODROME en INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMEhet is dan ook INFODROME niet voor INFODROMEniets dat de INFODROMECommissie- INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMETerlouw debatten INFODROME met burgers INFODROME organiseert; INFODROME opinies INFODROME en INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMEgevoelens kunnen INFODROME wel verzameld INFODROME worden. INFODROME Ondertussen INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E speeltINFODROME het debat INFODROME zich al lang INFODROME af in het INFODROME schap van deINFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROMEsupermarkt. INFODROME Greenpeace INFODROME heeft op zijn INFODROME website een INFODROME lijst INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E gezetINFODROME van winkels, INFODROME producten INFODROME en producenten INFODROME die INFODROME (wel- INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMElicht) GM-ingrediënten INFODROME INFODROMEgebruiken. Sommige INFODROME pr oINFODROMEd u - INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E centenINFODROME haastten INFODROME zich aan INFODROME te tonen dat INFODROME hun prod u INFODROMEc t e n INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMEGM-vrij zijn, INFODROME andere maken INFODROME zich er nietINFODROME druk om INFODROME en INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROMEondertussen INFODROME brengen consumenten INFODROME hunINFODROME al dan niet INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E gINFODROMEe ï n f o r m e e r INFODROMEde stem uit metINFODROME hun winkelwagentje. INFODROME INFODROME De INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E politiekINFODROME is intussen INFODROME net zo INFODROME verdeeld en INFODROME is niet in staat INFODROME tot INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROMEeen eensluidende INFODROME gebruiksaanwijzing INFODROME INFODROME voor GM-voedsel INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E teINFODROME komen. Ze INFODROME heeft in ieder INFODROME geval nog INFODROME niet de middelen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME ontdektINFODROME om INFODROMEop een alternatieve INFODROME wijze INFODROME haar invloed INFODROME te INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdoen gelden. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROMEPet e r ’s Farm INFODROME / The Body INFODROME Shop / Kuyichy INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E SommigeINFODROME producenten, INFODROME zoals INFODROME diervr i e nINFODROMEd e l i j k e boer INFODROMEPet e r ’ s INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROMEFarm, drogist INFODROME The Body Shop INFODROME en kledingmerk INFODROME Kuyichy INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E gaanINFODROME in het schoner INFODROME en humaner INFODROME maken INFODROME van hun pr INFODROMEoc e s - INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E senINFODROME veel verder INFODROME dan wettelijke INFODROME regels voorschrijven. INFODROME HetINFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEin f o r m a t i e p r ofielINFODROME van hun INFODROMEproducten verschaft INFODROME ze meer- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME wINFODROMEa a r de op de INFODROME markt. Consumenten INFODROME zijn INFODROME bereid voor INFODROME die INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROMEme e rw a a r de INFODROMEmeer te betalen. INFODROME Rond der INFODROMEge l i j k e bedrijven INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E ontstaanINFODROME netwerken INFODROME van belangengroepen INFODROME INFODROME die kritisch INFODROME in de INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U N INFODROMEI C AT I E kINFODROMEeu k en prob e INFODROMEr en te kijken INFODROME teneinde vast INFODROME te stellen of INFODROME de INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMEideële claims INFODROMEwel worden INFODROMEwaargemaakt. INFODROME Omdat elk INFODROME publiek INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEE L E C O M M U NINFODROMEI C AT I E INFODROMEgemaakt smetje INFODROME op het imago INFODROME de opgebouwde INFODROME klanten- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME kringINFODROME afschrikt, INFODROME ontstaat een INFODROME krachtige INFODROMEincentive voor INFODROME dit INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEtype bedrijven INFODROME om over de INFODROME gehele linie INFODROMEnaar perfectie INFODROME te INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEst r even. Wetgevers INFODROME kunnen INFODROME een dergelijk INFODROME kwaliteitsmecha- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEnisme niet opleggen INFODROME en kunnen INFODROME zelden INFODROME meer doen danINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEminimumnormen INFODROME voorschrijven. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME Democratische tekortkomingen Steeds vaker worden maatschappelijk belangrijke strategieën ontwikkeld zonder tussenkomst van een gekozen volksvertegenwoordi g i n g . Da a r door is minder sprake van integrale maatschappelijke afwegingen. Politici zullen strategieën moeten ontwikkelen om te zorgen dat proc e s - sen van collectieve belangenafweging niet geheel uit het zicht van de samenleving verdwijnen. De legitimiteit van nieuwe vormen van collectieve belangenbehartiging is nog verre van geregeld, noch is er zicht op een nieuw evenwicht in de checks and balances, niet in de laatste plaats als het gaat om de integriteit van de grote hoeveelheden informatie die door de netwerken worden gegeneree r d.

Vervlechting

De scheidslijnen tussen publieke en private activiteiten vervagen, zowel op het individuele niveau als op dat van de economie. De informatierevolutie ondergraaft hiermee in snel tempo één van de karakteristieken van de industriële samenleving. De vervlechting roept nieuwe vragen op voor politiek en bestuur.

Publiek en privaat Nog niet zo lang geleden golden voor telecommunicatie, elektra en sp o o r wegen typische natuurlijke monopolies, omdat een vrije markt voor dit soort goederen een natuurlijke tendens heeft een monopolie te on t w i k k elen; reden voor de overheid de productie zelf ter hand te nemen. De IC T -r evolutie heeft het beter mogelijk gemaakt in deze sec- to r en vormen van marktwerking te introd u c e r en. Tegelijk blijven deze se c t o r en ook typische collectieve trekjes vertonen: de infrastructuur is niet goed te vermarkten, uitval blijft een zaak van de overheid, toegankelijkheid moet zijn gewaarborgd, enz. Het blijkt niet eenvoudig om kaders te ontwikkelen die een juiste verhouding vinden tussen markt en ov e r heid. De (technologische) dynamiek blijkt bovendien zodanig dat steeds andere kaders nodig zijn. De politiek erkent nog te weinig dat het hier gaat om een zoektocht in een nieuwe omgeving. Misschien zit de politiek daarvoor wel te veel gevangen in de tegenstelling tussen markt en overheid, die zo’n typerend onderdeel was van de industriële samenleving. De hybride orga n i - sa t i e s 42 van de afgelopen jaren, maar vooral de toenemende mogelijkheden om met IC T het prod u c t i e p r oces op te knippen en te scheiden, 76 / 77 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

42 Veld, R.J. in ‘t (1995) Spelen met vuur: over hybride orga n i s a t i e s (o r a t i e ) Den Haag: VUGA

43 Damme, E. van & B. Dellaert (2000) E-conomie: IC T en Marktwerking Am s t e r dam: Infodrom e plaatsen de overheid voor nieuwe vraagstukken van verantwoorde l i j k - heid. Zowel bij de problemen met de NS , als bij de verliezen van KP N lijkt het moeilijker om een verantwoorde l i j k e aan te wijzen. IC T kan dan wel goed soorten stroom, infrastructuur, dienstverlening en administratie verdelen, maar het ontbreekt aan een helder beeld van hoe de veran t w o o r delijkheid te verde l e n . Ook de scheidslijnen tussen werk en privé rafelen steeds verder uit. Dit plaatst de wetgever voor allerlei nieuwe prob l e m e n . Arbeidsomstandighedenwetgeving, werktijdenafspraken, het pensione- ringsmoment en andere vormen van categorisering die zo adequaat aansloten bij de realiteit van de industriële samenleving, verliezen in toenemende mate aan relevantie of worden zelfs contraproductief. In het bedrijfsleven zijn andere vormen van vervlechting zichtbaar, die zowel het mededingingsbeleid, als de indeling in industriële sectoren voor nieuwe kwesties stellen. Nieuwe kartels ontstaan, doordat bedrijven gezamenlijke marktplaatsen op internet creë r en voor Bu s i n e s s - t o - Business handel en op die manier gecoördi n e e r d en tegen lagere prijzen kunnen inkopen. General Motors, For d en Daimler Chrysler krijgen via een omgekee r de veiling voor onderdeelleveranciers de laagste prijzen.43 Als er voldoende concurrentie op de consumentenmarkt blijft, hoeft zo’n bundeling niet tot kartelvorming te leiden, maar het landschap van de markt verandert door dit soort vervlechting aanzienlijk. Andere fabrikanten overwegen namelijk een zelfde strategie en voor de mededingingsautoriteit wordt het steeds lastiger vast te stellen of er sprake is van ongewenste marktconcentratie.

Informatie en commerci e In het onderwijs nemen we weer een ander soort vervlechting waar: de ve r vlechting van informatie met commercie. IC T -bedrijven willen bijvoorbeeld maar wat graag een bijdrage leveren aan het curriculum. Het huidige computeron d e r wijs is te algemeen en geeft nieuwkomers op de IC T -arbeidsmarkt maar weinig ‘startkapitaal’. Een netwerkbedrijf als Cisco heeft inmiddels op veel scholen voor HA VO en VW O en op RO C ’s zijn eigen lesprogramma, gegeven door docenten die van Cisco zelf een opleiding kregen in netwerktechnologie. Microsoft heeft al een plek in het curriculum: in de leerdoelen van het computeron d e r wijs moeten leerlingen spreadsheets, administratieve en tekstverwe r k i n g s p ro g r a m - ma’s kunnen gebruiken. En die zijn meestal van de types Microsoft Excel, Acces en Wor d. 78 / 79 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEKwetsbaarheid INFODROME van E-infrastrINFODROMEu c INFODROMEt u u r INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDe kwetsbaarheid INFODROME van informatienetwerken INFODROME INFODROME is een INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgeheel nieuw INFODROME vraagstuk INFODROMEdat op de politieke INFODROME agenda INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEte r echt is gekomen. INFODROME Het INFODROME vraagstuk is INFODROME illustratief INFODROMEvoor de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvermenging INFODROME van publiek INFODROME en privaat die INFODROME ken m e r k endINFODROME is INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvoor de informatiesamenleving. INFODROME INFODROME Een INFODROME publiek vraagstuk INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwaar allerlei INFODROME private actoren INFODROME in een schier INFODROME onontwarbare INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgelaagdheid INFODROME tot verantwoordelijk INFODROME handelen INFODROME moeten INFODROME wor- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEden aangezet. INFODROME De technologische INFODROME dynamiek INFODROME en het INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEgr ensoverschrijdend INFODROME karakter INFODROME maken INFODROME het vraagstuk INFODROME nog INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEin g e w i k k elder. INFODROME De politiek INFODROME zal beleidsconcepten INFODROME INFODROMEmoeten INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEon t w i k k elen INFODROME om in dit type INFODROME vragen haar INFODROME invloed INFODROMEeffectief INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEte kunnen aanwenden. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME Ook als het gaat om andere beleidsterreinen is het natuurlijke monopolie van de overheid op ‘de juiste’ of toegestane informatie niet meer zo evident. Mensen informeren zichzelf over medicijnen en ze kunnen de welgemeende adviezen van de overheid om wat voor reden dan ook ge m a k k elijk naast zich neerleggen. Par t i c u l i e r e zorgv e r z e k eraars zijn door de overheid volledig financieel ve r a n t w o o r delijk gesteld voor de kosten die hun verzeker den maken. Met gebruik van informatietechnologie zijn zij nu bezig om op basis van hun declaratiebestanden kosten- en consumptieprofielen van hun klanten op te stellen. Zodoende kunnen zij een betere ket e n z o r g aan groepen chron i s c h patiënten verlenen. Maar de kans bestaat ook dat de verzekeraars de polis- sen gaan individualiseren. De huidige onderlinge gedragscodes in Nederland voorkomen dit nog, maar bijvoorbeeld in Groot-Brittannië hebben de polisvariabelen al op veel meer zaken betrekking dan alleen reg i o en leeftijd. Voor chronisch zieken betekent dit een smallere basis voor risico-omslag en een hogere premie. Steeds nauwkeuriger informatie voor het rea l i s e r en van doelstellingen van commerciële partijen, kan er uiteindelijk toe leiden dat de solidariteit tussen gezonde en minder gezonde mensen wo r dt uitgehold. De overheid is met andere woorden op minder terreinen de enige bron en verstrek k er van kennis en informatie, en kan de toenemende (informa- tionele) complexiteit van haar taken p a k k et niet aan. Politici moeten op zoek naar een nieuwe verhouding tussen publieke en private ordenings- en ve r a n t w o o r dingsmechanismen. De noodzaak hiertoe is des te urge n t e r do o r dat de groter wordende informatiebeschikbaarheid de problemen van de overheid zichtbaarder maakt en de druk op de overheid alsmaar opvoert om calamiteiten te beheersen en, liefst, te voorkomen.

Vage verdeling van verantwoorde l i j k h e d e n Ver vlechting van publiek en privé, van markt en overheid en van markten onderling betekenen elk voor zich een aanslag op de manier waarop veran t w o o r delijkheden zijn veranker d. De scheidslijnen die vroeger zo duidelijk waren, maakten het mogelijk om met enige zeker heid (eind)verant- wo o rd e l i j k e partijen aan te wijzen, vooral als het mis ging. Bijna alle parle- me n t a i r e enquêtes stuiten de laatste jaren op hetzelfde probleem: er is een kluwen van organisaties betrok k en geweest en een paar duidelijk verant- wo o rd e l i j k en aanwijzen is bijna onmogelijk. 80 / 81 3 DE UITDAGING AAN BESTAANDE INSTITUTIES

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEVoe d s e l v e INFODROMEi l i g h e i d INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME InformatieINFODROME over INFODROME de veiligheid INFODROME van ons INFODROME voedsel kunnen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwe vinden op INFODROME de sites van INFODROME supermarkten INFODROME en pro d INFODROMEu c e n - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME ten,INFODROME en als we INFODROME vermoeden INFODROME dat die informatie INFODROME niet INFODROME geheel INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME neutraalINFODROME is, zoekenINFODROME we op INFODROME de sites van INFODROME de (alternatieve) INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME consumentenbonden.INFODROME INFODROME Dit INFODROME soort informatie INFODROME vecht INFODROME om INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME aandacht,INFODROME en INFODROME de informatie INFODROME die de Keuringsdienst INFODROME INFODROME van INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME WINFODROMEar en verstrekt, INFODROME is niet meerINFODROME de enige INFODROME bron van zekINFODROMEer - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEheid. Bovendien INFODROME hebben INFODROMErecente voedselschandalen INFODROME INFODROME op INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEpi j n l i j k e wijze INFODROME aangetoond INFODROME dat de Keuringsdienst INFODROME INFODROME niet INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEeen sluitende INFODROME garantie kan INFODROME geven voor INFODROME de veiligheid INFODROME van INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME onsINFODROME voedsel. INFODROME De keten van INFODROME voedselproductie INFODROME is eenvou- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME digwegINFODROME te lang INFODROME (tot diep INFODROMEin allerlei buitenlanden) INFODROME INFODROMEom INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME metINFODROME 100% dekking INFODROME te kunnen INFODROME contr oINFODROMEl e r en. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

44 Soto, H. de (2000) The mystery of capital. Why capitalism triumphs in the west and fails everyw h e r e else London: Bantam Pres s Behoefte aan nieuwe institutionele concepten

De informatierevolutie werkt in op alle onderdelen van de samenleving. Deterritorialisering, vernetwerking en vervlechting zorgen ervoor dat uiteenlopende zaken als de bescherming van intellectuele eigendom, de aanschaf van medicijnen, het afsluiten van ziektekos t e n v e r z e ke r i n g e n , het genieten van oudedagsvoorzieningen en de nationale wetgeving in een nieuw daglicht komen te staan. Mede door de genoemde krachten ve r a n d e r en institutionele principes als rechtsgelijkheid en rec h t s z e ke r - heid, rep r esentatieve democratie en de toewijzing van verantwoorde l i j k - heden. Een van de belangrijkste gevolgen hiervan is een vergr oting van de kloof tussen wat burgers willen en kunnen, en wat de overheid daar tegenover weet te stellen. De Engelse filosoof Thomas Hobbes illustree r t op rake wijze wat er gebeurt als regels en verwa c h t i n g s p a t r onen niet goed (meer) op elkaar aansluiten: ‘ (…) when most people obey the law, the government can enforce it effectively and relatively cheaply against the few individuals who break it. But when obedience breaks down on a large enough scale, no authority is st r ong enough to police everyone. In such a setting, with enforcment beco- ming less and less effective, individuals have an incentive to follow their own interests, reg a r dless of any paper constraint.’ 44 We zullen op zoek moeten naar mogelijkheden om de institutionele inrichting aan te passen aan de veranderende eisen van de samenleving. Dit noopt tot een politiek-bestuurlijk debat over een andere visie op de rol van de overheid en over aanpassing van haar strategieën en sturings- instrumenten. Duidelijk is dat keuzes gemaakt moeten worde n . Uitgaande van die noodzaak zijn in het volgende hoofdstuk twee strategische opties uitgewerkt en tegenover elkaar gezet. De ideaaltypische vorm waarin de opties zijn gegoten maakt deze geschikt als munitie voor het politieke debat. 82 / 83 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N TR A N S PA R A N T I E GE D O O G C U LT U U R AU T O M AT I S E R E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N OV E R H E I D S S T R AT E G I E BL A U W D R U K K E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N Strategische opties voor de overheid 2002 – 2010

In dit hoofdstuk staan twee ideaaltypische concepten beschreven waarmee de overheid kan bijdragen aan de ontwikkeling van institutionele arrangementen die passen bij de informatiesamenleving. Aan de strategie van de ‘moderne sturing’ ligt het verlangen de fysieke en sociale omgeving te beheersen ten grondslag. Bij de strategie van ‘empowerment van de samenleving’ staat het zelforga n i s e r end vermogen van burgers, orga - nisaties en bedrijven centraal. Een sterkte-zwakte analyse van de beide strategieën sluit het hoofdstuk af.

Informatie als uitgangspunt

Een zoektocht naar nieuwe strategieën voor de overheid dient te beginnen bij de informatiestromen, want deze herstructurer en de samenleving op verschillende niveaus: politiek, economie en individu. Informatie kan het gedrag van mensen beïnvloeden en daardoor zelf ook een geduchte machtsfactor zijn. Grot e r e openbaarheid en toegankelijkheid maken van informatie een snel groeiende kracht in de samenleving. Meer dan ooit is kennis macht en daarmee rijkdom. In f o r m a t i e s t r omen veranderen bestaande verhoudingen tussen bijvoorbeeld producent en consument, tussen arts en patiënt en tussen werkgever en werknemer op indringende wijze. Niet in de laatste plaats verandert de verhouding tussen bestuurder en degenen die hij bestuurt. Bu r gers zijn beter opgeleid en geïnformeerd en daarmee mondiger. Een overheidsstrategie moet bijdragen aan de totstandkoming van nieuwe institutionele arrangementen die passen bij de karakteristieken van een informatiesamenleving. Met de nieuwe informatiestromen zijn twee ideaaltypische manieren denkbaar waarop de overheid haar strategische inzet kan baseren. Deze twee manieren lichten we toe nadat we eerst de basislogica voor elke grondige institutionele vernieuwing hebben uiteengezet: experimenteren .

Ex p e r i m e n t e re n De afgelopen eeuw heeft zich geleidelijk aan de idee gevormd dat alle ov e r heidsingrijpen in de samenleving rationeel te beargu m e n t e r en en te 84 / 85 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N

ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N

45 Mo r one J.G. & E.J. Woodhouse (1986) Averting catastrophe: strategies for regulating risky tech- BL A U W D R U K K E N no l o g i e s Be r k eley: University of California Pres s

De auteurs laten zien hoe de ontwikkeling van riskante technologieën gebaseerd is op het uitgangspunt dat alles (heel erg) fout kan gaan en dat er daarom via de strategie van trial and error in kleine stappen wordt gewerkt. BL A U W D R U K K E N 46 Lindblom, C.E. (1959) The Science Of Muddling-Th ro u g h In: Public Administration Rev i e w , 19, blz.79-88. BL A U W D R U K K E N

ONZICHTBARE HAND ONZICHTBARE HAND ONZICHTBARE HAND ONZICHTBARE HAND ONZICHTBARE HAND BL A U W D R U K K E N ONZICHTBARE HAND ONZICHTBARE HAND

Succes in de nieuwe economie en de kennissamen- 47 leving hangt in toenemende mate af van de effi c i ë n t i e Pressman, J.L. & A. Wildavsky (1973) en bekwaamheden van overheidsinstellingen die de Im p l e m e n t a t i o n nieuwe omgeving vormgeven en er toezicht op hou- Be r k eley: University of California Pres s de n . L. Soete, hoogleraar Internationale economie, Scott. J.C. (1998) Universiteit Maastricht Seeing like a State. How certain schemes to improve the human condition have failed New Haven: Yale University Pres s

BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N BL A U W D R U K K E N de d u c e r en is. Planmethodieken, geavanceerde rek enmodellen en empirisch gestoelde maatschappijwetenschappen bleken in de tweede helft van de twintigste eeuw effectieve middelen bij de uitbouw en verde r e inrichting van de industriële samenleving. Dit gedachtegoed boet echter aan waarde in wanneer een samenleving onderhevig is aan een aantal fundamentele veranderingen, zoals nu het geval is in de transitie naar een informatiesamenleving. Om in deze veranderingen mee te kunnen, moeten we teruggrijpen op de negentiende eeuw, toen de industrialisatie in praktisch alle landen toenmalige structuren ter discussie stelde en bressen sloeg in mechanismen die generaties lang naar ieders tevredenheid hadden gefunctio- ne e r d, zoals bijvoorbeeld de gilden. In antwoord op de maatschappelijke turbulentie veroorzaakt door de industriële revolutie werd op veel plaatsen gepoogd bestaande regels tegen de stroom in te handhaven en nieuwe regels te ontwikkelen op basis van veel tr i a l en bijna net zoveel er ro r .45 Nu is het de informatierevolutie die de bron vormt van maatschappe- li j k e turbulentie. Net als tijdens de industriële revolutie is een model van trial and error en dus experimenteren dé manier om structuren te vinden die aansluiten bij de veranderende omstandigheden in onze samenleving. Ex p e r i m e n t e r en met beleid lijkt op het eerste gezicht een contradictio in terminis: beleid is immers een plan van actie om maatschappelijke problemen op te lossen. En een plan van actie veronderstelt dat men weet wie wat waarvoor doet. De zinsnede ‘experimenteren met beleid’ kan echter ook anders worden begrepen, namelijk als weloverwogen de on z e ke r heid van de maatschappelijke context aangaan en zoeken naar wat werkt en wat niet werkt. Die strategie is niet nieuw. Charles Lindblom beschrijft al in 1959 in ‘The Science of Muddling Throu g h ’ de voordelen van kleine stapjes nemen, onder het motto trial and error .46 Een illustratieve praktische uitwerking van deze strategie is de succesvolle vernetwerking van de Ha rv a r d Universiteit in de VS . Daar geldt al jaren voor elk IC T -i n i t i a t i e f het adagium dat het binnen zes weken afgerond moet kunnen zijn. Als dat niet kan, moet het initiatief in stukjes worden geknipt die wel te behappen zijn. Veel auteurs na Lindblom versterken de bewijslast dat de methode van de kleine stapjes te pref e re r en is boven groots en meesle- pend falen van maatschappelijke blauwdrukken . 47 Voor een succesvolle strategie van trial and error is het wel nodig op el k e stap fe e d b a c k te orga n i s e r en zodat actief geleerd kan worden van fouten. Van Gunsteren heeft het principe van dit voorzichtige beleid van 86 / 87 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

48 Gu n s t e r en, H. van (1994) Cu l t u r en van besturen Am s t e r dam: Boom

49 Lasswell, H.D. (1936) Pol i t i c s : Who gets What, When, How New York: Smith

50 Smith, A. (1994) In q u i r y into the Nature and Causes of the Wealth of Na t i o n s New York: The Modern Library variatie en selectie omschreven analoog aan de evolutietheorie van Charles Darwi n . 48 De natuurlijke wereld zoals wij deze kennen, heeft zich kunnen ontwikkelen doordat mutatie en variatie optreden en door selectie of door su r vival of the fittest de beste en sterkste soorten overblij- ven. Datzelfde principe zou moeten worden toegepast op de ontwikkeling van instituties die aansluiten bij de realiteit van de zich ontwikkel e n - de informatiesamenleving die complex is en ongekend en die bestaat uit een toenemend aantal subsystemen of netwerken. Er zijn geen eenduidige causale relaties aan te wijzen bij de oorzaken van prob l e m e n . Evenmin zal de oplossing van een probleem – beleid – een mono-causale uitwerking hebben. Het naast elkaar bestaan van beleidsinitiatieven is in deze optiek dus niet slecht. Ver ko k ering van beleid hoeft evenmin problematisch te zijn. Het is immers onzeker welk soort beleid het beste in staat is zich aan te passen aan de omgeving en positieve effecten zal hebben, problemen zal oplossen in de omgeving. De vraag die constant gesteld moet worden is welk beleid werkt, of niet werkt en waarom dat zo is. Gegeven de idee van experiment kunnen twee centrale sporen worden bewandeld waarvan niet vooraf bepaald kan worden welke het succesvolle zal blijken te zijn. We kunnen wel gissen, we kunnen ook debat- te r en, maar uiteindelijk zal de keuze tussen beide strategieën in hoge mate politiek zijn, in de zin dat het gaat om de vragen ‘who gets what, how and why’. 49

Twee ideaaltypische overhe i d s s t r a t e g i e ë n De twee strategieën die we onderscheiden kunnen in eerste instantie wo r den uitgelegd met termen uit de economie: de ‘zichtbare hand’ versus de ‘onzichtbare hand’. In het eerste geval is een sterk sturende rol voor de overheid weggelegd. De overheid is zichtbaar aanwezig en probeert zelf antwoorden te generer en op de nieuwe vragen en uitdagingen. Bij de strategie van de onzichtbare hand is de overheid evenzeer nadrukkelijk aanwezig, maar is haar inbreng van een andere orde. Het is in dit geval niet de overheid zelf die definieert, voorschrijft en controleert. In plaatst daarvan manoeuvreert zij anderen – uitvoerders van beleid, burgers en private organisaties – in een krachtenveld zodanig dat ze prob l e - men zelf oplossen als werden zij geleid door een onzichtbare hand. De parallel met de onzichtbare hand – een concept dat Adam Smith in 1776 introd u c e e rd e 50 – is bewust gekozen. Smith stelt dat het publieke belang gewaarborgd wordt door het individuele nastreven van eigen 88 / 89 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N

51 52 Walton, R.E. (1989) Vossen, M. & R. Bodelier (2000) Up and Running. Integrating Information Tec h n o l o g y Ver a n d e r ende structuren in bedrijvigheid and the Orga n i z a t i o n Am s t e r dam: Infodrom e Boston: Harva r d Business School Pres s

PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N PUBLIEKE DIENSTEN BE L E I D S I N I T I AT I E V E N doelen en behoeften; een onzichtbare hand die het publieke belang rea l i - seert. Maar wil deze onzichtbare hand haar heilzame werk kunnen doen dan moet een overheid wel degelijk zeer actief optreden, bijvoorbeeld om een transparant en betrouwbaar systeem van eigendomsrechten te de- fi n i ë r en en om al die activiteiten die wel nuttig zijn voor de samenleving, maar die niet als vanzelf door de markt worden voortgebracht bij te sturen, te reg u l e r en of zelfs geheel in hand te nemen. Meer dan twee eeuwen nadat Smith zijn ideeën opschreef, wordt nog steeds driftig gebak- keleid over de mate waarin zijn onzichtbare hand in traditionele markten als spoorwegen, elektra en derge l i j k e kan werken en over de randvoorwa a r den die een overheid dient te stellen om een constructieve concurrentie te laten ontstaan. Met het uiteenvallen van de planeconomieën in Oo s t - E u r opa heeft dit debat wellicht iets van zijn ideologische lading ve r l o r en, maar de informatierevolutie noopt ons ook dit debat te blijven vo e r en, omdat de prod u c t i e k a r a k t e r i s t i e k en van bestaande goederen en diensten erdoor veranderen . De stelling die we hier willen verdedigen is dat de informatierev o l u t i e het debat tussen de zichtbare en de onzichtbare hand in een ander licht stelt. In het industriële tijdperk lag de nadruk op de keuze tussen markt en overheid, op ‘wat’ de overheid moet doen. De informatierevolutie verschuift het accent naar de ‘hoe’-vraag. Hoe kunnen we de collectieve dimensies van maatschappelijke processen succesvol bedienen? Kiezen we voor een onzichtbaar mechanisme dat overigens wel door de overheid in het leven moet worden geroepen en moet worden beheerd om zijn heilzame werk te kunnen verrichten? Of geven we de voorkeur aan de zichtbare variant? We bekijken de invulling van beide strategieën.

De twee sturingsconcepten De twee ideaaltypische sturingsconcepten laten zich goed verge l i j ke n met twee veelvoorkomende vormen van bedrijfsorganisatie. Onder invloed van IC T wo r den beide concepten al toegepast in bedrijfsproc e s - sen. Walton noemt ze de ‘dual organizational potentalities of IC T ’. 51 Werkgevers kunnen met de inzet van dezelfde technologie twee totaal verschillende orga n i s a t i e s t r u c t u r en creë r en. Aan de ene kant zijn er werkgevers die IC T ha n t e r en als een instrument om via monitoring en controle bedrijfsprocessen te rou t i n a l i s e re n en te rationaliseren. Het bedrijf wordt hiermee minder afhankelijk van de individuele werknemer, omdat het centrale bedrijfssysteem de individuele kennis van de werknemer annexeert.52 90 / 91 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

KERNBEGRIPPEN VAN DE TWEE STRATE G I E Ë N

MODERNE STURING EMPOWERMENT VAN DE SAMENLEVING

Draagvlak creë re n Vragen om hulp Maatwerk leveren (In staat stellen tot) eigen werk Ma s s a - i n d i v i d u a l i s e r i n g On d e rn e m e r s c h a p Aa n n e m e r Do e - h e t - z e l f - z a a k Gaat u maar rustig slapen U moet het zelf doen en hier is uw geree d s c h a p Ov e r heid aan het roe r Bu r ger aan het roe r Op t i m a l i s e re n Co n c u r rentie van ideeën Ov e r heid weet wat burger wil Ov e r heid helpt burger ontdekken wat die zelf wil Ov e r heid komt naar de burger toe Ov e r heid helpt burgers tot elkaar te komen Dubbel werk is verspilling Co ö r dinatie is duurder dan dubbel werk Interactief beleid Ze l f re d z a a m h e i d Mensen beïnvloeden in hun gedrag De drijfveren van mensen benutten Centraal – decentraal Ver a n t w o o r delijkheden toedelen St u r en en managen van netwerken Steering at the edges; netwerken faciliteren Uit handen nemen Toe ru s t e n De Soft Sister van Big Brot h e r Panopticum – het glazen gebouw Aan de andere kant van het spectrum zien we werkgevers die juist de mogelijkheden van ‘empowerment’ trachten te benutten. Zij koppelen de inzet van IC T aan toenemende zelfstandigheid, eigen verantwoorde l i j k - heid en handelingsvrijheid voor hun werknemers. Door de orga n i s a t i e de structuur van een netwerk te geven worden de capaciteiten en de motivatie van de individuele werknemer belangrijker; macht en ken n i s wo r den actief en bewust gedecentraliseerd. Beide conceptuele modellen gaan ervan uit dat informatie macht is. Informatie is een belangrijke hulpbron die machtsverhoudingen consti- tueert. In het eerste model heeft de werkgever de informatie – of ken n i s – gecentraliseerd en daarmee een sterke hiërarchische controle mogelijk gemaakt. In het tweede model daarentegen wordt de informatie verde e l d over de verschillende zelfstandige actoren in het netwerk. In het eerste model definieert en beheerst de werkgever alle processen. In het tweede model is het zeker niet zo dat de werkgever afwezig is. Hij moet zoeken naar zodanige randvoorwa a r den en condities dat de zelfstandige strev i n - gen van zijn personeel het bedrijfsbelang blijven dienen en dat zonder hun individuele motivatie te frustrere n . In de interne organisatie van overhe i d s o r ganen kunnen we dezelfde twee modellen waarnemen. In het onderwijs is bijvoorbeeld het eerste model al decennia lang dominant: centrale vaststelling van doelen, res u l - taten en middelen gekoppeld aan een strakke controle op het uitvoeren - de niveau. De Belastingdienst aan de andere kant investeert sinds eind ja r en zeventig in de ontwikkeling van het tweede model voor haar interne organisatie: zichtbaar maken van kwaliteit op uitvoerend niveau ge k oppeld aan een geleidelijk delegeren van bevoegdheden naar lagere niveaus in de organisatie. De twee organisatieconcepten zijn te vertalen naar beleidsstrategieën voor de overhe i d .

‘Moderne sturing’ versus ‘empowerment van de samenleving’ Veel bestaande instituties werken in de informatiesamenleving minder adequaat. De twee beleidsstrategieën vormen elk op hun eigen manier een antwoord op de waargenomen tekor t ko m i n g e n . De eerste strategie is – analoog aan het beschreven eerste model – een radicale inzet op het versterken van de sturings- en control e m o g e - lijkheden van de rijksoverheid. We noemen dit de strategie van de ‘moderne sturing’. De overheid verzamelt alle relevante informatie, bewerkt deze en onderneemt op basis daarvan adequate en gerichte actie. De overheid zet IC T in om bestaande wettelijke kaders verder te 92 / 93 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

We need to break decisively with the tradition of monolithic, centrally driven public services. We need to mobilise the small battalion and give them free - dom to innovate and change. I want local managers and professionals to be entrep r eneurs. T. Blair, minister-p r esident Ver enigd Koninkrijk

53 54 Co m m i s s i e - Wallage (2001) Commissie-Docters van Leeuwen (2001) In dienst van de democratie: het rapport van de Bu r ger en overheid in de informatiesamenleving: de Commissie- Toekomst Overhe i d s c o m m u n i c a t i e noodzaak voor institutionele innovatie Den Haag: Sdu Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Kon i n k r i j k s re l a t i e s kunnen verfijnen en tegelijkertijd het toezicht te versterken. Zij zet IC T in om de efficiency te vergr oten en toch maatwerk te leveren. Deze strategie kan gezien worden als een vorm van massa-individualisering door de ov e r heid. De eerste strategie krijgt meer reliëf als we die afzetten tegen de tweede: de ‘empowerment van de samenleving’. Bij deze strategie gaat het er niet om dat de overheid zélf de problemen te lijf gaat, maar juist dat zij kaders ontwikkelt waarin burgers, private organisaties en uitvoerders van beleid, hun eigen wensen en pogingen gaan omzetten in versterking van collectieve waarden. Maar hoe zien zulke kaders er uit? Duidelijk is dat – om een derge l i j k e rol te kunnen spelen – individuele bu r gers, maar ook uitvoerders van beleid, moeten gaan beschikken over veel meer en ook andersoortige informatie dan nu het geval is. Het beschikbaar maken van de relevante informatie is niet alleen een voorwa a r de voor empowerment als beleidsstrategie. Die informatie kan ook zelf een inspiratiebron vormen voor publieke diensten om hun kwaliteit steeds te verbeteren . Uitgangspunt voor beide strategieën is transparantie van informatie. Het gebruik van het woord transparantie kan tot verwarring leiden, want de betekenis van het begrip is niet eenduidig. De verschillen hangen samen met de gewenste functie van transparantie. In moderne sturing gaat het erom de samenleving transparant te maken voor de overhe i d , zodat zij gericht kan interve n i ë r en. Bij empowerment van de samenleving moet de samenleving transparant worden gemaakt voor de samenleving, zodat daarmee mogelijkheden ontstaan zelf oplossingen te generere n . In twee rapporten over de relaties tussen IC T , overheid en samenleving speelt transparantie van informatie ook een grote rol, maar dan weer op een andere manier. De commissie-Wallage die een rapport heeft uitgebracht over de toekomst van de overheidscommunicatie, adviseerde onder meer alle informatie van de overheid openbaar te maken, zelfs in de beleidsvoorbereidende fase. Daarmee zou de communicatie tussen ov e r heid en burger, en daarmee de onderlinge verhoudingen, kunnen wo r den verbeterd. 53 De opdracht van de commissie-Docters van Leeuwen was advies uit te brengen over IC T en overheid. Een van haar aanbevelingen is de coör- dinatie en samenwerking binnen de overheid te verbeteren door de in f o r m a t i e s t r omen te standaardi s e r en en interdepartementaal in te zette n . 54 We zien dus vier verschillende functies van transparantie. Het schema op de linkerpagina geeft een overzicht. 94 / 95 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

DE VERSCHILLENDE FUNCTIES VAN TRANSPAR A N T I E

TR A N S PA R A N T I E VAN DE SAMENLEVING VAN DE OVERHEID

VO O R DE SAMENLEVING Em p o w e r ment Strategie Co m m i s s i e - W allage (aanbeveling 1: maak overhe i d s - in f o r matie actief openbaar)

VO O R DE OVERHEID Mo d e r ne Sturing Commissie-Docters van Leeuwen (aanbeveling 8: de overhe i d s i n f o r matie is van alle overheden. Alleen in gevallen bij de wet bepaald, kan er sprake zijn van een gesloten informa t i e h u i s h o u d i n g )

55 Donk, W. van der (2000) Nieuwe technologie, nieuwe economie, nieuwe overhe i d ? In: Weehuizen, R.M. (red. 2000) [email protected]: reflecties op economie, technologie en arbeid Den Haag: Stichting Toe k omstbeeld der Tec h n i e k

56 Zie onder meer minister De Vries van Binnenlandse Za k en in ww w . t ro u w . n l / a r t i k elactueel/ 979630430430839.html In september 2000 boden de voorzitters van alle politieke jongeren o r ganisaties een petitie aan aan de Twe e d e Kamer met als boodschap: stop met het gedoogbeleid!

57 58 Zie onder meer premier Kok bij de presentatie van de NIPO (2001) Ver k enningen in Bu r gemeesters somber over handhaving in Nederland ww w . n r c.nl/nieuws/ binnenland/998998484377.html In opdracht van Binnenlands Bestuur Zie: www.binnenlandsbestuur.nl ‘Moderne sturing’

Aan de strategie van de ‘moderne sturing’ ligt het verlangen ten gron d - slag de fysieke en sociale omgeving te beheersen. Met de toenemende inzet van IC T lijkt het beheersbaarheidparadigma weer op te bloeien. Of zoals Van der Donk het verwo o r dt: ‘De zelfbewuste bureaucratie kan zich juist door middel van informatietechnologie weer sterker als sturen d ma n i f e s t e r en en kan zich hier en daar ontwikkelen als een echte ‘data- ba a s ’ ’ . 55 Hij doelt hiermee op de aanname dat informatisering de ratio- nalisering van prod u c t i e p r ocessen ondersteunt.

Motivatie De ratio achter deze strategie ligt niet alleen in de mogelijkheden die IC T al s sturingsinstrument heeft. Het zijn juist de recente maatschappelijke ontwikkelingen die de wedergeboorte van het beheersbaarheidparadigma hebben ve r oorzaakt. Met de snelle technologische ontwikkelingen en de groe i e n d e af h a n ke l i j k h e i d s r elaties nemen de maatschappelijke risico’s namelijk ook toe. De productie van goederen en diensten, maar ook de consumptie ver- loopt via complexere, langere en meer internationale ketens. Door die verwevenheid van systemen nemen de kansen op ongelukken en systeemfouten toe. Bovendien hebben eventuele problemen verdragende gevolgen. Dit besef roept niet alleen bij de overheid maar ook bij de samenleving de behoefte op om risico’s zoveel mogelijk te beheersen en tot een mini- mum te beperken. De vuurwerkramp in Enschede (mei 2000), de brand in een discotheek in Volendam (nieuwjaarsnacht 2001) en recente voed- selcrises versterken de wens van de samenleving om te komen tot betere co ö r dinatie binnen de overheid en een verscherping en uitbreiding van de bestaande regels voor veiligheid.56 In het najaar van 2001 wordt in Nederland een discussie gevoerd over de gegroeide gedoogcultuur. In de zogenoemde Ver k enningen voor een nieuw reg e e r p r ogramma pleit het kabinet voor een nieuwe bestuurs- filosofie waarbij de rijksoverheid minder gedoogt en meer ingrijpt.57 In de ogen van velen gaat het er hierbij vooral om dat de overheid bestaande weten regelgeving stringenter handhaaft. Burgemeesters in Nederland schatten dat de overheid veertig procent van alle regels onvoldoende handhaaft. Een meerde r heid vindt dat de handhaving daarmee te k ortschiet. Drie op de vier burgemeesters leggen de verantwoorde l i j k - heid voor de handhaving van regels primair bij de overhe i d . 58 96 / 97 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDigitale disciplineringINFODROME INFODROME I INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEEen overheid INFODROME die standaarden INFODROME opstelt INFODROME voor informatie- INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEuitwisseling INFODROMEin bijvoorbeeld INFODROME de gezondheidszor INFODROMEg , INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEbepaalt daarmee INFODROME niet alleen INFODROME de manier INFODROME van uitwisselen, INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEmaar ook welk INFODROME soort zorginformatie INFODROME INFODROME kan worden INFODROME uitge- AU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwisseld en tussen INFODROME welke INFODROMEzorgp a r t i j e n INFODROME. INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEAU T INFODROMEO M AT I S E R E N INFODROME AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N 59 60 AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Zuurmond, A. (1994) Ibid. AU T O M AT I S E R E N De infocratie, een theoretische en empirische heror i ë n t a - AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N tie op Weber’s ideaaltype AU T O M AT I S E R E N Ro t t e r dam: Phaedrus AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Zouridis, S. (2000) AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Digitale disciplinering: over IC T or ganisatie, wetgeving en AU T O M AT I S E R E N het automatiseren van beschikkingen AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Delft: Eburon AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N 61 62 AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Lipsky, M. (1980) Ib i d . AU T O M AT I S E R E N St r eetlevel Bureaucracy: Dilemma’s of the Individual in AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Public Servi c e s AU T O M AT I S E R E N New York: Russell Sage AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N AU T O M AT I S E R E N Digitale disciplinering en infocratie Een ken m e r k ende karakteristiek van de informatiesamenleving is de mogelijkheid om allerlei processen en handelingen te automatiseren. Een an d e r e is de mogelijkheid om grote hoeveelheden data op te slaan en om te zetten in bruikbare informatie. Bestaande demografische gegevens wo r den langzaamaan verfijnd met veel specifieker e ken m e r k en van de do e l g r oepen van beleid. Met software voor automatisering en informatisering kan veel gerichter informatie worden ingezet voor de uitvoering en ontwikkeling van beleid, kan maatwerk worden geleverd en kan beter wo r den gecontrol e e r d op resultaten: de databaas. De dissertaties van Zuurmond en Zouridis laten zien hoe de stu- ringscapaciteit van de overheid met grote sprongen is verbeterd door informatisering en automatisering.59 Een belangrijke onderliggende reden van het grot e r e sturende vermogen van de overheid is dat zij de informatiestructuur beheerst. De overheid vergr oot haar sturingscapa- citeit omdat zij door de inzet van IC T een beter inzicht krijgt in rel e v a n t e (b e l e i d s ) o n t w i k k elingen en -uitkomsten. Zeggenschap over de informatiestructuur betekent in wezen de beheersing van organisatie en beleid.60 Managementinstrumenten zoals Information Technology Infrastruc- tu r e Library (IT I L ) worden inmiddels bij de overheid op grote schaal gebruikt. Het instrument is ontwikkeld in Groot-Brittannië waar de ov e r heid besloot haar ervaringen te verzamelen. Deze zogenoemde be s t pr a c t i c e s handelen over onder meer dienstverlening, prob l e e m m a n a g e - ment, verandermanagement en de distributie en controle van software. Het IT I L -p r ocesmodel is in Nederland bij de overheid momenteel de st a n d a a r d in IC T -b e h e e r . Het vastleggen van proc e d u r es in gestandaardi s e e r de systemen leidt tot digitale disciplinering. Ambtenaren maken minder fouten en hebben da a r enboven minder speelruimte voor eigen interpretaties van gevallen. Lipsky’s onderzoek naar de st r eet level burea u c r a t toont aan dat veel uit- vo e r ende ambtenaren besluiten nemen die eigenlijk voorbehouden zijn aan de politiek. Dit kan gebeuren als regels voor meer dan één uitleg vatbaar zijn. De invoering van meer geavanceerde systemen zal het opstellen van regels met een eenduidige interpretatie bevorde re n . 61 Zouridis toont aan dat IC T een goed instrument is voor de overhe i d bij het uitvoeren van haar taken . 62 Digitale disciplinering betekent dat de ui t v o e r ende macht met relatief weinig middelen de handhaving van de wet en het berei k en van beleidsdoelen kan waarborgen. De wetgever kan zijn aandacht weer richten op hoofdlijnen en op de uitzonderingen op de 98 / 99 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDigitale disciplineringINFODROME INFODROME II INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDoor het gebruik INFODROME van flitspalen, INFODROME snelheidsmeters INFODROME INFODROME en INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkoppeling van INFODROME informatie INFODROME over ken t e INFODROMEk ens kunnen INFODROME ver- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkeersboetes INFODROMEin principe eenINFODROME dag na de INFODROME overtreding INFODROME bij de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEsnelheidsduivel INFODROME op de deurmat INFODROME liggen. INFODROME Het aantal INFODROME ver- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEkeersboetes INFODROMEis dan ook navenant INFODROME gestegen. INFODROME Met eenINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEsimpele girobetaalkaart INFODROME kanINFODROME de overtreder INFODROME dezelfde INFODROME dag INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvoor zijn schuld INFODROME boeten. INFODROMEEr is geen camera INFODROME die de INFODROME over- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEtr eder kan par INFODROMEdo n n e r en, INFODROME zelfs al bent INFODROME u met een INFODROMEvrou w INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEin barensnood INFODROME op weg naar INFODROME het ziekenhuis; INFODROME een agentINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEop straat heeft INFODROME wel de vrijheid INFODROME om naar INFODROME bevind van INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEza k en niet te INFODROME bekeu re n . INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

63 64 Kooiman, J. (2001) Hufen, J.A.M. & A.B. Ringeling, (red. 1990) So c i a l - P olitical Governance: overvi e w , reflections and Beleidsnetwerken: overheids-, semi-overheids- en parti- de s i g n cu l i e r e organisaties in wisselwerking In: Public Management, vol. 1, no. 1, blz. 67-92 Den Haag: VUGA

Ki c k ert, W.J.M., E.H. Klijn & J.F.M. Koppenjan (red . 19 9 7 ) ) Managing complex networks. Strategies for the public se c t o r London: Sage regels. Bovendien kan hij zich bezighouden met het beter leren ken n e n van de bevolking en het ontwikkelen van wetgeving gebaseerd op betere informatie. Een van de problemen met veel bestaande wetgeving is dat deze te generiek is, omdat de burger niet eenvoudig in bepaalde catego- rieën in te delen is. Beleid past dan ook vaak niet op de doelgroep. Meer kennis van de burger is mogelijk, omdat met toenemende inzet van IC T de overheid meer informatie kan inwinnen over de burger, bijvoorbeeld door de koppeling van gegevensbestanden. Op deze manier kan zij maatwerk bieden aan haar onderdanen. In bedrijfstermen: de inzet van IC T maakt massa-individualisering mogelijk. Een mooi voorbeeld hierva n is de Belastingdienst die het door informatisering – om haar eigen slogan te citeren – voor de belastingbetaler niet leuker heeft kunnen maken , maar wel veel gemakkel i j k er.

Ne t w e r k s t u r i n g De informatiesamenleving is een netwerksamenleving. Ver n e t w e r k i n g ge n e r eert nieuwe constellaties van publieke en private organisaties. De samenleving kan worden gezien als een geheel van aaneengevlochten ne t w e r k en die niet meer gebaseerd zijn op religie of klasse maar eerde r op levenswijze en werkomgeving. Netwerken als basis voor samenleving en overheid geven een ander perspectief op sturing. Die sturing kan niet meer traditioneel hiërarchisch zijn, maar moet passen op de logica van ne t w e r k en. Een populaire term die het andere denken over sturing dekt is go v e r n a n c e . Dit begrip verplaatst de aandacht van overheid naar datgene wat de overheid samen met andere maatschappelijke actoren aan ou t c o m e rea l i s e e r t . 63 De aandacht voor governance is een vervolg op de netwerkbenadering in bestuurskundige onderzoeken van de afgelopen twee decennia en is onderdeel van de hier gepres e n t e e r de strategie van moderne sturing.64 In de netwerkbenadering wordt onderkend dat de overheid afhankelijk is van andere actoren, zoals bedrijven, zelfstandige bestuursorganen en bu r gerinitiatieven. De interacties in de samenleving bepalen een belangrijk deel van de uitkomsten, maar ook de mogelijkheden van beleid. Wil de overheid haar collectieve opdracht kunnen waarmaken, dan zal zij interacties in de samenleving gerichter moeten managen en sturen. De ov e r heid wordt dan eerder een manager van mensen en orga n i s a t i e s , dan uitvoerster van beleid. Management is echter een kunst op zich. Het is zaak om zowel con- cr ete doelen te stellen, als werknemers en betrok k en organisaties te 100 / 101 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R 65 MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R Osborne, D. & Gaebler. T. (1992) MA C H T S FA C T O R Reinventing Goverment. How the entrepeneurial spirit is MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R transforming the public sector MA C H T S FA C T O R New York: Plume / Pin g u i n MA C H T S FA C T O R

MA C H T S FA C T O R - MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R 66 67 Weber, M. (1976) He r weijer, M. (red. 1996) Wirtschaft und Gesellschaft : Grundrissder verstehende 10 Jahre Til b u r ger Modell. Erfahrungen einer öffentli- So z i o l o g i e chen Ver waltung auf dem Weg zum Tuebingen: Mohr Di e n s t l e i s t u n g s c e n t e r Br emen: Sachbuchverlag Kel l n e r

MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R - OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R Het idee dat de gezondheidszorg bij de ontwikkeling MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R van ICT baat heeft bij een zich terug t r ekkende over- MA C H T S FA C T O R heid berust op een historische misvatting. De MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R geschiedenis leert dat de meest succesvolle inter- MA C H T S FA C T O R ventie bestaat uit een financiële stimulans gecombi- MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R ne e r d met het stellen van scherpe en heldere rand- MA C H T S FA C T O R vo o rw a a r den voor het verkrijgen van deze stimulans. MA C H T S FA C T O R M. Berg, universitair hoofddocent, Instituut Beleid en MA C H T S FA C T O R Management Gezondheidszorg (EUR) MA C H T S FA C T O R MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D OV E R H E I D OV E R H E I D OV E R H E I D MA C H T S FA C T O R OV E R H E I D OV E R H E I D OV E R H E I D OV E R H E I D OV E R H E I D in s p i re r en, aan het werk te zetten en op hoofdlijnen te control e r en. Met behulp van managementtechnieken uit het bedrijfsleven kan de overhe i d alsnog, maar dan efficiënter, beleidsdoelen rea l i s e r en. Osborne en Gaebler hebben analoog aan het bedrijfsleven tien regels voor betere sturing opgesteld waarmee de daadkracht van de overheid kan worden ver- st e r k t . 65 In hun optiek is bu r eaucrat bashing een gevolg van verou d e rd e ideeën over technieken, regels en organisatie en zou de overheid door het heruitvinden van zichzelf als efficiënte doelgerichte organisatie haar ta k en met nieuw elan kunnen uitvoeren . Binnen de Nederlandse overheid bestaat veel sympathie voor een meer bedrijfsmatige benadering van sturing. Organisatie en werkwijze van de overheid hoeven immers niet vast te lopen in een strikte opvatting van Webers ideaaltype van de bureaucratie. Efficiëntie, afrek ening op resultaten en gerichter personeelsbeleid zijn niet strijdig met principes van rechtsgelijkheid, rec h t s z e ke r heid en rec h t v a a rd i g h e i d . 66 Nationale en la g e r e overheden passen inmiddels bedrijfsmatige principes toe om bestaande uitvoeringspraktijken te verbeteren . 67 De gemeente Til b u r g bijvoorbeeld is overgestapt van een secret a r i e - model naar een concernmodel. De gemeente werkt met contracten en is gericht op ou t p u t . Zij laat hiermee zien dat de overheid met een meer bedrijfsmatige benadering de collectieve zaak beter kan dienen. Het Project Management Bureau (PM B ) van de gemeente Amsterda m is voor die gemeente een schoolvoorbeeld hoe zij met betere orga n i s a t i e - en managementtechnieken verschillende infrastructurele taken van de gemeente efficiënter kan uitvoeren. Het PM B werkt volgens het principe van projectmanagement: experts worden bij elkaar gezet, werken aan een project tot het af is en worden beloond voor een succesvol proj e c t . Kortom: met andere technieken en beter inzicht in de complexiteit van de te sturen samenleving is de stuurbaarheid goed te verbeteren.

Inhoud De strategie van moderne sturing gaat uit van het gegeven dat meer transparantie van de samenleving goed is voor de overheid om haar beloftes te kunnen waarmaken. Immers, door meer en betere kennis van de burger kan de overheid heel dicht bij de samenleving staan. De strategie gaat uit van de bestaande organisatie en werkwijze van de overhe i d . Zij probeert de ontwikkeling die het overheidsbeleid in twee eeuwen heeft doorgemaakt, te verbeteren door optimale inzet van IC T . Het belangrijkste kenmerk van deze strategie is dat het primaat van de poli- 102 / 103 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010 tiek versterkt kan gelden. Door een strakker e organisatie van de uitvoerende macht, meer informatie over de effecten van beleid en digitale disciplinering is het mogelijk de machtenscheiding scherper te definiëren . Aansluiten bij het netwerkkarakter van de samenleving is juist een aan- grijpingspunt voor effectievere sturing. Met gebruikmaking van de effectiviteit van het inzetten van het middenveld wordt in feite de relatie tussen overheid en middenveld op nieuwe leest geschoeid.

Hi e r onder staan de ken m e r k en van moderne sturing op een rij:

1 Primaat politiek De overheid kan en moet het afbrok k elende primaat van de politiek herstellen. Dat is hoognodig in een tijd waar krachten als deterritori a - lisering, vernetwerking en vervlechting nieuwe problemen generer en. De wetgever en in zijn verlengde de uitvoerder moeten de capaciteiten hebben om knopen door te hakken. Door een betere or ganisatie van de overheid en haar activiteiten kan de wetgever zich weer veel beter concentrer en op zijn wetgevende en control e re n d e taak: informatie over de uitvoering van beleid, maar ook over de samenleving is immers meer en sneller beschikbaar, en van betere kw a l i t e i t . 2 Maatwerk leveren Door betere inzet van informatisering en automatisering kan de ov e r heid haar burgers ‘kennen’, doelgroepenbeleid voeren en beloftes over dienstverlening beter waarmaken. Met een paar drukken op de knop kunnen alle relevante gegevens over een dienstenvragende burger tevoorschijn worden gehaald. 3 Optimale inzet informatie De enorme stroom van informatie die loskomt over de samenleving en maatschappelijke processen kan de kritiek dat de overheid haar samenleving niet meer kent, doen verstommen. Wer d vroeger generiek beleid gemaakt voor bijvoorbeeld ‘de allochtonen’, nu kan de ov e r heid de verschillen binnen derge l i j k e groepen beter in kaart bren - gen en passender en effectiever beleid maken . 4 Meer en betere coördi n a t i e St a n d a a r disatie en automatisering zullen de verkoke r de orga n i s a t i e s van de overheid helpen ontkoke r en. Als gebruik gemaakt wordt van gedeelde databanken, en iedere organisatie gegevens op dezelfde wijze invoert en gebruikt, kan er veel beter interdepartementaal en 104 / 105 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID KLUWEN INFORMATIESAMENLEVING ZELFORGANISATIE ZELFREDZAAMHEID

68 De virtuele ruimte die ontstaat door het internet, kan SCP (2000) wo r den vergeleken met de zee. Zoals ooit de zeeën Sociaal en Cultureel Rapport 2000: Nederland in door deskundigen en door samenwerkende overhe - Eu ro p a den binnen de sfeer van het recht zijn gebracht, zo Den Haag: Sociaal Cultureel Rapport, blz. 144 zal ook de virtuele ruimte geordend moeten worde n . Het internet heeft zijn Hugo de Groot nodig. K. Veling, lid Eerste-Kamerfractie Christenunie

IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E IN F O R M A TIESAMENLEVING RANDVOORWAARDEN TRANSPAR A N T I E tussen rijksoverheid, provincies en gemeenten worden samenge- werkt. Overlap kan zo worden voorkom e n . 5 Ne t w e r k m a n a g e m e n t Ne t w e r k en van actoren uit overheid, bedrijven en niet-gouvernementele organisaties, als doelgerichte constellaties, lossen vaak effectiever pr oblemen op dan de traditionele overhe i d s o r ganisatie. Het managen van die netwerken belooft daarom effectiever overhe i d s b e l e i d .

Leg i t i m i t e i t De strategie ‘moderne sturing’ ofwel het versterken van handelingsver- mogen van de overheid, past heel goed in de Nederlandse cultuur. Nog steeds heeft de gemiddelde Nederlander in vergelijking met andere Eu r opese burgers veel vertrouwen in de capaciteiten van de centrale ov e r heid. Het vertrouwen in instituties ligt in Nederland bijzonder hoog: 64 procent tegenover 48 procent van andere Europese burgers, aldus cijfers van het SCP .68 Het vertrouwen in de nationale regering is met 66 pr ocent nog hoger, burgers in België, Duitsland, Frankrijk, Groo t - Brittannië, Denemarken en Italië scoren gemiddeld slechts 38 proc e n t .

‘Empowerment van de samenleving’

Achter de strategie van ‘empowerment van de samenleving’ schuilt de gedachte dat de informatiesamenleving geen gesloten ‘stolp’ is waarbinnen we eigen regels kunnen scheppen en afdwingen. De informatiesamenleving is – vanuit de overheid bezien – een onontwarbare kluwen zonder begin of eind en zo lek als een mandje.

Motivatie De overheid stelt zich de volgende opdracht: burgers en hun orga n i s a t i e s in s c h a k elen om de ker n w a a r den van onze samenleving te hoeden en te be v o rd e r en. Het gaat hierbij om het benutten van de denkkracht en ideeënrijkdom en van sociaal kapitaal en verantwoorde l i j k h e i d s z i n ; bovendien om het benutten van de wensen en voorkeu r en van burge r s . De vraag aan de overheid is vervolgens om contexten te scheppen en ra n d v o o rw a a r den te stellen die dat mogelijk maken. Dat heet de burge r ‘e m p o w e r en’ ofwel in staat stellen tot zelforganisatie en zelfred z a a m h e i d . Twee karakteristieken van de informatiesamenleving vormen de basis van deze strategie: transparantie en kleinschaligheid. 106 / 107 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEDe vergelijkende INFODROME kracht INFODROME van informatie. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME ErINFODROME verschijnen INFODROME steeds meer INFODROME studies en INFODROME websites die INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME informatieINFODROME over INFODROME diverse organisaties INFODROME ofINFODROME instellingen INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME openbaarINFODROME maken INFODROME om ze INFODROMEte onderwerpen INFODROME aan een INFODROME verge - INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME lINFODROMEi j k ende analyse. INFODROME Het dagblad INFODROME Trouw INFODROME maakte bijvoor- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME beeldINFODROME cijfers INFODROMEopenbaar waar INFODROME eindexamenresultaten INFODROME INFODROME op INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME mINFODROMEi d d e l b a r e scholenINFODROME met INFODROMEelkaar werden INFODROME verge l e k en. INFODROME Een INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME anderINFODROME voorbeeld INFODROME betreft deINFODROME website www.mrfinch.nl INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME waarINFODROME auto-, reis-INFODROME en ziektek INFODROMEos t e n v e r zINFODROMEe k eringen met INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME elkaarINFODROME worden INFODROME verge l e k en. INFODROME Zo bestaan INFODROME er talloze INFODROMEconsu- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME mentensitesINFODROME INFODROMEwaar producten INFODROME worden INFODROME verge l e k en INFODROMEen de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME gINFODROMEo e d k oopste INFODROME prijs berek end.INFODROME Andere INFODROMEvoorbeelden INFODROME zijn: INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME voorINFODROME telefoon- INFODROME en internettarieven, INFODROME www.bencom.nl, INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME voorINFODROME auto’s www.autobytel.nlINFODROME INFODROME of www.elcheapo.nl, INFODROME INFODROME voor INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME vINFODROMEl i e g t i c k ets en INFODROME hotelboekingen INFODROME www.priceline.com. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME TINFODROMEel k enmale zienINFODROME we dat ditINFODROME type openbaarheid INFODROME tot INFODROME een INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME schokINFODROME leidt in INFODROME de betreffende INFODROME sector: INFODROMEprijzen dalen INFODROME en INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME gedragINFODROME verandert. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEMA C H T S F ACTOR INFODROME OVERHEIDSINFORMA INFODROME INFODROMETI E

69 MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E Even daarvoor was ook zijn essay over politiek leider- MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E schap op internet gezet, tot ongenoegen van een aantal MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E toenmalige collega’s omdat het essay vragen zette bij het MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E huidige politieke leiderschap in de netwerksamenleving. MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E Hoewel het stuk nooit een officiële status kreeg, had het MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E toch een groot berei k . MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E 70 MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E Zie: www.openupeurope.net MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E

MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E MA C H T S F ACTOR OVERHEIDSINFORMATI E Transparantie van de samenleving voor de samenleving De nieuwe informatiestromen maken veel van wat mensen, bedrijven en ov e r heden doen, zichtbaar. Voor producenten, overhe i d s i n s t a n t i e s , dienstverleners, enzovoorts, geldt dat de kans dat er ergens iemand is die waarneemt wat ze doen steeds groter wordt. Teg e l i j k ertijd komt ook meer en meer informatie beschikbaar voor iedereen over van alles. Shell heeft naar aanleiding van het Brent Spar incident binnen alle afdelingen zijn milieubeleid aangesterkt. Sportfabrikant Nike heeft de arbeidsom- standigheden van zijn medewerkers in Azië aangepast vanwege een actie van een solidariteitsgroepering die via het internet de slechte arbeidsom- standigheden aldaar aan de kaak stelde. Pakistaanse voetballen worde n te g e n w o o r dig voorzien van een keurmerk dat aangeeft dat er geen kin- de r handen aan hebben gewerkt. Informatie ontwikkelt zich steeds vaker tot een machtsfactor en kan een aanzienlijke cultuurschok teweegbren - gen, zoals ook de publicatie op internet van hotels in Europa die besmet zijn met de legionellabacterie heeft bewezen. De groeiende transparantie in de informatiesamenleving wordt ook zichtbaar bij de overheid. Nieuwe informatiestromen betekenen onder meer dat politici en ambtenaren een grot e r e kans lopen dat ze publieke- lijk worden aangesprok en op hun daden. Zo werden de declaraties van ex-minister Peper onder druk van de media integraal op internet gezet.69 Belangrijk is om waar te nemen dat niet zozeer de media of het internet als wel de Wet Openbaarheid Bestuur (WO B ) het breekijzer was voor deze openbaarmaking. Behalve met de WO B , probeert de overheid zich op meer manieren open op te stellen en de control e e r b a a r heid van het handelen en van de uitgaven van het overheidsapparaat te verbeteren. Een voorbeeld hierva n is de instelling van de Derde Woensdag van Mei, een verantwoordi n g s - dag in de Tweede Kamer als aanvulling op Prinsjesdag waar elk jaar de nieuwe plannen worden gepres e n t e e r d. Soms ook wordt buiten de officiële kanalen om overhe i d s i n f o r m a t i e vrijgegeven zonder de hulp van een wet als de WO B . Vijf europ a r l e m e n t a - riërs hebben een website geopend waarvandaan interne documenten van het Europees Parlement kunnen worden gedownload in alle officiële talen van de Unie.70 Or ganisaties en individuen krijgen zo toegang tot dezelfde informatie als bedrijven en instellingen die vaak door eigen lob- byisten vroegtijdig over informatie kunnen beschikken. De initiatiefne- mers krijgen veel steun van niet-gouvernementele orga n i s a t i e s . De rg e l i j k e organisaties kunnen nu op een eerder moment in het besluit- 108 / 109 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMELeg i o n e l l INFODROMEa INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME DeINFODROME Inspectie INFODROME voor de Gezondheidszorg INFODROME INFODROME heeft een INFODROME web- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME siteINFODROME geopend INFODROME waarop hotels INFODROME door heel INFODROME Europa die INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME besmetINFODROME zijn metINFODROME de legionellabacterie INFODROME INFODROME met name worINFODROMEde n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME genoemd.INFODROME Deze INFODROME informatie INFODROME was al jaren INFODROME bekend bijINFODROME de INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME inspectie.INFODROME Zij INFODROME brengt haar INFODROME nu pas naar INFODROME buiten omdat INFODROME zij INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME vanINFODROME mening INFODROMEis dat de veelal INFODROME Zuid-Europese INFODROME betr o INFODROMEk ke n e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME onvoldoendeINFODROME INFODROME actie ondernemen INFODROME tegen INFODROME de waarg e INFODROMEn o m e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME besmettingenINFODROME INFODROME en neemt deINFODROME woede van INFODROME de betrok keINFODROMEn e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME opINFODROME de koop toe.INFODROME Klanten INFODROME mijden de besmette INFODROME hotels INFODROME ver- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME volgensINFODROME als de INFODROME pest, hetgeen INFODROME een incentive INFODROME oplevert INFODROME voor INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME deINFODROME betreffende INFODROME hotels om INFODROME schoon schip INFODROME te maken INFODROME. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

71 De term sociaal kapitaal is geïntrod u c e e r d door James S. Coleman en later door verschillende wetenschappers op diverse manieren uitgelegd. Het is hier bedoeld zoals bijvoorbeeld in

Fukuyama, F. (1999) The Great Disruption: human nature and the rec o n s t i t u - tion of social orde r New York: Free Pres s

72 Raad voor maatschappelijke ontwikkeling (2000) Aa n s p r ekend burgerschap. De relatie tussen de orga n i s a - tie van het publieke domein en de verantwoorde l i j k h e i d van burge r s Den Haag: Sdu Uitgevers

73 Zie bijvoorbeeld H. Pruijt (1997) ‘Social capital, Computarization and the Internet: implications for work and education.’ In: M.J. de Jong en A. Zijderveld. The Gift of Society Ni j k erk: Enzo Pres s vo r m i n g s p r oces invloed prob e r en uit te oefenen. In dit verband is het interessant om te zien dat Nederland nog moet wennen aan de mogelijke werking van transparantie. De Wet Samen bijvoorbeeld verplicht bedrijven informatie over het aantal allochtonen binnen hun personeelsbestand te deponeren in een openbaar toegankelijk archief bij de arbeidsbureaus. Er is echter nog geen onderzoeker , journalist, vakbond of allochtonenorganisatie die gegevens met naam en toenaam heeft gepubliceerd. Alle publicaties en onderzoekingen met be t r ekking tot de wet Samen richten zich op de vraag of bedrijven wel de p o n e r en: wat ze deponeren wordt nooit gemeld.

Kl e i n s c h a l i g h e i d Hi e r voor draaide het om informatie die te digitaliseren is. Simpel gezegd: gegevens die op een beeldscherm kunnen verschijnen, zoals over kinder- arbeid of interne documenten van de Europese Unie. Er bestaat ook niet- di g i t a l i s e e r b a r e informatie, die wel wordt aangeduid met de term sociaal kapitaal. Dit is een verzameling van informele kennis, waarden en normen die door de leden van een groep worden gedeeld en hen in staat stelt samen te werken . 71 Een voorbeeld: op een schoolplein van een school met 200 leerlingen kunnen docenten effectief surve i l l e r en omdat zij alle leerlingen kennen en alle leerlingen hen. Op een schoolplein van een school met 500 leerlingen of meer blijven docenten in de docentenkamer omdat ze op het schoolplein geen gezag uit kunnen oefenen: de leerlingen ken - nen hen niet en zij kennen de leerlingen niet.72 Sommige grote scholen gaan over tot het aanstellen van een schoolagent. In een kleinschalige or ganisatie is sociaal kapitaal aanwezig dat het samenwerken tussen mensen, in dit geval leraren en leerlingen, verge m a k k elijkt. In een grote orga - nisatie ontstaat behoefte aan formele bureaucratische controle om het schoolplein leefbaar te houden. Het onderwijsvoorbeeld laat zich gemakkelijk vertalen naar allerlei an d e r e situaties waar de afgelopen decennia vaak uit efficiencyoverwe - gingen is gekozen voor schaalvergr oting van publieke dienstverlening. Te de n k en valt naast alle soorten onderwijsinstellingen, aan ziekenhuizen en aan politieregio’s. Bij de hang naar schaalvergr oting in de jaren tachtig van de vorige eeuw is het belang van sociaal kapitaal onderschat. Veel internetpessimisten menen dat in de informatiesamenleving het verlies aan sociaal kapitaal alleen maar toeneemt. We zitten alleen op kantoor of alleen thuis achter een computer zonder elkaar te kennen. De anonimiteit en het wantrouwen nemen toe.73 In het kader van veiligheid 110 / 111 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

74 Brin, D. (1998) The transparant society. Will technology force us to choose between privacy and free d o m ? Reading: Perseus Books

Het oordeel van leerkrachten wordt steeds minder Ho o g w a a r dige beheersing van netwerkvaardi g h e d e n serieus genomen door ouders, andere scholen en is de nieuwe kerncompetentie. Zo lang het onderwi j s be l e i d s a m b t e n a r en. Daardoor wordt ‘geobjectiveer- zich deze vaardigheden niet heeft eigen gemaakt, de’ maar eenmalige en beperkte informatie als CITO- mist het niet alleen de aansluiting bij de wereld van toetsen steeds belangrijker. het werk, maar ook bij de wereld van de jeugd. J. Grin, Universiteit van Amsterda m M. Mirande, Katholieke Universiteit Nijmegen

75 76 Be k k ers, V.J.J.M. (1999) Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, op. cit. Internet en de organisatie van het openbaar bestuur. Onderzoek ten behoeve van het VROM-project ‘Internet en Openbaar Bestuur’ Epe: Hooiberg

In the networked world, everything about a company can be known: every slipup, policy and practice. P. Druc k e r , managementconsultant op straat probeert men daarom in sommige steden het verlies aan sociaal kapitaal en aan sociale controle te compenseren door gebruik te maken van IC T . Gemeenten zoals Ede, Bergen op Zoom, Breda, Groningen en Apeldoorn houden met camera’s toezicht op publieke ruimten. De afwe- zigheid van sociale controle wordt zo gecompenseerd door formele contr ole waarbij elk incident wordt geobserve e r d en gereg i s t re e rd . 74 Maar IC T kan ook helpen bij het versterken van sociaal kapitaal. De informatiesamenleving heeft mogelijkheden in zich dingen kleinschalig te org a n i s e r en en daarmee de nadelen van bureaucratische anonimiteit te lijf te gaan. Bekkers verwo o r dt het als volgt: ‘Het interessante van de mogelijkheden die internet biedt is dat de decentralisatiegedachte verde r kan worden geradicaliseerd. De discussie over het optimale schaalniveau is immers ten dele overbodig geworden. Schaalvergr oting en schaalver- kleining kunnen beide door internet worden gerea l i s e e rd . 75 Zoemende camera’s in de straten zijn overbodig als het politieappa- raat met IC T wo r dt gedecentraliseerd en op kleine schaal wordt georga n i - se e r d. Het contact tussen burger en politie, leraar en leerling, arts en patiënt kan minder anoniem worden en daardoor efficiënter door andere or ganisatievormen te ontwikkelen, waarin IC T niet aan de voorkant, maar op de achtergr ond een belangrijke rol speelt. De Raad voor Ma a t s c h a p p e l i j k e Ontwikkeling noemt dit het ‘orga n i s e r en van een context van verantwoorde l i j k h e i d ’ 76 . Pub l i e k e diensten hebben een sterke neiging voor grootse burea u c r a - tische oplossingen te kiezen (onderwijs, gezondheidszorg) en daarbinnen het hele palet aan vroeg-industriële efficiencymaatregelen, zoals sc h a a l v e rg r oting en rationalisatie in te zetten. Door moderne mogelijkheden beter te benutten kan sociaal kapitaal (opnieuw) worden ingezet en benut. Kwaliteit en efficiency kunnen daarbij hand in hand gaan. Per r onwachten op het spoor voorkomen veel klein geweld, simpel en alleen omdat ze in uniform zijn gestoken. Camera’s hebben die kwaliteiten niet. Geautomatiseerde leerlingenvolgsystemen moeten vooral gezien wo r den als middel om tijd te besparen voor leraren, zodat ze meer tijd hebben om oog-in-oog met leerlingen te praten.

In h o u d De strategie van empowerment bouwt voort op de hiervoor genoemde ka r a k t e r i s t i e k en van de informatiesamenleving in wording. De overhe i d or ganiseert en stimuleert de toegang van burgers tot vitale informatie van overheid, bedrijven, andere burgers en belangenorganisaties: trans- 112 / 113 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROMESc h o l e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME OINFODROMEp e n b a r e informatie INFODROME over INFODROME de kwaliteit INFODROME van scholen INFODROME heeft INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME eenINFODROME zeer sturende INFODROME invloed INFODROME op het beleid INFODROME van scholen. INFODROME De INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME oINFODROMEp e n b a a r heid INFODROME van eindexamenresultaten INFODROME INFODROME is van gr INFODROMEot e INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME invloed.INFODROME Al betekent INFODROME dat INFODROMEniet per se dat INFODROME de kwaliteit INFODROME ook INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME stijgt;INFODROME eindexamenresultaten INFODROME INFODROME zijn veel INFODROME makkel i j k er INFODROME te INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME beïnvloedenINFODROME INFODROMEdoor selectie INFODROME van leerlingen INFODROME dan door INFODROME de INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME kwaliteitINFODROME van INFODROME het onderwijs INFODROME te verbeteren. INFODROME Oordelen INFODROME van INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME ouders,INFODROME (oud)leerlingen, INFODROME INFODROME afnemers en INFODROME proc e s i n f o INFODROMEr m a t i e INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME zoudenINFODROME tezamen INFODROME met het INFODROME soort resultaatinformatie INFODROME INFODROME van INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME deINFODROME inspectie INFODROMEkunnen worden INFODROME tot een INFODROMEinformatie-instru- INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME mentINFODROME dat scholen INFODROME daadwerkelijk INFODROME tot kwaliteitINFODROME inspir INFODROMEee r t INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME inINFODROME de volledige INFODROME betekenis INFODROME van dat woor INFODROMEd. INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BINFODROMEU R G E R INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BURGERINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME BU R G E R BU R G E R BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BURGER PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BURGER PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G BU R G E R PO L I T I E LE R A A R LE E R L I N G parantie in dienst van de burger ten behoeve van gemeenschappelijke doelen. Hiermee voedt de overheid de zelforganisatie van de samenleving. Dit betekent niet een grot e r e afzijdigheid van de overheid, wel een an d e r e rol. De overheid gaat zich veel actiever inzetten voor het ontstaan van een nieuw middenveld en voor goed functionerende informatiemarkten op basis waarvan burgers ook daadwerkelijk meer verantwoordelijkheid kunnen nemen. Bovendien moet de overheid zich in deze strategie veel actiever richten op het benutten van sociaal kapitaal door zogenoemde contexten van verantwoordelijkheid te creë r en. De overhe i d gaat dus niet overboord, maar haalt juist de burger binnenboord.

De belangrijkste ken m e r k en van de strategie zijn:

1 We moeten weten of bestaande arrangementen nog wel werken Er is erg veel beleid waarvan per saldo niet duidelijk is of het wel werkt. In de context van een industriële samenleving bleken bepaalde beleidsvormen zeer succesvol en die zijn vervolgens enthousiast in allerlei sectoren gekop i e e r d. De vraag is of die beleidsinzet in een ve r a n d e r ende context wel effectief blijft. Het is belangrijk om zichtbaar te maken of te laten maken hoe de maatschappelijke praktijk zich verhoudt tot de gestelde doelen, zodat van geval tot geval kan wo r den ingeschat of een beleidsstrategie moet worden aangepast aan ve r a n d e r ende omstandigheden. 2 Informatie zelf heeft macht Bedrijven gaan op eieren lopen daar waar informatie over hun pro- du c t i e p r a k t i j k en op een snelle en goedkope manier onder de aandacht van (potentiële) klanten kan worden gebracht. 3 Ge s p r ek over te bereiken doelstellingen voeden Eisen aan de kwaliteit van zowel publieke als private producten zijn vo o r t d u r end aan verandering onderhevig. Dit geldt voor onderwi j s evengoed als voor auto’s. In de transitie naar een informatiesamenleving gaat dit eens te meer op. Om zinvoller te kunnen debatteren of bepaalde zaken publiek dan wel privaat kunnen worden voortgebracht, welke randvoorwa a r den gesteld moeten worden of juist niet, is het nodig om een beter zicht te krijgen op – en meer openbaarhe i d te generer en van – allerlei kwaliteitsaspecten van producten en dienst e n . 4 Innovatie mogelijk maken Als we willen dat publieke diensten innoveren op het gebied van 114 / 115 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010 ‘maatschappelijk ondernemen’, dan zullen we ze fe e d b a c k mo e t e n geven op al hun handelen om ze aan te sporen op alle denkbare dimensies naar verbetering te streven. 5 Be t r okkenen mee laten doen Klanten, ouders, patiënten, leerlingen, bedrijven vormen een onuit- pu t t e l i j k e bron van kennis, ideeën, initiatieven, enz. Willen ze hun kwaliteiten gericht kunnen inbrengen dan moet wel zichtbaar zijn waar het om gaat. 6 Hu l p t r oepen mobiliseren Op veel terreinen groeit de complexiteit van de informatie de overheid boven het hoofd. Ter wijl iedereen van mening is en blijft dat de ov e r heid wel verantwoordelijk is, wordt handhaving lastiger. Het gaat dan bijvoorbeeld om handhaving van regels met betrekking tot ruimte l i j k e ordening, gevaarlijke stoffen, voedselveiligheid, enz. Zi c h t b a a r heid kan in deze gevallen derden de mogelijkheid geven de ov e r heid een handje te helpen.

Leg i t i m i t e i t De strategie van empowerment van de samenleving moet zeker niet wo r den opgevat als een ‘laissez faire’. Het succes van de strategie is af h a n k elijk van een overheid die zich actief inzet ten behoeve van collectieve belangenbehartiging. Zij doet dit door verantwoordelijkheden te de l e g e r en en rechten toe te kennen. Op allerlei terreinen zullen ‘WO B - achtige’ rechten op informatie wettelijk moeten worden veranker d. Een an d e r e belangrijke taak van de overheid wordt duidelijkheid scheppen over verantwoordelijkheid. Als de overheid de verantwoordelijkheid over bijvoorbeeld risicovol gedrag dichter legt bij burgers of bedrijven dan zullen nieuwe regels voor aansprakelijkheid afgesprok en moeten worden. In feite is de strategie van empowerment van de samenleving behoorlijk dwingend: niemand zal zich meer aan zijn of haar verantwoorde l i j k h e i d kunnen onttrek k en. De overheid zal consequenties moeten trek k en – af t r eden gezagdragers en ontslag ambtenaren – bij het falen in taken die ze nadrukkelijk tot haar verantwoordelijkheid rek ent. Burgers, bedrijven en niet-gouvernementele organisaties kunnen zich niet meer verschuilen achter een overheid als het fout gaat: meer zelfcontrole, mondigheid en ve r a n t w o o r delijkheid brengt ook meer eigen risico met zich mee. Er zijn aanwijzingen dat ‘empowerment’ misschien wel aansluit bij de maatschappelijke dynamiek van de samenleving van een informatiesamenleving maar desondanks niet appelleert aan de primaire voorkeu re n 116 / 117 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

77 Uiteindelijk zal de discussie over behaalde res u l t a t e n Zie www.infodrom e . n l / d e b a t en te stellen doelen meer bijdragen aan de kwaliteit van het onderwijs dan de uiteindelijke ranglijsten met pr estatiegegevens. K. Schaapman, deelnemer Infodrome e-debat over on d e r wijs in de informa t i e s a m e n l e v i n g

De inspectie dient zich niet met de inhoud van het De controle op de deugdelijkheid van het onderwi j s beleid van scholen te bemoeien maar moet erop toe- is bij de rijksinspectie in goede handen. Vooral omdat zien dat scholen zelf aan kwaliteitsbewaking doen. zij beschikt over een landelijk ref e re n t i e k a d e r . M. Kuitenbrou w e r , Kabinetonline-minister van W. Deetman, burgemeester van Den Haag On d e r wijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n van de bevolking. In een enquête die in opdracht van Infodrome is voorgelegd aan een rep r esentatief panel sprak tussen de helft en driekwart van de respondenten zich consequent uit tegen maatregelen die burge r s in staat stellen hun verantwoordelijkheid te nemen. Zij gaven de voorkeur aan beleidsmaatregelen gebaseerd op de principes van moderne st u r i n g 77 . Om voorbeelden te noemen: de burger verwacht van de overheid dat zij het onderwijs eenduidige eisen oplegt en de naleving daarva n afdwingt; dat zij de milieunormen op alle denkbare dimensies eenduidig gaat vastleggen en toeziet op de naleving hiervan; dat zij het toezicht op de voedselkwaliteit gaat verscherpen, enzovoort. Na jaren waarin op allerlei beleidsterreinen gezag moest worde n prijsgegeven, verlangt de kiezer blijkbaar een type daadkracht van de ov e r heid die vooral te vinden is bij ‘moderne sturing’. Implementatie van de strategie van empowerment zal dan ook niet goed kunnen slagen zonder dat de werking en de aantrek ke l i j k e aspecten ervan uitgebreid in de publieke aandacht worden gebracht.

Sterktes en zwaktes van de twee strategieën

Moeten we kiezen tussen moderne sturing en empowerment van de samenleving, dan moeten we met verschillende dimensies rek ening houden. In het industriële tijdperk was een keuze tussen overheid en markt ook een gelaagde afweging, een combinatie van politieke en analytische elementen. De keuze tussen overheid en markt hoefde bovendien niet altijd tot een keuze te leiden. In sommige gevallen lag de meest aantrek - kel i j k e route juist in de combinatie van de twee. Zo is het ook in de verhouding tussen moderne sturing en empowerment. Er zijn tenminste vier dimensies waarop we de twee strategieën naast elkaar kunnen zetten. Ten eerste kunnen we de kwaliteiten en tekor t k o- mingen bekijken die de twee concepten vertonen als ze in een zelfde situatie worden toegepast. Ten tweede kunnen situatieken m e r k en de keuze voor het inzetten van een van beide strategieën bepalen. Ten derde moeten de mogelijkheden worden verkend om de twee strategieën in combinatie toe te passen. En ten vierde is er een niet onbelangrijke ruimte over voor politieke voorkeu r en. Hierna werken we de verschillende argumenten voor elk van deze vier dimensies nader uit. 118 / 119 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010 Kw a l i t e i t Als we naar een willekeurige situatie kijken en willen beoordelen welke strategie in dit geval ‘het beste’ zou zijn, lopen we aan tegen een aantal kwaliteitsaspecten waarop de strategieën verschillend scoren . Kwaliteitsaspecten zijn bijvoorbeeld de beginselen van goed bestuur: democratische legitimatie, rec h t s z e ke r heid en rechtsgelijkheid, effectiviteit en efficiëntie. Daarnaast kan de meetlat enkele politiek heikele punten bevatten waarop we de score van de twee strategieën zouden willen weten: solidariteit, privacy, gelijke kansen voor iedereen en veiligheid. Voor deze aspecten wordt aangegeven wat de sterktes en zwaktes zijn van beide strategieën. Simpele plussen en minnen zijn moeilijk te geven en dat geldt eens te meer als we verschillende aspecten bij elkaar zouden willen optellen om tot een eensluidend eindoordeel te kom e n .

Beide strategieën zijn democratisch gelegitimeerd, maar op een heel verschillende wijze. Moderne sturing vindt haar legitimatie in de heldere verant- wo o r dingslijnen van uitvoerende macht naar volksvertegenwoordiging. Deze legitimatie staat of valt echter bij de spoedige ontwikkeling van het legitiem gehalte van internationale organisaties waar de besluitvorming meer en meer komt te liggen. Bij empowerment orga n i s e r en en sturen burgers zichzelf. Daarin ligt de democratische legitimatie. Dat is wel een heel ander soort legitimiteit dan die is ontwikkeld in de rep r esentatieve democratie. Re c h t s z e ke r heid en rechtsgelijkheid zijn goed geborgd in moderne sturing. De wet is de basis van handelen. Optimale inzet van IC T ma a k t het mogelijk de wet zonder aanzien des persoons toe te passen. Een al te digitale toepassing van wetten kan rechtsongelijkheid veroo r z a k en die moeilijk te verhelpen is. Bij empowerment worden deze twee principes lokaler en meer in hun context beoordeeld en toegepast. De overhe i d stelt met raamwetten alleen het kader vast en organiseert bewust concurrentie tussen verschillende diensten. Bij een goede uitwerking zal eenie- der wel een publieke dienstverlener treffen die de hoogste kwaliteit na s t r eeft, maar zal niet iedereen dezelfde kwaliteit krijgen. Het is dus mogelijk dat landelijk verschillen zullen ontstaan. Moderne sturing is op het oog een efficiënte strategie, omdat automatisering, informatisering en schaalvergr oting optimaal worde n gebruikt. Digitale passen, databanken en chips versnellen en verge m a k - kel i j k en de dienstverlening van de overheid. Tegelijk geldt echter dat de co ö rd i n a t i e k osten hoog kunnen zijn. Een ander risico van de doelmatigheid van moderne sturing is het uithollen van de solidariteit. Mensen die 120 / 121 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R 78 SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R Leun, J. van der (2001) SO F I - N U M M E R Looking for loopholes. Processes of incorporation of ille- SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R gal immigrants in The Netherlands SO F I - N U M M E R Ro t t e r dam: EUR SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R Democratie komt mede door ICT minder in het teken SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R van rep r esentatie en meer in het teken van verant- SO F I - N U M M E R wo o r ding te staan. SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R W. Derksen, hoogleraar Bestuurskunde SO F I - N U M M E R Erasmusuniversiteit Rotterda m SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R MA A TSCHAPPELIJKE PROCESSEN SO F I - N U M M E R geen sofi-nummer hebben, gaan buiten het systeem vallen en kunnen wo r den uitgesloten van maatschappelijke processen. Empowerment oogt minder efficiënt omdat veel zaken dubbel zullen gebeuren of dat burge r s ve r a n t w o o r delijkheden gaan dragen die voorheen bij de overheid lagen. Hier komt bij dat de strategie staat of valt met het uitbannen van monopolies door de overheid, want in een monopoliesituatie kunnen individuele burgers of bedrijven niet kiezen voor bepaalde diensten of prod u c t e n die minder geld kosten. De hamvraag is: wat is duurder: coördinatie of dubbel werk? De collectieve organisatie van solidariteit is goed gewaarborgd bij moderne sturing. Individuen krijgen geen keuze tussen het al dan niet deelnemen aan collectieve afspraken. Iedereen moet betalen voor sociale ze ke r heid en kan gebruikmaken van sociale voorzieningen. Alleen zij die hun pasje kwijt zijn of anderszins buiten het systeem vallen, hebben het mo e i l i j k . 78 Bij empowerment is de overheidsopdracht ten aanzien van collectieve solidariteit heel anders: in het uiterste geval is zij hier niet de pr oducent van, maar de toezichthouder tot solidariteit. Dat kan goed ui t p a k k en, maar bergt ook risico’s in zich die moderne sturing niet ken t . Bij moderne sturing zullen burgers een deel van hun privacy verliezen, omdat de overheid meer gegevens nodig heeft om maatwerk te kunnen le v e r en. Voor een efficiënte sturing is bovendien een koppeling van bestanden noodzakelijk. Bij empowerment is de privacy van burgers beter ge w a a r b o r gd. Kleinschaligheid staat in dit concept voorop en de noodzaak tot koppeling van gegevens is gering. Burgers moeten bij empowerment meer zelf waken over de beschikbaarheid van hun persoonlijke gegevens onder meer bij elektronisch dataverkeer. Ge l i j k e kansen voor iedereen is in beide strategieën een relatief begrip. Zowel moderne sturing, als empowerment kunnen tot een tweedeling in de samenleving leiden. De aard van de tweedeling verschilt echter wel. Ook de instrumenten om tot een versmalling van de kloof te komen, zijn in iedere strategie anders. De tweedeling die kan ontstaan bij moderne sturing kan worden gekarakteriseerd als uitsluiting. Mensen die niet voldoende toetsenvaardigheid hebben om met pinpassen te werken en mensen die niet gereg i s t re e r d staan bij officiële instanties lopen het risico uitgesloten te worden van een aantal maatschappelijke processen. Bij empowerment is sprake van een ander soort tweedeling, onder meer tussen lager opgeleiden en hoger opgeleiden. Dit concept veronderstelt individuele autonomie, zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. Niet ie d e r een beschikt over voldoende mogelijkheden hiermee om te gaan. 122 / 123 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

79 Zie bijvoorbeeld: Wolf Jr., C. (1993) Markets or governments: choosing between imperfe c t al t e r n a t i v e s Santa Monica: Ran d Om bij moderne sturing de veiligheid van burgers te kunnen garanderen, heeft de overheid een totaal overzicht nodig van onveilige factoren en processen. Eén systeemfout, of fout in een van de schakels van het systeem kan catastrofale gevolgen hebben voor het gehele systeem. Bij empowerment wordt veiligheid op kleinere schaal, en redundant georga - ni s e e r d. Door de ontkoppeling van systemen tasten fouten niet het gehele systeem aan. Bij empowerment kan de overheid niet meer de veiligheid voor iedereen en in alle gevallen garanderen. Op kleine schaal zullen onveilige situaties voorkomen. Burgers en bedrijven krijgen meer eigen verantwoordelijkheid. Het is de vraag of iedereen in staat of berei d is deze te nemen.

De som van de verschillende pro’s en contra’s op de acht genoemde dimensies vergt in belangrijke mate een politiek oordeel: privacy versus solidariteit, efficiency versus gelijkheid, enz. Het is aan politici om derge - li j k e keuzes te vertalen in voor kiezers behapbare voorkeu re n .

Si t u a t i e De mate waarin de inzet van één van de twee strategieën succesvol kan zijn, is afhankelijk van de aard van het betreffende beleidsvraagstuk. We zouden de vergelijking kunnen trek k en met de mate waarin prod u c t e n en diensten succesvol door markt of overheid kunnen worden voortgebracht. Straatverlichting heeft eigenschappen die het geschikter maken voor levering door de overheid en fietsenproductie heeft eigenschappen die het geschikter maken voor voortbrenging via de markt. De prod u c - ti e k a r a k t e r i s t i e k en die een geschiktheid voor de ene of de andere manier van voortbrenging bepalen, zijn in economisch onderzoek uitgebrei d ge a n a l y s e e r d en beschreven en staan bekend als vormen van marktfalen respectievelijk overhe i d s f a l e n . 79 We zouden graag willen putten uit een vergelijkbaar analysekader teneinde eigenschappen van beleidsvragen aan te wijzen die ze geschikter ma k en voor moderne sturing of voor empowerment. Een dergelijk analysekader is echter nog niet ontwikkeld. We kunnen dan ook niet meer doen dan een aantal aspecten aanwijzen waarvan nu al zichtbaar is in we l k e richting ze wijzen. Experimenten en nadere analyse zullen op termijn wellicht wel tot de ontwikkeling van een adequate verzameling van si t u a t i e ke n m e r k en leiden. We kijken eerst naar het niveau waarop de beleidsinzet speelt en vervolgens naar de aard van het vraagstuk. 124 / 125 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

We zien dus dat de digitale kloof ten opzichte van ou d e r en in snel tempo wordt verkleind. Opvallend is dat de overheid hier maar een kleine rol in speelt. M. Vliegenthart, staatssecretaris Vol k s g e z o n d h e i d , Welzijn en Sport

We hebben de oudere alleen maar meer het gevoel In de eerste plaats dient men zich ervan bewust te van onveiligheid en stumperigheid gegeven. Wat wij zijn dat er geen prototype van ‘de oudere’ bestaat. de jongeren leren, nemen wij de ouderen af. F. Goldsman, deelnemer Infodrome e-debat over C. Liezenga, deelnemer Infodrome e-debat over ou d e r en, ICT en overheid ou d e r en, ICT en overhe i d

80 Zie bijvoorbeeld: Mankiw, N.G. (1998) Principles of Economics New York: Harcourt College Pub l i s h e r s De beide strategieën kunnen worden ingezet zowel op het niveau van de interne organisatie van (semi)overhe i d s o r ganen zelf als op het niveau van beleid dat burgers en hun organisaties raakt. Een mooi voorbeeld is de Belastingdienst. Zij heeft voor haar interne organisatie sinds het begin van de jaren tachtig structureel gekozen voor een empowermentaanpak, te r wijl zij naar burgers en bedrijven toe moderne sturing toepast. Intern heeft de Belastingdienst zich weten te ontwikkelen tot een zichzelf verbe- te r ende overheidsdienst. Ze hanteert zichtbare kwaliteitsmaatstaven en heeft parallel operer ende onderling verge l i j k b a r e regionale diensten inge- vo e r d. Bovendien zijn budgetverantwoordelijkheden lager in de orga n i - satie gelegd. Naar burgers en bedrijven toe dwingt de aard van het fenomeen belastingheffing tot een moderne sturingaanpak. Het lijkt immers onwaarschijnlijk dat een moreel appèl zal volstaan om mensen hun belasting te laten betalen. Het omgekee r de is even goed denkbaar: diensten die intern zijn georga n i s e e r d als variaties op het moderne stu- ringsthema, terwijl ze extern juist een empowermentstrategie voeren . Het niveau nuanceert dus de keuze tussen de twee strategieën. Binnen één en hetzelfde beleidsterrein kan elk niveau zijn eigen passende strategie inzetten.

In de empowermentstrategie speelt de inzet van kritische burgers een be l a n g r i j k e rol, maar die moeten er dan wel zijn. Zo zullen nooit alle bu r gers op elk moment kritisch zijn op wat ze consumeren. En ook zal het nooit zo zijn dat honderd procent van de consumenten in staat is complexe productinformatie tot zich te nemen en op waarde te schatten. Integendeel, vermoedelijk is steeds slechts een klein deel, zeg minder dan tien procent, geïnteres s e e r d of ter zake kundig als het gaat om een bepaald product of een specifiek kwaliteitskenmerk. Empowerment kan alleen dan het gewenste effect sorteren als met dit gegeven reke n i n g wo r dt gehouden. Een handjevol kritische consumenten kan overigens wel degelijk een gr ote invloed uitoefenen. Deze macht van het kleine aantal is een economische wetmatigheid. In een concurrer ende markt maken bedrijven hun maximale winst als de kosten van het laatste product dat ze verkop e n gelijk zijn aan de opbren g s t e n 80 . Als dus de ‘laatste’ consument besluit een bepaald product niet meer te kopen omwille van bepaalde hem onwelgevallige prod u c t ke n m e r k en dan merkt de producent dat direct in zijn winst. Meer in het algemeen kan worden gesteld dat niet het gedrag 126 / 127 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E 81 EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E In f o d r ome (2001) EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E BI R VO, advies van het 24-uur ministerie voedselveiligheid. EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E Am s t e r dam: Infodrom e EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EF F I C I E N C Y GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EFFICIENCY GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EF F I C I E N C Y GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E EF F I C I E N C Y GE L I J K H E I D PR O D U C T I N F O R M AT I E van de gemiddelde consument bepalend is voor de producent, maar het gedrag van de marginale, de laatste consument. Als twee procent van de klanten wegloopt omdat zij vinden dat een bedrijf niet in een bepaald land mag prod u c e r en, dan kan dat voor een bedrijf precies het verschil be t e k enen tussen winst en verlies. Consumenten kunnen dus direct invloed uitoefenen op wijzen van pro d u c e r en als zij hun kritische massa inzetten. Zij hebben zelfs al invloed als niet meer dan een kans daarop bestaat. Veel bedrijven willen het risico van een rel of consumentenboycot liever niet risker en en tref - fen voorzorgs m a a t r egelen. Eén rel bij één bedrijf op één kwaliteitsdimen- sie eens in de vijf jaar is voldoende om een hele bedrijfstak scherp te houden. De strategie van empowerment kan bijvoorbeeld in het geval van voedselveiligheid effectief zijn door een Burge r wet Informatierec h t Voedsel (BI R VO)81 . Met die wet kunnen in principe alle zestien miljoen consumenten in Nederland informatie over voedsel afdwingen en daarmee de producenten en de ketens daarachter tot goede kwaliteit dwingen. In de praktijk zal slechts een kleine groep geïnteres s e e r den de producenten scherp in de gaten houden. Bij voedsel kan de macht der ‘mar- ginalen’ effectief zijn, omdat vooral de externe effecten van voedsel in het geding zijn. Voedsel is in principe niet direct schadelijk voor de gezondheid, en als er gevaar is, dan is dat niet te wijten aan inheren t e eigenschappen van het product, maar aan externe factoren. Bij medicijnen bijvoorbeeld ligt dit anders. Deze kunnen bij verkee r d gebruik dode- lijk zijn – het gaat hier om de endogene kwaliteiten van het prod u c t . Hoe goed de burger dan ook wordt empowered, er zal altijd een aantal patiënten zijn dat gevaarlijke medicijnen bestelt en inneemt. Empowerment heeft in dit geval 100 procent kritische consumenten nodig en dat is onmogelijk. Empowerment van de samenleving lijkt da a r om voor voedselveiligheid een beter antwoord dan moderne sturing, die immers de verantwoordelijkheid voor de complexe voedselketen bij één partij legt. Bij medicijnenverkoop ligt het precies andersom. Wil het reputatiemechanisme effectief zijn, dan moet ook een rep u t a - tie in het geding zijn. Waarschijnlijk is het reputatie-effect bij een markt- kraam veel minder sterk dan bij een mu l t i n a t i o n a l . Experimenteren en toezicht houden op de resultaten zal moeten uitwijzen op welke wijze reputaties een rol spelen. Be s c h i k b a a r heid van informatie is een volgend kenmerk van de situatie. Beide strategieën gaan uit van totale transparantie van informatie. In 128 / 129 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010 het ene geval van private partijen voor de overheid, in het andere geval van private partijen voor private partijen. In de overwegingen voor de keuze van een strategie moet rek ening worden gehouden met de be s c h i k b a a r heid en betrou w b a a r heid van informatie. Cruciale informatie kan namelijk ook worden achtergehouden. Met de nieuwe technologieën is dat wellicht zelfs gemakkel i j k er dan voorheen. Waar de strategieën van Mi c r osoft uit het interne e-mailverkeer volledig konden worden getra- ce e r d, geldt Intel als het meest gesloten bedrijf ter wereld. Een ander voorbeeld betreft het ministerie van Ver k eer en Waterstaat dat een databank van bijna-ongelukken op en rond Schiphol nog nooit naar buiten heeft gebracht. Transparantie en bruikbare informatie ontstaan dus zeker niet vanzelf, als een soort inherente eigenschap van een informatiesamenleving. Transparantie ontstaat alleen als we dat willen en soms moet de wetgever daarbij helpen. Als informatie eenmaal beschikbaar is, komt de betrou w b a a r heid om de hoek kijken. Er is steeds meer informatie maar de status van die informatie is vaak onduidelijk. Was startpagina.nl een idealistisch strev e n internet te ontsluiten? Of een melkkoe met een bi a s voor de meest lucratieve doorve r wijzingen? Idealen, reputatie, commercieel belang, bewuste misleiding en flagrante onzin strijden in de informatiesamenleving om de voorrang. Hoe moet de burger, de consument of de gebruiker het waarheidsgehalte van webinformatie achterhalen? Deze vraag leidt in de twee strategieën tot een verschillende aanpak. Be t ro u w b a a r heid kan worden bevorde r d door checks and balances te sti- mu l e r en (empowerment) maar kan ook worden afgedwongen door regels, codes en kwaliteitscontroles (moderne sturing). Hiermee is bepaald geen uitputtend overzicht gegeven van de moge- li j k e ken m e r k en van situaties waarin de ene of de andere strategie suc- cesvoller kan worden ingezet. De praktijk zal een verde r e verfijning moeten opleveren .

Combinatie van de strategieën In sommige gevallen is het combineren van de twee strategieën een manier om innovaties in bestaande sturingspraktijken te bewerkstelligen. De ken m e r k en van de strategie van empowerment van de samenleving zijn namelijk dat ze het gesprek over doelstellingen en middelen in gang zetten en nieuwe ideeën de ruimte krijgen. In een aantal gevallen kan bij wijze van experiment de empowerment strategie naast moderne of ‘oude’ sturing worden ingezet. 130 / 131 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

82 Zie: www.kwaliteitskaart.nl

83 In f o d r ome (2001) Zi c h t b a r e kwaliteit van het onderwijs: omkering van veran t w o o r delijkheid in de informatiesamenleving Am s t e r dam: Infodrom e Het onderwijs is bijvoorbeeld lange tijd hiërarchisch bestuurd met een centrale vaststelling van onder meer curricula, leerdoelen en criteria voor de kwaliteit van het onderwijs. Kwaliteit wordt vastgesteld door de overheid en de Onderwijsinspectie controleert dat. Ver volgens publiceert zij de resultaten, onder andere op het net. De kwaliteitskaarten van scholen bijvoorbeeld, die het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen op internet plaatst, geven informatie over onvertraagd geslaagden, zittenblijvers, uitvallers en de gemiddelde eindexamencij- fe r s . 82 Het is echter de vraag of deze criteria werkelijk de kwaliteit weerge - ven. Eindexamenresultaten kunnen eenvoudig worden verbeterd door leerlingen te selecteren aan de poort en hoeven dus niet de kwaliteit van het onderwijs te weerspiegelen. Een ouder wil waarschijnlijk ook andere gegevens op een rijtje hebben, bijvoorbeeld de achtergr ond van de docenten, het ziekteverzuim, de klassengrootte, de prop e r heid van het school- gebouw, de vakken die op het rooster staan, de manier van lesgeven, de cu l t u r ele uitstapjes, enzovoorts. Een schoolhoofd dat zich afvraagt of zijn school wel goed bezig is met de inzet van remedial teachers heeft ook een informatiebehoefte waarin de kwaliteitskaarten niet voorzien. De bergen aan informatie op internet zijn dus niet altijd de informatie die ouders, leraren en leerlingen zoeken, als ze bewust willen kiezen, of de kwaliteit van het onderwijs willen verbeteren. Zonder de eisen voor kwaliteit of eindexamens los te laten, of zelfs de activiteiten van de Inspectie te veranderen, kan empowerment, door bijvoorbeeld een Wet op de Openbaarheid van Schoolkwaliteit de nodige innovaties, variaties en andere criteria voor kwaliteit helpen ontwikkel e n . 83 Als in principe ie d e r e belanghebbende van het onderwijs kan meedenken met het onderwijs kan de veelzijdigheid van de samenleving op een alternatieve wijze haar weg vinden in het onderwi j s . In het milieubeleid is een verge l i j k b a r e combinatie denkbaar. De consument kan meer betrok k en worden bij milieubeleid door meer informatie af te dwingen over de milieuaspecten van producten en processen. De regelgeving voor bijvoorbeeld brandveiligheid, uitstoot van gassen of af v a l v e r weking kan daarnaast blijven bestaan. Als we allemaal meer in h o u d e l i j k e informatie krijgen over de gevolgen voor het milieu bij het kiezen van hardhouten kozijnen, tuinmeubilair, vloeren, auto’s, airco n d i - tioningsinstallaties, vaatwasmachines en tegelijkertijd de overheid aan haar regelgeving en subsidie-instrumenten blijft vasthouden, dan worde n als het ware ‘hulptroepen’ ingeschakeld. 132 / 133 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

Als de consument kan kiezen, zal hij politiek bedrij- 84 ven met zijn winkelwagentje Zie bijvoorbeeld: www.after-sales.nl, waar internetge- R. Künast, minister van Landbouw in Duitsland br u i k ers hun meningen over webshops kunnen spuien. Op basis van deze gegevens publiceert de site maande- lijks een lijst van de vijf slechtste webshops.

INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEZi e k e n h u INFODROMEi z e n INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME OINFODROMEp e n b a r e wachtlijstinformatie INFODROME INFODROME per ziekenhuis INFODROME beïn- INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEvloedt ziekenhuizen INFODROME in hun INFODROME gedrag. DeINFODROME informatie INFODROME is INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEechter afkomstig INFODROME van de INFODROMEziekenhuizen INFODROME zelf en kan INFODROME door INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME henINFODROME dus ook INFODROME strategisch INFODROMEworden gekleurd. INFODROME Wil deze INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME informatieINFODROME werkelijk INFODROME van INFODROME invloed kunnen INFODROME zijn op INFODROMEde INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwa c h t l i j s t p r oblematiek INFODROME dan INFODROME zal ze onafhankelijk INFODROME moetenINFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEwo r den verzameld. INFODROME Dit kanINFODROME bijvoorbeeld INFODROME de over INFODROMEhe i d INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEdoen m.b.v. INFODROMEpatiëntenonderzoek. INFODROME In INFODROMEde VS zijn al INFODROME veel INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME vINFODROMEe rd e r gaande INFODROME feedbacksystemen INFODROME voor INFODROME ziekenhuizen INFODROME en INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROMEartsen in omloop. INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME INFODROME

85 86 Wouters, P. (2000) Tapscot (1998) Van ivoren toren naar agora Gr owing up digital. The rise of the net generation Am s t e r dam: Infodrom e New York: McGraw Hill Empowerment naast andere typen van sturing gebruiken, lijkt te vragen om een overvloed aan informatie. IC T kan echter ook een oplossing voor die overvloed bieden. Met de eruptie van nieuwe informatiebronnen ontstaan ook allerhande zelfreg u l e r ende mechanismen. Op internet bijvoorbeeld komen steeds meer digitale schandpalen tot stand om dubieuze sites en misleidende informatie aan de kaak te stellen.84 Daarbij komt wel de vraag op wat de betrou w b a a r heid is van de informatie op een schand- site en ontstaat de behoefte aan aanvullende checks and balances. Een ander voorbeeld betreft de discussie in wetenschappelijke kring over de veranderingen in kwaliteitsduiding die gepaard gaat met internet. Het web schept nieuwe mogelijkheden van open peer rev i e w , die zonder internet te tijdrovend en oneconomisch zouden zijn.85 Ie d e re e n kan een commentaar ‘hangen’ aan wetenschappelijke artikelen op internet. Open peer rev i e w heeft daarmee meer het karakter van een weten- sc h a p p e l i j k e discussie, in plaats van een min of meer definitief gezagheb- bend oordeel van de ref e r enten van een wetenschappelijk tijdschrift. Naast opkomende zelfreg u l e r ende mechanismen in de informatiesamenleving, is mogelijk ook sprake van een omslag in het denken bij de bu r ger als het gaat om de kwaliteit van informatie. De aanstormende netgeneratie bestaat niet uit passieve consumenten van informatie die alles wat op hun scherm verschijnt voor waar houdt. Jongeren ontwikkelen al vroeg een tweede natuur waarin zij eerst op zoek gaan naar ci r - cumstantial evidence over de aard van het aanbod en pas dan naar de inhoud kijken . 86 Op deze wijze komen zij zelf tot een oordeel over het wa a r heidsgehalte van informatie die zij op internet vinden. Sommige surfende consumenten kan het niet zoveel schelen of informatie op een site belangeloos wordt aangeboden of dat deze het resultaat is van gerichte sponsoring. Zij achten zichzelf zeer wel in staat om te gaan met de verborgen verleiders van knappe commercie. De vraag of niet informatie van een geheel andere aard openbaar zou moeten worde n gemaakt, blijft daarmee onbeantwoord. De consument of gebruiker blijkt daar tot nu toe nog weinig invloed op te hebben. In veel gevallen kunnen beide type sturing dus naast elkaar worde n ingezet. Moderne sturing als verbetering van ‘traditionele sturing’ en empowerment om het gesprek over doelen te voeden, hulptroepen in te zetten en innovaties mogelijk te maken. Ook in het omgaan met de enorme hoeveelheden informatie die op gang komen als empowerment naast bestaande strategieën wordt ingezet, kunnen de zelfreg u l e re n d e mechanismen van IC T wo r den gebruikt. 134 / 135 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E WAA R H E I D S G E H A LT E OP T I M I S M E OP T I M I S M E Individualisering van het onderwijs kan alleen slagen OP T I M I S M E OP T I M I S M E door afschaffing van gemeenschappelijke toetsing. OP T I M I S M E T. Chanowski, Medialab OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E 87 OP T I M I S M E OP T I M I S M E Beck, U. (1992) OP T I M I S M E Risk Society. Tow a r ds a new modernity OP T I M I S M E OP T I M I S M E Londen: Sage OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E 88 OP T I M I S M E OP T I M I S M E Per r ow, C. (1986) OP T I M I S M E Normal Accidents. Living with high risk technologies OP T I M I S M E OP T I M I S M E New York: Basic Books OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E OP T I M I S M E Tot nu toe wordt vergeten onderwijs- en leerme t h o - De mogelijkheden van ICT zijn soms overtro k k e n , den te ontwikkelen die aangepast zijn aan de rea l i t e i t maar in de gezondheidszorg onbegrensd, als het van de informatiemaatschappij. gaat om twee zaken: meer macht over en invloed op J. Tic h e l a a r , voorzitter Algemene Onderwi j s b o n d de zorg van burgers èn scherper toezicht van de ov e r heid. Ge z o n d h e i d s z o r gland lijkt echter ICT-technisch meer op het land van crommunicatie en soms helaas ook ve r dommunicatie. Gegevens worden gewoonweg niet ingevoerd, en dan houdt iedere vorm van over- dracht op. R. Oudkerk, Tweede Kamerlid PvdA Co m b i n e r en van beide strategieën vergt echter wel een stuurmanskunst die vermoedelijk pas in de loop van vele experimenten zal kunnen wo r den ontwikkeld. Immers, het is buitengewoon lastig mensen en orga - nisaties te instrueren over welke proc e d u r es ze moeten hanteren en ze te g e l i j k ertijd zelf meer verantwoordelijk te maken voor hun handelen. Het is makkelijk om de ene intentie te frustrer en met de andere en moeilijk om ze elkaar te laten versterken .

De noodzaak van een politieke keuze De keuze voor een strategie hangt sterk af van de perceptie van beheers- ba a r heid van risico’s, van technologische en maatschappelijke kennis, en daarmee met de status van die kennis. Nederlandse regelgeving is gede- ta i l l e e r d als het gaat om risico’s. We hebben het Externe Veiligheidsbeleid, waarin op de komma nauwkeurig is vastgelegd wat acceptabele risico’s zijn. Ook bestaat uitvoerige regelgeving voor brandveiligheid en wordt gewerkt aan bescherming tegen terroristische aanval- len. De Duitse socioloog Beck stelde enkele jaren geleden dat we in een risicomaatschappij leven, waarin niet langer geld en status de sociale structuur bepalen, maar de mate waarin mensen zijn blootgesteld aan ri s i c o ’ s . 87 De hoogtechnologische samenleving leidt volgens Beck tot meer risico’s. We zullen de beheersbaarheid van risico’s drastisch moeten aan- pa k k en of andere manieren van omgaan met risico’s moeten zien te vinden. Met regelgeving en onderzoek komen we een heel eind in het bepalen en beheersen van risico’s, maar we zullen ook de organisatie van risi- covolle activiteiten in herov e r weging moeten nemen. Per r ow pleit in dit verband voor een losse koppeling tussen technologische systemen zodat je geen domino-effecten uitlokt als er iets mis gaat.88 Datzelfde principe kan de overheid toepassen, als praktische uitwerking van de wetenschap dat kennis nooit perfect is. IC T maakt het mogelijk om op kleine schaal beleid te orga n i s e r en, zonder al te veel extra overhe a d k osten. Beleid in kleine stappen uitvoeren en op verschillende plaatsen, vermindert de kans op grote systeemfouten. De keuze voor een strategie moet worden bezien in het licht van het soort risico dat wordt aangegaan. In het geval van verboden medicijnge- bruik kan empowerment tot slachtoffers leiden, terwijl vasthouden aan nationale wetgeving eveneens slachtoffers kan maken. Ook als het gaat om maatschappelijke fenomenen kunnen we sprek en over risico’s. Ma a t s c h a p p e l i j k e risico’s zoals uitval in het onderwijs of het drama van 136 / 137 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

Geen zinnig mens zal ontkennen dat in een tijdperk De overheid moet het gebruik van sterke encryp t i e van horizontale verhouding tussen overheid en bur- door burgers stimuleren opdat een effe c t i e v e ge r , waarin instellingen steeds meer autonomie krij- be s c h e r ming bereikt kan worde n . gen en de directe sturingsrelatie tussen scholen en M. Asscher, directeur Kunsten, Ministerie van ov e r heden steeds meer verdwijnt, alternatieve stu- On d e r wijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n ri n g s a r rangemenenten van onderop onmisbaar zijn. F. Jorna, deelnemer Infodrome e-debat onderwijs in de informa t i e s a m e n l e v i n g

89 Schwarz, M & Thompson, M. (1990) Divided we stand: re-defining politics, technology and social choice Philadelphia: Penn Pres s

Wildavsky, A. & M. Douglas (1983) Risk and Culture: an essay on the selection of technologi- cal and environmental dangers Be r k eley: UC Pres s het hoge aantal mensen met een WAO-u i t k ering kunnen evenzeer worde n to e g e s c h r even aan het falen van traditionele vormen van sturing. De goedbedoelde hoge eisen die in het Nederlandse onderwijs worden gesteld leiden bijvoorbeeld tot een relatief hoge uitval in het onderwijs; niet iedereen is in staat om over de lat van het algemeen vormende curriculum te springen. De WAO is eind jaren zestig ingevoerd vol optimisme over de beheersbaarheid van de aantallen, maar meer en meer wo r dt duidelijk hoe complex en vaak tegengesteld de motieven zijn van de verschillende actoren die betrok k en zijn bij de uitvoering van de wet. Wet e n s c h a p p e l i j k e kennis is nooit perfect of sluitend, maar in de praktijk is het uitgangspunt van veel beleid juist wel positivisme in ken - nis. Beleidsmakers en politici prob e r en op rationele gronden uit alterna- tieven de beste keuze te maken en de verbazing blijft groot als beleid niet werkt of als ongewenste neveneffecten optreden. Die verbazing kan ver- mi n d e r en als we ons rea l i s e r en dat het hier niet gaat om rationele keu z e s in natuurwe t e n s c h a p p e l i j k e zin, maar om keuzes gebaseerd op ideeën over de wereld en ideeën over de mens. Mensen die geloven dat de natuur wel tegen een stootje kan, dat de opwarming van de aarde bijvoorbeeld onmogelijk kan zijn veroo r z a a k t door de mens, stellen andersoortig milieubeleid voor dan mensen die geloven in een causaal verband tussen de activiteiten van de mens en de te m p e r a t u u r wisselingen op aarde . 89 We sprek en hier met nadruk over ‘geloven’ omdat eenduidige wetenschappelijke bewijzen vaak niet voor- handen zijn. Datzelfde geldt voor aannames over de mens. Een geloof in de ingeboren goedheid van de mens leidt tot ander beleid dan een geloof in ingeboren slechtheid. Empowerment veronderstelt bijvoorbeeld dat mensen in staat zijn weloverwogen keuzes te maken, terwijl in moderne sturing de rationaliteit van mensen niet a priori wordt veron d e r s t e l d . Per cepties over risico’s zijn ook terug te voeren op oordelen over de status van kennis. Zijn we in staat de omgeving te beheersen, vanuit de ver- onderstelling dat kennis eindig is, dan kan voor riskantere technologieën wo r den gekozen. Geloven we niet zo hard in de alomvattendheid van onze kennis, dan zullen we voorzichtiger te werk gaan. Daarmee kom e n we op de laatste overweging: politieke keuzes zijn per definitie keuzes in on z e ke rh e i d . Willen we het sociale karakter van de Nederlandse democratie behouden, dan zullen niet alleen keuzes moeten worden gemaakt over een passende strategie, maar ook over de vorm van de sociale democratie. De aanslagen in de Ver enigde Staten op 11 september 2001 illustre- 138 / 139 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

90 Van Cleveld, een militair analist, betoogt al enkele jaren dat nationale legers nooit de nieuwe onveiligheid kunnen bestrijden. Het gevaar komt van binnenuit, onver- wacht en is niet meer territoriaal georga n i s e e r d, zoals tijdens de Koude Oorlog. Meer veiligheid is alleen mogelijk als iedere burger, elk bedrijf en elke orga n i s a t i e ook zelf veiligheidsmaatregelen neemt. (NRC Handelsblad, 15 september 2001) ren hoe moeilijk de keuzes voor een overheid kunnen zijn als het gaat om het karakter van een samenleving. De terreu r daden zijn gezien het open karakter van de Amerikaanse samenleving nauwelijks te voorkomen geweest.90 Een grens is niet geheel af te sluiten en zelfmoordc o m - mando’s konden in red e l i j k e anonimiteit vlieglessen nemen. De Amerikaanse overheid zou de politieke keuze kunnen maken het karakter van de samenleving grondig te wijzigen: van een open naar een gesloten samenleving. Ook kan besloten worden alle technische mogelijkheden in te zetten om ongewenste individuen te weren. Dat beteken t dan tevens een aanslag op de privacy van alle Amerikanen. De VS ka n ook kiezen voor het behoud van het open karakter van de samenleving, maar dan zal moeten worden geaccepteerd dat dat risico’s met zich mee br engt voor de individuele burger. Bovendien zullen de nationale defensie, de inlichtingendiensten en het veiligheidsbeleid zich moeten her- st r u c t u re r en analoog aan het netwerkkarakter van de terror i s t e n . Een vergelijkbaar dilemma als in de VS speelt in Nederland als het gaat om veiligheid en privacy. Er kan meer veiligheid worden gewaar- bo r gd, maar dan zullen we wel voor lief moeten nemen dat communicatie kan worden afgetapt, dat op openbare plaatsen camera’s hangen en dat bijna al onze gegevens worden gekoppeld. Het betekent ook dat mensen die geen sofi-nummer hebben, die geen geldig paspoort hebben en die niet opgenomen worden in de lichaamseigen identificatietechnie- ken ‘ondergr onds’ moeten gaan leven. Ongewenste immigranten kunnen we makkelijk buiten houden met de nieuwste technieken, maar dat heeft wel consequenties voor de openheid van de Nederlandse samenleving. Het zijn politieke keuzes. Het zijn bovendien keuzes die Nederland niet alleen kan maken. De eenwording van Europa betekent dat we voor veel van dit soort vragen afhankelijk zijn van wat de andere lidstaten willen. Als Nederland een open samenleving wil zijn, dan moeten we in EU verband streven naar openheid. Hetzelfde gaat op voor thema’s die samenhangen met deterritorialisering. Ook als het gaat om minder levensbedreigende beleidsterreinen is de keuze voor een strategie uiteindelijk een politieke keuze, een keuze in on z e ke r heid. Als de overheid zich terugtrekt bij het beoordelen van de kwaliteit van scholen, en een variëteit van kwaliteit gaat bevorde r en door een Wet op de Openbaarheid van Schoolkwaliteit, dan resten minder instrumenten om gelijkheid te bevorde r en. In feite betekent het dat de ov e r heid bijna geen rol meer speelt als het gaat om de inhoud van het on d e r wijs. We weten niet of een derge l i j k e strategie de ongelijkheid zal 140 / 141 4 STRATEGISCHE OPTIES VOOR DE OVERHEID 2002 – 2010

ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D

De opkomst van ICT schept een onbegren s d e De overheid moet ICT benutten om ideeën in de publieke ruimte met overeenkomstige mogelijkheden samenleving over de aanpak van maatschappelijke voor de burger om het lot in eigen hand te nemen. vraagstukken te mobiliseren in plaats van het binnen Ook in die ruimte zal de overheid haar rol als hoed- de eigen muren komen tot oplossingen. De overhe i d ster van het algemeen belang waar moeten maken, wo r dt daardoor meer een partij die ideeën selecteert ter wille van de samenhang, de veiligheid en de soci- en met elkaar verbindt en minder de partij die alle ale cohesie. oplossingen zelf in huis heeft. W. Breedveld, journalist/commentator dagblad Trou w G. Vos, hoofd Strategische Beleidsvorming, ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Vis s e r i j

ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ON Z E K E R H E I D ve r goten, verkleinen, of in stand houden. Als we kiezen voor meer eigen verantwoordelijkheid in het sociale ze ke r heidsstelsel, bijvoorbeeld door de WAO-p r emies geheel te individua- li s e r en, dan heeft dat gevolgen voor de verdeling van maatschappelijke risico’s. Als we met moderne sturing de handelingen van de uitker i n g s - ge r echtigden gaan volgen door onder meer alle bestanden – inclusief airmiles- en bonuskaarten – te koppelen, dan heeft dat consequenties voor de privacy van mensen. We kunnen nog niet zeggen of dat leidt tot een politiestaat, of een samenleving waarin commerciële partijen alles weten van iedere burger. Noch kunnen we voorspellen hoe over tien jaar de percepties van de burger over privacy zullen zijn. Moderne sturing, en het inzetten van geavanceerde r e databanken legt in ieder geval meer verantwoordelijkheid op het bord van de overheid. Als we al onze gegevens in handen van de overheid leggen, als we alle zeker heid van de overheid verwachten dan kunnen fouten zich uiteindelijk tegen de overheid ker en. Empowerment van de samenleving kan leiden tot individuele ongelukken. Het is een politieke keuze of we willen en kunnen accepteren dat een aantal mensen ondanks hun rec h t op informatie, vuurwerk willen afsteken, gevaarlijke medicijnen innemen en zichzelf niet genoeg bijverzekere n . Op bijna elk beleidsterrein zijn keuzes voor strategie, en daarmee ook voor de inzet van bepaalde soorten van technologie uiteindelijk poli- ti e k e keuzes. Het zijn keuzes in onzeker heid, want voor een aanzienlijk aantal beleidsproblemen is de aard en status van kennis onvoldoende om met zeker heid of via een kosten-baten analyse een afgewogen keuze te ma k en. Tot nu toe hebben we keuzes in onzeker heid gemaakt met poli- ti e k e ideologieën als leidraad. De keuzes van de toekomst zullen echter niet meer zo makkel i j k kunnen worden toegeschreven aan links of rechts, liberaal, socialistisch, of conservatief. De keuzes zullen een nieuwe scheiding in het politieke spectrum laten zien, waarin mensen wereldbeeld en ideeën over de ov e r heid in nieuwe constellaties het debat zullen leiden. 142 / 143 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M RO A D P R I C I N G SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M SL E U T E L C O D E ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M SP I T S FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E FI L E P R O B L E E M ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E ONBETROUWBARE INFORMATI E Vi n g e r oefeningen: illustraties van strategische keuzes

In dit hoofdstuk geven wij aan de hand van een aantal concrete maat- sc h a p p e l i j k e vraagstukken een uitwerking van de twee strategieën die in het vorige hoofdstuk werden geïntrod u c e e r d. De casuïstiek heeft primair tot doel een illustratie te geven hoe hetzelfde vraagstuk met inzet van de twee verschillende strategieën kan worden opgelost. Wel k e strategie de vo o r k eur krijgt, is vooral een politiek-ideologische keu z e .

Concrete beleidsopties

We hebben de strategieën van ‘moderne sturing’ en van ‘empowerment van de samenleving’ uitgewerkt in de vorm van concrete beleidsopties. Op deze manier kunnen de concepten daadwerkelijk de inzet zijn van een politiek debat over de inrichting van de informatiesamenleving. Vr a a g s t u k k en die achtereenvolgens aan de orde komen, zijn: privacy, sociale zeker heid, gezondheidsinformatie, files, omroepbestel en IC T - infrastructuur. De beschreven beleidsopties dienen als illustratie en als input voor een debat over de invulling van concreet kabinetsbeleid. Hopelijk inspirer en deze tot het ontwikkelen van beleidsopties op de vele niet genoemde terreinen van overhe i d s i n t e rv e n t i e . Bij de beschrijving van de opties, die niet tot in detail is uitgewerkt, is gebruikgemaakt van de inbreng van deelnemers aan door Infodrom e ge o rg a n i s e e r de ontwerpsessies, debatten en webdiscussies en van bij In f o d r ome betrok k en deskundigen. Bovendien is geput uit bestaande beleidsinitiatieven en informatie van Kabinetonline en van Infodrom e ze l f .

Bewaking van de privacy

Pro b l e e m d e f i n i t i e El e k t r onische bestanden kunnen makkel i j k er worden gekoppeld. Uit de el e k t r onische sporen die burgers achterlaten op het web kunnen allerhande informatieprofielen worden samengesteld. Mobiele telefonie geeft de mogelijkheid om de locatie van de beller vrij nauwkeurig vast te stellen. Biometrie en surveillancecamera’s leiden letterlijk tot een transpa- 144 / 145 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

91 Commissie-Snellen (2000) GBA in de toekomst: Gemeentelijke Basis Administratie persoonsgegevens als spil voor toekomstige identiteitsin- fr a s t r u c t u u r Den Haag: Ministerie van BZK

De overheid neemt onze privacy pas werkelijk In mijn visie is privacy een achterhaald element uit de serieus als aan alle organisaties die gegevens ver- vorige eeuw. Doordat informatie eenvoudig te kopië- werken, dus ook overheidsinstellingen, de wettelijke ren is sta ik reeds in zoveel databestanden dat geen plicht wordt opgelegd om ons eenmaal per jaar een enkele instantie of overheid hierop nog controle kan ov e r zicht te geven van de mij betref fende gegevens uitoefenen. Het is naïef te denken dat dat wel kan. die worden verwerkt, de doeleinden waarvoor en de M. Hazelzet, deelnemer Infodrome e-debat privacy in or ganisaties en bedrijven waaraan de gegevens worde informatiesamenleving den verstrek t . C. Prins, hoogleraar recht en informa t i s e r i n g , Katholieke Universiteit Brabant

92 Zie ook: bijdrage M. van Dusseldorp op ww w . i n f o d r ome.nl/debat rante samenleving. Daarmee komt de vraag op, wie op welk moment over welke gegevens mag beschikken en welke doelen men hiermee mag dienen. Dat de overheid zelf ook beheerder is van persoonsgegevens maakt het extra gecompliceerd.

Moderne sturing De overheid, in casu het College Bescherming Persoonsgegevens, ont- werpt en beheert een kluis waarin de individuele burger zijn gegevens kan opslaan.91 De burger zelf krijgt de sleutelcode om (een selectie van) zijn persoonlijke gegevens aan te bieden aan bedrijven en orga n i s a t i e s . De overheid moet gedragscodes opstellen om te voorkomen dat de burger die weigert bepaalde gegevens vrij te geven, diensten worden gewei- ge r d of hogere servi c e k osten in rek ening worden gebracht. Tevens moet de overheid control e r en of de gedragscodes worden nagekomen. Indien nodig moet zij sancties opleggen. Ver der moet de overheid een webkeu r - merk uitbrengen. De organisaties die aan de gedragscodes van de overheid voldoen, mogen het weblogo op hun website zetten. Zij kunnen door de burgers als betrouwbaar worden beschouwd, als het gaat om het gebruik van persoonsgegevens.

Empowerment van de samenleving Bu r gers beheren hun persoonlijke gegevens zelf en moeten deze meer gaan zien als een economisch goed, waardoor zij bij bedrijven en orga n i - saties bepaalde voordelen kunnen afdwingen. Om burgers daartoe in staat te stellen kan de overheid een platform opzetten, zodat mensen hun pr i v a c y - e r varingen kunnen uitwisselen en schendingen van privacywet- geving kunnen openbaren. Daarbij maakt IC T het voor burgers eenvoudiger om als ‘medetoezichthouder’ te fungeren. Op basis hiervan kunnen burgers of belangenorganisaties een vuist maken; zij kunnen door misstanden in de openbaarheid te brengen of in contact te treden met instellingen en autoriteiten een gewenste dienstverlening afdwingen.92 Ook kunnen belangenorganisaties worden gestimuleerd om het gebruik van persoonsgegevens in de gaten te houden.

Gegevensuitwisseling Centra voor Werk en Inkomen

Pr obleemdefinitie De Centra voor Werk en Inkomen (CW I ’s) zijn ingericht om tot een integrale gevalsbehandeling van uitker i n g s g e r echtigden te komen. Het succes 146 / 147 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES van deze CW I ’s staat of valt met de kwaliteit van de gegevensuitwisseling tussen Gemeentelijke Sociale Diensten, het Uitvoeringsinstituut Wer k n e m e r s v e r z e k eringen (UW V ) en CW I ’s. Tot op heden leerde de praktijk dat de betrok k en partijen niet in staat zijn zelf standaarden af te spre- ken die uitwisseling van informatie mogelijk maakt.

Moderne sturing Het ministerie van SZ W on t w i k k elt voorschriften voor de informatiehuis- houding van de deelnemers in de CW I ’s. Deze voorschriften moeten in overleg met de relevante partijen tot stand komen (het Ketenoverleg) en uiteindelijk worden vastgelegd in ministeriële regelingen. Daarmee zal er landelijk één standaard ontstaan, die maar één keer hoeft te worden ont- wi k k eld. Deze standaard maakt het beter mogelijk om informatie te verzamelen en (bij) te sturen. Het ministerie van SZ W zal ook aanvullende ma a t r egelen moeten ontwikkelen, omdat de invoering van een standaard nog niet garandeert dat er juist gebruik wordt gemaakt van de standaard en van de beschikbare informatie.

Empowerment van de samenleving De mensen en partijen op de werkvloer krijgen een belang bij het gebruik van elkaars informatie. De verwachting is dat naarmate zij erva - ren hoezeer zij de informatie van elkaar nodig hebben om hun taken te kunnen volbrengen, zij ook op zoek zullen gaan naar mogelijkheden om hun informatie beter uitwisselbaar te maken. De opdracht voor het ministerie van SZ W is om innovatiedruk te creë - ren rond de betrok k en partijen. Dit kan bijvoorbeeld door een set van pre s t a t i e - i n d i c a t o r en te ontwikkelen en de gemeten prestaties ook openbaar te maken. Pres t a t i e - i n d i c a t o r en kunnen bestaan uit algemene cijfers over duur van uitkeringen, fraudebestrijding, e.d. Daarnaast kan cliënt- onderzoek meer licht werpen op de mate waarin cliënten inderdaad naar de geest van de Algemene Bijstandswet of de Werkloosheidswet worde n geholpen en worden aangezet tot terugkeer naar of intrede op de arbeids- ma r k t . De pres t a t i e - i n d i c a t o r en kunnen ook betrekking hebben op doelstellingen die een CW I zelf opstelt, bijvoorbeeld om bepaalde locatie-specifieke problemen aan te pakken. De prestatiemeting in deze strategie is vooral gericht op onderlinge vergelijking: elke CW I moet zorgen dat hij het beter doet dan de andere CW I ’s. Mettertijd kan behoefte ontstaan aan meer vrijheden in de besteding van hun middelen (minder geoormerkte 148 / 149 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S DI G I T AAL ZORGPLEIN KRITISCHE MASSA DISCUSSIEPLATF O R M S

The internet is a collision of official and unoffi c i a l accounts of rea l i t y . R. Rogers, interne t o n d e rz o e k e r , universiteiten van Am s t e r dam en Wenen

Integriteit informatie op internet

Pro b l e e m d e f i n i t i e In tegenstelling tot de traditionele media – kranten, radio en televisie – bestaat internet uit een onoverzichtelijke kluwen van informatie. Een van de grootste stromen van informatie op internet gaat over zorg en gezondheid. Als gevolg van de veelheid van informatie en de diffuse rel a - tie tussen zenders en ontvangers, is het echter moeilijk vast te stellen of informatie betrouwbaar is. De traditionele scheiding tussen informatie en belangen, of de scheiding tussen redactie en commercie is in de nieuwe media opvallend vaak afwezig. De negatieve gevolgen voor de volksgezondheid van onbetrou w b a r e informatie op internet zijn niet te overzien. De vraag is: hoe kunnen burgers beschermd worden tegen onbe- tro u w b a r e informatie?

Moderne sturing Om de burger meer handvatten te geven voor de zoektocht naar juiste informatie over zorg en gezondheid op het web, richt de overheid een gezondheidsportaal in, waar betrou w b a r e informatie beschikbaar wordt gesteld en wordt verwezen naar sites van betrouwbaar geachte orga n i s a - ties (analoog aan de overheidsinitiatieven ‘digitaal zorgplein’ en de ‘e l e k t r onische zorgatlas’). Een dergelijk gezondheidsportaal moet door de overheid worden gepromoot om de burger erop attent te maken dat zo r ginformatie op internet kritisch moet worden bekek en en dat hij of zij zich daarom beter kan begeven op sites die ofwel door de overheid in het leven zijn geroepen ofwel de goedkeuring van de overheid dragen.

Empowerment van de samenleving In t e r n e t b e z o e k ers zijn zelf meestal goed in staat de informatie op het web op hun waarde te beoordelen. Als ze dat nodig vinden, gaan mensen zelf actief op zoek naar de belangen die achter bepaalde soorten informatie schuilgaan. Als er al problemen zijn, is dit eerder het gevolg van te weinig internet, dan van te veel. De overheid kan faciliteiten beschikbaar stellen om de kritische massa van internetgebruikers te ver- st e r k en, zodat burgers zelf informatie over gezondheid en zorg beter 150 / 151 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE FILE MAXIMUMSNELHEID MOTORRIJTUIGENBELASTING FILE FILE FILE FILE

93 R. Pieper (2001) MobiMiles Systeem: bewust op de weg In opdracht van het ministerie van V&W Zie: www.vananaarbeter.nl/kilometerhe f f i n g / do w n l o a d s / m o b i m i l e s _ r a p p o r t . d o c

94 Frans Vol l e n b r oek pleitte in het e-debat van Infodrom e (w w w . i n f o d r ome.nl/debat) voor een maatschappelijk debat over de ‘moralisering van de techniek’.

95 Digitale technologie biedt de overheid mogelijkheden De alternatieve kosten (opportunity cost) van een uur veel krachtiger te sturen dan nu het geval is. Zo kan tijdverlies zijn gedefinieerd als het misgelopen inkom e n het gebruik van de autosmartc a r d ervoor zorgen dat dat men in dat uur had kunnen verdienen. Een goede ongewenst gedrag onmogelijk wordt: de smartc a r d indicatie hiervan geeft het uurloon van de betrok ke n e . bepaalt of de auto start, wie hem start, waar hij mag rijden, hoe hard, wanneer en tegen welke kosten. Ko r tom: de moraal zit in de techniek ingebouwd en handhaving van de wet door derden (politie, inspec- ties) wordt grotendeels overbodig. F. Vol l e n b r oek, Ministerie van Vol k s h u i s v e s t i n g , Ruimtelijke Ordening en Milieu kunnen beoordelen op haar merites. Dit kan bijvoorbeeld door discus- sieplatforms in te richten waar betrok k enen met elkaar de waarde van de informatie op met name genoemde sites kunnen besprek en en bediscussi ë r en. Bovendien kan de overheid de aansprakelijkheid voor misleidende informatie verzwaren .

Files voorkomen

Pro b l e e m d e f i n i t i e De mobiliteit is de afgelopen jaren door de economische groei explosief toegenomen. Dit frustreert alle inspanningen van de overheid om het fi l e p r obleem aan te pakken. De factoren die het verkeersvolume beïn- vloeden zijn moeilijk te sturen. Er wordt gezocht naar technologische hulpmiddelen om het fileprobleem beheersbaar te maken .

Moderne sturing IC T geeft de overheid goede mogelijkheden het fileprobleem in de juiste banen te leiden. De overheid kan een zeer verfijnd systeem van roa d p r i c i n g inzetten om de files op te lossen. De individuele autorijder zal moeten gaan betalen als hij op een druk moment een drukke weg op wil. Een dergelijk plan, de kilometerheffing, ligt reeds op tafel in politiek Den Haag.93 Bij het systeem van kilometerheffing heeft de automobilist minder vaste lasten, zoals motorrijtuigenbelasting, maar wel meer variabele lasten. De ov e r heid zal de lasten naar tijd en plaats moeten differen t i ë r en net zo lang tot de files zijn verdwenen. Rijden in de spits in de Randstad zal duurde r wo r den dan rijden buiten de spits en rijden op doorgaans rustige wegen. Een extreme variant van deze benadering is het experiment in Til b u rg , waar een aantal auto’s is uitgerust met apparatuur die het de gebruiker onmogelijk maakt de maximumsnelheid te overschrijden. Zo’n plaatsaf- ha n ke l i j k e begrenzer zou zelfs gebruikt kunnen worden om burgers die geen wegenbelasting of verzeker i n g s p r emie hebben betaald het rijden onmogelijk te maken . 94

Empowerment van de samenleving De alternatieve kosten van filevertraging zijn voor individuen niet te verwa a r l o z e n . 95 De conclusie is gewettigd dat weggebruikers belang hebben bij het niet in een file hoeven te staan. Op dit moment rijden automobilisten de weg op met gebrekkige informatie over de capaciteit op de gewenste route van A naar B. Ver k eersinformatie op de radio biedt wei- 152 / 153 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES nig zicht op het verwachte tijdverlies. Digitale Route Informatie Pan e l e n (DR I P ) geven alleen informatie over het traject waarop men zich op dat moment bevindt. Willen automobilisten zelf kunnen anticiperen op de be s c h i k b a r e wegcapaciteit dan zal de informatiemarkt voor wegcapaciteit sterk moeten worden verbeterd. Gedetailleerde informatie is bijvoorbeeld voor handen in het Traffic Information Centre (TI C ) van het ministerie van Ver k eer en Waterstaat. Op basis van actuele metingen door talloze tellussen in het wegdek is precies bekend hoeveel auto’s zich met welke snelheid op welk weggedeelte bevinden. Door deze informatie openbaar te maken kunnen met behulp van mobiele communicatie (GS M ) en plaatsbepaling (GP S ) individuele reisadviezen worden gegeven. Eventueel kan hier zelfs een res e r veringssysteem aan worden gekoppeld waarbij rek ening wordt gehouden met wegcapaciteit die al is verzegd. Er zal goed moeten worden onderzocht wanneer weggebruiker s informatie daadwerkelijk kunnen benutten om te anticiperen op vertra- gingen. De huidige kennis over de wijze waarop weggebruikers omgaan met relevante rea l - t i m e ve r k eersinformatie is nog beperkt, omdat ge a v a n c e e r de informatiesystemen nog nauwelijks bestaan.

Me d i a

Pro b l e e m d e f i n i t i e De waarden onafhankelijkheid, kwaliteit, pluriformiteit en toegankel i j k - heid vormen de leidraad bij de vormgeving van het mediabeleid. Nieuwe (digitale) informatie- en communicatiemogelijkheden via internet leiden tot nieuwe vormen van media-aanbod die een belangrijke aanvulling vormen op het bestaande aanbod. Huidige initiatieven van met name com- me r ciële partijen (Big Brother en Gezondheidsplein bijvoorbeeld) bevestigen dat hieraan behoefte bij burgers bestaat. Als meer mensen br eedbandinternet hebben, kan internet samen met digitale televisie een kanaal worden voor de distributie van multimediale (beeld, geluid en tekst) en interactieve programma’s. Nu al biedt smalbandinternet nieuwe kansen aan kleinschalige culturele (audiovisuele) experimenten. Tot slot kunnen individuele consumenten behalve ‘ontvanger’ ook steeds meer ‘zender’ zijn. De vraag is hoe de overheid de ontwikkeling van internet kan en moet beïnvloeden met het oog op bovengenoemde waarden (als on d e r deel dus van het mediabeleid). Zo staat bijvoorbeeld onafhankel i j k - heid en kwaliteit van informatie op het world wide web onder druk door de sterke vermenging van redactie en commercie. Kwaliteit en diversiteit 154 / 155 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

Gedwongen winkelnering en burgers van tevoren laten betalen voor informatie is in een vraaggerichte en genetwerkte economie uit den boze. Het huidige stelsel van financiering van de omroepen verho u d t zich slecht met de zelfstandigheid van de mediacon- su m e r ende burge r . P. van Gorsel, Instituut voor Media en In f o rm a t i e m a n a g e m e n t wo r den nu ook nog gehinderd door de geringe winstgevendheid van internetaanbod gericht op het algemene publiek. Ver der is het voor orga - nisaties en individuen die in de mediasector of anderszins geen gevestigde reputatie hebben, lastig om hun aanbod bij een groter publiek beken d te maken. De centrale vraag is hoe de overheid bestaande waarden op het net zou kunnen rea l i s e r en. Wanneer de overheid ervan overtuigd is dat dit noodzakelijk is, zijn er in principe twee strategische mogelijkheden.

Moderne sturing De eerste strategie gaat uit van stimulering binnen bestaande beleidska- ders. Het verzorgen van aanbod voor internet zou dan net als radio en televisie onder de hoofdtaak van de publieke omroep gaan vallen. De pu b l i e k e zendgemachtigden zouden hun creatieve talent en red a c t i o n e e l materiaal moeten inzetten voor een aanbod op het net. Door de scheiding van redactie en commercie en hun beperkte afhankelijkheid van de markt kunnen publieke omroepen bijdragen aan variatie en kwaliteit. Bovendien geniet de publieke omroep grote bekendheid en een betrou w - ba r e reputatie, en kan daarmee voor gebruikers een ‘gids’ zijn in een ov e r vloedig informatieaanbod. De werkingssfeer van fondsen als het Stimuleringsfonds voor Cu l t u r ele Nederlandse Omroe p p r oducties en het Bedrijfsfonds voor de Pers dient eveneens te worden uitgebreid naar internet; niet alleen bestaande publieke omroepen en uitgevers, maar ook media-initiatieven die zich uitsluitend op internet richten zouden voor steun in aanmerking kunnen komen.

Empowerment van de samenleving De alternatieve strategie is dat men er in het beleid van uit gaat dat er ook buiten de gevestigde mediaorganisaties een grote rijkdom bestaat aan ideeën, informatie en creativiteit om te komen tot een voor specifieke groepen burgers interessant aanbod. Weliswaar zullen aard en berei k niet snel die van gewone professionele media evenaren, maar op internet gelden deels andere wetten. Gebruikers hechten meer aan mogelijkheden voor communicatie, interactie en experiment, terwi j l (p r oductie)kwaliteit wat minder zwaar telt. Zowel de meer formele orga - nisaties en instellingen als ook individuele burgers beschikken over mogelijkheden om multimediaal aanbod op internet te maken. Het ont- br eekt hen echter soms aan geld en gereedschappen, en aan een plat- 156 / 157 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M PL A TFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATFORM PLATF O R M form waarop zij hun aanbod bij een groter publiek onder de aandacht kunnen brengen. Daarom zou de overheid vooral een publiek platform op het net moeten creë r en waarop individuen en organisaties informatie en culturele uitingen – tegen kostprijs – kunnen publiceren en uitwisselen. De selectie van programma’s gebeurt door middel van co l l a b o r a t i v e ra n k i n g , waarbij burgers zelf kunnen oordelen over de waarde van de verschillende internetproducten In een radicale variant zou de overheid zelfs al het subsidiegeld bestemd voor een kwalitatief hoogwaardig media-aanbod niet meer aan bestaande taakor ganisaties kunnen aanbieden, maar aan projecten en wisselende proj e c t g r oepen. Ten aanzien van de verdeling van de subsi- diegelden zou ook het oordeel van burgers voorop moeten staan. Ook hier kunnen collaborative ranking-t e c h n i e k en worden gebruikt voor de toewijzing van mediasubsidies. Eerde r e producties, de presentatie van het idee, de betrok k enheid van specifieke mensen, zullen zo de gron d - slag vormen voor deze transparante en democratische wijze van over- heidssubsidiering van programma’s en mediaproj e c t e n .

Veiligheid IC T -i n f r a s t ru c t u u r

Pro b l e e m d e f i n i t i e Er groeit een nieuw soort kwetsbaarheid. Falen van onze informatie- infrastructuur kan leiden tot onverwachte maatschappelijke prob l e m e n , do o r dat steeds meer vitale functies afhankelijk zijn van een goed werkende IC T -infrastructuur. Het probleem heeft een aantal typeren d e eigenschappen. De technologie is dynamisch. Het is lastig blijvende normen en standaarden af te sprek en om de kwetsbaarheid in te dammen. De netwerken zijn daarnaast gelaagd. Uitval van elektriciteit op de ene plek kan op de andere een informatieprobleem veroo r z a k en. Maar ook kan een informatieprobleem een elektriciteitsstoring veroo r z a k en. De ne t w e r k en hebben bovendien een gemengd publiek/privaat karakter, wa a r door het moeilijk is ze met één regime te beschermen. De netwerken hebben tenslotte een grensoverschrijdend en vaak mondiaal karakter. Het is gecompliceerd om met alle betrok k enen afspraken te maken .

Moderne sturing De overheid moet de benodigde expertise bij elkaar brengen. Dit kan bijvoorbeeld door een instituut op te richten dat normen opstelt over netwerkveiligheid. Daarnaast moeten alle betrok k enen aanschuiven om een 158 / 159 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES

HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S Het is een fictie te denken dat door het stellen van HA C K E R S HA C K E R S st r enge eisen, zeker binnen internet waar iedereen vrij- HA C K E R S wel volstrekt anoniem kan zijn, het probleem van veilig- HA C K E R S HA C K E R S heid wordt opgelost. Wel denk ik dat het goed is dat HA C K E R S de overheid het bedrijfsleven met al haar technische HA C K E R S HA C K E R S kennis en know-how stimuleert om tot een onafhanke- HA C K E R S lijk stelsel van certificering te komen voor beveiligings- HA C K E R S pr oducten die voldoen aan een bepaalde norm. R. de Vries, landelijke projectleider Digitaal Re c h e rc h e re n

Een overheid die zijn eigen zaakjes niet weet te Voorlichting vanuit de overheid over goed ‘hang-en- beveiligen zal door de gemiddelde burger niet serieus sluitwerk’ is voldoende. Een verschil is wel dat ik de genomen worden als het om advies over juist dit inboedel van huis kan verze k e r en tegen diefstal, so o r t zaken gaat. brand, enzovoorts. Op het gebied van computervr e- C. Aleva, deelnemer Infodrome e-debat veiligheid in de b r euk is er niet een eenduidige verzekering te vin- de informatiesamenleving den. Wellicht is het een goede suggestie om eens met de bond van verzekeraars hierover van gedachten te wisselen. M. Hazelzet, deelnemer Infodrome e-debat veiligheid in de informa t i e s a m e n l e v i n g

HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S HA C K E R S gezamenlijk plan van actie te ontwikkelen. Juist waar het gaat om IC T moet het mogelijk zijn met een breed platform van partijen snel in te spelen op nieuwe technologische ontwikkelingen en daarop anticiperen - de beschermingseisen snel te implementeren. Tegelijk zullen normen in internationaal verband op elkaar moeten worden afgestemd. De overhe i d kan bij het falen van systemen achterhalen of betrok k enen zich aan de normen hebben gehouden. Zonodig kan de overheid boetes opleggen en/of de schade verha l e n .

Empowerment van de samenleving Dat de IC T -infrastructuur blijft functioneren is niet alleen voor de samenleving van belang, maar ook voor alle betrok k enen individueel. Wil de ov e r heid de kwetsbaarheid terugdringen, dan zal ze dit individuele belang moeten benutten. Door betrok k enen (meer) met hun neus op hun verantwoordelijkheid te drukken, ontstaat er meer ruimte voor het vinden van oplossingen voor IC T -k w e t s b a a r heid. De overheid kan ook aa n s p r a k elijkheid voor gebrek en aan softwarep r odukten uitbreiden tot ne t w e r k effecten. Daarmee wordt de verantwoordelijkheid van private partijen vergr oot. Ook kan de overheid de markt voor kwetsbaarhe i d s - audits stimuleren, bijvoorbeeld door opleidingen hiervoor te ontwikkelen, betrou w b a a r heidseisen te formuleren, als launching customer op te tr eden en eventueel door audits verplicht te stellen. Om kwetsbaarhe d e n op te sporen kan een hackwezen in het leven worden geroepen, waarin ha c k ers in dienst van de overheid en onder strikte voorwa a r den continu zwaktes opsporen bij alle denkbare gebruikers. Waar ze kwetsbaarhe d e n on t d e k k en, informeren ze de betrok k enen en geven zonodig advies hoe deze feilen te neutraliseren. Eventueel kunnen door openbaarmaking de afnemers op de hoogte worden gesteld van de risico’s die ze lopen.

Co n c l u s i e

De toepassing van de twee strategieën op een aantal concrete beleidsthema’s illustreert hoe de strategieën tot andere antwoorden leiden op de geschetste probleemdefinities. Moderne sturing leidt tot een versterking van de rol van de nationale ov e r heid, het hernemen van een centrale positie in beleidsnetwerken en he l d e r e scheidslijnen tussen vervlochten beleidsterreinen. Moderne sturing legt veel verantwoordelijkheid bij de overheid, een overheid die de samenleving veel hoofdbrek ens uit handen neemt. Consequent toegepast 160 / 161 5 VINGEROEFENINGEN: ILLUSTRATIES VAN ST R A TEGISCHE KEUZES op alle beleidsthema’s zal deze strategie leiden tot een versterkt primaat van de politiek. De strategie van empowerment van de samenleving deint mee op de golven van deterritorialisering, vernetwerking en vervlechting. Om dat te kunnen doen herve r deelt de overheid veel verantwoordelijkheden naar ma a t s c h a p p e l i j k e actoren. Consequent toegepast op alle beleidsthema’s leidt de empowermentstrategie tot een zelfsturende samenleving. We zien dus dat als de twee strategieën in extremis worden doorge - vo e r d ze tot twee verschillende soorten samenleving leiden. De politieke vraag is dan ook wat voor soort samenleving we wensen. In de praktijk zal het niet gaan om de extremen; de keuze voor de ene of de andere strategie zal van het specifieke beleidsprobleem afhangen, bovendien zijn combinaties van de strategieën ook denkbaar. Maar ook de accenten zijn voer voor politiek debat. 162 / 163 6 AGENDA

IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N GE S P R E K S PA RT N E R S ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E GE S P R E K S PA RT N E R S WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E GE S P R E K S PA RT N E R S WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ST R AT E G I E Ë N WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E GE S P R E K S PA RT N E R S WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E ZE L F H E L P T E S T WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T IN F O D R O M E WAA R S C H U W I N G S S T I C K E R RI S I C O M A N A G E M E N T Ag e n d a

De informatierevolutie is een echte revolutie, in de zin die de industriële revolutie tot een revolutie maakte. De nu al enkele decennia voortduren d e daling van de prijs van informatie en communicatie is van invloed op de pr oductiestructuur, op maatschappelijke verhoudingen en op het interve n - tievermogen van de overheid. Tal van concepten die hun waarde bewezen binnen de context van een industriële samenleving beginnen langzamerhand barstjes te vertonen. We moeten op zoek naar nieuwe manieren om onze collectieve belangen en idealen te dienen. Politiek en bestuur spelen in dezen een cruciale rol. Enerzijds omdat ze product en onderdeel zijn van de institutionele arrangementen die in de samenleving zijn gegroe i d om de vraagstukken van het industriële tijdperk het hoofd te bieden. Anderzijds omdat ze een cruciale schakel vormen in de zoektocht naar nieuwe institutionele vormen die aansluiten bij de maatschappelijke verhoudingen van een informatiesamenleving in wordi n g .

Informatiesamenleving nú agenderen

De ontwikkeling naar een informatiesamenleving heeft als voornaamste gevolg dat de institutionele inrichting van Nederland steeds minder past. De informatierevolutie voedt drie maatschappelijke krachten die bestaande arrangementen voor nieuwe problemen plaatsen. Deterritorialisering be t e k ent dat de territoriale oriëntatie op steeds meer terreinen begint te wringen door het principieel grenzeloze karakter van informatiestrom e n . Vernetwerking betekent dat steeds meer politieke besluiten buiten de huidige centra van democratische besluitvorming worden genomen. Ver vlechting ten slotte, betekent dat op tal van terreinen scheidslijnen steeds minder scherp worden. Dit manifesteert zich bijvoorbeeld in het ontstaan van nieuwe soorten bedrijven, veranderende verhoudingen tussen publieke en private taken, en de vermenging van publiek en privé. Deze drie krachten zorgen ervoor dat de aanbodstructuur van grot e delen van de publieke sector steeds meer problemen oplevert, omdat het in die structuur lastig is in te spelen op veranderende maatschappelijke behoeften. Dit is zichtbaar in bijna alle geledingen van de publieke sector met inbegrip van terreinen die hoog op de politieke agenda staan, zoals 164 / 165 6 AGENDA ge z o n d h e i d s z o r g, onderwijs, sociale zeker heid en veiligheid. De geloof- wa a r digheid van de overheid is in het geding als ze niet in staat zou blijken in te spelen op de nieuwe eisen die een informatiesamenleving stelt. Ondertussen gaat de daling van de kosten van informatie en communicatie voort, zodat de maatschappelijke betekenis van de informatierevolutie op steeds meer plaatsen voelbaar wordt. De snelheid van chips zal blijven groeien, mobiele communicatiemiddelen maken informatie de komende jaren op nog meer plaatsen eenvoudig toegankelijk, em b e d d e d so f t w a r e maakt dat informatieproducten steeds meer een geïntegree r d on d e r deel worden van alle dagelijkse processen. De voortgaande rev o l u - tie in IC T zal de komende jaren de drie hiervoor genoemde maatschappe l i j k e krachten blijven voeden en deze zullen bestaande arrangementen dan ook verder onder druk zetten. Dus is het zaak om nú na te denken over de inrichting van de informatiesamenleving.

Er valt wat te kiezen

De overheid kan bij de inrichting van de informatiesamenleving een be l a n g r i j k e rol vervullen en mede afhankelijk van het type resultaat dat kiezers wensen een strategie omarmen. De overheid is in de positie om te kiezen. We kunnen ernaar streven de groeiende institutionele tekor t - komingen het hoofd te bieden met een superge ï n f o r m e e r de moderne leidsman aan het roer, gelegitimeerd door een up d a t e van de rep re s e n t a - tieve democratie die de afgelopen eeuw haar kwaliteiten zozeer heeft bewezen. Doorred e n e r end komen we uit bij een versterkt primaat van de politiek. Aan de andere kant van het spectrum kunnen we ook strev e n naar een verde r e invulling van het fenomeen netwerksamenleving. Nu pr obeert onze overheid niet zozeer ons de problemen uit handen te nemen of ze voor ons op te lossen, maar veel meer de organisatie van adequate checks and balances te rea l i s e r en en zodoende prob l e m e n ge d o s e e r d en hanteerbaar terug op onze bordjes te leggen. Nu kom e n we in extremis bij een soort zelfsturende samenleving uit. Het lijkt waarschijnlijk dat we op een mix van beide uitersten zullen prob e r en aan te koersen, maar dan nog liggen er belangrijke keuzes voor de mate waarin we meer naar de ene of de andere kant willen neigen.

Twee strategieën voor overheidsbeleid

Bij de twee ideaaltypen van een informatiesamenleving horen twee – 166 / 167 6 AGENDA

VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R

Go v e r nments should improve their own perfo rm a n c e In an information society neither governments nor by making more extensive use of market-like mecha- corporations will rely exclusively on formal, burea u - nisms through using and helping to create competi- cratic rules to organize people over whom they have tion wherever it can. au t h o r i t y . Instead, they will have to decentralize and J. Stiglitz, hoogleraar aan de Colombia University, devolve power, and rely on the people over whom Nobelprijswinnaar economie 2001 they have nominal authority to be self-orga n i z i n g . F. Fukuyama, politiek filosoof, hoogleraar aan Johns Hopkins University VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R VO E D I N G S E C T O R eveneens ideaaltypische – strategieën die de overheid kan inzetten om de informatiesamenleving richting te geven. De eerste strategie hebben we moderne sturing genoemd, de tweede empowerment van de samenleving. De strategieën sluiten elkaar niet uit, al zullen we zien dat een succesvolle combinatie een verfijnd soort stuurmanskunst vereist. De keuze van de strategie kan ook afhangen van de aard van de betreffende beleids- vr a a g . Moderne sturing sluit aan op een aantoonbare maatschappelijke behoefte aan overhe i d s p r estatie. We betalen immers voor onderwi j s , zo r g, gegarandeerd veilig voedsel, enzovoorts. Laat de overheid dit dan ook goed regelen. Deze vraagstukken zijn de afgelopen decennia derma- te in complexiteit toegenomen dat ze op allerlei punten de span of contr ol van de overheid boven het hoofd dreigen te groeien. Deze toename van de complexiteit heeft alles te maken met de aanzwellende informati e s t r omen die beheerst moeten worden om tot een adequate uitvoering van beleid te komen. We zien tegelijk dat de overheid zelf ook over gr oeiende IC T -middelen beschikt om haar pretentie waar te maken. Er zal echter veel geïnvesteerd moeten worden in de innovativiteit van het ov e r heidsapparaat om de nieuwe mogelijkheden ook daadwerkelijk uit te kunnen buiten. In de em p o w e r m e n t s t r a t e g i e wo r den mogelijkheden benut om de samenleving in te schakelen bij het beantwoorden van nieuwe vragen van de informatiesamenleving. In plaats van een overheid die slimmer gaat st u r en, generer en burgers zelf druk om kwaliteit te stimuleren volgens criteria die zij van belang vinden. Bijvoorbeeld in onderwijs, de voedingssector, de zorg of waar het gaat om de kwetsbaarheid van IC T -i n f r a s t r u c - tuur. Ook in deze strategie zal de overheid flink moeten investeren in de on t w i k k eling van nieuwe instituties. Maar nu zijn die investeringen gericht op het in staat stellen van burgers om hun wensen direct aan pu b l i e k e en private producenten kenbaar te maken. De overheid speelt een cruciale rol bij de organisatie van maatschappelijke zelfsturing. Zij kan dit orga n i s e r en door bijvoorbeeld op allerlei terreinen informatie te ge n e re r en of via wetgeving af te dwingen zodat burgers en hun orga n i s a - ties deze informatie kunnen gebruiken om in het maatschappelijk krachtenveld rec h t s t r eeks hun voorkeu r en af te dwingen. Ook zal de overhe i d in deze strategie moeten investeren om dat maatschappelijk krachtenveld in goede banen te leiden. Bijvoorbeeld door de ontwikkeling van een toezichthouder voor informatiemarkten. De twee strategieën vereisen elk voor zich een innovatiegolf binnen 168 / 169 6 AGENDA

De politieke constitutie van een kennissamenleving ICT zal de collectieve sector linksom of rec h t s o m moet gebaseerd te zijn op één simpel principe: dat dwingen om zich om te bouwen van een aanbods- be s l u i t v o r ming plaatsvindt op die plekken waar de gerichte en aanbodsgestruc t u re e r de (arbeids)orga n i - kennis is, niet waar de hiërarchie besluit dat de satie naar een vraaggerichte en vraaggestruc t u re e rd e macht ligt. (a r b e i d s ) o r ganisatie. Dit is geen kwestie van het C. Leadbeater, publicist en adviseur van de Britse im p l e m e n t e r en van wat ICT-techniek, maar komt pr emier Blair neer op een culturele revolutie á la Oosting. P. Fortuyn, directeur Fortuyn b.v.

TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S TI C K E T S TI C K E T S TI C K E T S TI C K E T S VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G

VE RV U I L I N G

96 97 Zie: www.infodrome.nl/home.php voor verslagen van Zie: www.infodrome.nl/debat/start.php po l i t i e k e discussiebijeenkom s t e n .

TI C K E T S TI C K E T S TI C K E T S TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G TI C K E T S VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G VE RV U I L I N G TI C K E T S

VE RV U I L I N G het politieke systeem. In de strategie van de moderne sturing zullen politici zich immers veel meer moeten gaan begeven op technisch inhoude- li j k e gebieden om te zorgen dat zij daar de juiste keuzes van doelen en instrumenten maken. Tevens zullen zij moeten investeren in de democratische legitimiteit van hun keuzes. Inhoudelijk is dit een zware opgave, maar de strategie sluit wel aan bij de verwachtingen van een meerde r - heid van het publiek en bouwt ook voort op de bijna natuurlijke ref l e x die het politiek-bestuurlijke systeem de afgelopen jaren heeft getoond bij een aantal calamiteiten. In de strategie van de empowerment ligt de complexiteit op een ander vlak. Veel deelnemers aan workshops en expertmeetings van In f o d r ome zien in deze strategie het meeste heil. Zij betogen dat de sp a n of control die nodig is om de moderne sturingstrategie succesvol uit te vo e r en niet (meer) haalbaar is. Daarnaast betogen zij dat de benodigde kennis om juiste keuzes af te dwingen in de meeste gevallen vooral in de samenleving aanwezig is. Er moeten institutionele arrangementen ont- wi k k eld worden om deze kennis te ontketenen. Daarin schuilt de eerste uitdaging: hier moet de overheid nieuwe instrumenten ontwikkelen om bu r gers ook inderdaad in staat te stellen hun invloed te kunnen aanwenden en uitoefenen. De tweede uitdaging is veel lastiger. De em p o w e r - me n t s t r a t e g i e ve r eist namelijk ook dat de politiek actief de marketing ter hand neemt om verantwoordelijkheden opnieuw te verdelen. Hoe lastig dat is, bewezen enkele politieke debatten die in het kader van het In f o d ro m e p r ogramma werden georga n i s e e r d. Tel k enmale bleek dat con- cr ete oplossingen politiek makkel i j k er te geven zijn dan nieuwe verde l i n - gen van verantwoordelijkheid, die de vraag eigenlijk terugspelen aan de bu rg e r . 96 Ook bleek in een rep r esentatieve enquête een sterke voorkeu r bij de Nederlandse burger voor varianten van het type moderne sturing.97 In t e r essant is hierbij dat beide strategieën zulke tegenstrijdige politieke associaties oproepen. Dat wordt bijvoorbeeld zichtbaar in de webdis- cussie die Infodrome orga n i s e e r de rond een aantal beleidsideeën. De eerste associatie die empowerment van de samenleving bij velen oproe p t is die van laissez faire: liberalisme in een eigentijds jasje. Menig discussi- ant heeft er echter op gewezen dat de empowermentstrategie vormen van maatschappelijke sturing en controle oplevert die wel eens veel dwingender kunnen zijn dan bestaande vormen van overhe i d s re g u l e r i n g . Vanuit de vergelijking met de industriële revolutie kunnen we zelfs nog een stap verder gaan. Als het industriële tijdperk de zeggenschap over ka p i t a a l g o e d e r en als centraal thema had, dan heeft het informatietijd- 170 / 171 6 AGENDA perk de zeggenschap over informatiestromen als kernelement van poli- ti e k e strijd. De empowermentstrategie krijgt in dit licht een bijna mar- xistisch tintje: alle informatie aan het volk! Liberaal en socialist zouden zich dus beide thuis kunnen voelen in een empowermentstrategie. In de strategie van moderne sturing huist een verge l i j k b a r e vereniging van uitersten. Deze strategie belichaamt aan de ene kant een sterk vooruitgangsgeloof. We kunnen eindelijk het soort maatwerk bieden waar de samenleving behoefte aan heeft. Maar aan de andere kant schuilt hierin ook een conservatieve kracht van herstel, aanpassing en verbetering van concepten die de afgelopen twee eeuwen hun waarde hebben bewezen. Voor bestaande politieke partijen is de uitdaging een visie te ontwikkel e n op de twee strategieën.

Experimenteren is noodzakelijk

Volgende kabinetten zullen zich vooral moeten toeleggen op experimenten met (combinaties van) beide strategieën. De maatschappelijke krachten die de informatierevolutie opwekt, zijn nog bezig tot wasdom te komen. Er is nog grote onzeker heid over de wijze waarop en de mate waarin deze krachten verder zullen uitkristalliseren. Dit is reden om bewust te gaan experimenteren en zo stap voor stap de effectiviteit en ma a t s c h a p p e l i j k e inpasbaarheid van beide strategieën te ontdekken . Ex p e r i m e n t e r en met beleid is een stijlbreuk met een periode waarin aa n v a n k elijk de uitbouw en verde r e verfijning van de overhe i d s i n b r eng in de samenleving centraal stond. De laatste twee decennia van de vorige eeuw stonden vooral in het teken van efficiëntieverbetering binnen de context van een volgroeide verzorgingsstaat. Rationalisatie, schaalvergr o- ting en een wetenschappelijke benadering van beleidsontwikkeling en -uitvoering stonden hierin centraal. Nu is het echter tijd om crea t i v i t e i t en trial and error bewust en gericht te gaan orga n i s e r en om invulling te kunnen geven aan de groeiende behoefte aan nieuwe collectieve arrange- me n t e n .

Agenda: naar een informatiesamenleving voor iedereen

Hi e r voor is in algemene termen gesprok en over strategische keu z e s , hierna willen we het veel specifieker hebben over onderwerpen die in onze ogen een prominente plaats op de beleidsagenda verdienen. Met het veranderen van het karakter van de samenleving door de informatie- 172/ 173 6 AGENDA

KERNELEMENTEN VAN ‘MODERNE STURING’ KERNELEMENTEN VAN ‘EMPOWERMENT VAN DE SAMENLEVING’

ONTVLECHTING VAN PUBLIEK EN PRIVAA T IN F O R M A TIERECHTEN VAN BURGERS EN Experimenteer met verschillende vormen van HUN BELANGENORGANISATI E S scheiding tussen wel en niet geprivatiseerde dien- Deze informa t i e r echten maken het mogelijk dat st e n . bu r gers meer dan nu het geval is tegen minimale transactiekosten beter geïnforme e r de keuzes kun- RE T E R R I T O R I A L I S E R I N G nen maken en feedback kunnen geven aan publie- Op bepaalde terreinen (bijvoorbeeld medicijnenver- ke en private orga n i s a t i e s . koop) kan met een aantal gerichte investeringen ongewenst grensoverschrijdend verkeer sterk wor- EEN TOEZICHTHOUDER VOOR DE WERKING den terug g e b r a c h t . VAN INFORMATI E M A R K T E N In aanvulling op de informa t i e r echten is het nood- VERSTERKING VAN HET PRIMAAT VAN DE zakelijk dat een onafhankelijke instantie toeziet op PO L I T I E K de informa t i e s t r omen die ontstaan na toekenning Mo d e r ne sturing impliceert meer sturende invloed van die rechten. De toezichthouder kan bijvoor- van de overheid. Dit betekent dat de democrati- beeld interve n i ë r en als bepaalde belangengroe p e n sche verantwoording navenant versterkt dient te een monopolie (dreigen te) verwe r ven; concurren t i e wo r den en er zal dus geïnvesteerd moeten worde n tussen belangengroepen is essentieel voor een in de control e r ende mogelijkheden van het parle- goed werkende informatiemarkt. Ook kan de toe- ment. Ook zal de onderzoeksfunctie van de depar- zichthouder interve n i ë r en als bepaalde marktseg- tementen versterkt moeten worden ten einde menten zich consequent aan het oog van kritische maatwerk te kunnen leveren. Versterking van het bu r gers blijken te onttrekken (marktkraampjes zijn politiek primaat impliceert tevens dat de overhe i d wellicht minder reputatiegevoelig dan grote multi- versneld haar databases integree r t en investeert in na t i o n a l s ) . een intensievere samenwerking tussen de ministeries, bijvoorbeeld onder leiding van een coördi n e - ORGANISEREN VAN RIVALITEIT BINNEN HET rend minister. PUBLIEKE DOMEIN Competitie op kwaliteit binnen de publieke sector kan gevoed worden door bepaalde kwaliteitsdi- mensies in de openbaarheid te brengen, door kar- telpraktijken van koepelorganisaties bewust tegen te gaan en niet in de laatste plaats door dezelfde vraag tenminste twee keer uit te zetten. revolutie, blijft het uitgangspunt dat ook de informatiesamenleving er een moet zijn voor iedereen. Om dat te bewerkstelligen zal antwoord moeten worden gegeven op een aantal nieuwe vragen die de informatierevolutie met zich mee brengt. Voor de beantwoording van elk van deze vragen kan geput worden uit de strategische keuzes uit het voorga a n d e . Door middel van experiment zullen adequate antwoorden moeten worden gevonden:

1 Hoe kan iedereen deel hebben aan de informatiesamenleving? 2 Hoe kan de kwetsbaarheid van de informatiesamenleving worden ge r e d u c e e r d ? 3 Hoe kan de kwaliteit van informatie worden verbeterd? 4 Hoe kunnen we publieke diensten organiseren, zodat ze kunnen voorzien in de behoeften van de informatiesamenleving? 5 Welke wijze van verantwoording past op de noodzaak tot innovatie in publieke dienstverlening?

Deze vragen snijden dwars door de onderwerpen die nu hoog op de po l i t i e k e agenda staan, zoals gezondheidszorg, onderwijs, sociale zeker - heid en veiligheid. Voor elk van deze terreinen zullen er keuzes gemaakt moeten worden, niet zozeer over de hoeveelheid geld die er aan besteed gaat worden, maar veeleer over de manier waarop we gaan investeren in de aanpassing van deze sectoren aan veranderende eisen van de samenleving, en dan spelen de hiervoor genoemde vragen een essentiële rol. Hierna pres e n t e r en we voor elk van de vragen na een korte introd u c - tie een aantal beleidsideeën die in de loop van het Infodrome prog r a m - ma door Infodrome’s gesprekpartners naar voren zijn gebracht. Deze ideeën vertolken niet noodzakel i j ke r wijs de mening van Infodrome, maar wij vinden ze wel illustratief voor het soort denken dat nodig is om de institutionele aanpassing van onze samenleving ter hand te nemen. Vee l van de weergegeven ideeën dragen de stempel van de empowermentstrategie. Belangrijkste reden hiervoor is, dat de strategie van moderne sturing meer in het verlengde ligt van de bestaande praktijk van het ov e r heidshandelen dan de empowermentstrategie. Moderne sturing behoeft dus minder illustratie, maar kan evengoed voor elk van de hierna behandelde onderwerpen worden ingezet. 174 / 175 6 AGENDA

CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN De informatiesamenleving behoort een samenleving CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN te zijn van en voor iedereen, waaraan een ieder naar CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN beste kunnen deelneemt. CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN W. Kok, minister-p re s i d e n t CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN 98 CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN Aanbeveling van het 24-uur ministerie CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN ‘Zonder nummer ben je zelfs geen nummer’ CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN In f o d r ome: nog te verschijnen CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN CONSUMPTIE PERSOONSGEGEVENS KLACHTEN 1 Deelnemen aan de informatiesamenleving Ie d e r een moet in gelijke mate mee kunnen doen aan de samenleving, en da a r om moeten nieuwe uitsluitingsprocessen geagendeerd worden. Dit be t e k ent niet dat iedereen een pc moet hebben. Het gaat er eerder om dat mensen gebruik kunnen maken van informatie en niet onbedoeld buitengesloten worden bij de inzet van nieuwe technologie. Belangrijke vo o rw a a r de hiervoor is dat (informatie)monopolies worden doorbroke n .

En k ele ideeën die naar voren zijn gebracht:

1a Voorkom een vierde werel d De overheid moet beter gaan letten op personen die buiten de boot (d r eigen te) vallen. De digitalisering van de deelname aan de samenleving maakt het steeds makkel i j k er om mensen uit te sluiten. Soms bedoeld (koppelingswet), soms onbedoeld (sommige mensen kunnen geen treinkaartje uit een automaat krijgen). Denk aan IC T -e f f e c t - rapportages: onderzoek bij elke invoering van technologie wat de gevolgen zijn voor (groepen van) burge r s . 98 1b Verleg de focus van technologie naar content De focus op de nieuwste technologie (breedband, glasvezel, pc’s) kan contraproductief werken, doordat het niet onwaarschijnlijk is dat de technologie van vandaag morgen al weer verou d e r d is. Da a r entegen is een focus op content (hoe en waarvoor we technologie in wat voor vorm willen gebruiken) zinniger voor langetermijnop- lo s s i n g e n . 1c Maak supranationale organisaties transparant De overheid moet actiever informatiebeleid gaan voeren om besluitvorming in supranationale organisaties zichtbaar te maken voor de Nederlandse burger. Via een burge r gerichte informatievoorziening kan de overheid het democratische gat beginnen te dichten. De in f o r m a t i e a r chitectuur moet uitgaan van de vragen die de burge r heeft over concrete thema’s en niet uitgaan van de (informatie)structuur van de supranationale orga n i s a t i e s . 1d Investeer in zichtbaarheid van de waarde van ‘zachte’ investeringen De overheid moet gaan investeren in methodes en criteria om de wa a r de van netwerken en andere ‘zachte’ investeringen te bepalen. De overheid investeert in toenemende mate in de ontwikkeling van ne t w e r k en en kennis. Voorbeelden zijn de kennisinfrastructuur, sociale cohesie en investeringen in menselijk kapitaal, in het bijzonder 176 / 177 6 AGENDA

99 Zie: www.idiootidee.nl van werknemers in de publieke sector. De methodes die we hanteren om de return of investment van de fysieke infrastructuur te bepalen kunnen niet zondermeer worden toegepast bij investeringen in de ‘zachte’ kennisinfrastructuur. Hierdoor is het maken van afwegingen tussen beide soorten overheidsuitgaven zonder meer lastig. 1e Ver s p r eid voorkennis in aandelen Als alle aandelen transacties direct openbaar worden gemaakt, beschikt iedereen over deze informatie. Hierdoor ontstaat een situatie die meer recht doet aan de praktijk waarin handel met voorken n i s moeilijk is aan te tonen, en als dat wel het geval is, vaak niet kan wo r den vervolgd omdat het juridisch bewijs moeilijk kan worde n ge l e v e rd . 99

2 Reduceer kwetsbaarheid De groeiende vernetwerking van de samenleving genereert allerlei nieuwe kwetsbaarheden. Veiligheid is een belangrijk thema voor de kom e n d e ja r en, en zal van verschillende kanten moeten worden gewaarborgd .

Een paar opgetekende ideeën:

2a Zet vergunningen op het net Gemeenten zouden alle vergunningen die worden aangevraagd en die zijn afgegeven op het internet moeten zetten. De transactiekos t e n van burgers om kennis te nemen en invloed uit te oefenen worde n hi e r door veel lager. Bovendien geeft het burgers de mogelijkheid om zelf bij te dragen aan het toezicht door bijvoorbeeld brandgevaarlijke cafés te mijden of de buurman aan te sprek en als die allerlei gevaar- li j k e spullen op zijn terrein heeft liggen. 2b Bestrijd medicijnenverkoop via internet Via internet zijn medicijnen en zelfhelptests te bestellen – met en zonder virtueel recept – die in Nederland niet verkocht mogen worden. De overheid zou moeten prob e r en de bestaande wetgeving ov e r eind te houden door bijvoorbeeld de volgende acties te onderne- me n : • daag alle zoekmachines voor de rechter die verwijzen naar sites waar je medicijnen kunt kopen en zorg dat ze deze verwijzingen van hun sites halen (hiermee zijn de verkopende sites niet weg, maar ze zijn wel lastiger te vinden) • intensiveer controles van postzendingen aan de gren s 178 / 179 6 AGENDA

10 0 Tjin, T. en G.T.J. Zwart (2001) ‘Beleid wereldwijd, Lessen uit Californië’ In: Economisch Statistische Berichten, 16 maart 2001, blz. 253

10 1 Co m m i s s i e - Wallage (2001) In dienst van de democratie: het rapport van de Commissie- Toekomst Overhe i d s c o m m u n i c a t i e Den Haag: Sdu check betalingen aan bekende leveranciers in het buitenland • br eek in op sites van leveranciers en plaats waarschuwingsstickers op de sites zelf • zoek discussiegroepen op van bijvoorbeeld patiëntenverenigingen en waarschuw aldaar tegen ongeoorloofd geneesmiddelengebruik 2c DN B voor de stroo m v o o r z i e n i n g Een private elektriciteitsmarkt heeft een toezichthouder nodig met een verge l i j k b a r e rol als De Nederlandsche Bank (DN B ) voor het bankwezen vervult. Het toezicht moet zich gaan concentrer en op het risicomanagement van energi e p ro d u c e r ende en distributiebedrijven zodat de financiële stabiliteit van de energiesector gewaarborgd is. De huidige toezichthouder, de Dienst Toezicht Energie heeft derge - li j k e wettelijke bevoegdheden niet.10 0 2d Nederland ook soeverein in Engeland Het wordt tijd dat de Nederlandse overheid, zoals de Binnenlandse Veiligheidsdienst of Kon i n k l i j k e Landelijke Politie Dienst, in e-mail van andere landen gaat kijken. Al was het maar om te bevorde r en dat er internationaal debat ontstaat over de nieuwe grenzen van nationale so e v e r einiteit en een internationale aanpak van computercr i m i n a l i t e i t . 2e Hackers voor extra controle op netwerkveiligheid Systemen worden steeds groter en verknoopter en één fout of virus kan grote gevolgen hebben voor het functioneren van overheid en bedrijven. Computerkrakers kunnen zwakheden in computernetwer- ken laten zien. De overheid zou een hackwezen kunnen instellen dat gevraagd en ongevraagd zwakheden opspoort en de betref f e n d e or ganisatie wijst op zwakheden in haar netwerken .

3 Verbeter de kwaliteit van informatie De overheid zou niet alleen zijn eigen zichtbaarheid voor de samenleving moeten bevorde re n , 10 1 maar ook de transparantie van de samenleving zelf kunnen stimuleren, door onder andere ‘right to know’- w e t g e v i n g . Door die transparantie kan betere informatie over burgers en maat- sc h a p p e l i j k e vragen worden gegeneree r d, maar kunnen burgers ook meer betrok k en worden bij de inrichting van de samenleving.

En k ele ideeën die werden aangedragen:

3a Bu rg e r wet InformatieRecht op VOedsel (BI R V O) De overheid moet een right to know wettelijk vastleggen: een wet op 180 / 181 6 AGENDA

10 2 In f o d r ome (2001) BI R V O, advies van het 24-uur ministerie Voe d s e l v e i l i g h e i d Am s t e r dam: Infodrom e

De uitdaging van maatschappelijk verantwoord con- The fundamental principle of criminology is that su m e r en en prod u c e r en is het geen vlag op een crime follows opportu n i t y , and opportunity for theft modderschuit te laten zijn maar het te ontwikkelen abound in the Digital Age. tot een nieuw leidend principe in onze samenleving. P. Grabosky, hoogleraar criminologie, Australian L. den Boer, deelnemer Infodrome e-debat over IC T National University en milieu

Dat iedereen en alles onderworpen wordt aan een Een geautomatiseerd systeem waarbij elke vorm van nationaal hackwezen is moeilijk in overee n s t e m m i n g ve r vuiling per individu wordt gereg i s t re e r d en gecon- te brengen met de bestaande wetgeving. We gaan tro l e e r d is een utopie, en laten we dat alstublieft zo toch ook niet bij iedereen aan de achterdeur kijken of houden. Prod u c t i n f o r matie door de producent is een daar wel een solide slot op zit. beter alternatief, vanwege de betere controle moge- R. van Boxtel, minister Integratie- en grot e s t e d e n b e - lijkheden enerzijds, en vanwege een grot e r e individu- le i d ele vrijheid anderzijds. E. Nijpels, Commissaris van de Koningin te Friesland de openbaarheid van informatie over productie, veiligheid en kwaliteit van voedsel.10 2 Deze wet geeft iedere burger het recht te eisen dat een voedselverkoper – de toko om de hoek, de Albert Heijn of het visrestaurant – hem desgevraagd laat weten op welke wijze dat voedsel is geprod u c e e r d en wat er in zit. De wet zal een prikkel betekenen voor de voedingssector om haar ketens goed te beheersen en transparant te maken. Dit geldt ook voor de overheid zelf als het gaat om het openbaar maken van haar keu r i n g s re s u l t a t e n . Er is al een informatiemarkt aan het ontstaan waar consumenten, de voedingssector, de overheid en belangengroeperingen zoals Gr eenpeace en de Consumentenbond elkaar aansprek en op (de kwaliteit van) informatie over de productie, veiligheid en kwaliteit van voedsel. Naarmate deze informatiemarkt beter werkt, zullen actoren in het netwerk elkaar steeds meer op de huid zitten. Door de con- cu r r entie op deze informatiemarkt zal de informatie kwaliteit hebben en betrouwbaar zijn. Met andere woorden: georga n i s e e r d wantrou - wen leidt tot vertrouwen aan het eind van de keten bij de consument. De overheid moet dit wantrouwen, die rivaliteit van inzichten zonodig stimuleren. Hiertoe zal zij actief toezicht moeten gaan uitoefenen op het adequaat functioneren van de informatiemarkt; zij zou een toezichthouder voor de voedselinformatiemarkt kunnen inrichten. Deze toezichthouder moet er op toezien dat er voldoende rivaliteit is tussen verschillende informatieproducenten, voldoende checks and ba l a n c e s . En of aan alle soorten producenten evenredige aandacht wo r dt besteed (niet alleen aan Albert Heijn, maar ook aan de markt- koo p m a n ) . 3b Toon het vlieglawaai Bu r gers moeten de mogelijkheid krijgen om het probleem van vl i e g t u i g lawaai tot hun eigen probleem te maken. Vliegreizigers zijn de grote afwezige in discussies over vlieglawaai en luchtvervuiling. Zij on t b e r en elke mogelijkheid om dan toch in ieder geval te kiezen voor het soort van vlucht dat ze maken. De overheid zou op internet ranglijsten moeten publiceren van stille (en lawaaiige) vliegmaatschappij- en en zou moeten afdwingen dat tickets vermelden op welke plaats in de lawaairanglijst deze vlucht scoort. 3c Maak afval zichtbaar Verplicht producenten om de kosten van het verpakkingsmateriaal op het product te plaatsen, vergelijkbaar met de informatie die op siga- retten staat. Consumenten kunnen dan zelf beslissen hoeveel zij wil- 182 / 183 6 AGENDA

10 3 Commissie-Docters van Leeuwen (2001) Bu r ger en overheid in de informatiesamenleving: de noodzaak voor institutionele innovatie. Den Haag: ministerie van Binnenlandse Zaken en Kon i n k r i j k s re l a t i e s len uitgeven aan éénpersoons zakjes chips, snoep of kom ko m m e r . Er van uitgaand dat vervuiling nooit het doel is van consumptie, maar altijd een (ongewenst) neveneffect, zullen consumenten waar mogelijk kiezen voor minder vervuilende prod u c t e n . 3d De Wet Samen aan het werk In het kader van de Wet Samen rapporteren bedrijven over de samenstelling van hun personeelsbestand. De werking van deze wet kan worden versterkt als deze rapportages ook op internet kunnen wo r den ingezien. Dan kunnen potentiële werknemers, maar ook veran t w o o rd e l i j k e instanties anoniem en direct zien hoeveel werknemers uit minderhe i d s g r oeperingen kom e n . 3e Laat het College Bescherming Persoonsgegevens de klachten over privacyschending publiceren Van de instelling van het College Bescherming Per s o o n s g e g e v e n s (CB P ) kan een extra krachtige werking uitgaan als de klachten gepu- bl i c e e r d worden op de website. Het principe van zelfregulering krijgt op die manier een extra kracht, omdat organisaties niet met naam en toenaam op de website willen kom e n .

4 He r s t r uctureer publieke diensten De publieke sector zal zich de komende jaren moeten aanpassen aan de ve r a n d e r ende behoeften van de samenleving. Er zijn beleidsgren s o v e r - schrijdende fenomenen in de ontwikkeling naar een informatiesamenleving. Beleidsgrensoverschrijding kan recht worden gedaan door nieuwe ministeries in het leven te roepen, maar kan ook worden aangegrep e n om een nieuwe structuur te kiezen. Een suggestie van de commissie Docters van Leeuwen is om alle overheidsactiviteit in proj e c t o rg a n i s a t i e s te structurer en. Dit vereist een herontwerp van de bestaande departementale structuur.10 3

En k ele ideeën die naar voren zijn gebracht:

4a Een nieuwe departementale indeling met als uitgangspunt: de burge r - co n s u m e n t De overheid zal een nieuwe departementale indeling moeten ontwerpen, omdat door de informatierevolutie bestaande beleidsterrei n e n steeds meer vervlochten raken. De burger-consument zou een centrale plek moeten krijgen in dit ontwerp. 4b Een nieuw ministerie voor creative industries 184 / 185 6 AGENDA

Wil de kwaliteit van zorg verbeteren en wil de patiënt AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN de centrale rol spelen die de politiek verkondigt, dan AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN moet niet in termen van IC T wo r den gedacht, maar AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN al l e r eerst in termen van zorgs t ru c t u u r , innovaties en AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN veranderingen dáárin. AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN E. Bouma, deelnemer Infodrome e-debat gezond- AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN he i d s z o r g in de informa t i e s a m e n l e v i n g AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN AANVRAAGSYSTEEM SUBSIDIESTROMEN In de informatiesamenleving is een belangrijke bron van (nieuwe) economische activiteit gelegen in de ontmoeting van technische, co m m e r ciële en artistieke talenten. De snel groeiende sector van creative industries heeft echter geen natuurlijk aanspreekpunt in ‘Den Haag’: ‘artistiek’ hoort bij OC &W te r wijl ‘commercieel’ en ‘technisch’ bij EZ aa n s l u i t e n . 4c Versterk de NM A De taken van de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NM A ) worde n lastiger naarmate de informatierevolutie voortschrijdt. De toenemende vervlechting binnen de private sector en tussen de private en pu b l i e k e sector vereisen veel meer capaciteit van een mededingingsautoriteit om misbruik van marktmacht aan te tonen en te bestrijden. 4d Raad voor de Informatiesamenleving De overheid zou een adviesraad voor de informatiesamenleving in het leven moeten roepen. We staan op dit moment nog maar aan het begin van de ontwikkeling naar een informatiesamenleving en de institutionele uitdagingen die deze met zich meebrengt. Om als overheid zicht te krijgen en te blijven houden op deze maatschappelijke veranderingen dient zij te investeren in een nieuwe adviesraad. Gevraagd dan wel ongevraagd zal de Raad voor de Informatiesamenleving moeten adviseren aan het kabinet over de nieuwe vragen die opdoemen en de mogelijke acties die het kabinet in het betreffende geval zou kunnen ontwikkelen. De raad zal opge- zet moeten worden analoog aan de overige adviesraden en een sterke brugfunctie moeten vervullen tussen wetenschap, politiek en beleid.

5 Stimuleer innovatie door andere verantwoordingsmechanismen De overheid moet de innovatiedruk op haar eigen diensten vergro t e n . Ket e n o m k ering, vraagsturing en de ‘één-loket-gedachte’ worden al twee decennia zonder veel effect beleden, omdat overheidsdiensten weinig reden hebben om hier werk van te maken. Een aantal naar voren gebrachte ideeën zal de innovatiedruk bij publieke dienstverleners vergro t e n :

5a Or ganiseer patiënteninformatie over de kwaliteit van ziekenhuizen On t w i k k el onafhankel i j k e websites en (maandelijkse) publicaties in dagbladen waarin patiënten ervaringen over dokters, wachtlijsten en be h a n d e l t e c h n i e k en vertellen. Op die manier kunnen zieken h u i z e n 186 / 187 6 AGENDA

10 4 Kabinetonline (2001) De eerste nota virtuele ordening: blauwdruk voor een open samenleving Am s t e r dam: Infodrome, blz. 45-47 le r en van elkaar en met elkaar concurrer en op kwaliteit. Deze open- ba a r heid stimuleert ziekenhuizen om hun aanbod aan te passen aan de veranderende behoeften van patiënten. 5b Stel een subsidiepot in voor kleine maatschappelijke initiatieven Su b s i d i e r egelingen bieden dikwijls geen ruimte voor kleine maat- sc h a p p e l i j k e initiatieven. Ook beleidsoverschrijdende projecten zijn vaak moeilijk te financieren omdat de meeste subsidiestromen inhoudelijk gekoppeld zijn aan strak begrensde beleidsterreinen. De gedachte is om een nieuw laagdrempelig aanvraagsysteem op internet te orga n i s e r en, waar zonder al te veel administratie relatief kleine sub- sidies kunnen worden aangevraagd.10 4 5c Benut kennis van derden In plaats van een overheid die zelf plannen ontwikkelt voor bijvoorbeeld rek eningrijden, zou zij ontwerpwedstrijden moeten uitschrijven voor interventies die leiden tot een betere benutting van bestaande infrastructuur. De meeste kennis en creativiteit bevindt zich bij private organisaties en dan ook nog eens gespreid over een veelheid van deze organisaties. De overheid moet zich aanleren deze kennis te benutten voor haar eigen publieke doelstellingen. Een ontwerpwed- strijd naar analogie van de mededingingsproc e d u r es waar arch i t e c t e n do o r gaans aan worden onderworpen, biedt de mogelijkheid deze kennis aan te boren . 5d Stop outputfinanciering… Be l a n g r i j k e misvatting bij een overheid die steeds meer naar res u l t a a t st r eeft, is dat de resultaten gefinancierd moeten worden. Hierdo o r krijgen we scholen die gaan concurrer en om leerlingen, universiteiten die studenten lokken met de leukste kroeg, radiologen die beloond wo r den als ze zoveel mogelijk zelf de röntgenfoto’s uit hun arch i e f lichten, politie-agenten die zoveel mogelijk bonnen uitschrijven, wetenschappers die zoveel mogelijk citaten orga n i s e r en, enzovoorts. En dit zijn dan alleen nog maar de meest zichtbare aberraties en per- versies van een verkee r de vertaling van het begrip output. 5e … en maak resultaten zichtbaar Waar outputfinanciering voor perverse effecten zorgt, kan de overheid de resultaten van publieke dienstverleners zichtbaar maken en zo druk zetten om datgene te maken waar de samenleving behoefte aan heeft, op een wijze waar burgers mee uit de voeten kunnen. Een voorbeeld is de belastingdienst. Hier is sinds begin jaren tachtig kwaliteit op een veelheid aan dimensies zichtbaar gemaakt. De zichtbaar- 188 / 189 6 AGENDA

Het zou nuttig zijn als er een prikkelende rivaliteit tus- Praten over kwaliteit is als praten over echte liefde: sen de verschillende (grote) gemeenten werd aange- niemand weet wat het is maar als het er is merk je moedigd om zich met good practices op dit terrein te het duidelijk. le r en prof i l e r en. Een slim overheidsbeleid zou zoiets M. Kuitenbrou w e r , Kabinetonline-minister van kunnen aanwakkeren. On d e r wijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n . P. Kroe g e r , deelnemer Infodrome e-debat onderwi j s in de informa t i e s a m e n l e v i n g heid en beschikbaarheid van deze informatie bleek voldoende om me d e w e r k ers aan te zetten over het hele veel-dimensionale taken p a k - ket van de belastingdienst aan de kwaliteit te werken . 5f Wet Openbaarheid Onderwi j s k w a l i t e i t Informatie over allerhande kwaliteitsaspecten, naast de informatie van de Onderwijsinspectie, biedt ouders en leerlingen meer inzicht voor de kwaliteit van scholen. Zij krijgen hiermee meer informatie ten behoeve van de schoolkeuze. Maar belangrijker is dat openbaarhe i d van een veelheid aan kwaliteitsaspecten extra stimulansen levert voor scholen om te innoveren en zich aan te passen aan de snel veranderende onderwijsbehoefte van een informatiesamenleving. De overhe i d kan dit bewerkstelligen door een recht op alle informatie die ouders en anderen uit de omgeving van de school zouden willen hebben wettelijk te veranker en. Vermoedelijk zullen er wel extra middelen naar de scholen moeten om de zichtbaarheid van hun goede en minder goede kanten te bewerkstelligen.

Controle geven of nemen: antwoorden op uitdagingen

Het is nu tijd om de informatiesamenleving op de politieke agenda te plaatsen. We hoeven de informatierevolutie niet over ons te laten kom e n . De overheid is namelijk in de positie om te handelen. We hebben voor de overheid twee strategieën uiteengezet die ter inspiratie kunnen dienen bij het maken van politieke keuzes. Deze keuzes hebben te maken met co n t r ole geven of nemen; met visies op de rol die een overheid in de informatiesamenleving kan spelen. De keuzes zijn ook afhankelijk van het type beleidsvraag en de strategieën hoeven elkaar niet uit te sluiten. We gaan uit van het principe dat de informatiesamenleving er voor ie d e r een moet zijn. Dit betekent dat de huidige politieke agenda wordt ve r b r eed met een aantal vragen die de informatierevolutie oproe p t . Omdat de informatiesamenleving nog in ontwikkeling is, is experimenteren met beleid en sturing noodzakelijk. De politieke agenda zal moeten ui t b l i n k en in durf om antwoorden te vinden op de uitdagingen van de in f o r m a t i e s a m e n l e v i n g . 190 / 191 BI J L A G E Bi j l a g e 192 / 193 LI T E R AT U U R

Adviesraad voor het Wetenschaps- en Ca i r n c r oss, F. (2001) Technologiebeleid (2001) The death of distance: how the communications rev o l u - Verlangen naar de eindeloze zee. Rapportage verken- tion is changing our lives ningscommissie ‘Kennis voor de Netwerkeconomie’ Boston: Harva r d Business School Pres s Den Haag: Sdu Uitgevers Castells, M. (1996) Agerbeek, M. (1998) The rise of the network society Trouw-onderzoek schoolpres t a t i e s Cambridge: Blackwell Pub l i s h e r s Trou w , 13 juni Castells, M. (1997) Agerbeek. M. (1999) The power of identity Trouw-onderzoek schoolpres t a t i e s Cambridge: Blackwell Pub l i s h e r s Trou w , 18 september Castells, M. (2000) Beck, U. (1992) End of Millennium Risk Society. Tow a r ds a new modernity Cambridge: Blackwell Pub l i s h e r s Londen: Sage Center for Educational Research and Innovation (2001) Beek, K. van (1998) Education at a glance De ondernemende samenleving: een verkenning van maat- Parijs: Organization for Economic Co-operation and schappelijke veranderingen en implicaties voor beleid Development (OECD) Den Haag: WRR, V104 Centraal Planbureau (2000) Be k k ers, V.J.J.M. (1999) Centraal Economisch Plan Het internet en de organisatie van het openbaar bestuur. Den Haag: CPB Onderzoek ten behoeve van het VROM-proj e c t ‘Internet en Openbaar Bestuur’ Centraal Planbureau (2001) Epe: Hooiberg Ma c r o Economische Verkenning 2002 Den Haag: CPB Be r g, M., E. Goorman, P. Harterink, S. Plass (1998) De nacht schreef rood: informatisering van zorgp r a k t i j k e n Commissie Cerfontaine (2000) Den Haag: Rathenau Instituut, studie 37 Bu r gers verbonden: IC T en de stad Den Haag: Sdu Boot, P. (1997) ‘Marktwerking: inleiding.’ Commissie Docters van Leeuwen (2001) Tijdschrift voor Politieke Economie, november 1997 Bu r ger en overheid in de informatiesamenleving: de noodzaak voor institutionele innovatie Bo r gers-Roozen, M.J.A., T.J. Golder, M.J. Klaver, & Den Haag: Ministerie van BZK G.J. van Rossum (2000) Informatieoorlog: over de schaduwkanten van de infor- Commissie Fra n k en (2000) ma t i e m a a t s c h a p p i j Rapport commissie gron d r echten in het digitale tijdperk Epe: Hooiberg Ro t t e r dam: Phoenix & den Oudsten

Brin, D. (1998) Commissie Snellen (2000) The transparant society. Will technology force us to GBA in de toekomst: gemeentelijke Basis Administratie choose between privacy and free d o m ? persoonsgegevens als spil voor toekomstige identiteits Reading: Perseus Books in f r a s t r u c t u u r Den Haag: Ministerie van BZK Br own, J. S. & P. Duguid, (2000) The social life of information Commissie Wallage (2001) Boston: Harva r d Business School Pres s In dienst van de democratie: het rapport van de Commissie Toekomst Overhe i d s c o m m u n i c a t i e Bullinga, M. (1999) Den Haag: Sdu Een ministerie van Ruimte en Tijd: naar een duurzame ne t w e r k s a m e n l e v i n g Den Haag: Ministerie van VROM LI T E R AT U U R

Damme, E. van & B. Dellaert (2000) Gu n s t e r en, H. van (1994) E-conomie: IC T en marktwerking Cu l t u r en van besturen Am s t e r dam: Infodrom e Am s t e r dam: Boom

Derksen, W. (2001) Gu n s t e r en, H. van (1998) Institutionele Politiek. Over de vernieuwing van de soci- A theory of citizenship: organizing plurality in contem- ale zekerheid en de gezondheidszorg(o r a t i e ) po r a r y democracies Ro t t e r dam Boulder: Westview Pres s

Dijk, J.A.G.M. van (1997) Gu n s t e r en, H. van (1999) De netwerkmaatschappij: sociale aspecten van nieuwe Ver a n t w o o r ding: reg e r en door terugzien me d i a Am s t e r dam: KNAW Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Log h u m Held, D., A. McGrew, D. Goldblatt & J. Per r a t o n Dijk, L. van, J. de Haan & S. Rijken (2000) (r ed. 1999) Digitalisering van de leefwe r eld: een onderzoek naar Global Tra n s f o r m a t i o n s informatie- en communicatietechnologie en sociale Cambridge: Polity on g e l i j k h e i d Den Haag: SCP He r weijer, M. (red . 1 9 9 6 ) 10 Jahre Til b u r ger Modell. Erfahrungen einer öffentli- Donk, W. van der (2000) chen Ver waltung auf dem Weg zum ‘Nieuwe technologie, nieuwe economie, nieuwe over- Di e n s t l e i s t u n g s c e n t e r he i d ? ’ Br emen: Sachbuchverlag Kel l n e r In: Weehuizen, R.M. (red. 2000) [email protected]: reflecties op economie, technologie Hufen, J.A.M. & A.B. Ringeling (red. 1990) en arbeid Beleidsnetwerken: overheids-, semi-overheids- en parti- Den Haag: Stichting Toe k omstbeeld der Tec h n i e k cu l i e r e organisaties in wisselwerking Den Haag: VUGA Douglas A. & M.(1983) Risk and Culture: an essay on the selection of technolo- Hurst, C. & Uppenberg, K. (2001) gical and environmental dangers ‘Wonders will never cease: prospects for a new econ- Be r k eley, CA: University of California Pres s omy in Europe.’In: Eu r opean Investment Bank Pap e r s : Eu r opean Economic growth: the impact of new techno- Fischer, C.S. (1992) lo g i e s , vol. 6 nr. 1, 2001 America calling: A social history of the telephone to 1940 Zie: ww w . e i b . o r g/ced/eibpapers/y01n1v6/y01n1a01.pdf Be r k eley, CA: University of California Pres s In f o d r ome (2001) Francois, J.F. (2000) BI R V O, advies van het 24-uur ministerie voedselveilig- Globalization, the information society and intellectual heid pr operty rights Am s t e r dam: Infodrom e Am s t e r dam: Infodrom e In f o d r ome (2001) Frissen, P. (2000) Het KW I C T -instituut: reg u l e r end en stimulerend naar een Sturing en publiek domein: sociaal-democratie zonder be t ro u w b a r e ICT-i n f r a s t r u c t u u r pa r t i j Am s t e r dam: Infodrom e Am s t e r dam: Wiardi Beckman Stichting In f o d r ome (2001) Frissen, V. & J. de Mul (2000) Zi c h t b a r e kwaliteit van het onderwijs: omkering van Under construction: persoonlijke en culturele identeit in ve r a n t w o o r delijkheid in de informatiesamenleving het multimediatijdperk Am s t e r dam: Infodrom e Am s t e r dam: Infodrom e In f o d r ome (2000) Gi n n e k en, J. van (1999) Instituties onder druk: de uitdaging van de informatie- Br einbevingen: snelle omslagen in opinie en communi- samenleving voor politiek en beleid catie Am s t e r dam: Infodrom e Am s t e r dam: Boom 194 / 195 LI T E R AT U U R

Ki c k ert, W.J.M., E.H. Klijn & J.F.M. Koppenjan Mo r one J.G. & E.J. Woodhouse (1986) (r ed. 1997) Averting catastrophe: strategies for regulating risky tech- Managing complex networks. Strategies for the public no l o g i e s se c t o r Be r k eley: University of California Pres s London: Sage Nye, J. (2000). Klink, B. van, C. Prins en W. Witteveen (2000) ‘In government we do not trust.’ Het conceptuele tekort. Een surveyonderzoek naar de In: Giddens, A. (2001) wisselwerking tussen IC T en het rec h t The global third way debate Am s t e r dam: Infodrom e Cambridge: Polity Pres s

Kooiman, J. (2001) Osborne & Gaebler (1992) ‘S o c i a l - P olitical Governance: overview, reflections and Reinventing Goverment. How the entrepeneurial spirit design.’ is transforming the public sector In: Public Management, vol. 1, no. 1 New York: Plume / Pinguin

Leadbeater, C. (2000) Per r ow, C. (1986) The weightless society: living in the economy bubble Normal Accidents. Living with high risk technologies London: Tex e r e New York: Basic Books

Lindblom C.E., (1959) Pieper, R. (2001) The Science Of Muddling-Th ro u g h MobiMiles Systeem: bewust op de weg. In opdracht van In: Public Administration Rev i e w , 19 het ministerie van V&W Zie: ww w . v a n a n a a r b e t e r . n l / k i l o m e t e rh e f f i n g / d o w n l o - Lipsky, M. (1980) ad s / m o b i m i l e s _ r a p p o r t . d o c St r eetlevel Bureaucracy: Dilemma’s of the Individual in Public Servi c e s Ploeg, R. van der, M.L. Vos & F. Nauta (2001) New York: Russell Sage De informatiesamenleving: bij voorbeeld Am s t e r dam: Salomé/Amsterdam University Pres s Luijff, E. en M.H.A. Klaver (2000) De kwetsbaarheid van de IC T -infrastructuur en de Ploeg, R. van der & C. Veenemans (red. 2001) gevolgen voor de informatiemaatschappij De invloed van IC T op maatschappij en overheid: naïef Am s t e r dam: Infodrom e vooruitgangsgeloof of harde werkelijkheid? Am s t e r dam: Salomé/Amsterdam University Pres s Luiten van Zanden, J. (1997) Een klein land in de 20e eeuw: economische geschiede- Pressman, J.L. & A. Wildavsky (1973) nis van Nederland 1914-1995 Im p l e m e n t a t i o n Ut r echt: Het Spectrum Be r k eley: University of California Pres s .

Mankiw, N.G. (1998) Pruijt, H. (1997) Principles of Economics ‘Social capital, Computarization and the Internet: Fort Worth: Dryden Pres s implications for work and education.’ In: M.J. de Jong en A. Zijderve l d Ministerie van Binnenlandse Zaken en The Gift of Society Kon i n k r i j k s r elaties (2000) Ni j k erk: Enzo Pres s Contract met de toekomst: een visie op de electron i s c h e relatie overhe i d - b u rg e r Putnam, R.D. (2000) Schiedam: De Eendracht Bowling alone. The Collapse and Revival of American Co m m u n i t y Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van New York: Simon & Schuster Ver k eer en Waterstaat & Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu Raad voor maatschappelijke ontwikkeling (2000) (2 0 0 0 ) Aa n s p r ekend burgerschap. De relatie tussen de orga n i - Nederland digitaal: drie toekomstbeelden voor satie van het publieke domein en de verantwoorde l i j k - Nederland in 2030 heid van burge r s Den Haag: EZ Den Haag: Sdu Uitgevers LI T E R AT U U R

Raad voor maatschappelijke ontwikkeling (2000) Sociaal Economische Raad (2001) Ver weg en dichtbij: over hoe IC T de samenleving kan Levensloopbanen: gevolgen van veranderende arbeids- ve r b e t e re n pa t ro n e n Den Haag: Sdu, advies 15 Rapport van de Commissie Sociaal-Economische deskundigen Raad voor de Volksgezondheid & Zorg (2000) Den Haag: SER Patiënt en internet Zoetermeer: RVZ Sh a p i r o, A. (1999) The control revolution: how the internet is putting indi- Rathenau Instituut (1998) viduals in charge and changing the world we know Privacy gereg i s t re e r d: visies op de maatschappelijke New York: A Century Foundation Book betekenis van privacy Am s t e r dam: Cramwinckel, werkdocument W63 Sh a p i r o, C. & H.R. Varian (1999) Information Rules: a strategic guide to the network Rifkin, J. (2000) ec o n o m y The age of access: The New Culture of Boston: Harva r d Business School Pres s Hy p e r capitalism, Where all of Life is a Pai d - Fo r Ex p e r i e n c e Soto, H. de. (2000) New York: Jeremy P. Tarc h e r / Pu t n a m The mystery of capital. Why capitalism trimphs in the west and fails everyw h e r e else Schnabel, P. (2001) Lon d o n : Bantam Pres s Be d r even en gedreven: een heroriëntatie op de rol van de Rijksoverheid in de samenleving Spears, R. & T. Postmes e.a. (2000) Den Haag: SCP Social Psychological influence of IC T ’s on society and their policy implications Schwarz, M & M. Thompson (1990) Am s t e r dam: Infodrom e Divided we stand: re-defining politics, technology and social choice Staden, A. van (red. 1996) Philadelphia: Penn Pres s De nationale staat: onhoudbaar maar onmisbaar? Het perspectief van Europese integratie en mondialisering Scott. J.C. (1998) Den Haag: Instituut Clingendael Seeing like a State. How certain schemes to improv e the human condition have failed Steyaert, J. (2000) New Haven: Yale University Pres s Digitale vaardigheden: geletterdheid in de informatiesa- me n l e v i n g Sociaal Cultureel Planbureau (1998) Den Haag: Rathenau Instituut, werkdocument 76 Sociaal Cultureel Rapport 1998: 25 jaar sociale ve r a n d eri n g Stiglitz, J. (2001) Rijswijk: SCP ‘An agenda for development for the 21st century.’ In: Giddens. A. (2001) Sociaal Cultureel Planbureau (2000) The global third way debate Sociaal Cultureel Rapport 2000: Nederland in Europ a Cambridge: Polity Pres s Den Haag: SCP Stranahan, P. (1999) Sennet, R. (2000) Personal Computers: history & development De flexibele mens: psychogram van de moderne samen- Zie: ww w . d i g i t a l c e n t u r y . c o m / le v i n g en c y c l o / u p d a t e / p c _ h d . h t m l Am s t e r dam: Byblos Tapscot (1998) Sociaal Economische Raad (2000) Gr owing up digital. The rise of the net generation De winst van waarde n New York: McGraw Hill Den Haag: SER Theeuwes, J. (2001) Chips, Bits en jobs Am s t e r dam: Infodrom e 196 / 197 LI T E R AT U U R

Trommel, W.A. (1999) Zouridis, S. (2000) IC T en nieuwe arbeidspatron e n Digitale disciplinering: over IC T , organisatie, wetgeving Den Haag: Rathenau Instituut, werkdocument 72 en het automatiseren van beschikkingen Delft: Eburon United Nations Development Programme (1999) Human Development Rep o r t Zuurmond, A. (1994) Ox f o r d: Oxford University Pres s De infocratie, een theoretische en empirische heror i ë n - tatie op Weber’s ideaaltype Veld, R.J. in ‘t, (1995) Ro t t e r dam: Phaedrus Spelen met vuur: over hybride orga n i s a t i e s (o r a t i e ) Den Haag: VUGA.

Visser, J. & A. Hemerijck (1998) Een Nederlands mirakel: beleidsleren in de verzorgi n g s s t a a t Am s t e r dam: Amsterdam University

Walton, R.E. (1989) Up and Running. Integrating Information Tec h n o l o g y and the Orga n i z a t i o n Boston: Harva r d Business School Pres s

Weber, M. (1976) Wirtschaft und Gesellschaft: Grundriss der venstehen- den Soziologie Tuebingen: Mohr

Wildavsky, A. & M. Douglas (1983) Risk and Culture: an essay on the selection of technolo- gical and environmental dangers Be r k eley, CA: University of California Pres s

Wilensky, H. (1975) The welfare state and equality, structural and ideological roots of public expenditures Be r k eley, CA: University of California Pres s

Wi l l k e, H. (1998) Laterale Wel t s y s t e m e Zie: ww w . u n i - b i e l e f e l d . d e / p e t / w i l l ke . h t m l

Wolf Jr., C. (1993) Markets or governments: choosing between imperfe c t al t e r n a t i v e s Santa Monica: Ran d

Wouters, P. (2000) Van ivoren toren naar agora Am s t e r dam: Infodrom e

WRR (1998) Staat zonder land: een verkenning van bestuurlijke gevolgen van Informatie- en Communicatietechnologie Den Haag: Sdu Uitgevers, Rapporten aan de Regering, nr. 54 CI T ATE N

Dr u c k er, P.F . (1997) Wijers, H. (2001) Looking ahead, implications of the pres e n t De ‘aaibaarheid’ voorbij: kenniseconomie vraagt om fun- Ha rv a r d Business Rev i e w , sept-okt, 2001 damenteel andere inrichting samenleving Am s t e r dam: Stichting dr. J.M. den Uyl lezing Fukuyama, F. (1999) Zie: ww w . d e n u y l l e z i n g . n l / l e z i n g . h t m l The Great Disruption: human nature and the rec o n s t i t u - tion of social orde r Zalm, G. (2001) New York: Free Pres s Over nieuwe economie en de rol van de overhe i d Telderslezing 2001 Gu a r dian, The, 21 mei, 2001 Blair pledges break from ‘monolitic’ public servi c e s

Hellema, H. (2001) IC T en voorspellende geneeskunde Am s t e r dam: Infodrom e

In f o d r ome (2001) In f o d r ome debat ww w . i n f o d ro m e . n l / d e b a t

In f o d r ome (2001) Programmaboekje Infodrom e - c o n g r es: Nieuwe verho u - dingen in het informatietijdperk – uitdagingen voor overheid en politiek Am s t e r dam: Infodrom e

In f o d r ome (2001) Stellingen. Nieuwe verhoudingen in het informatietijdperk: uitdagingen voor overheid en politiek Am s t e r dam: Infodrom e

Klein, N. (2000) ‘Does protest need a vision?’ The New Statesman, 3 juli

Ploeg, R. van der & C. Veenemans (red. 2000) De burger als spin in het web. Essays over het verdw i j n e n van plaats en afstand in de informatiesamenleving Den Haag: Sdu

Stiglitz, J. (2001) ‘An agenda for development for the twenty-first century.’ In: Giddens, A. The global Third Way debate Cambridge: Polity Pres s

Vossen, M. en R. Bodelier, (2000) Ver a n d e r ende structuren in bedrijvigheid Am s t e r dam: Infodrom e

Vrij Nederland (31 oktober 2001) ‘B o e r enslimheid bestaat.’ De groene revolutie van con- sumentenminister Renate Künast 198 / 199 IN S T E L L I N G S B E S L U I T

8 november 1999/OWB/CMI/1999/42851 • de directeur Onderzoek en Wetenschapsbeleid van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en De staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n Wet e n s c h a p p e n , c een adviserend lid, mw. prof.dr. J.C.M. van Eijndhoven, directeur van het Rathenau Instituut Ov e r wegende dat de Ministerraad op 18 december 1998 heeft besloten om de Staatssecretaris van 2 De Stuurgr oep beschikt over een secretaris, zijnde On d e r wijs, Cultuur en Wetenschappen te machtigen de prog r a m m a d i re c t e u r om het programmavoorstel Infodrome, dat als bijlage bij dit instellingsbesluit is opgenomen, uit te voeren Artikel 3 Taak van de stuurgro e p Be s l u i t De stuurgr oep heeft tot taak om: Artikel 1 a Het werkplan vast te stellen. Be g r i p s b e p a l i n g e n b Te besluiten over voorstellen van de prog r a m m a d i - recteur voor uitvoering van het werkplan. In dit besluit wordt verstaan onder: c De voortgang te bewaken van het werkplan en de a de staatssecretaris: de Staatssecretaris van kwaliteit van de resultaten overee n k omstig de On d e r wijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n beschrijving daarvan in het werkplan. b het programma Infodrome: het geheel van studies, d De eindrapportage van het programma vast te stel- rapportages, evaluaties, conferenties en andere len. In de eindrapportage zijn de uitvoering van het activiteiten dat er op gericht is bij te dragen aan de pr ogramma en de besteding van de geldmiddelen gedachtevorming over het beleid van de overhe i d be s c h r even. in de informatiemaatschappij. e De prog r a m m a d i r ecteur te benoemen. c de stuurgr oep: de stuurgr oep van het prog r a m m a f Me d e w e r k ers van het prog r a m m a b u r eau te benoe- In f o d r ome als bedoeld in artikel 2 van dit besluit me n . d de begeleidingscommissie: de interde p a r t e m e n t a l e begeleidingscommissie van het prog r a m m a Artikel 4 In f o d r ome zoals bedoeld in artikel 6 van dit besluit Ver a n t w o o r delijkheid staatssecret a r i s e. het werkplan: de beschrijving van de activiteiten vo o r genomen in het programma Infodrome met Indien de staatssecretaris zich, gelet op de eisen van de bijbehorende tijdsplanning en kos t e n b e g ro t i n g rechtmatigheid en doelmatigheid, met een voorge n o - f. het prog r a m m a b u r eau: het bureau van waaruit de men besluit niet kan verenigen, kan hij bepalen dat het werkzaamheden van het programma Infodrom e besluit niet wordt genomen. wo r den geïnitieerd, gecoördi n e e r d en ondersteund g. de prog r a m m a d i r ecteur: de functionaris belast met Artikel 5 de leiding van de uitvoering van het werkplan. De Ra p p o r t a g e ta k en van de prog r a m m a d i r ecteur zijn vermeld onder artikel 8. De staatssecretaris rapporteert periodiek over de voortgang en de tussentijdse resultaten van het pro- Artikel 2 gramma aan de Raad voor het Wet e n s c h a p s - , St u u rg ro e p Technologie- en Informatiebeleid. De staatssecretaris biedt de eindrapportage van het 1 Er is een stuurgr oep Infodrome. De stuurgro e p pr ogramma aan aan de Raad voor het Wet e n s c h a p s - , bestaat uit: Technologie- en Informatiebeleid. a een voorzitter, zijnde de Staatssecret a r i s b leden, zijnde: Artikel 6 • de Directeur van het Sociaal en Culturee l Be g e l e i d i n g s c o m m i s s i e Pl a n b u r eau, tevens waarnemend voorzitter; • de Directeur van het Centraal Planbureau; 1 Er is een begeleidingscommissie Infodrome. De • de Directeur-generaal van het Rijksinstituut voor begeleidingscommissie bestaat uit: Volksgezondheid en Milieu; a een voorzitter, zijnde de voorzitter van de • de Directeur-generaal Ruimtelijke Ordening van de Adviesraad voor het Wetenschaps- en Rijksplanologische Dienst; Tec h n o l o g i e b e l e i d ; • pr of.dr. W. Derksen, lid van de Wet e n s c h a p p e l i j k e b leden, zijnde Raad voor het Regeringsbeleid, • een vertegenwoordiger namens de minister van IN S T E L L I N G S B E S L U I T

Algemene Zaken ; a Leiding te geven aan de uitvoering van de activitei- • een vertegenwoordiger namens de minister van ten beschreven in het werkplan. De stuurgro e p Binnenlandse Zaken en Kon i n k r i j k s re l a t i e s ; machtigt de prog r a m m a d i r ecteur tot het verstrek - • een vertegenwoordiger namens de minister van ken van opdrachten en het aangaan van financiële Buitenlandse Zaken ; verplichtingen zoals vastgelegd in het werkplan. • een vertegenwoordiger namens de minister van b De voortgang te bewaken van de activiteiten zoals De f e n s i e ; be s c h r even in het werkplan en daarover te rappor- • een vertegenwoordiger namens de minister van te r en aan de stuurgro e p . Economische Zaken ; c De internationale activiteiten van het programma te • een vertegenwoordiger namens de minister van co ö rd i n e re n . Fin a n c i ë n ; 2 Het prog r a m m a b u r eau heeft medewerkers, aange- • een vertegenwoordiger namens de minister van steld in overeenstemming met de beheersoveree n - Ju s t i t i e ; komst zoals bedoeld in artikel 9 van dit besluit. • een vertegenwoordiger namens de minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij; Artikel 9 • een vertegenwoordiger namens de minister van Be h e e r Sociale Zaken en Wer k g e l e g e n h e i d ; • een vertegenwoordiger namens de minister van Het personele en financiële beheer van het prog r a m m a Ver k eer en Wat e r s t a a t ; wo r dt gevoerd door de KNAW, op grond van een • een vertegenwoordiger namens de minister van daartoe te sluiten beheersoveree n k omst en ten laste Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en van het programmabudget. De beheersoveree n ko m s t Mi l i e u b e h e e r ; wo r dt gesloten tussen de staat der Nederlanden en de • een vertegenwoordiger namens de minister van KN A W. De beheersoveree n k omst omvat de volgende Volksgezondheid, Welzijn en Sport. on d e rw e r p e n : 2 De begeleidingscommissie beschikt over een secre- a De financiële administratie van het prog r a m m a taris, zijnde een ambtenaar van het ministerie van In f o d ro m e . On d e r wijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n . b De personeelsadministratie van het prog r a m m a b u - reau Infodrom e . Artikel 7 c De huisvesting van het prog r a m m a b u re a u Taak begeleidingscommissie In f o d ro m e . d An d e r e, nader vast te stellen diensten ten behoeve 1 De begeleidingscommissie heeft tot taak: van het prog r a m m a b u r eau Infodrom e . a Het adviseren van de stuurgr oep over het werkplan al v o r ens dit wordt vastgesteld. Artikel 10 b Het adviseren van de stuurgr oep over de eindrap- Financiële aspecten portage, als bedoeld in artikel 3d. van dit besluit, al v o r ens deze wordt vastgesteld. 1 De kosten van het programma, van de stuurgro e p , c De stuurgr oep te informeren over voor het pro- de begeleidingscommissie en het prog r a m m a b u - gramma relevante departementale activiteiten. reau komen voor rek ening van de staatssecret a r i s d Aan de hand van de door de stuurgr oep verstrek t e voor zover zij door hem zijn goedgekeu rd . informatie het verloop en de vorderingen van het 2 De stuurgr oep stelt jaarlijks vóór 1 oktober een pr ogramma te volgen. Naar aanleiding daarva n on t w e r p b e g r oting vast voor de volgende periode kan de begeleidingcommissie de stuurgr oep nader van 12 maanden, die per 1 januari van het volgen- ad v i s e re n . de jaar ingaat. 2 De begeleidingscommissie regelt haar werkwijze en 3 De bestedingen van het programma Infodrom e wijze van besluitvorming. wo r den als zodanig verantwoord in de administratie van de KNAW. Artikel 8 4 Aan de hand van de financiële verslaglegging van Pro g r a m m a b u r eau de KNAW doet de stuurgr oep Infodrome binnen 3 maanden na afloop van het programma verslag 1 Er is een prog r a m m a b u r eau. Het prog r a m m a b u - aan het Ministerie van OCenW van de bestedingen reau is gevestigd in het kantoor van de Kon i n k l i j k e van de middelen van het prog r a m m a . Nederlandse Akademie van Wet e n s c h a p p e n 5 De accountantsdienst van het Ministerie van (K N A W). Aan het hoofd van het prog r a m m a b u - On d e r wijs, Cultuur en Wetenschappen is bevoegd reau staat de prog r a m m a d i r ecteur. De prog r a m - tot het uitoefenen van controle. ma d i r ecteur heeft tot taak: 200 / 201 IN S T E L L I N G S B E S L U I T

Artikel 11 Toe l i c h t i n g Rechten van intellectuele eigendom Artikel 4 De Staat krijgt de intellectuele eigendom van de adviezen, rapporten en andere schriftelijke stukken die in het voorschrift, bedoeld in artikel 4, is opgenomen met het kader van het programma worden geprod u c e e rd . het oog op de formele verantwoordelijkheid van De uitvoering van deze bepaling wordt geregeld in de bewindslieden voor een rechtmatige en doelmatige be h e e r s o v e re e n k omst zoals bedoeld in artikel 9. besteding van overheidsmiddelen, zoals bedoeld in ar t i k el 17 van de Comptabiliteitswet. Artikel 12 Arc h i e f b e h e e r Artikel 10

1 Het beheer van de bescheiden betreffende de voor zover sprake is van overheidsopdrachten tot het werkzaamheden van de stuurgr oep, de begelei- verrichten van leveringen of diensten zullen uiteraard dingscommissie en het prog r a m m a b u re a u de desbetreffende richtlijnen in acht worden genomen. geschiedt met inachtneming van de bepalingen van het Besluit algemene secret a r i e - a a n g e l e g e n h e d e n Artikel 11 rijksadministratie (Stb. 1980, 182) en overee n - komstig de bij het Ministerie van Onderwi j s , de Staatsecretaris beschikt over de bevoegdheid om, in Cultuur en Wetenschappen geldende reg e l s . ov e re e n k omsten met opdrachtnemers, auteursrec h t e - 2 Alle bescheiden en resultaten van onderzoek en li j k e zaken te regelen in overeenstemming met de doel- advisering worden na beëindiging van de werk- stellingen van het programma. In beginsel zal het zaamheden overgedragen aan de Centrale publicatiebeleid van het programma gericht zijn op Ar chiefbewaarplaats van dit Ministerie. maximale toegankel i j k h e i d .

Artikel 13 In w e r k i n g t r eding en looptijd

Dit besluit treedt in werking met ingang van 1 juli 1999 en vervalt op 1 september 2001.

Artikel 14 Be k e n d m a k i n g

1 Dit besluit wordt bekendgemaakt in de St a a t s c o u r a n t . 2 Afschrift van dit besluit zal worden toegezonden aa n : a De voorzitter en leden van de stuurgro e p . b De voorzitter en leden van de begeleidingscommis- si e . c De prog r a m m a d i re c t e u r . d De KNAW. e De Raad voor Wetenschaps- Technologie- en In f o r m a t i e b e l e i d . f De Algemene Reken k a m e r .

Artikel 15

Dit besluit wordt aangehaald als: instellingsbesluit In f o d ro m e Zoetermeer, 8 november 1999 De staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wet e n s c h a p p e n , F. van der Ploeg PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME

Alle publicaties kunnen worden gedownload van Kleine zelfstandigen lijken het gemis aan collega’s te ww w. i n f o d ro m e . n l co m p e n s e r en met nieuwe netwerken. Thuis werken be t e k ent dat werk en privé zich op één plek bevinden. Do m e i n s t u d i e s Telewerk kan een verslechtering van de arbeidspositie be t e k enen, want telewerkers zijn vatbaarder voor uit- Be r g M. buiting. Anderzijds zijn zij ook in staat – met hulp van ww w. g e z o n d h e i d s z o r g.nl. internet – snel verzet te orga n i s e r en. Toekomsten van zorg en IC T Internet legt het initiatief bij de consument. De klant IS B N9 0 - 5 9 2 6 - 0 0 1 - 5 kan gemakkelijk verschillende producten van aanbieders met elkaar verge l i j k en: commodiseren. De in deze studie besprok en punten vormen een calei- De dealer krijgt een andere verschijningsvorm. doscoop van waarschijnlijke en mogelijke ontwikkel i n - Vorming van monopolies lijkt onwaarschijnlijk. Áls er gen in de zorg. Het is moeilijk om met zeker heid uit- een monopoliegevaar bestaat, dan ligt dat bij bedrijven sp r a k en te doen over mogelijke toekomstscenario’s: de met een enorme voorsprong in klantkennis. Als er toch komst van IC T is maar één van de ontwikkelingen die monopolievorming op het net ontstaat, is het bestrij- de organisatie van de zorg raken, en ‘IC T ’ omvat een den daarvan problematisch. Want de kans dat de scala aan technologieën, die op verschillende wijze kun- monopolisten hun macht dan misbruiken, is aanzien- nen worden ingericht. Desondanks lijkt het mogelijk lijk. Het vereist zowel politieke wil als technische om, gegeven de huidige maatschappelijke en technische mogelijkheden. En beide kunnen falen. on t w i k k elingen en verge l i j k b a r e processen in andere ma a t s c h a p p e l i j k e domeinen, enkele conclusies te trek - ken. Deze vat Berg als volgt samen: Boo M. de De komst van IC T , en met name internet en IC T - Dynamiek van informatiestromen in de milieuwerel d ondersteunende, transmurale ket e n z o r g, zal de ISBN 90-5926-003-1 gevestigde verhoudingen in en tussen de zorgp ro f e s s i e s en zorgo r ganisaties opschudden. Op basis van interviews behandelt journaliste Marion Een ongebreideld optimisme over de mogelijkheden de Boo in deze studie de dagelijkse IC T -e r varingen en van IC T is een slechte raadgever bij het vormen van een to e ko m s t v e r wachtingen van mensen die op uiteenlo- de rg e l i j k e strategie, zowel voor patiënt, prof e s s i o n a l , pende wijzen met milieu te maken hebben – van de zo rg o r ganisatie als overhe i d . milieuactivist via Albert Heijn tot de secretaris informa- Met een actief en creatief IC T -beleid kan de overhe i d tiebeleid van werkgeversverbond VN O -NC W en een meer berei k en dan ze nu doet. Deze mogelijkheid dient Officier van Justitie. ook te worden benut indien de overheid haar verant- Bijvoorbeeld voor het milieuparket van het wo o r delijkheid wenst te nemen jegens de positie van de Ar r ondissement Alkmaar blijkt IC T onmisbaar. Digitaal patiënt, de organisatorische structuur van de zorg en de handhaven heeft vele voordelen. Elektronische data- in h o u d e l i j k e kwaliteit van het primaire proc e s . ba n k en, liefst online te raadplegen vanuit het veld, zijn een must bij opsporing en handhaving. Dankzij de moderne communicatietechnieken worden ook inge- Bodelier R. en M. Vos s e n wi k k elde internationale opsporingsonderzoeken , Ver a n d e r ende structuren in bedrijvigheid gericht op grensoverschrijdende milieucriminaliteit, ISBN 90-5926-002-3 haalbaar en betaalbaar. Ver werking van proc e s s t u k ke n in een informatie- en kennissysteem leidt tot grot e Aan de hand van vraaggesprek k en met zes deskundi- arbeidsbesparing, veel minder vormfouten en een bete- gen geven Bodelier en Vossen enkele toekomstvisies op re archivering van duizenden tenlasteleggingen. ve r a n d e r ende structuren in bedrijvigheid. Een opsom- In de economisch belangrijke tuinbouwsector wordt ming in staccato. IC T op overtuigende wijze ingezet om de bedrijfsvoe- In de economie heeft één productiefactor de afge- ring te perfectioneren en de milieubelasting te minima- lopen jaren flink aan betekenis gewonnen: kennis. De li s e r en. Moderne IC T -t e c h n i e k en zorgen voor een prijs van het (informatie)product wordt in toenemende be t a a l b a r e kwaliteitswaarborg van milieukeu r m e r ke n mate bepaald door de factor ‘tijd’. voor de teelt van groenten, fruit en siergewassen. De uiterlijke verschijningsvorm van het bedrijf verandert. De werknemer wordt een kleine zelfstandige. Samen met internet lijkt telewerk de traditionele Br eedveld W. manager overbodig te maken. Het lot in eigen hand. De burger als magiër in de nieu- IC T - en consultancybedrijven lopen voorop, traditionele we IC T -s a m e n l e v i n g se c t o r en volgen. ISBN 90-5926-004-X 202 / 203 PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME

De nieuwe IC T -samenleving maakt een ingrijpende dat de nieuwe media per se de daarin gemedieerde verbouwing van het poldermodel noodzakelijk, waarin inhoud bepalen, beïnvloeden of tenminste masseren. de overheid een zwaarder accent moet leggen op haar rol als arbiter en bewaker van het algemeen belang. Zij moet zich concentrer en op de hoofdzaken die zij voor Francois, J.F. de instandhouding van de samenhang in de samenle- Globalization, the information society and intellectual ving noodzakelijk vindt. pr operty rights Hi e r voor is een herkenbaar, hervormend politiek lei- ISBN 90-5926-006-6 derschap nodig. Interactief bestuur moet burgers met de neus op So f t w a r e and Internet products, as well as the human tegenstrijdigheden en inconsequenties drukken en so f t w a r e encoded in our genes do have social value, co n f ro n t e r en met de hoofdlijnen, zoals het politiek lei- and there are benefits to be realized from prom o t i n g derschap die uitdraagt en het parlement heeft vastge- these kinds of information. Intellectual property rights steld. have been defined as exclusive legal control over sets of De opkomst en doorwerking van IC T schept een in such information. principe onbegrensde publieke ruimte met overee n - IP R s rep r esent a policy compromise. Existing IP R reg i - komstige mogelijkheden voor de burger het lot in mes reflect general social rules and norms for solving eigen hand te nemen. Ook in die ruimte zal de over- the problem of maximizing the social benefit of inno- heid haar rol als hoedster van het algemeen belang vation given the costs of monopoly on existing infor- waar moeten maken . mation. The challenge of globalization, new technolo- De vaak geopperde vlieger van meer directe demo- gies, and genetic res e a r ch can all be viewed as challen- cratie gaat maar ten dele op. Kernvraag is daarom : ges to the suitability of these existing social norms. The hoe de rep r esentatieve democratie overeind te houden fact remains that incentives can lead to socially benefi- in het IC T -tijdperk. Vast staat volgens Breedveld dat in cial res e a r ch and innovation. Yet ease of copying and de nieuwe samenleving behoefte bestaat aan een sterk information transmission mean that the free-rider pro- nationaal forum. blem is rei n f o r ced, weakening these incentives. Restoring the balance will involve more rigorous enfor- cement of IP R s. On the other hand, with falling costs Bruinsma M. restoring the balance may also mean that IPRs can IC T en cultuur. De toekomst als kunstwerk justifiably be shortened in some areas, even as they are ISBN 90-5926-005-8 mo r e strongly enforced.

Essayist Max Bruinsma schreef de opvattingen aaneen die hij optekende uit de monden van zes gesprek s g e - Geijn, W.E. van der noten die veel met cultuur en media van doen hebben. Transparante ketens voor voeding op maat De vraag naar de culturele effecten van IC T roept een ISBN 90-5926-007-4 mix van technologische, historische en metaforische feiten en beelden op, waarvan het niet zeker is of ze De laatste 50 jaar hebben zich fundamentele verande- een oplossing vormt of een emulsie. Men zou tegen ringen voorgedaan in voedingsmiddelensector. De het argument, dat ‘de interface’ het Ge s a m t k u n s t w e r k man achter de toonbank is opgevolgd door de caissiè- van de toekomst is, kunnen aanvoeren dat het hier re in de supermarkt. Het assortiment vermenigvuldig- slechts om een instrument gaat, een manier van kijken de met een factor tien per decennium, van 100 toen en handelen hooguit. Je zegt ook niet dat ‘het centraal naar 100.000 artikelen per winkel nu. De bevoorra- pe r s p e c t i e f ’ het kunstwerk van de Renaissance is. Aan di n g s k etens zijn van gedaante veranderd, met enorme de andere kant is het een van de mantra’s van onze tijd investeringen in ketenlogistiek en IC T . De consument dat het onderscheid tussen inhouden en de instrumen- kan kiezen uit een overdadig aanbod. ten waarmee die gecommuniceerd worden, aan het Straks kan de individuele consument de keten aan- ve r vagen is – als het al niet vrijwel geheel is verdw e - st u r en vanuit de huiskamer, met snelle, veilige, nen. be d r i j f s z e ke r e, goedkope en duurzame distributie en Ook uit gesprek k en met mensen die werken in het co n t ro l e e r b a r e kwaliteit, door de hele keten heen. E- brandpunt van wat nu ‘de technologische cultuur’ co m m e r ce is een krachtig middel om de keten trans- heet, blijkt vaak dat nog te weinig wordt begrepen hoe parant te maken, van akker tot bakker. Het zal ertoe technologische ontwikkeling en vernieuwing zich ver- bijdragen dat kwaliteit en duurzaamheid control e e r - houdt tot de inhoudelijk culturele. baar en afrek enbaar worden naar de individuele con- Met Marshal McLuhan’s slogan ‘The medium is the sument. message’ in het achterhoofd moet je bijna constateren De voedingsmiddelensector heeft zich de afgelopen PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME decennia ongemerkt voorbereid en staat gereed om de De in eerste instantie functionele behoefte aan reg u - individuele consument massaal van dienst te zijn. Het lering groeit naarmate grensoverschrijdende contacten essay legt de lezer een beeld voor van het verleden, om toenemen. De ontwikkeling van moderne technieken zicht te krijgen op de toekomst. van communicatie en informatie maakt andere, meer ge d e c e n t r a l i s e e r de vormen van regulering mogelijk. Hellema, H.W.J . Ov e r heden verliezen een deel van hun invloed op deze IC T en voorspellende geneeskunde nieuwe vormen van regulering en dit heeft ook gevol- ISBN 90-5926-008-2 gen voor de wijze waarop belangenbehartiging door nationale belangengroepen plaatsvindt. De ontwikkelingen op het terrein van de voorspellende geneeskunde raken mede door toepassing van IC T in een stroomversnelling, vooral door de resultaten van Kas t e r en, J. van het wereldwijde (humaan) genoomonderzoek. IC T en mobiliteit De auteur roept – na een reeks interviews met des- ISBN 90-5926-010-4 kundigen uit de medische sector (van Gezondheidsraad tot farmaceutische industrie) – vra- Gr ootschalig toepassen van informatie- en communi- gen op naar de wenselijkheid van voorspellende catietechnologie (IC T ) zal niet leiden tot vermindering geneeskunde, naar het vermogen van de burger om van de mobiliteit. Mede dankzij IC T zullen mensen ziekterisico-op-termijn in te kunnen schatten en naar zelfs eerder besluiten om een bepaalde reis te onderne- een mogelijk grot e r e sociale druk op aanstaande men. Het transport van goederen zal waarschijnlijk ouders om de geboorte van een te voorzien gehandi- ee r der toe dan afnemen, omdat mensen in principe capt kind te voorkomen. Ruime aandacht wordt gege- we r eldwijd kunnen winkelen. Aldus de neerslag van ven aan de gevolgen van de toenemende genetische een aantal gesprek k en die Joost van Kas t e r en voerde kennis voor de verzeker b a a r heid van burgers. met deskundigen op het gebied van verkeer en ver- Voorspellende geneeskunde zal ook inzicht geven in de vo e r . werkzaamheid van bepaalde geneesmiddelen en heeft IC T zal een bijdrage leveren aan een betere benutting dan ook verstrek k ende gevolgen voor de farmaceuti- van zowel infrastructuur als voertuigen. Om initiatie- sche industrie. ven in deze richting een kans te geven, lijkt het ver- De maatschappelijk mogelijk nadelige consequenties standig om de oplossing van mobiliteitsprob l e m e n van voorspellende geneeskunde lijken wel samengevat zoveel mogelijk over te laten aan de markt. Dat gaat in het woord ‘genenpaspoort’. De betekenis ervan is ve r der dan het uitgeven van concessies of het meebeta- onduidelijk en heeft voor een enkeling de onaangena- len van bedrijven aan het aanleggen en onderho u d e n me connotatie van ‘identiteitspapier’. van (snel-)wegen. Het komt erop neer dat de overhe i d De overheid zal sturing moeten geven aan de weten- de regie over mobiliteit uit handen geeft. Niet om hem sc h a p p e l i j k e en maatschappelijke ontwikkelingen op over te laten aan een nieuwe regisseur, een nieuw het gebied van IC T en voorspellende geneeskunde. monopolie, zoals nu bijvoorbeeld gebeurt in het stree k - ve r voer, maar om de creativiteit van de spelers te sti- mu l e r en. Hout, W. Internationale betrekkingen in de informatiesamenleving ISBN 90-5926-009-0 Klaver M.H.A. en H.A.M. Lui j f Bi t b r euk. De kwetsbaarheid van de IC T -i n f r a s t r u c t u u r Van een puur interstatelijke aangelegenheid worden de en de gevolgen voor de informatiemaatschappij internationale betrekkingen steeds meer een transna- ISBN 90-5926-011-2 tionaal netwerk van relaties tussen personen en orga n i - saties in verschillende delen van de wereld. De afname Wat nieuw is, is de relatief snelle ontwikkeling van van de transactiekosten leidt tot een verde rg a a n d e nieuwe IC T , de convergentie en verwevenheid van internationalisering, en in sommige sectoren zelfs tot in f r a s t r u c t u r en, de grote complexiteit, en dit alles in globalisering van betrekkingen. een dynamische internationale markt. Individuen en organisaties kunnen zich door deze Buitenlandse studies onderkennen de kwetsbaarhe i d on t w i k k elingen steeds gemakkel i j k er onttrek k en aan van de samenleving bij verstoring van (kritische) infra- de greep van overheden. Nationale politieke systemen st r u c t u r en en geven reden tot bezorgdheid en tot komen ook steeds meer onder invloed te staan van nieuw beleid. Ook in Nederland dringt het besef van gr ensoverschrijdende processen. Het nationale belang, kw e t s b a r e IC T -i n f r a s t r u c t u r en langzamerhand door. dat in vroe g e r e perioden nog vrij gemakkelijk te identi- Verstoring van (delen van) de kritische IC T -i n f r a s t r u c - fi c e r en was, wordt diffuser. tuur door opzettelijke of onopzettelijke oorzaak zou 204 / 205 PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME kunnen leiden tot ingrijpende consequenties voor het krijgen, om te leren met de verlokkingen en bedrei g i n - maatschappelijk systeem en de economie. De vraag is gen van oude en nieuwe media om te gaan. Er ont- of Nederland voorbereid is om aan een derge l i j k e situ- staat in de toekomst een versmelting tussen de televisie atie beheerst het hoofd te bieden. Kan de Nederlandse en de computer. De synthese tussen de laptop en de ov e r heid of het Nederlandse bedrijfsleven überha u p t mobiele telefoon leidt tot permanente berei k b a a rh e i d verstoringen (ieder voor zich en zonder (inter-)natio- en een exponentiële toename van keu z e m o g e l i j k h e d e n . nale samenwerking) oplossen? Met het kleiner worden van de scheidslijnen tussen Dit essay geeft een eerste analyse en stelt een aantal technologieën, neemt het belang van de zeggenschap relevante hypothesen voor verde r e discussie en onder- van grote conglomeraten over de distributie en de zoek door de overheid in samenwerking met rel e v a n t e inhoud toe. nationale publieke en commerciële organisaties. Elkaar snel opeenvolgende innovaties maken het steeds moeilijker informatie te rep ro d u c e r en en te arc h i v e r en. In de databerg die rest verou d e r en de Prick L. on g e o r dende feiten snel en verdwijnt het historisch Opvoeding, onderwijs en IC T be s e f . ISBN 90-5926-012-0

Op basis van gesprek k en met deskundigen op het ter- Si k i a r di E. en Vogelaar F., rein van onderwijs en IC T geeft Prick een beschouwing Ruimtegebruik in het informatie-/communicatietijd- over ontwikkelingen in het onderwijs en de maat- perk. Ver werking van het onplanbare (ook engelstalig) sc h a p p e l i j k e omgeving. Het gebruik van IC T maakt het ISBN 90-5926-014-7 mogelijk het onderwijs meer toe te spitsen op individuele behoeften en mogelijkheden van leerlingen. Deze De ontwikkelingen in IC T wo r den voornamelijk domeinstudie gaat over de verschillende maatschappe- ge s t u u r d door de markt. Als tegenwicht voor de priva- li j k e ontwikkelingen tegen de achtergr ond waarvan IC T tisering van ruimtes voor sociale interactie zou de pla- een rol zal spelen. De toenemende diversificatie en nologie, met haar traditie van aandacht voor het open- individualisering van de samenleving brengen met zich ba r e, zich moeten richten op de ontwikkeling van mee dat onderwijs meer expliciet aandacht zal moeten op e n b a r e ‘hybride’ (‘echte’ en media-) netwerken en besteden aan socialisering van jongeren. ruimtes. Internationalisering van de samenleving zal leiden Binnen deze nieuwe landschappen van ‘hybride’ tot aanpassing van de Nederlandse regelgeving aan (‘echte’ en media-) netwerken raken de traditionele wat elders gebruikelijk is, en brengt de noodzaak met categorieën voor het analyseren van de stad achter- zich mee van meer aandacht voor de culturele iden- haald. Er ontstaat een nieuw gebied in ruimtelijke titeit. De demografische ontwikkelingen van de afge- or dening en vormgeving, waarin urbanisme en arch i - lopen decennia hebben ertoe geleid dat het onderwi j s - tectuur gecombineerd worden met informatie-/com- personeel het meest vergrijsde is van onze samenle- mu n i c a t i e n e t w e r k en en mediaruimtes. Er moeten ving. Dit brengt specifieke problemen met zich mee bij nieuwe categorieën worden geformuleerd voor het de introductie van nieuwe werkwijzen. on d e r z o e k en en ontwikkelen van de nieuwe ‘hybride’ De auteur beschrijft welke consequenties deze ont- netwerkstad. In deze context stellen de auteurs wi k k elingen hebben voor achtereenvolgens het leerma- id e n s i t y ™ voor als nieuwe benadering van de heden- teriaal, de personele inrichting, en de onderwi j s k u n d i - daagse ‘hybride’ netwerkstad. ge organisatie van onderwijsinstellingen. Er moeten nieuwe strategieën en instrumenten worden ontwikkeld voor het verwe r k en van de voortdu- rende transformaties van de netwerkstad, voor het ver- Rooduijn T. we r k en van het onplanbare. Welkom in jochiesland Het ontstaan van informatie-/communicatieruimtes ISBN 90-5926-013-9 voor planologische kwesties speelt een belangrijke rol in het proces van de ruimtelijke ordening, doordat ze Door machtsconcentratie van soft- en hardw a re - , het mogelijk maken om het publiek erbij te betrek ke n . kabel- en ‘content’-leveranciers dreigt een verschraling van de informatievoorziening op internet. De lezer kan zijn informatie op maat en naar voorkeu r Theeuwes J. op r oepen en producten en diensten naar zijn gading Chips, Bits and Jobs bestellen. Hij treft wel een aanbod waarin de serieuze ISBN 90-5926-015-5 informatie ten koste gaat van het amusement. Ki n d e r en zouden op school ‘media-educatie’ moeten Samen met andere maatschappelijke veranderingen PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME zoals globalisering, vergrijzing en etniciteit bepalen de ISBN 90-5926-017-1 on t w i k k elingen in de informatie- en communicatietechnologie de veranderingen op de arbeidsmarkt in de Dit essay behandelt de vraag in welke mate verande- komende decennia. IC T is slechts één van de vele veran- ringen in het proces van ken n i s c r eatie te verwa c h t e n deringen. Het is echter een dominante verandering. zijn in relatie tot de opkomst van de informatiesamen- Het belang van IC T voor de economie en de werkge- leving. Allereerst gaat de auteur in op de veranderingen legenheid is vele malen groter dan de omvang van de in het publicatiestelsel van wetenschappelijk onderzoek sector zelf aangeeft. Het indirecte effect is omvangrijk. en op de wijze van kwaliteitsbeoordeling. Dit is de IC T is een tentakeltechnologie waarvan de invloed zich opmaat tot de mogelijke gevolgen van de opkomst van ui t s t r ekt over de hele economie. IC T ve rg e m a k ke l i j k t IC T voor de methoden en technieken van wetenschap- communicatie, coördinatie en contractvorming, ver- pelijk onderzoek enerzijds, en de verhouding tussen de laagt de kosten van informatiestromen en maakt de ken n i s p r oducenten anderzijds. Kortom: hoe wordt we r eld tot een nog kleiner dorp. Ver wacht mag wor- kennis geprod u c e e r d en door wie? Tenslotte wordt de den dat de directe en indirecte invloed van IC T zal toe- vraag opgeworpen of ook de aard van ken n i s p ro d u c t i e nemen in de volgende decennia. De auteur ziet een niet zal veranderen in relatie tot de opkomst van digita- aantal veranderingen voor de arbeidsmarkt en de le informatienetwerken. ar b e i d s o r ganisatie, zoals meer turbulentie op de arbeidsmarkt, loonmatiging, toename van de werkge- legenheid, lagere werkloosheid, groei van de arbeids- Su r veys en onderzoeken pr oductiviteit, een toename van de vraag naar hoger opgeleide en cognitief vaardige werknemers en ten Damme E.E.C. van en B. Dellaert slotte meer autonomie en verantwoordelijkheid voor E-conomie: IC T en marktwerking de individuele werknemers. ISBN 90-5926-018-X

De auteurs komen onder meer tot de bevinding dat er Wolf H. de (voorlopig) voldoende empirisch bewijsmateriaal is Ler en, opvoeding en onderwijs in de netwerksamenle- voor de visie dat consumenten dankzij IC T (m.n. intervi n g net) prof i t e r en van toegenomen variëteit, hogere kwa- ISBN 90-5926-016-3 liteit en lagere prijzen. De economie is veel IC T -i n t e n - siever, waardoor de arbeidsproductiviteit is toegeno- Mensen ontwikkelen zich door te groeien en te leren . men, de groei versneld en de welvaart vergr oot. Ook Opvoeding en onderwijs zijn er om hen daarbij te hel- zien zij een groeiende marktmacht in de nieuwe eco- pen. Dat doen ze door specifiek op de ondersteuning nomie, wat belangrijke implicaties kan hebben voor het van die ontwikkeling ingestelde contexten te bieden, mededingingsbeleid van (inter)nationale overhe d e n . waarin actief en doelgericht leren wordt geordend, van Bijvoorbeeld het instrument van ‘opsplitsing’ van leerstof voorzien, begeleid en beoordeeld. Door de IC T monopolistische conglomeraten en het rea l i s e r en van verliezen derge l i j k e contexten hun traditionele geslo- open netwerken zou nog wel eens effectief kunnen tenheid en zien we individuen hun eigen virtuele stu- zijn, zo stellen zij. Maar ook om het risico van ‘over- dieomgevingen creë r en en daarvoor al dan niet de heidsfalen’ kunnen we niet heen. on d e r wijsomgeving van een of meer instellingen Er bestaat een grote mate van continuïteit in de ge b r u i k en. Bovendien zien we dat ook andere dan nieuwe economie; succesvolle spelers uit de oude eco- on d e r wijsinstellingen functies gaan vervullen die tot nu nomie integrer en waardevol gebleken aspecten uit de toe voornamelijk binnen onderwijscontexten werde n nieuwe economie. IC T kan wel sociale verbanden ver- ve r vuld. Dit openbrek en van opvoeding en onderwijs is an d e r en; er komen steeds meer kor t d u r ende contacten deel van het ontstaan van de door IC T beheerste pluri- in steeds wisselende coalities. forme samenleving. Volgens de auteur zal onderwi j s Ten slotte is het niet helemaal duidelijk wat het zal zich moeten losmaken uit de omhelzing van het netto-effect op het milieu zal zijn. verleden en zich moeten ontwikkelen tot een totaal van educatieve voorzieningen, instelling voor instelling en functie voor functie. De nieuwe orde begint zich ree d s Klink B.M.J. van, C. Prins en W. Witteveen af te tekenen, doch er zijn nog vele keuzen te maken. Het conceptuele tekort: een surveyonderzoek naar de wisselwerking tussen IC T en het rec h t ISBN 90-5926-020-1 Wouters P. Van ivoren toren naar agora. Aard van kennisprod u c t i e De auteurs komen met treffende voorbeelden waaruit verschuift in de informatiesamenleving blijkt dat het traditionele nationale rechtssysteem niet 206 / 207 PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME meer voldoet in de digitale en virtuele wereld. Dit bete- In f o d ro m e kent ni e t dat weten regelgeving, jurisprudentie en ISBN 90-5926-022-8 an d e r e vormen van normering niet het gedrag en het handelen op internet zouden moeten en kunnen bepa- Deze notitie bevat een soort ‘dwarsdoorsnede’ van len. De techniek zelf kan juist een rol spelen bij de de wijze waarop in het buitenland wordt omgegaan regulering van IC T . met de maatschappelijke problematiek van de infor- Ver volgens geven zij een overzicht van oplossings- matiesameneleving en wat daar in verschillende lan- richtingen die vanuit de praktijk én vanuit het beleid en den onder wordt verstaan. Al zijn er dan geen 1 op de wetenschap worden voorgestaan. 1 projecten in het buitenland die dezelfde insteek ‘Niet langer is vanzelfsprek end dat de overheid het hebben als Infodrome, zo wordt het toch mogelijk voortouw neemt bij het stellen van regels en de uitvoe- een aantal ring en handhaving hiervan’, aldus de auteurs. deelaspecten van de buitenlandse ervaringen te Ach t e r eenvolgend schetsen zij de rol van de overhe i d schetsen en de implicaties voor de (verde r e) inhou- als wegwerker, als verkeersagent, als traditionele pla- de l i j k e ontwikkeling van Infodrome te verkennen. noloog, als spookrijder en ten slotte als communice- De verkenning heeft zich met name gericht op rend planoloog. De n e m a r k en, Noorwegen, het Ver enigd Kon i n k r i j k , De laatste rol verdient de voorkeur. De overhe i d , de Europese Unie, de Ver enigde Staten en Canada. samen met andere overheden en (inter)nationale acto- De notitie richt zich op de brede maatschappelijke ren, treedt faciliërend, stimulerend en ook sturend op. dimensies van de informatiesamenleving.

Mul J. de en V. Fri s s e n Spears R., T. Postmes, A. Wolbert, M. Lea en P. Under construction: persoonlijke en culturele identiteit Ro g e r s in het multimediatijdperk Social psychological influence of IC T ’s on society and ISBN 90-5926-021-X their policy implications ISBN 90-5926-023-6 Deze survey gaat over de rol die het world wide web speelt in de constructie van persoonlijke en culturel e De belangrijkste bevinding van de studie is dat vele identiteiten. informatie- en communicatietechnologieën verschil- De auteurs besprek en een aantal dilemma’s die het lende en soms zelfs tegengestelde effecten sorteren . ‘r eflexieve project van het zelf’ (Giddens) in de huidige De auteurs stellen op basis van hun bevindingen dat mediacultuur ken m e r k en: eenheid versus fragmentatie, we niet in de IC T -hype moeten geloven, dat IC T ’s machteloosheid versus toe-eigening, autoriteit versus wondermiddel noch plaag zijn en ook niet ‘minder on z e ke r heid en gepersonaliseerde versus gestan- sociaal’ zijn, dat we IC T ’s moeten beschouwen als da a rd i s e e r de erva r i n g . een aanvulling op (en geen vervanging van) bestaan- Ver volgens zoomen zij in op de constructie van het de technologieën en sociale structuren en ten slotte, www en geven een nadere beschouwing van enkel e dat IC T ’s de machtsverhoudingen en sterkte van relevante ken m e r k en van dit hypermedium, die dienen sociale effecten beïnvloeden. als uitgangspunt voor de analyse en interpretatie van De overheid zou zich rek enschap moeten geven en k ele voorbeelden van derge l i j k e hypermediale identi- van een digitale tweedeling. Ze moet ervan uit gaan teitsconstructies: de persoonlijke homepages van de dat burgers zichzelf steeds wisselende sociale iden- Belgische scholiere Sandra en de transseksuele titeiten toeschrijven. Ook dat zij zich steeds vaker Natasha, en op de Marrokaanse website Maghreb . n l org a n i s e r en ‘aan de basis’, waardoor de ‘top-down- en de virtuele gemeenschap Alphaworld. De voorbeel- modellen’ die de overheid hanteert hier haaks op den zijn zo gekozen dat enerzijds zowel de constructie komen te staan. Er zijn gerichte IC T -ontwerpen in van persoonlijke identiteit als die van culturele iden- het onderwijs nodig in plaats van bestaande IC T ’s te titeit, en anderzijds zowel de constructie van ‘real life’ verplaatsen naar het onderwi j s . identiteit als van virtuele identiteit aan de orde kom e n . De overheid moet zich ten slotte met haar beleid Ten slotte geven de auteurs een aanzet tot een discus- richten op mogelijkheden tot bescherming van con- sie over de strategische relevantie van de besproke n sumenten en bedrijven, en een hechte bewaking vormen van identiteitsconstructies voor de overhe i d . regelen tegen extremistische activiteiten.

Schwarz M. en P. Wouters Zoonen L. van De vormgeving van de informatiesamenleving: buiten- Gender en IC T landse beleidservaringen en de implicaties voor ISBN 90-5926-024-4 PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME

Dit literatuuronderzoek naar articulaties van gender en mu n i t i e . IC T beschrijft een grote hoeveelheid studies en publicaties die variëren naar theoretische en methodologische inzichten. Alhoewel uitermate divers en genuanceerd, In f o d r ome/I. van Keu l e n tellen de resultaten toch op tot een conclusie waarin Inventarisatie nationaal overheidsbeleid in de informa- pro d u c t i e v e r houdingen, -omstandigheden en culturen , ti e s a m e n l e v i n g technologische scripts en beeldvorming rond IC T -a p p a - raten overwegend mannelijk gecodeerd zijn. In die Een uitgebreid overzicht van de beleidsinitiatieven van coderingen zitten talloze barsten en gaten waardo o r alle ministeries, al of niet in interdepartmentale samen- vr ouwen en vrouwelijkheid niet uitgesloten zijn. De werking, die te maken hebben met de toepassing van IC T . resultaten van het literatuuronderzoek zijn gecompli- (Niet in druk verschenen. Downloaden kan van ce e r der waar het beeldvorming op het internet en ww w . i n f o d ro m e . n l / o v e rh e i d s b e l e i d / 0 1 _ i n v n e d . h t m l ) gebruik en gebruikspatronen van internet betref t . Beeldvorming op het internet blijkt divers en biedt ruimte aan traditionele, feministische en experimentele In f o d r ome/I. van Keulen (red . ) gender rep r esentaties. Wat gebruik van internet betref t , De Burge r wet InformatieRecht op Voedsel (BI R V O) lijkt de achterstand van vrouwen in termen van toe- ISBN 90-5926-029-5 gang snel plaats te maken voor gelijkheid. Daarbij geldt echter dat vrouwen een ander soort gebruik laten Een advies van het door Infodrome georga n i s e e r de ‘24 zien dan mannen en bovendien de neiging hebben hun uur ministerie Voedselveiligheid’ aan de minister van eigen gebruik niet als ‘vaardig’, ‘competent’ of ‘tech- Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (juni 2001). Het nisch’ te bestempelen. is gebaseerd op de gedachte dat het vertrouwen van de consument toeneemt als er optimale informatie en communicatie is over de productie, veiligheid en kwa- In f o d ro m e liteit van voedsel. Een right to know-wetgeving kan daartoe een belangrijk en effectief instrument zijn. In f o d ro m e Missie Infodrom e (ook Engelstalig: Infodrome’s Mission) In f o d r ome/R. Meijkamp (red . ) ISBN 90-5926-027-9 (Engelstalig: 90-5926-028-7) Het KW I C T -i n s t i t u u t ISBN 90-5926-031-7 In dit startdocument van begin november 1999 is be s c h r even welke de aanleiding, doelstellingen, de aard Dit advies is uitgebracht door het ‘24 uur ministerie van de te ondernemen activiteiten en de orga n i s a t i e Kw e t s b a a r heid IC T -infrastructuur’ (juni 2001). Het is van het programma Infodrome zijn. Ook zijn er kor t e er op gericht om het vertrouwen in de betrou w b a a rh e i d essays in opgenomen van de leden van de Stuurgro e p van de IC T -infrastructuur, het fundament van de infor- In f o d r ome en een verslag van de startbijeenkomst die matiesamenleving, te vergr oten. Een van de mogelijk- In f o d r ome op 26 oktober 1999 had belegd. heden, aldus het advies, is het oprichten van een publiek/privaat-instituut dat het bewustzijn van het kw e t s b a a rh e i d s p r obleem bij alle maatschappelijke gele- In f o d ro m e dingen vergr oot en het oplossend vermogen bij betrok - Instituties onder druk. De uitdaging van de informatie- ken partijen versterkt. samenleving voor politiek en beleid (ook Engelstalig: Institutions under pres s u re ) ISBN 90-5926-025-2 (Engelstalig: 90-5926-026-0) In f o d r ome/ R. Meijkamp (red . ) Het digitale kaartenhuis. Achtergr onden bij het vraag- Deze tussenrapportage (oktober 2000) schetst, onder stuk van de kwetsbaarheid van de IC T -i n f r a s t r u c t u u r meer aan de hand van casusbeschrijvingen, zo con- ISBN 90-5926-030-9 cr eet mogelijk welke structurele veranderingen waar- neembaar zijn door toedoen van brede IC T -t o e p a s s i n g Een achtergr onddocument – in de aanloop naar het in de samenleving. Geconstateerd wordt dat de infor- 24 uur ministerie Kwetsbaarheid IC T -i n f r a s t r u c t u u r ma t i e r evolutie institutionele arrangementen onder (zie hierboven) – met probleemdefinities en omschrij- druk zet. Voor de overheid zaak om te anticiperen op vingen van de relevante begrippen. die institutionele verschuivingen. Over de manier wa a r op moet het politieke debat worden geëntameerd. In f o d r ome levert met deze tussenrapportage daarvo o r 208 / 209 PU B L I C A TIEOVERZICHT INFODROME

In f o d r ome/M.L. Vos (red . ) Met hetzelfde doel als bovengenoemde uitgave zijn Zi c h t b a r e kwaliteit van het onderwijs. Omkering van drie wetenschappelijke surveys in licht aangepaste ve r a n t w o o r delijkheid in de informatiesamenleving. vorm gebundeld en door de red a c t e u r en voorzien van ISBN 90-5926-032-5 een inleiding. De bundel bevat overzichtsstudies van In dit advies aan de minister en staatssecretaris van respectievelijk sociaal-psychologische, rec h t s w e t e n - On d e r wijs stellen enkele schooldirec t e u r en voor om sc h a p p e l i j k e en economische onderzoeken naar de el k e school – in samenspraak met ouders, docenten, relatie tussen IC T , samenleving en overhe i d . leerlingen en afnemers – een eigen kwaliteitssysteem te laten hanteren. Een Wet openbaarheid schoolkwaliteit moet ervoor zorgen dat scholen directer aan hun afne- Rick van der Ploeg, Mei Li Vos en Frans Nauta (red . ) mers verantwoording kunnen afleggen over de gele- De informatiesamenleving. Bij voorbeeld ve r de onderwijskwaliteit. De idee erachter is dat scho- Am s t e r dam: Salomé/Amsterdam University Pres s len beter in staat moeten worden gesteld op een inno- ISBN 90-5356-554-X vatieve manier antwoorden te vinden op de veranderende eisen die de (informatie)samenleving stelt aan In deze uitgave zijn voorbeelden verzameld die een het onderwi j s . praktisch beeld geven van wat ‘informatiesamenleving’ nu eigenlijk inhoudt. Elke beschrijving van een prak- tijksituatie wordt afgesloten met een vraag naar de In f o d r ome/ R.Meijkamp (red.) be t e k enis van het betreffende voorbeeld voor de visie De overheid gedreven door innovatie op, en sturing en inrichting van de samenleving. (nog te verschijnen) Daarmee biedt het boek concrete munitie voor het vo e r en van een debat over hoe de samenleving aan het Hoe kunnen overhe i d s o r ganisaties inspelen op maat- ve r a n d e r en is en wat daarvan de politieke consequen- sc h a p p e l i j k e veranderingen als gevolg van IC T ? De ties kunnen zijn. basis voor dit onderzoek is een analyse van R. Zu i j d e r houdt en J.J. Wobben van Beren s c h o t (“Innovatie in het denken over innovatie; een studie naar de leerer varingen van het bedrijfsleven met innovatie”). Het rapport bestaat uit een inleiding, de analyse van Berenschot en een verslag van een workshop waarin een aantal bestuurskundigen een vertaalslag maakte voor de overheid van de lessen uit het bedrijfsle v e n .

Extern uitgegeven publicaties

Rick van der Ploeg, Chris Veenemans (red . ) De burger als spin in het web. Essays over het verdw i j - nen van plaats en afstand in de informatiemaatschappij Den Haag: Sdu Uitgevers ISBN 90-12-08962-X

Deze bundel bevat acht van de hiervoor genoemde domeinstudies die in opdracht van Infodrome zijn ge s c h r even in bewerkte vorm. De bundel is voorzien van een inleiding van de voorzitter van de stuurgro e p , Rick van der Ploeg. De uitgave is bedoeld om een brede r e groep lezers te berei ke n .

Rick van der Ploeg, Chris Veenemans (red . ) De invloed van IC T op maatschappij en overheid. Naïef vooruitgangsgeloof of harde werkelijkheid? Am s t e r dam: Salomé/Amsterdam University Pres s ISBN 90-5356-536-1 ACTIVITEITEN OVERZICHT INFODORME

Van meet af aan is de doelstelling van het prog r a m m a Activiteiten naar doelstelling In f o d r ome om mensen op maatschappelijke sleutelpo- sities uit te dagen mee te denken over de veranderingen Op basis van het instellingsbesluit heeft de Stuurgro e p die de informatierevolutie in onze samenleving teweeg- van Infodrome een drietal concrete doelstellingen voor br engt. Met dit doel orga n i s e r en we activiteiten voor het programma geformuleerd: politici, voor beleidsmakers en voor opinieleiders uit Het verkrijgen van inzicht in de maatschappelijke wetenschap, bedrijfsleven en maatschappelijk midden- gevolgen van IC T door onderzoek; veld. Deze activiteiten hebben als voornaamste ingre- Het op gang brengen van de discussie over de gevol- diënt een confrontatie van de doelgroep met nieuwe gen voor het overheidsbeleid hierva n ; on t w i k k elingen en nieuwe vragen, al dan niet gevoed Het definiëren van en adviseren over strategische door wetenschappelijke studie. Ver volgens is het de keuzen die politiek en overheid moeten maken om bedoeling dat zij de passende nieuwe beleidswegen ont- goed op de ontwikkelingen in te kunnen spelen. wi k k elen en die ook gelijk in hun maatschappelijke rol Met de verlenging van het programma tot september in praktijk kunnen brengen. De leidende gedachte is 2002 is daar een vierde doelstelling aan toegevoegd: dat niet wij – Infodrome – de antwoorden op nieuwe De ontwikkeling van een vorm waar de functie, het ma a t s c h a p p e l i j k e vragen zouden moeten ontwikkel e n , netwerk en de kennis van Infodrome continuïteit kun- maar dat het veel effectiever is als deze sleutelfiguren nen vinden. daar zelf toe komen. Infodrome wil vooral moderator Hierna worden alle Infodrome-activiteiten naar doel- zijn van een politiek debat over de informatiesamenle- stelling weergegeven. Veel activiteiten raken meerde r e ving in wordi n g . doelstellingen, maar zijn bij die doelstelling gerang- In f o d r ome begon in 1999 met een serie activiteiten schikt waar ze het meest mee van doen hebben. Voo r om ‘de juiste vragen’ op tafel te krijgen. Intervi e w e r s zover relevant is aangegeven welke mensen betrok ke n we r den op pad gestuurd, een aantal vooraanstaande wa r en bij deze activiteiten. de n k ers werd gevraagd een essay te schrijven en er we r d op basis van deze ingrediënten een serie work- Doelstelling 1: Inzicht in de maatschappelijke gevol- shops belegd. Parallel hieraan mobiliseerden we mensen gen van IC T om concrete voorbeelden van maatschappelijke verandering aan te leveren en werd een aantal wetenschappe- Het accent in de activiteiten bij het rea l i s e r en van deze li j k e overzichtsstudies uitgezet. Al deze verken n e n d e doelstelling lag vooral op het voeren van gesprek ke n , activiteit culmineerde in een serie afzonderlijke publica- het orga n i s e r en van discussiebijeenkomsten en het ties en een aantal pogingen om al die losse eindjes te (doen) uitvoeren van onderzoek. verbinden: in Instituties onder druk be s c h r even we het po l i t i e k e vraagstuk dat uit al die deelactiviteiten naar Co n c r ete voorbeelden vo r en kwam, het congres Co n n e c t i e s had tot doel publiek te maken welke nieuwe vragen op de overhe i d ‘De informatiesamenleving’ is nogal een abstract thema af k omen in dit informatietijdperk. en veel activiteiten hadden dan ook ten doel de maat- Met de afronding van de verkennende fase, verlegde sc h a p p e l i j k e betekenis van de informatierevolutie zo In f o d r ome haar aandacht naar het generer en van co n c r eet mogelijk te maken. Gedurende de hele loop- oplossingen. Of liever: wij prob e e r den anderen ertoe tijd van het programma is met een groot aantal mensen aan te zetten beleidsantwoorden te ontwikkelen, bij- ge s p ro k en. Het accent van deze gesprek k en is in de voorbeeld in ka b i n e t o n l i n e en de on t w e r p s e s s i e s . Het loop der tijd verschoven van het verzamelen van inzich- on d e r havige rapport is in belangrijke mate een weerslag ten in maatschappelijke ontwikkelingen naar het bedis- van de inbreng van anderen in deze fora. Op cu s s i ë r en van oplossingen. Met enkele honderden men- ww w . i n f o d ro m e . n l zijn alle publicaties verslagen etc. sen is persoonlijk contact geweest, het totale rel a t i e b e - verzameld en inzichtelijk gemaakt. stand van Infodrome is uitgegroeid tot circa 2500 men- In de komende periode zal Infodrome onder meer se n . een aantal verkiezingsdebatten orga n i s e r en (in samen- Als startschot van Infodrome en het nadenken over werking met De Balie) en een vergelijking (laten) de maatschappelijke implicaties van IC T is in het najaar ma k en van de verkiezingsprogramma’s op hun ‘infor- van 1999 een ‘St a r t b i j e e n k o m s t ’ georga n i s e e r d. De matiesamenlevinggehalte’. Deze activiteiten staan st u u rg r oepleden schreven elk een essay waarin zij zo gepland voor begin 2002. Hierna volgt een integraal na u w k eurig mogelijk aangaven welke maatschappelijke overzicht van alle activiteiten van Infodrome tot oktober veranderingen we volgens hen kunnen verwa c h t e n . 2001, gerangschikt naar de doelstellingen van het pro- Sp re k ers en discussianten tijdens deze bijeenkom s t gr a m m a . wa r en Cornelis van Bochove, Wim Derksen, Henk Don, Klaas van Egmond, Josee van Eijndhoven, Jan Luiten van Zanden, Roel Pieper, Rick van der Ploeg, 210 / 211 ACTIVITEITEN OVERZICHT INFODORME

Paul Schnabel en Kees Vriesman. Ook werd van begin tot eind 2000 een aantal studies De essays van de stuurgr oepleden, een verslag van deze ui t g e v o e r d. Het gaat om twee be l e i d s i n v e n t a r i s a t i e s , éé n bi j e e n k omst en de opdrachtbeschrijving van het voor Nederland en één internationaal. De inventarisatie In f o d ro m e p r ogramma zijn vastgelegd in ‘M i s s i e van het Nederlands IC T -beleid wordt continu geactuali- In f o d ro m e ’ . se e r d en is te vinden op ww w . i n f o d ro m e . n l . Daarnaast In samenwerking met Nederland Kennisland heeft we r den vijf wetenschappelijke studies ve r z o r gd waarin In f o d r ome een tiental ‘vo o r b e e l d e n d i n e r s ’ georga n i - een overzicht wordt gegeven van de stand van de se e r d. Aan de hand van concrete voorbeelden werd we t e n s c h a p p e l i j k e kennis over de informatierevolutie op gezocht naar maatschappelijke implicaties van de infor- het betreffende wetenschapsterrein. Het gaat om: eco- ma t i e r evolutie. Daarnaast werd steeds de vraag gesteld nomie, recht, genderstudies, sociaal-psychologisch en wat derge l i j k e ontwikkelingen betekenen voor het over- so c i a a l - c u l t u r eel. (zie het publicatie-overzicht voor heidsbeleid. De diners vonden plaats vanaf begin 2000. samenvattingen e.d.) Een selectie van deze studies ver- De redactie bestond uit Huub Dijstelbloem, Kee s schijnt eind 2001 als bundel onder de titel ‘De invloed Joosse, Jeroen de Lange, Frans Nauta, Sonja van IC T op maatschappij en overhe i d ’ (onder red a c t i e Ri c h a r dson, Joeri van den Steenhoven en Bart Wissink. van Rick van der Ploeg en Chris Veenemans) bij AUP . Deelnemers waren: Hans Adriaansens, Yoeri Albrec h t , Mi e k e Ansems, Jo Bardoel, Sarah Barnes, Ben Barten, Doelstelling 2: Discussie over de gevolgen voor het Lennart Booij, Elly Boter-Segaar, Daniël Cross, Tob i a s ov e r h e i d s b e l e i d Dander, Rob Das, Robert Doesburg, Lara van Druten, Monique van Dusseldorp, Daniël Erasmus, Bren d a De discussie over de gevolgen voor het overhe i d s b e l e i d Fischer-Cambell, Ingrid Geesink, Aletta Hofstee, is op verschillende manieren gevoerd. In veel gevallen Arnold Jonk, Pieter Jos van Kampen, Renate Ken t e r , vond deze discussie plaats naar aanleiding van specifie- Pieter Gerrit Kroeger, Maureen Linthout, Joris van ke publicaties. Daarnaast zijn er presentaties gehouden Manen, Noortje Marres, Tamara Metze, Natasja en is geparticipeerd in een groot aantal bijeenkom s t e n Middelhoven, Jorg Mohaupt, Bert Mulder, Ellen van andere organisaties en instanties. Ook zijn er brain- Oetelmans, Ellen Pronk, Dick Rijken, Diederik stormsessies in verschillende settings gehouden. Samson, Robert Schliessler, Frits Spangenberg, Lars Sp a n n e n b u r g, Jetse Spreij, Lars van Tuin, Jan Vos en Discussie naar aanleiding van publicaties Je r oen Vos . Alle voorbeelden zijn te vinden op Met als basis de verschillende papers zijn in het voor- ww w . i n f o d ro m e . n l . Een selectie van de uitgewerkte jaar van 2000 elf wo r k s h o p s ge o rg a n i s e e r d. Met steeds voorbeelden is samengebracht in de bundel ‘De infor- ci r ca tien mensen werd in besloten setting gesproke n matiesamenleving, bijvoorbeeld’. De bundel is gered i - over de geschetste ontwikkelingen die naar voren kwa- ge e r d door Rick van der Ploeg, Mei Li Vos en Fra n s men in de papers en over de implicaties hiervan voor de Nauta en wordt eind 2001 bij AUP uitgebracht. positie en het beleid van de overheid. De thema’s van de workshops waren: Bedrijvigheid, Consument en On d e r z o e k Milieu, Cultuur, Gezondheidszorg, Internationale Be t r ekkingen, Ken n i s c r eatie, Kwetsbaarheid van Om nieuwe maatschappelijke vraagstukken op het In f o r m a t i e n e t w e r k en, Media, Opvoeding en Onderwi j s , spoor te komen, heeft Infodrome een aantal prom i n e n - Pol i t i e k e Samenhang en Ruimtegebruik. Verslagen van te denkers gevraagd hun ideeën op papier te zetten. deze workshops zijn te vinden op de website van Een aantal heeft zelf een paper geschreven een groo t In f o d r ome. Deelnemers waren : aantal anderen is door professionele journalisten geïn- te r viewd. In totaal verschenen zo zeventien pa p e r s ve r - Theo Aalbers, Arjan Aanraad, Kar el Aardse, W. Asbeek deeld over negen verschillende maatschappelijke Brusse, Dirk-Jan van Baar, Frans Beekenkamp, Paul de domeinen. De domeinen zijn: Gezondheidszorg en Beer, Johan van Beun, Cornelis van Bochove, welzijn, Internationale betrekkingen, Ken n i s p ro d u c t i e Marianne van den Boomen, Frank ter Borg, Duko en intellectueel eigendom, Media en cultuur, Milieu en Bosscher, Dick Brand, Cathy Brickwood, Wilfried consument, Onderwijs en opvoeding, Openbaar Bruijnzeels, Jan de Bruin, Hans Buffart, Marce l bestuur en veiligheid, Ruimtegebruik en mobiliteit en Bullinga, Ymetje Cluysenaer, Bas Cordewener, R. Werk en bedrijvigheid. Korte samenvattingen van de Cr eemers, Ben Crul, Wim Derksen Alfred, Dernison, papers zijn te vinden in de bijlage ‘publicatie-overzicht’. Gert Jan Dijkmans van Gunst, Wilfried Dolfsma, Een selectie van de papers is gebundeld in het boek ‘De Maarten van Dulm, Chris Dutilh, Siep Eilander, bu r ger als spin in het web’, dat onder redactie van Rick An d r ee van Es, Bruno Felix, Michel Frequin, Sjaak de van der Ploeg en Chris Veenemans bij de Sdu in maart Gouw, Wilfred Griekspoor, Theo Griep, Jos de Haan, 2001 is uitgebracht. Edwin Haaring, Jacco Hakfoort, Regina van Hoof, ACTIVITEITEN OVERZICHT INFODORME

Toon van der Hoorn, M. van Iterson, John Jansen van informatiesamenleving. Er waren bijdragen van Lara Galen, Gellof Kanselaar, Ad Koe k k oek, Harry Kramer, van Druten, Dick Hagoort, Bert Mulder, Rick van der Bart Kuipers, Hans Labohm, Henk van Latesteijn, Ploeg, Richard Rogers, Eric Schreuders, Erwin Snijder Johan van der Lei, Simon Lelieveldt, Steven Lenos, Jan en Ger Vos. De middag stond onder leiding van Lepeltak, Ronald van der Luit, Henk Maas, Viktor Lennart Booij. Ma r k owski, Lennart van der Meulen, Marcel Mirande, An d e r e vormen van kennisverzameling, overdr a c h t Kees Molenaar, Hans Mommaas, Frans Nauta, Cyril en discussie waren een aantal werkbezoeken aan SARA , van der Net, Caroline Nevejan, Anne-Marie Poo r t h u i s , CWI, The Cave, Lost Boys en Infonomics. Daarnaast Philip van Praag jr., Ryclef Rienstra, M. Rozema, Loe k i org a n i s e e r de Infodrome een werkbezoek voor ver- Schaeffers, Saskia Schenning, Aernout Schmidt, Pau l te g e n w o o r digers van de verschillende departementen Schnabel, Michiel Schwarz, Lianne Simonse, Martin (Busrit naar de Toe k o m s t ). Deelnemers waren: Erik Spanjers, Dick Spekkink, Marleen Stikker, Jean Bolhuis, Joris van Enst, Siegfried Eschen, Frits Herman Tak k en, Marloe Thijssen, Nico Thijssen, Kea Tij d e n s , de Groot, André de Jong, Jos Kok, Auke Leenstra, Jan Jaap van Till, Pieter Tor doir, Peter Verstege, M.D.J. van Lintsen, Rob Mulder, Ben Veltman, Kees Vijlbrief, Ger Well, Menzo Wentink, Maurice Wesseling, Cecile Vos, Johan van Wamelen en Haje van der Werf. Tev e n s Wetzels, Frits Wielaard, Marcel van Wijk, Ron Wit, Jos is deelgenomen aan circa 50 externe bijeenkomsten. van der Woude, Martin Wuite, Richard van der Wur f f , Rond het uitkomen van het boek ‘De burger als spin André van der Zande, Arre Zuurmond. in het web’ werd een pe r s p r esentatie ge o rg a n i s e e r d (april 2000). Er werden lezingen verzorgd door Roger De vijf wetenschappelijke studies werden gelijktijdig van Boxtel, Willem Breedveld, Sanderijn Cels, en Rick ge p re s e n t e e r d en bediscussieerd tijdens een se m i n a r van der Ploeg. Deze presentatie werd bijgewoond door ‘Informatiesamenleving: Waan, Werkelijkheid en ci r ca 50 mensen. Wet e n s c h a p ’ . Het publiek kon rea g e r en op stellingen Mijlpaal in het programma van Infodrome was het die afgeleid waren uit de verschillende wetenschappe- co n g r es ‘Connecties’ op 11 april 2000. Dit congres li j k e studies. Deze bijeenkomst vond eind 2000 plaats, we r d gehouden in de Ridderzaal en trok ruim 400 en trok circa 150 belangstellenden. De middag stond belangstellenden uit politiek, departementen, bedrijfsle- onder leiding van Arre Zuurmond. Inhoudelijke bijdra- ven, middenveld, wetenschap en advieswereld. Het gen werden verzorgd door Yoeri Albrecht, Eric van co n g r es werd bijgewoond door ruim 20 journalisten en Damme, Jos de Mul, Tom Postmes, Corien Prins en er is verslag van gedaan in de landelijke media (dagbla- Liesbet van Zoonen. den en radio). Voorzitter was Paul Schnabel (direc t e u r SCP , vice-voorzitter Stuurgr oep Infodrome). De vol- Pre s e n t a t i e s gende mensen verzorgden een bijdrage Wim Derksen, Paul Frissen, Thom de Graaf, Loek Hermans, Jaap de Er is een groot aantal externe pres e n t a t i e s ge h o u d e n Hoop Scheffer, Wim Kok, Charles Leadbeater, Ad voor zeer uiteenlopende gezelschappen. Het betrof pre- Me l k ert, Bert Mulder, Frans Nauta, Caroline Nevejan, sentaties voor departementen, universiteiten, bedrijfsle- Rick van der Ploeg, Richard Rogers, Paul Rosenmöller, ven, middenveldorganisaties en politieke partijen. Vaa k An d r ew Shapiro, Luc Soete, Marleen Stikker, John in de vorm van speciaal georga n i s e e r de bijeenkom s t e n , Thackara en Roel in ‘t Vel d . soms ook als bijdrage tijdens een door anderen georga - ni s e e r d seminar of congres . Be l e i d s o n t w e r p Daarnaast hebben alle departementen pres e n t a t i e s ve r z o r gd voor de begeleidingscommissie van Op verschillende manieren is in besloten settings gedis- In f o d r ome. Deze presentaties hadden vooral tot doel cu s s i e e r d over de informatiesamenleving en de gevol- er varingen te delen en te zoeken naar verbindingen tus- gen voor het overheidsbeleid. In totaal zijn vijf ontwerp- sen de verschillende departementen in de vragen die sessies georga n i s e e r d rond specifieke thema’s. Deze momentaal spelen rond IC T en overheidsbeleid. Het vonden plaats in de periode april tot oktober 2001. gr ootste deel van de presentaties werd verzorgd door de Steeds werd aan een groep deskundigen een specifiek leden van de begeleidingscommissie (voor namen zie in f o r m a t i e s a m e n l e v i n g p r obleem voorgelegd. De des- samenstelling BGC). Incidenteel werden deze pres e n t a - kundigen werd gevraagd in een etmaal een concree t ties verzorgd door collega’s van de leden van de bege- beleidsvoorstel te ontwerpen. De deelnemende deskun- leidingscommissie of door externe spreke r s . digen werd vervolgens gevraagd hun plan in het open- In f o d r ome ondersteunde zowel inhoudelijk als finan- baar te pres e n t e r en en te verdedigen (zie hierna bij cieel een congres voor jonge ambtenaren ‘d e b a t ’ ) . ‘C y b e r a m b t e n a a r ’ . Tijdens deze middag in het najaar De volgende ontwerpsessies vonden plaats: (a) 2000, werden ongeveer 150 jonge ambtenaren van alle Zi c h t b a r e kwaliteit van het onderwijs, (b) 16 miljoen departementen bijgepraat over de ontwikkelingen in de co n t r oleurs? Voedselveiligheid en consumentenmacht 212 / 213 ACTIVITEITEN OVERZICHT INFODORME in het informatietijdperk, (c) Het Digitale Kaa r t e n h u i s . Pu b l i c a t i e s De kwetsbaarheid van IC T -n e t w e r k en, (d) Medische informatie op het web en (e) Zonder nummer ben je Op basis van de inventariserende papers en workshops zelfs geen nummer. Deelnemers aan deze bijeenkom - pu b l i c e e r de Infodrome in het najaar van 2000 de studie sten waren: Hein van Asseldonk, Arijen Bakker, Rob Instituties onder druk. Deze studie geeft aan welke vra- Ba k k er, Jan Bierhoff, Herbert Blankesteijn, Joris gen op de politieke agenda moeten staan. Daarnaast Bro e r en, Johan van Bruggen, Paul Frissen, Wim van past voorliggend rapport primair bij doelstelling 3 van der Geijn, Jaap van Ginneken, Martine Glaser, Ruud In f o d ro m e . Gouderiaan, Paul de Graaf, Kees van der Haak, Job de Haas, Peter Hagedoorn, Simone Hertzberger, Paul ‘t De b a t Hoen, Cecilia van der Hoorn, Albert Hottinga, Gert Jan Huis in ‘t Veld, Klaas de Jong, Jacqueline Ket e l , In de maanden juni en juli 2001 heeft Infodrome drie Joop Kleibeuker, Hans Konstapel, Wibo Koole, Joost debatten georga n i s e e r d, waarin concrete nieuwe Kruytzer, Hans Leemans, Marc van Leeuwen, Erik beleidsrichtingen werden gepres e n t e e r d en bediscussi- Luiijf, Jaap van de Meent, Bert Mulder, Kor s t i a a n ee r d. Basis voor deze debatten was de uitkomst van de Mulderij, Wim Ostendorf, Peter Reenalda, Dick Rijken , ontwerpsessies. De volgende on t w e r p d e b a t t e n vo n d e n Ri c h a r d Rogers, Simon Rozendaal, Paul Schweitzer, plaats: Yvonne van Sluis, Ineke Smidt, Leo Smits, Kat r i e n Termeer, Pauline Ter r eehorst, Martine Vis, Ger Vos , 16 miljoen controleurs? Voedselveiligheid en consumen- Frans Vos, Jaap Wes t b r oek, Rob de Wijk, John van der tenmacht in het informatietijdperk (deelnemers Lauren s Woude, Anno van der Zee, Claudia Zuiderwijk, Arie Jan Brinkhorst, Paul Frissen, Jan Geluk, Simone van der Zwan. He r t z b e r ger, Wibo Koole, Bert Mulder, Marijke Vos , Ter voorbereiding van deze ontwerpsessies is in het Harm-Evert Waa l k ens), voorjaar van 2000 een ad-hoc commissie sa m e n g e s t e l d , die heeft nagedacht over de thematiek van de verschil- Het digitale kaartenhuis (deelnemers Henk Broe d e r s , lende studies en de wijze waarop de resultaten van de Job de Haas, Rick van der Ploeg, Elly Plooij, Kee s studies gepres e n t e e r d zouden worden. Hierin partici- Vendrik, Rob de Wijk en Joop Wijn) pe e r den Wim Derksen, Klaas van Egmond, Josee van Eijndhoven, Jos de Haan, Annemieke Nijhoff en Marc De laatste stelselwijziging in het onderwijs: omkering van Pom p . ve r a n t w o o r delijkheid over kwaliteit In aanloop tot het fractieleidersdebat tijdens het con- (deelnemers: Karin Adelmund, Arijan Bakker, Marleen gr es ‘Connecties’ zijn met fractieleden en beleids- en Barth, Jacqueline Ketel, Jo Kloprogge, Rick van der fr a c t i e m e d e w e r k ers van CDA, D66, Groen Links en Ploeg, Mohammed Rabbae, Peter Reenalda en Jaap PvdA be l e i d s l u n c h e s gehouden. Tijdens deze lunches Wes t b ro e k ) we r d aan de hand van een aantal specifieke voorbeelden bediscussieerd hoe de samenleving verandert onder Daarnaast werd in samenwerking met andere orga n i s a - invloed van IC T en wat dit betekent voor overhe i d s b e - ties een tweetal debatten georga n i s e e r d over voor de leid. Deze bijeenkomsten vonden plaats in maart en informatiesamenleving relevante thema’s. Deze co - p r o- april 2001. du c t i e s vonden plaats in het voorjaar van 2001. In Als input voor het eindrapport is met een kleine maart werd in samenwerking met het NFI een debat gr oep deskundigen gediscussieerd over strategieën om ge o rg a n i s e e r d over kwetsbare infrastructuur (deelne- tot institutionele innovatie te komen. Deze workshop mers Paul Frissen, Hans van Grieken, Pieter van vond plaats in oktober 2001. Deelnemers waren Mirko Hoogstraten, Rick van der Ploeg, Jeroen Simons en No o r degraaf, Hans Rutten, Ton Sonneveldt, Ing Yoe Jaap van Till). In mei vond in samenwerking met O2 Tan, Jan Joost Wobben en Rob Zuijderhoudt. De bij- het debat ‘Mobile Fut u r e – UMTS as a sustainable ee n k omst bouwde voort op een onderzoek van design opportunity’ plaats. Deelnemers waren Colette Be r enschot, waarin Rob Zuijderhoudt en Jan Joost Alma, Michiel Buitelaar, Berent Daan, Josephine Wobben een inventarisatie maakten van leererv a r i n g e n Gr een, Wibo Koole, Annti Laaperi, Rob Maas en Kee s in het bedrijfsleven op het gebied van innovatie. Ven d r i k . In de maanden september en oktober 2001 werde n Doelstelling 3: Vaststellen en uitdragen van strategi- in totaal acht elektronische debatten (E- d e b a t t e n ) sche politieke keuzen gehouden over verschillende maatschappelijke thema’s. Inzet was om meer scherpte te krijgen in de conclusies Zowel in publicaties, als in gesprek k en en debatten is van het voorliggende rapport. In totaal leverde dit debat invulling gegeven aan deze doelstelling. Ook de instel- ongeveer 8000 hits op. Per thema discussieerden steeds ling van ka b i n e t o n l i n e past bij deze doelstelling. ongeveer 50 mensen actief mee, in de vorm van het ACTIVITEITEN OVERZICHT INFODORME le v e r en van een inhoudelijke bijdrage. Er werden bijdra- Na het verschijnen van het rapport zullen de activiteiten gen geleverd door: van Infodrome zich vooral richten op het verdiepen van Wim van Aartsen, Jan Abercr ombie, Casper Aleva, inzicht in de (on)macht van transparantie en op het Mi e k e Andela-Baur, Gamze Aslancik, Lod e w i j k ve r der politiek agenderen van de nieuwe vragen van de Asscher, Sicco Baas, Jan van Bakel, Jan Bakker, Lex informatiesamenleving zoals die in dit rapport worde n Beijk, Annette de Bie, Ans Blom, Leentje den Boer, G. behandeld. Enkele activiteiten zijn: het orga n i s e r en van Bo e z a a r d, Piet Bolhuis, Anneke Boot, Enne Bouma, een aantal ve r k i e z i n g s d e b a t t e n (in samenwerking met Roger van Boxtel, Willem Breedveld, H.R.M. Bret e l , De Balie) en het uitvoeren van een ve r gelijking van de Robert Brockhus, Ulbe Brouwer Erik van Buiten, ve r k i e z i n g s p ro g r a m m a ’ s op hun ‘informatiesamenle- Arthur van Buitenen, Ron Buitenhuis, Marcel Bullinga, vinggehalte’. Deze activiteiten staan gepland voor begin Sanderijn Cels, Ton van der Cingel, R. Cremer, André 2002. van Daal, Berent Daan, Wim Deetman, Wim Derksen, Nel van Dijk, Freek van Dijk, Pieter van Dijken, Pet e r Kab i n e t o n l i n e van Dolen, Frans van Drimmelen, Monique van Dusseldorp, Ronald van Eerten, Hans Eijsacker s , Het Kabinetonline is een initiatief dat in het voorjaar Ri c h a r d Engelfriet, Marijke Engels, Guido Enthoven, van 2000 in opdracht van Infodrome werd gestart. Jan Flinkenflögel, Jacques Frankhuizen, Roland Fri e l e , Doel was om de visie op de rol van de overheid van de Ferry Goldsman, Hendrik Gommer, Theo Griep, John internetgeneratie zelf te vernemen. De online ministers Grin, Ruud Grondel, Mariëtte Hamer, Niek van hebben in een periode van anderhalf jaar een groo t Hasselt, Rob ten Have, Martijn Hazelzet, Otto aantal frisse beleidsinitiatieven geformuleerd. Deze Hegeman, Monique van der Heijde, Jelle Heijdeman, ideeën zijn samengebracht in de ‘Eerste Nota Virtuele Harry van der Heijden, H. Heijmans, John van Ord e n i n g ’ . Deze nota is eind oktober gepres e n t e e r d en He u k elingen, Gerdjan Hoekendijk, Wout Hofman, Jelle aangeboden aan Rick van der Ploeg. Het Kab i n e t o n l i n e Hoogland, Jasper Hörmann, Wiebe de Jager, Rein bestaat uit: Gamze Aslancik (Defensie), Anton Brunt Jansen, Piet Jansen, Evert Jansen, Jochem Jantzen, Leo (V&W), Sanderijn Cels (AZ), Berent Daan (BuZa), Jetten, Jorrit de Jong, Frans de Jong, Wietske Jonker - t e r Rob van den Dool (OS), Frank Heemskerk (Fin), Ebel Veld, Frans Jorna, Paul Kapteyn, Eva Kassenaar, Josco Kemeling (BZK; hij volgde Maurice Wesseling op), Kester, Annet Kil-Albersen, Nol Kleijngeld, Koe k ko e k , Alex Krijger (SoZaWe), Martien Kuitenbrou w e r Paul Koeslag, Hans Konstapel, Pieter Gerrit Kroe g e r , (OcenW), Steven Lenos (BZK/GSI), Frank van Martien Kuitenbrouwer, Siep Kuppens, Leon Oirschot (EZ), Dick Rijken (VROM), Diederik Kuunders, Miriam Lavell, Michiel Leenaars, Luigi van Samsom (LNV), Babiche Westerbrink (Justitie), Leeuwen, Simon Lelieveldt, Sander Lensink, Christel van Zijp (VWS). Bij de start van het Christiaan Liezenga, Rob Limper, Kay van de Linde, Kabinetonline is er een ken n i s m a k i n g s r onde geweest Chris Lindhout, Hans van de Looy, Jo Maassen, Tru u s van alle online ministers met de reëel bestaande depar- Mangel-Jansen, Piet Marcelis, Joop Marquenie, Jaap tementen, i.c. de leden van de begeleidingscommissie Meeuwsen, Henry Mentink, Fred Mobach, Armando In f o d ro m e . van Mourik, Matthijs van Muijen, Luc Mutsaers, Fra n s Nauta, Lucy Naydenova, Atzo Nicolaï, Auke van Nie, Doelstelling 4: Continuïteit Ed Nijpels, Geert Nortier, Bud Oostrom, Rob Ou d k erk, Hans Paijmans, Jacques van der Palen, Lietje De website van Infodrome ww w . i n f o d ro m e . n l be v a t Perizonius, Rick van der Ploeg, Corrette Ploem, Mari een overzicht van alle publicaties, studies en discussie- van der Pol, Maarten Post, Sytze Postma, Corien Pri n s , papers die gepubliceerd zijn door en in opdracht van Wim Prins, Jan Pronk, Omar Ramadan, Guido van In f o d r ome. Daarnaast heeft de site een belangrijke net- Rooij, Gerrit de Rooij, Jan Rosbergen, Geert van werkfunctie. Er wordt inzicht geboden in publicaties, Rumund, Karina Schaapman, J. Scheepstra, Gerard or ganisaties, mensen en activiteiten die relevant zijn in Sc h e l l e k ens, Eric Schreuders, Hans Simons, Mas Stel, de informatiesamenleving. Deze site is het virtuele Ewald Stomp, Piet van Stratum, J. Tichelaar, Ger geheugen van het programma, en is daarmee een Tielen, Jaap van Till, Frederik Topee, Ron van Troo s t , goede basis voor de continuïteit van het prog r a m m a . Jan Vaessen, Lucas van Wees, Rene Veerman, Ad van Vanaf begin 2002 zal actief worden gezocht naar een de Ven, Rob Versfeld, Patrick Visser, Arno Visser, vorm waarin het netwerk en de know-how van Ma r gje Vlasveld, Margo Vliegenthart, Stefanie van In f o d r ome ook in de toekomst vruchten kunnen afwer- Vliet, Barry Voeten, Frans Vol l e n b r oek, Gerard pe n . Vre n k en, Martien de Vries, Richard Vriesde, Fra n s Wee k ers, Peter van der Wel, Ulco Wierenga, Peter van de Wijngaart, Carmen de Witt, Joop Wolf, Wim Wollendorf, Jolanda Zinker, Hans van Zuilen. 214 / 215 CONTROLE GEVEN OF NEMEN