WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE XVII, Suplement

P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y

WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XVII, Suplement

43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego Poznań, 4 – 6 września 1998 MATERIAŁY ZJAZDOWE

POZNAŃ 1998 43 ZJAZD POLSKIEGO TOWARZYSTWA ENTOMOLOGICZNEGO W Roku Jubileuszu 75-lecia PTE Poznań, 4 – 6 września 1998 roku

Pod honorowym patronatem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Prof. dr hab. Jana SZYSZKO

Zorganizowany przez: Polskie Towarzystwo Entomolologiczne Oddział w Poznaniu; Instytut Ochrony Roslin w Poznaniu; Katedrę Entomologii Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu; Zakład Zoologii Systematycznej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Komitet Organizacyjny: Prof. dr hab. Stefan PRUSZYŃSKI Dr hab. Janusz NOWACKI Dr Edward BARANIAK Dr Marek BUNALSKI Inż. Lech BUCHHOLZ Mgr Wojciech KUBASIK Mgr Pawel SIENKIEWICZ P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y

WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XVII, Suplement

43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego Poznań, 4 – 6 września 1998 MATERIAŁY ZJAZDOWE

POZNAŃ 1998 Redakcja

Lech BUCHHOLZ (sekretarz), Marek BUNALSKI (zastępca redaktora naczelnego), Jerzy M. GUTOWSKI, Janusz NOWACKI (redaktor naczelny)

Weryfikacja tekstów w języku angielskim: Beata M. POKRYSZKO

Projekt graficzny znaczka wykonał Tomasz MAJEWSKI

Copyrigh © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne Poznań 1998

ISBN 83-01-08125-2 ISSN 0138-0737

Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych

Adres redakcji ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. (061) 848-79-19

Wydanie I. Nakład 300 + 25 egz. Ark. druk. 13., ark. wyd. 15. Druk ukończono w sierpniu 1998 r. Druk: PRODRUK, ul. Małopolska 19, Poznań. WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 17, Suplement

43 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego Poznań, 4 – 6 września 1998 MATERIAŁY ZJAZDOWE

43th Congress of the Polish Entomological Society Poznań, 1998 August 4 – 6 CONGRESS MATERIALS

Poznań 1998 TREŚĆ

Opracowania (referaty) zamówione

Tadeusz B. HADAŚ – 75 lat Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Część 1. Gene- za i działalność Polskiego Związku Entomologicznego do końca roku 1951 ...... 5

Jerzy J. LIPA – Entomologia stosowana i ochrona roślin w XXI wieku ...... 51

Andrzej SZUJECKI – Przegląd osiągnięć ekologii owadów lądowych w Polsce . . . . . 79

Przemysław TROJAN – Nowe perspektywy w badaniach entomofaunistycznych . . . . 137

Streszczenia zgłoszonych posterów ...... 157

Lista uczestników Zjazdu ...... 197

CONTENTS

Invited lectures

Tadeusz B. HADAŚ – 75 years of the Polish Entomological Society. Part 1. Origin and activities of the Polish Entomological Union till the end of 1951 ...... 5

Jerzy J. LIPA – Applied entomology and plant protection in XXI century ...... 51

Andrzej SZUJECKI – A review of achievements of terrestrial insect ecology in Poland ...... 79

Przemysław TROJAN – New prospects for entofaunistic studies ...... 137

Summaries of posters ...... 157

List of the Congress members ...... 197 Wiad. entomol. 17 Supl.: 5-50 Poznań 1998

75 lat Polskiego Towarzystwa Entomologicznego Część 1. Geneza i działalność Polskiego Związku Entomologicznego do końca roku 1951*

75 years of the Polish Entomological Society Part 1. Origin and activities of the Polish Entomological Union till the end of 1951

TADEUSZ B. HADAŚ

ul. Miodowa 34/51, 42-606 Tarnowskie Góry

ABSTRACT: The establishment (1920) and activities of the Entomological Section of the Lwów Division of the Kopernik Society of Naturalists and the Polish Entomological Union that originated from it in 1922, till the end of 1951, are presented. KEY WORDS: history of entomology, scientific societies, Polish Entomological Society, Poland.

Pierwszych prób podsumowania dorobku Polskiego Związku Entomolo- gicznego podjął się z okazji 40 lat jego istnienia ówczesny Przewodniczący PZE Konstanty STRAWIŃSKI1). Kolejna, najpełniejsza z dotychczasowych, analiza dokonań PTE, wyszła spod pióra Macieja MROCZKOWSKIEGO, w związku z jubileuszem 50 rocznicy założenia towarzystwa2). Omówienia

* Artykuł zamówiony u autora przez Komitet Organizacyjny 43 Zjazdu PTE i zaprezento- wany w formie referatu podczas tego Zjazdu.

1) K. STRAWIŃSKI, Towarzystwo naukowe jednoczące entomologów polskich, „Nauka Polska” 1961, R. IX, nr 2 (34), s. 195-199; tenże, 40 lat zrzeszenia entomologów polskich. „Polskie Pismo Entomologiczne” Ser. B, 1962, z. 1-2 (25-26), nr 1, s. 7-19. 2) M. MROCZKOWSKI, Krótki rys historii Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI, fasc. 4, s. 713-722. 6 T. B. HADAŚ dorobku stowarzyszenia w pierwszych dziesięciu powojennych latach podjął się Tadeusz JACZEWSKI3), zaś Henryk SANDNER i Waldemar MIKOŁAJCZYK sporządzili na prośbę Rady Towarzystw Naukowych i Upowszechniania Na- uki PAN opracowanie podsumowujące okres 1945–19704). Prace te jednak, będąc pozbawionymi warsztatu historycznego, miały charakter esejów popu- larnonaukowych, bądź suchych sprawozdań. Ogólna charakterystyka PTE pojawiła się za sprawą MROCZKOWSKIEGO w Słowniku polskich towarzystw naukowych5) . Poza nimi, o lwowskich początkach Związku wspominał Tade- usz RIEDL w monograficznej pracy poświęconej polskiej entomologii we Lwowie, nie wykraczając jednak poza ustalenia swych poprzedników6). War- te uwagi jest nieopublikowane jeszcze Kalendarium 75-lecia „Polskiego Pi- sma Entomologicznego - Bulletin Entomologique de [la] Pologne” autorstwa Jerzego Pawłowskiego, prezentujące w skrócie rozwój naukowego organu stowarzyszenia tle dziejów PTE7). Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia dziejów i podsumowania dokonań Polskiego Towarzystwa Entomologicznego w 75-leciu. Zniszczenie, bądź zaginięcie lwowskich dokumentów Związku oraz znaczna niekomplet- ność Archiwum Zarządu Głównego PTE we Wrocławiu, a co za tym idzie, brak wielu istotnych materiałów źródłowych8), przy jednoczesnej skrótowości większości sprawozdań publikowanych w „Polskim Piśmie Entomologicz- nym”, uniemożliwił autorowi pełne spojrzenie na historię stowarzyszenia, ani rozwiązanie wielu nasuwających się problemów. Przeprowadzenie w nie-

3) T. J ACZEWSKI, Pogląd na osiągnięcia polskiej entomologii w ostatnim dziesięcioleciu, „Pol- skie Pismo Entomologiczne” Ser. B, 1957, z. 2 (5), nr 2, s. 15-30. 4) H. SANDNER, W. MIKOŁAJCZYK, PTE w okresie ostatniego 25-lecia, „Biuletyn Informacyj- ny Polskiego Towarzystwa Entomologicznego” 1971, nr 6, s. 1-10. 5) M. MROCZKOWSKI, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. I, Towarzystwa naukowe działające obecnie w Polsce, Zakład Narodo- wy im. Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 223-225. 6) T. R IEDL, Polska entomologia we Lwowie, „Wiadomości Entomologiczne” 1992 [druk 1993], t. XI, nr 4, s. 235-252. 7) J. PAWŁOWSKI, Kalendarium 75-lecia „Polskiego Pisma Entomologicznego - Bulletin Ento- mologique de [la] Pologne”, Kraków 1998 [mps]; por. streszczenie posteru Kalendarium pojubileuszowe 75-lecia „Polskiego Pisma Entomologicznego – Bulletin Entomologique de [la] Pologne”, „Wiadomości Entomologiczne” 1998, XVII, Supl., s. XXXXX. 8) Archiwum Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Entomologicznego we Wrocławiu (dalej: AZGPTE) posiada dwa nieuporządkowane i niekompletne zbiory dokumentów: Akta Zarządu Głównego PTE (sprawozdania z działalności PTE [roczne] 1965–1992; sprawozdania z działalności PTE [kadencyjne] 1965–1992; sprawozdania z zebrań Zarzą- du Głównego PTE od 1969 r.; dokumenty różne [w tym sprawozdania finansowe i bieżą- cą korespondencję] od 1963 r.) oraz akta oddziałów terenowych i sekcji tematycznych od końca lat 70 (w tym tylko jedną kompletną jednostkę – Akta Oddziału Częstochowskie- go). 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 7 dalekiej – miejmy nadzieję – przyszłości szeroko zakrojonych badań nad hi- storią PTE będzie konieczne dla pełnego poznania i dokonania wiarygodnej oceny wkładu stowarzyszenia w rozwój nauk entomologicznych oraz zakresu kształtowania zainteresowań owadoznawczych w społeczeństwie polskim9). Część pierwsza, obecnie prezentowana, obejmuje dzieje formowania się ogólnopolskiego stowarzyszenia entomologów i trwający prawie 30 lat (z przerwą wojenną) okres jego niezależnej działalności. Koniec tej epoki określają zdarzenia, rozgrywające się w latach 1951–1952: I Kongres Nauki Polskiej i utworzenie Polskiej Akademi Nauk, rezygnacja z kierownictwa Związku przez prof. inż. Aleksandra KOZIKOWSKIEGO i objęcie funkcji prezesa przez prof. dr hab. Konstantego STRAWIŃSKIEGO oraz utrata samo- dzielności PZE na okres 40 lat w wyniku przejścia pod kuratelę PAN. Oby- dwie epoki łączą zbliżone kierunki badań i wielu pracowitych i oddanych na- uce ludzi. Dzieli natomiast brak samodzielności oraz coraz silniej zaznacza- jąca się etatyzacja i ideologizacja.

* * *

Polskie Towarzystwo Entomologiczne jest jednym z młodszych towarzystw owadoznawczych w Europie. Powstało bowiem dopiero w 90 lat po założeniu pierwszego na świecie stowarzyszenia owadoznawczego – Société entomologique de France (1832)10), na co decydujący wpływ miały niekorzystne warunki polityczne, panujące w kraju podzielonym między trzech za- borców11). Przed powstaniem Polskiego Związku Entomologicznego, na terenach wchodzących w skład współczesnej Polski działały prężnie liczne towarzystwa niemieckie: Entomologisher Verein w Szczecinie (zał. 1837)12),

9) Autor pragnie serdecznie podziękować Panom Profesorom Jerzemu PAWŁOWSKIEMU i Andrzejowi WARCHAŁOWSKIEMU za udzielenie wielu cennych informacji i porad. 10) Z. FEDOROWICZ, Zarys historii zoologii, PWN, Warszawa 1962, s. 317. 11) W drugiej połowie XIX w. powstało w kraju wiele towarzystw naukowych, z których większość nie przetwała kilkadziesiąt lat. Największą korporacją przyrodniczą było Pol- skie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, powstałe w 1875 r. we Lwowie. Z niego „wypączkował” na początku dwudziestolecia międzywojennego szereg specjalistycznych towarzystw naukowych, m.in. Polski Związek Entomologiczny. K. MAŚLANKIEWICZ, Z. WÓJCIK, 1875–1975 – 100 lat Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, [w:] Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika 1875–1975 pod red. K. MAŚLANKIE- WICZA, PWN, Warszawa, 1981, s. 46. 12) SCHMIDT, [Erster Jahresbericht des Entomologischen Vereins zu Stettin], „Jahresbericht des Entomologischen Vereins zu Stettin” 1839, Jber. I, s. 12. 8 T. B. HADAŚ

Verein für schlesische Insektenkunde we Wrocławiu (zał. 1847)13), Interna- tionaler Entomologischer Verein w Gubinie (zał. 1884, od 1906/07 w Gubi- nie)14), Entomologischer Verein Oberschlesien w Bytomiu (zał. 1902)15), En- tomologischer Verein w Poznaniu16) i kilka pomniejszych, czy sekcje entomologiczne przy towarzystwach ogólnych, jak np. Entomologische Section der Schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur we Wrocławiu (1808–1887)17). Wśród polskich stowarzyszeń entomologicznych PTE również nie jest najstarszym, albowiem wyprzedza je Łódzkie Towarzystwo Entomologów, założone w 1910 r. przez grupę amatorów owadów z Edwardem KORBEM – jako przewodniczącym – na czele. Towarzystwo to wydawało w latach 1910–1912 pierwsze polskie czasopismo entomologiczne pt. „Entomolog Polski”, które miało zasięg ogólnopolski (w granicach trzech państw zabor- czych), trafiając również do badaczy owadów z innych krajów europejskich. Dynamiczny rozwój korporacji, przejawiający się m.in. dość dużą liczbą członków (49 w kwietniu 1911 r.), organizowaniem wystaw, czy bogatą i aktualną tematyką oraz znaczną poczytnością „Entomologa Polskiego”, uległ zahamowaniu z początkiem 1912 r., zapewne z powodu braku środków na działalność. Wraz z zawieszeniem wydawania swego organu, upadło także towarzystwo, kończąc swój niespełna trzyletni żywot18). Ponadto w 1911 r. powstała w Warszawie Sekcja Entomologiczna przy tamtejszym Towarzystwie Miłośników Przyrody, działającym w latach 1908–191819). Sekcja przez rok owocnie współpracowała z Łódzkim Towarzy-

13) Stowarzyszenie to działało w Brzegu już od 1840 r. pod nazwą Schlesischer Tauschverein für Schmetterlinge. R. DITTRICH, Der Verein für schlesische Insektenkunde zu Breslau während der 50 Jahre seines Bestehens 1847–1897, [w:] Fest-Schrift zur Feier des fünfzigjährigen Bestehens des Vereins für schlesische Insektenkunde in Breslau. 1847–1897, In Commission bei Maruschke & Behrendt, Breslau 1897, s. 1-2. 14) U. LEHMANN, Zum 45. Jahrgang, „Entomologische Zeitschrift” 1931, Jg. XXXXV, Nr. 1, s. 1. 15) H. RAEBEL, 25 Jahre Entomologischer Verein Oberschlesien!, [w:] Denkschrift zur Feier des 25 jährigen Bestehens des Entomologischen Vereins Oberschlesien am 23. Oktober 1927, Neumans Stadtbuchdruckerei, Gleiwitz 1927, s. [1]. 16) K. STRAWIŃSKI, 40 lat zrzeszenia..., s. 8. 17) F. P AX [jun.] Die Tierwelt Schlesiens, Verlag von Gustav Fischer, Jena 1921, s. 18-19. 18) W. K ASZUBINA, Pierwsze polskie czasopismo entomologiczne, „Polskie Pismo Entomolo- giczne” 1970, t. XL, fasc. 4, s. 881-890. 19) W. K ASZUBINA, op. cit, s. 887, 889; B. KRAJEWSKA-T ARTAKOWSKA, Towarzystwo Miłośni- ków Wiedzy i Przyrody, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, Bi- blioteka PAN w Warszawie, Warszawa 1994, s. 462. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 9 stwem Entomologów, organizując wspólnie ruch owadoznawczy nie tylko w zaborze rosyjskim, lecz również w Galicji, jak i żywo wpływająć na kole- gów z polonijnych ośrodków rosyjskich – Kijowa i Stawropola oraz stolicy Austrii – Wiednia, którzy przysyłali swe artykuły do druku w „Entomologu Polskim”. Członkowie obydwu wspomnianych towarzystw zasilili szeregi po- wstałej po odzyskaniu niepodległości Sekcji Entomologicznej Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika20).

Sekcja Entomologiczna Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Przy- rodników im. Kopernika Nie bez powodu zamysł powołania stowarzyszenia zrzeszającego entomo- logów polskich narodził się wśród pracowników Muzeum imienia Dziedu- szyckich we Lwowie21). W mieście tym, będącym w początkach II Rzeczpo- spolitej drugim po Warszawie ośrodkiem naukowym w kraju, działały 4 wyż- sze uczelnie: Uniwersytet Jana Kazimierza, Politechnika Lwowska, Akade- mia Weterynaryjna i Akademia Rolnicza w Dublanach oraz nieakademicka Wyższa Szkoła Lasowa (włączona później wraz z Akademią Rolniczą do Po- litechniki). Współdziałające z nimi: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, liczne instytuty badawcze i stowarzyszenia naukowe, np. Towarzystwo dla Popie- rania Nauki Polskiej (przekształcone później w Akademickie Towarzystwo Naukowe) i Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika oraz wspomniane muzeum, stanowiły doskonałe zaplecze intelektualne dla rozwoju nowoczesnego przyrodoznawstwa22). Projektodawcą utworzenia w ramach Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Sekcji Entomologicznej, był prof. Jarosław ŁOMNICKI23) – dyrektor Muzeum im. Dzieduszyckich. Przed zwołaniem zebrania założycielskiego, ŁOMNICKI poprosił o zgodę Zarząd Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika, który „...na posiedzeniu z dn. 7 grudnia 1920 uchwalił na jego wniosek udzielić placet na powstanie Sekcji entomologicznej.” Wspólnie z trójką nauczycieli gimnazjalnych: dr Adamem KRASUCKIM, Janem KINELEM i Janem NOSKIEWICZEM zaprosił do Muzeum im. Dzieduszyckich na godz. 1900 dnia 13 grudnia 1920 r. „...grono entomologów lwowskich [...] dla naradzenia się nad zawiązaniem towa-

20) W. K ASZUBINA, op. cit, s. 887, 889. 21) G. BRZĘK, Lwów i Wilno. O dwu zgaszonych w 1939 roku ogniskach polskiej zoologii, Lu- belskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 1995, s. 52. 22) Por. B. JACZEWSKI, Polityka naukowa państwa polskiego w latach 1918–1939, Zakład Na- rodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978 (Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, t. CXVI), s. 14, 31-33. 23) Zob. fot. 1. 10 T. B. HADAŚ

Fot. (Phot.) 1. Prof. Jarosław ŁOMNICKI (1873–1931). rzystwa entomologicznego”. Na zebranie przybyło poza nimi 11 osób: dr Lu- dwik JAXA BYKOWSKI (jako gość), prof. dr Benedykt FULIŃSKI, prof. dr Jan HIRSCHLER (dyrektor Instytutu Zoologicznego UJK), Tadeusz JAROSZ, Ste- fan KÉLER, Michał KŁAPACZ, prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI, Roman PATKIEWICZ, Jan ROMANISZYN, Kazimierz SMULIKOWSKI i dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ. Oprócz nich w kontakcie z grupą inicjatywną pozostawalo kilkoro entomologów, popierających utworzenie Sekcji, którzy jednak nie uczestniczyli w zgromadzeniu24). Po wygłoszeniu przemówienia przez prof. ŁOMNICKIEGO i odbyciu długiej dyskusji, założyciele podjęli następują- cą uchwałę: „Zebrani w dniu 13. grudnia 1920 r. w Muzeum im. Dzieduszyckich entomologowie uchwalają zawiązać autonomiczną Sekcję entomologiczną lwowskiego oddziału Polskiego Twa Przyrodników im. Kopernika, opartą na usta- wach tegoż Twa z następującemi dodatkami: Członkiem Sekcji entomologicznej może być każda osoba, zajmująca się entomologją. Członkowie Sek- cji dzielą się na zwyczajnych i nadzwyczajnych, zależnie od tego, czy należą

24) Zob. tab. I i II. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 11

Tab. I. Członkowie Sekcji Entomologicznej Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika oraz Polskiego Związku Entomologicznego w latach 1920–1952. Members of the Entomological Section of the Lwów Division of the Kopernik So- ciety of Naturalists and the Polish Entomological Union in 1920–1952.

Rok Liczba członków Rok Liczba członków (Year) (Number of members) (Year) (Number of members)

1920 16a (14)b 1933 177a 1921 30a 1934 178a 1922 85a 1935 205a 1923 125a 1936 206a 1924 147a 1937 200a 1925 159a 1938 [206]a 1926 166a 1939 brak danych (no data) 1927 194a 1947 129c 1928 194a 1948 134d 1929 192a 1949 123d 1930 171a 1950 170d 1931 180a 1951 230d 1932 169a 1952 256d

a – stan na koniec roku (state at the end of the year) b – założyciele Sekcji Entomologicznej (founders of the Entomological Section) c – stan w drugiej połowie roku (state in the second half of the year) d – stan na początku roku (state at the beginning of the year) do Polsk. Twa Przyrodników im. Kopernika, czy też nie. Wszyscy członkowie Sekcji płacą osobno wkładki, które w całości – prócz innych źródeł dochodu – stanowią majątek Sekcji.” Następnie wybrano Zarząd Sekcji, w skład którego weszli: prof. Jarosław ŁOMNICKI (przewodniczący), August STÖCKL (zastępca przewodniczącego), Jan NOSKIEWICZ (skarbnik), Jan KINEL (sekretarz), oraz Komisję Rewizyj- ną z dr Michałem ŚWIĄTKIEWICZEM, prof. inż. Aleksandrem KOZIKOWSKIM i Józefem GROLLÉ25). Tego dnia podjęto również inne, nie mniej istotne uchwały, które dotyczy- ły m.in. spisania lwowskich zasobów literatury entomologicznej oraz zreges- towania publicznych i prywatnych zbiorów owadów, a także zwrócenia się do

25) Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. I. Ze- branie konstytuujące dnia 13. grudnia 1920 r., „Kosmos” 1921, R. XLVI, z. 1, s. 149-150. 12 T. B. HADAŚ

Tab. II. Władze Sekcji Entomologicznej Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika oraz Pol- skiego Związku Entomologicznego w latach 1920–1952*. Authorities of the Entomological Section of the Lwów Division of the Kopernik So- ciety of Naturalists and the Polish Entomological Union in 1920–1952. (Term) / Prezes/ Zarządu Zarządu Zastępca Skarbnik Sekretarz Kadencja Skarbnika I Zastępca (Secretary) (President) (Treasurer) (Librarian) Członkowie II Zastępca Bibliotekarz Przewodniczący (Vice-treasurer) (Vice-president I) (Vice-president (Vice-president II) (Vice-president (Council Members)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1920–1921 prof. [gimn.] August – Roman – – Jan Jan SE Jarosław STÖCKL PATKIEWICZ KINEL NOSKIEWICZ ŁOMNICKI (bez funkcji) (przew.)

1922 prof. dr – Stefan – Jan Jan – SE Jarosław Michał KÉLER NOSKIEWICZ KINEL ŁOMNICKI ŚWIĄTKIEWICZ

I prof. dr dr prof. Józef Roman Jan Jan – 1923 Zygmunt Michał Jarosław GROLLÉ KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL PZE MOKRZECKI ŚWIĄTKIEWICZ ŁOMNICKI (przew.)

II prof. dr prof. dr Józef Roman Jan [dr] – 1924 Zygmunt Jarosław Michał GROLLÉ KUNTZE NOSKIEWICZ Jan PZE MOKRZECKI ŁOMNICKI ŚWIĄTKIEWICZ KINEL

III prof. dr dr prof. Józef Roman Jan [dr] – 1925 Zygmunt Michał Jarosław GROLLÉ KUNTZE NOSKIEWICZ Jan PZE MOKRZECKI ŚWIĄTKIEWICZ ŁOMNICKI KINEL

IV prof. dr prof. dr Józef dr Jan [dr] – 1926 Zygmunt Jarosław Michał GROLLÉ Roman NOSKIEWICZ Jan PZE MOKRZECKI ŁOMNICKI ŚWIĄTKIEWICZ KUNTZE KINEL

V prof. dr dr prof. Józef dr dr dr – 1927 Zygmunt Michał Jarosław GROLLÉ Roman Jan Jan PZE MOKRZECKI ŚWIĄTKIEWICZ ŁOMNICKI KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 13 Komitet Komisja Division) Redaktor Wydziału redaktora (Editorial Rewizyjna Pomocnicy Assembly) Redakcyjny Członkowie Secretaries) ral Assembly) ral Assembly) Data Walnego Zgromadzenia Zgromadzenia Zgromadzenia odpowiedzialny Numer Walnego (Members of the Miejsce Walnego (Auditory Board) (Auditory (Date of General (Editorial Board) (Executive Editor) (Number of Gene- (Location of Gene-

10 11 12 13 14 15 16 17 dr Michał, – – – – I ZK Lwów, 13. XII. 1920, ŚWIĄTKIEWICZ, Muzeum godz. 1900 prof. inż. im. Dziedu- (zebranie Aleksander szyckich konstytuujące KOZIKOWSKI, SE) Józef GROLLÉ

Józef GROLLÉ, – prof. dr – – II ZA '' 2. I. 1922 prof. inż. Benedykt (zebranie Aleksander FULIŃSKI, administra- KOZIKOWSKI, prof. inż. cyjne SE) August Aleksander STOECKEL KOZIKOWSKI, dr Adam KRASUCKI prof. inż. – – [Jan KINEL] – III ZA, '' 4. XII. 1922 Aleksander I ZK (zebranie KOZIKOWSKI, administra- dr Edward cyjne SE, MAZUR, konstytuujące inż. Jan PZE, z wybora- ROMANISZYN mi, godz. 1800) 8. I. 1923 zjazd prof. inż. – – [Jan KINEL] – II WZ '' 7. I. 1924 Aleksander KOZIKOWSKI, dr Edward MAZUR, inż. Jan ROMANISZYN prof. inż. – – [Jan KINEL] – III WZ '' 5. I. 1925 Aleksander KOZIKOWSKI, dr Edward MAZUR, inż. Jan ROMANISZYN prof. inż. – – [Jan KINEL] – IV WZ '' 4. I. 1926 Aleksander KOZIKOWSKI, dr Edward MAZUR, inż. Jan ROMANISZYN prof. inż. – – dr – V WZ '' 3. I. 1927 Aleksander Jan KINEL KOZIKOWSKI, dr Edward MAZUR, inż. Jan ROMANISZYN 14 T. B. HADAŚ

1 2 3 4 5 6 7 8 9

VI prof. dr prof. prof. dr dr dr dr dr – 1928 Zygmunt Jarosław Ryszard Michał Roman Jan Jan PZE MOKRZECKI ŁOMNICKI BŁĘDOWSKI ŚWIĄTKIEWICZ KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL

VII prof. dr prof. prof. dr dr dr dr dr – 1929 Zygmunt Jarosław Ryszard Michał Roman Jan Jan PZE MOKRZECKI ŁOMNICKI BŁĘDOWSKI ŚWIĄTKIEWICZ KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL

VIII prof. dr prof. – dr dr dr dr – 1930 Zygmunt Jarosław Michał Roman Jan Jan PZE MOKRZECKI ŁOMNICKI,ŚWIĄTKIEWICZ KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL prof. dr (i redak- Ryszard tor PPE) BŁĘDOWSKI

IX prof. dr prof. – dr – dr dr dr 1931 Zygmunt Jarosław Roman Jan Jan Michał PZE MOKRZECKI ŁOMNICKI,KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL ŚWIĄTKIEWICZ prof. dr (bez funkcji) Ryszard BŁĘDOWSKI

X prof. dr prof. inż. prof. dr dr – dr dr dr 1932 Zygmunt Aleksander Ryszard Roman Jan Jan Michał PZE MOKRZECKI KOZIKOWSKI BŁĘDOWSKI KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL ŚWIĄTKIEWICZ (czł. zwycz.)

XI prof. dr prof. inż. – dr – dr dr dr 1933 Zygmunt Aleksander Roman Jan Jan Tadeusz PZE MOKRZECKI KOZIKOWSKI,KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL JACZEWSKI dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ

XII prof. dr prof. inż. – dr – dr dr dr 1934 Zygmunt Aleksander Roman Jan Jan Tadeusz PZE MOKRZECKI KOZIKOWSKI,KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL JACZEWSKI dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ

XIII prof. dr prof. inż. – dr – dr dr dr 1935 Zygmunt Aleksander Roman Jan Jan Tadeusz PZE MOKRZECKI KOZIKOWSKI,KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL JACZEWSKI dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ

XIV prof. dr prof. inż. – dr – dr dr dr 1936 Zygmunt Aleksander Roman Jan Jan Tadeusz PZE MOKRZECKI KOZIKOWSKI,KUNTZE NOSKIEWICZ KINEL JACZEWSKI, dr dr Michał Stanisław ŚWIĄTKIEWICZ MINKIEWICZ (przedst. SES) 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 15

10 11 12 13 14 15 16 17 prof. inż. – – dr – VI WZ '' 2. I. 1928 Aleksander Jan KINEL KOZIKOWSKI (przew.), Józef GROLLÉ (członek), inż. Jan ROMANISZYN (członek) prof. inż. – – dr – VII WZ '' 14. I. 1929 Aleksander Jan KINEL KOZIKOWSKI (przew.), Józef GROLLÉ, inż. Jan ROMANISZYN prof. inż. – – dr – VIII WZ '' 13. I. 1930 Aleksander Jan KINEL KOZIKOWSKI (przew.), Józef GROLLÉ (członek), inż. Jan ROMANISZYN (członek) prof. inż. – – dr – IX WZ '' 12. I. 1931 Aleksander Jan KINEL KOZIKOWSKI (przew.), Józef GROLLÉ (członek), inż. Jan ROMANISZYN (członek)

Józef GROLLÉ, – – dr – X WZ '' 11. I. 1932 Bronisław Jan KINEL OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN

Józef GROLLÉ, – – dr – XI WZ '' 9. I. 1933 Bronisław Jan KINEL OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN

Józef GROLLÉ – – dr – XII WZ '' 15. I. 1934 (przew.), Jan KINEL Bronisław OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN

Józef GROLLÉ – – dr – XIII WZ '' 14. I. 1935 (przew.), Jan KINEL Bronisław OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN

Józef GROLLÉ – – dr – XIV WZ '' 13. I. 1936 (przew.), Jan KINEL Bronisław OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN 16 T. B. HADAŚ

1 2 3 4 5 6 7 8 9

XV prof. inż. dr – radca – dr dr dr 1937 Aleksander Michał Franciszek Jan Jan Stanisław PZE KOZIKOWSKI ŚWIĄTKIEWICZ,BEDRNIK NOSKIEWICZ KINEL MINKIEWICZ dr (przedst. SES) Tadeusz JACZEWSKI

XVI prof. inż. dr – Franciszek – dr dr dr 1938 Aleksander Michał BEDRNIK Jan Jan Stanisław PZE KOZIKOWSKI ŚWIĄTKIEWICZ,NOSKIEWICZ KINEL MINKIEWICZ dr (przedst. SES) Tadeusz JACZEWSKI

XVII [prof. inż. [dr [–] [Franciszek [–] [dr [dr [dr 1939 Aleksander Michał BEDRNIK] Jan Jan Stanisław PZE KOZIKOWSKI]SWIĄTKIEWICZ,NOSKIEWICZ]KINEL]MINKIEWICZ dr SES] Tadeusz JACZEWSKI]

XVIII prof. inż. doc. dr dr mgr – prof. dr dr prof. dr hab. 12.V.1947– Aleksander Tadeusz Jan Eugenia Jan Stanisław Konstanty –22.I.1949 KOZIKOWSKI JACZEWSKI KINEL RADECKA NOSKIEWICZ CHUDOBA STRAWIŃSKI PZE (przew. SES)

XIX prof. inż. doc. dr dr mgr – prof. dr dr prof. dr hab. 22.I.1949– Aleksander Tadeusz Jan Eugenia Jan Stanisław Konstanty –14.II.1950 KOZIKOWSKI JACZEWSKI KINEL RADECKA NOSKIEWICZ CHUDOBA STRAWIŃSKI PZE (przew. SES)

XX prof. inż. prof. dr doc. dr mgr – prof. dr mgr – 14.II.1950– Aleksander Tadeusz Jan Eugenia Jan Zofia –23.II.1951 KOZIKOWSKI JACZEWSKI KINEL RADECKA NOSKIEWICZ KOZIKOWSKA PZE (prezes) (I zast. (II zast. prezesa) prezesa)

XXI prof. inż. prof. dr prof. dr mgr – prof. dr mgr inż. – 23.II.1951– Aleksander Tadeusz Jan Piotr Jan Adam –26.I.1952 KOZIKOWSKI JACZEWSKI RUSZKOWSKI NIEZGODZIŃSKI NOSKIEWICZ GOOS PZE

* nie uwzględniono zmian, które nastąpiły na drodze kooptacji między walnymi zgromadze- niami. * changes through co-opting between the general assemblies not considered 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 17

10 11 12 13 14 15 16 17

Józef GROLLÉ, – – dr – XV WZ '' 11. I. 1937 Bronisław Jan KINEL OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN

Józef GROLLÉ, – – dr – XVI WZ '' 17. I. 1938 Bronisław Jan KINEL OSTROWSKI, inż. Jan ROMANISZYN

[Józef GROLLÉ, [–] [–] [dr [–] XVII WZ [''] ?. I. 1939 Alfred Jan KINEL] FALKOWSKI, inż. Jan ROMANISZYN] prof. dr – doc. dr dr – XVIII WZ Wrocław, 12. V. 1947 Józef HELLER, Tadeusz Jan KINEL [Instytut prof. dr JACZEWSKI, Zoologiczny Gustaw dr Jan KINEL Uniwersytetu POLUSZYŃSKI, (red.), Wrocławskiego] dr h.c. prof. dr Jan Jan STAC H N OSKIEWICZ, prof. dr hab. Konstanty STRAWIŃSKI prof. dr – doc. dr dr – XIX WZ Wrocław, 22. I. 1949 Józef HELLER, Tadeusz Jan KINEL Instytut prof. dr JACZEWSKI, Zoologiczny Gustaw dr Jan KINEL Uniwersytetu POLUSZYŃSKI, (red.), Wrocławskiego dr h.c. prof. dr Jan Jan STAC H N OSKIEWICZ, prof. dr hab. Konstanty STRAWIŃSKI prof. mgr prof. dr hab. prof. dr doc. dr – XX WZ '' 14. II. 1950 Józef HELLER, Konstanty Tadeusz Jan KINEL prof. dr STRAWIŃSKI,JACZEWSKI, Gustaw dr Bogdan prof. dr Jan POLUSZYŃSKI,KIEŁCZEWSKI NOSKIEWICZ, dr. h.c. prof. dr hab. Jan STAC H Konstanty STRAWIŃSKI prof. mgr prof. dr hab. prof. dr prof. dr Jan mgr Zofia XXI WZ '' 23. II. 1951 Józef HELLER, Konstanty Tadeusz NOSKIEWICZ KOZIKOWSKA, prof. dr STRAWIŃSKI,JACZEWSKI, mgr inż. Jan STAC H , prof. dr Jan prof. dr hab. Władysław mgr Eugenia RUSZKOWSKI, Konstanty STROJNY RADECKA dr Bogdan STRAWIŃSKI KIEŁCZEWSKI 18 T. B. HADAŚ

PTP im Kopernika o użyczenie w czasopiśmie „Kosmos” odrębnego działu dla spraw Sekcji oraz zaprenumerowania jednego z zagranicznych periody- ków entomologicznych. Ustalona wtedy na rok 1921 składka członkowska wynosiła 100 Marek polskich. Odtąd członkowie Sekcji mieli się spotykać się w Muzeum im. Dzieduszyckich, w każdy pierwszy poniedziałek miesiąca o godz. 1800, na zebraniach „...poświęconych swobodnej wymianie myśli bez przymusowych referatów.” 26) Pierwsze zebranie administracyjne (podobnie jak następne) odbyło się tradycyjnie w siedzibie stowarzyszenia – Muzeum im. Dzieduszyckich – 2 stycznia 1922 r., na którym prof. ŁOMNICKI wygłosił referat podsumowu- jący dokonania Sekcji Entomologicznej w pierwszym roku działalności. W ciągu 1921 r. liczba członków Sekcji wzrosła do 3027). Odbyto 9 zebrań miesięcznych, na których 16 prelegentów wygłosiło 36 referatów i omówień artykułów. Zrealizowano częściowo postulat spisania literatury entomologicznej w bibliotekach Politechniki Lwowskiej, Wyższej Szkoły Lasowej i Muzeum im. Dzieduszyckich. Sekcja nawiązała współpracę z dwoma nie- mieckimi towarzystwami entomologicznymi – Deutsches Entomologisches Institut w Berlinie - Dahlem i Verein für schlesische Insektenkunde we Wro- cławiu28), polegającą na wymianie publikacji i korzystaniu z zasobów bibliotecznych. Podjęto również nieudaną na razie próbę współpracy z Towarzy- stwem Przyjaciół Polski w Paryżu. Po udzieleniu absolutorium ustępującemu Zarządowi, wybrano nowy na 1922 r. w składzie: prof. J. ŁOMNICKI (prze- wodniczący), dr M. ŚWIĄTKIEWICZ (zastępca), J. KINEL (sekretarz), J. NO- SKIEWICZ (bibliotekarz) i S. KÉLER (skarbnik) oraz Komisję Rewizyjną, do której weszli: J. GROLLÉ (występował jako przewodnicący) , prof. A. KOZI- KOWSKI i A. STÖCKEL. Utworzono zatem funkcję bibliotekarza, dzięki czemu z początkiem 1922 r. Sekcja Entomologiczna oficjalnie utworzyła własną bibliotekę. Na zebraniu tym powołano także Komitet Redakcyjny w osobach prof. B. FULIŃSKIEGO, prof. A. KOZIKOWSKIEGO i dr A. KRASUCKIEGO, którego zadaniem było przygotowanie wydania z funduszy Sekcji podręczni-

26) Ibidem, s. 150. 27) Zob. tab. I. 28) Sekcja Entomologiczna Lwowskiego Oddziału PTP im. Kopernika jako „Lemberger En- tomologenkreis” została w 1920 r. członkiem zwyczajnym Verein für schlesische Insek- tenkunde (Jahresberichte für 1919/20, „Jahresheft des Vereins für schlesische Insekten- kunde zu Breslau” 1921, H. XIII, s. 2). W 1927 r. członkostwo to zniesiono, wpisując Pol- ski Związek Entomologiczny na listę towarzystw, z którymi wrocławska korporacja pro- wadziła wymianę naukową i wydawniczą (Nachträge zum Mitgliederverzeichnisse, „Zeit- schrift für Entomologie” 1927, Jg. XV, Nr. 2, s. 18). 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 19 ka prof. KOZIKOWSKIEGO pt. Entomologia lasowa. Ustalono również wyso- kość składki członkowskiej na 1922 r. – 400 Mp., którą można było rozłożyć na dwie raty29). W 1922 r. Sekcja Entomologiczna zorganizowała 10 zebrań miesięcznych (pierwsze i ostatnie – administracyjne), na których wygłoszono 38 referatów i komunikatów30). Na zebraniu odbytym 6 lutego postanowiono w ramach sprawozdań ogłaszać wyniki badań członków nad entomofauną Lwowa w formie wykazów opatrzonych odrębnym nagłówkiem, co miało ożywić ze- społowe prace w tym regionie. Nawiązano w ten sposób do wcześniejszych prac koleopterologicznych ŁOMNICKIEGO pt. Fauna okolic Lwowa. I. Chrząszcze (Coleoptera), publikowanych w „Sprawozdaniach Komisji Fizyo- graficznej Akademii Umiejętności w Krakowie”. Jako pierwsze ukazały się na łamach „PPE” wykazy Haliplidae (Coleoptera) Kinela31) i Chrysididae (Hymenoptera) J. Noskiewicza32). Natomiast 6 marca „...uchwalono jedno- głośnie przystąpić bezzwłocznie do wydania pierwszego zeszytu pisma entomologicznego, objętości jednego arkusza na koszt S.E.”33). Prawdopodobnie wspomniany wyżej Komitet Redakcyjny doprowadził do wydania pierwszego zeszytu w maju, zaś w grudniu drugiego zeszytu pierwszego tomu organu Sekcji, któremu nadano tytuł: „Polskie Pismo Entomologiczne / Bulletin entomologique de la Pologne”34). Obydwa zeszyty wyszły spod pras drukarni Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Publikacja pierwszego zeszytu „PPE” wywołała niezadowolenie Zarządu Głównego PTP im. Kopernika, który na posiedzeniu odbytym 30 września 1922 r. uchwalił na wniosek prof. HIRSCHLERA powołanie w ramach „Kosmosu” osobnego działu pt. „Prace Sekcji Entomologicznej” i „...zwrócić się do Zarządu Sekcji Entomologicz-

29) Protokoły posiedzeń administracyjnych Oddziałów T-wa [Przyrodników im. Kopernika]. II. Oddział Lwowski, „Kosmos” 1922, t. XLVII, z. 4, s. 612-615. 30) Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 1, s. 20-24; Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Ento- mologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 45-48. 31) J. KINEL, Fauna okolic Lwowa. Haliplidae (Col.), „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 1, s. 18-20. 32) J. NOSKIEWICZ, Fauna okolic Lwowa. Chrysididae (Hym.), „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1922, t. I, z. 2, s. 44-48. 33) Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 1, s. 21-22. 34) Skład redakcji „PPE” nie został podany ani w tomie I, ani w następnych. Przedmowę do pierwszego zeszytu napisał zapewne Jan KINEL, który jako sekretarz SE, podał swoje na- zwisko i adres dla celów korespondencyjnych. Oficjalnie redaktorem (jedynym) został dopiero od tomu VI (za 1927 r.). Por. Od redakcji, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 1, s. 1-2. 20 T. B. HADAŚ nej z prośbą, by zaniechała osobnego wydawnictwa swych prac, a zastosowa- ła się do powyższej uchwały Zarządu Głównego.”35). Zarząd Sekcji oczywi- ście nie miał zamiaru likwidować świetnie zapowiadającego się czasopisma, które wydatnie przyczyniło się do zintegrowania środowiska entomologicznego oraz wzbogacenia zasobów bibliotecznych, uzyskiwanych drogą wymiany. Prawdopodobnie wspomniane żądanie Zarządu Głównego PTP im. Ko- pernika przyspieszyło decyzję utworzenia odrębnego towarzystwa entomologicznego. Dynamiczny rozwój Sekcji wyrażał się również wzrostem liczby członków, która w końcu 1922 r. wynosiła już 85 osób36). Zarząd Sekcji prowadził bardzo rozsądną i oszczędną politykę finansową. Zdawano sobie sprawę z tego, że początkowo ze względu na niewielką liczbę członków, składki wystarczą jedynie na wydatki kancelaryjne i koresponde- cję. Dlatego w 1921 r. wystarano się w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o subwencję (100.000 Mp.), którą natychmiast wy- mieniono na państwowe bilety skarbowe, dzięki czemu na koniec roku uzyskano prawie 700 Mp. odsetek. Umożliwiło to zakup literatury entomologicznej dla tworzącej się biblioteki Sekcji i dofinansowanie badań entomofauny południowo-wschodniej części Podola, jakie prowadzono wiosną 1922 r. W drugim roku działalności Sekcji uzyskano kolejną dotację rządową w wysokości 1.250.000 Mp., którą wydano na druk dwóch zeszytów pierwszego tomu „Polskiego Pisma Entomologicznego”. Poza tym na dochody Sekcji złożyły się niewysokie darowizny. Skarbnik Sekcji dbał o pozostawianie na następny rok pewnej sumy pieniędzy w celu utrzymania płynności płatni- czej37). Sekcja od początku swego istnienia była powszechną korporacją nauko- wą, skupiającą zarówno zawodowych entomologów, jak i amatorów, którzy mogli korzystać z poradnictwa zawodowców. Zebrania poświęcone były przedstawianiu wyników badań członków i bieżącym ich przedyskutowaniu. Nad wysokim poziomem merytorycznym comiesięcznych spotkań czuwał Zarząd Sekcji, z którego inicjatywy uchwalono 7 lutego 1920 r. rezolucję „...ażeby prace entymologiczne członków tejże, przeznaczone do druku w „Kosmosie”, były komunikowane co do swej treści na zebraniach Sekcji i zaopatrzone dopiskiem: zgłoszone przez Sekcję Entomologiczną Oddziału

35) Sprawozdanie z posiedzeń Zarządu Głównego Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika. 3. Posiedzenie VII w dniu 30 września 1922 r., „Kosmos” 1922, R. XLVII, z. 4, s. 633. 36) M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 714. 37) Protokoły posiedzeń administracyjnych Oddziałów T-wa [Przyrodników im. Kopernika]. II. Oddział Lwowski, „Kosmos” 1922, t. XLVII, z. 4, s. 614-615; Sprawozdania z zebrań mie- sięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 48. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 21

P.T.P. im. Kopernika we Lwowie”, jak również obowiązek przekazywania przez członków pewnej ilości odbitek autorskich na potrzeby wymiany zagra- nicznej38). Założyciele traktowali Sekcję jako tymczasową (choć autonomiczną) for- mę działalności, której kontynuacją miało być samodzielne stowarzyszenie. Świadczy o tym chociażby wspomniany wcześniej cel zwołania zebrania zało- życielskiego, czy tekst jednej z pierwszych uchwał Sekcji: „...majątek Sekcji w razie rozwiązania się jej, bez przeobrażenia się w pokrewne towarzystwo entomologiczne, przechodzi na rzecz P. Twa Przyr. im. Kopernika...”39).

Polski Związek Entomologiczny w okresie międzywojennym Już na przełomie lat 1921 i 1922 w Zarządzie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika toczyły się debaty poświęcone planom prze- kształcenia Sekcji Entomologicznej w samodzielne stowarzyszenie. Inicjato- rem i głównym autorem zabiegów o utworzenie ogólnopolskiego stowarzyszenia entomologów był Jan KINEL, który jesienią 1922 r. odbył podróż do Warszawy, Skierniewic i Krakowa w celu porozumienia się z entomologami innych ośrodków w Polsce. Najważniejszym efektem tego wyjazdu było uzyskanie zgody prof. dr Zygmunta MOKRZECKIEGO40) z Warszawy na objęcie godności pierwszego prezesa organizowanego dopiero Polskiego Związku Entomologicznego41). Na drugim zebraniu administracyjnym Sekcji Entomologicznej, które od- było się 4 grudnia 1922 r. o godz. 1800 w Muzeum im. Dzieduszyckich, zebrani jednogłośnie podjęli następującą uchwałę: „Sekcja Entomologiczna Od- działu lwowskiego Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika na zebraniu administracyjnem z dn. 4 grudnia 1922 r. uchwala rozwiązać się jako taka i przeobrazić w samodzielne Towarzystwo pod nazwą: Polski Zwią- zek Entomologiczny.” Następnie wybrano pierwszy siedmioosobowy Zarząd Polskiego Związku Entomologicznego na rok 1923 w składzie: prof. Zyg- munt MOKRZECKI (przewodniczący), dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ (I zastępca), prof. Jarosław ŁOMNICKI (II zastępca), Józef GROLLÉ (skarbnik), Roman KUNTZE (zastępca skarbnika), Jan NOSKIEWICZ (bibliotekarz), Jan KINEL

38) Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. III. Po- siedzenie zwyczajne dnia 7. lutego 1921, „Kosmos” 1921, R. XLVI, z. 1, s. 152. 39) Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. I. Ze- branie konstytuujące dnia 13. grudnia 1920 r., „Kosmos” 1921, R. XLVI, z. 1, s. 150. 40) Zob. fot. 2. 41) J. NOSKIEWICZ, Śp. Docent Dr Jan Kinel, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951], t. XX, s. 5. 22 T. B. HADAŚ

Fot. (Phot.) 2. Prof. dr Zygmunt MOKRZECKI (1865–1936).

(sekretarz)42). Do Komisji Rewizyjnej powołano natomiast prof. inż. A. KO- ZIKOWSKIEGO, dr E. MAZURA i inż. J. ROMANISZYNA. Było to zatem „zebranie konstytuujące” nowego towarzystwa43). Pierwsze Walne Zgromadzenie Polskiego Związku Entomologicznego zorganizowano 8 stycznia 1923 r. o godz. 1800 w Muzeum im. Dzieduszyc- kich. Jednym z gości był prof. dr Julian TOKARSKI, „...który powitał powstały z przeobrażenia się Sekcji Entomologicznej Związek imieniem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika i złożył życzenia pomyślnego rozwoju na ręce obecnego Zarządu.” Następnie przewodniczący PZE prof. MOKRZECKI „...złożył podziękowanie P. Tow. Przyr. im. Kopernika za życzliwe popieranie b. Sekcji Entomologicznej w czasie jej dwuletniej dzia- łalności w łonie macierzystego Towarzystwa”44). Na zebraniu tym członkowie

42) Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1921 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 2, s. 80. 43) Sprawozdania z zebrań miesięcznych P.Z.E. 1923 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 2, s. 105. 44) Ibidem, s. 103; Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1921 r., „Polskie Pismo Entomo- logiczne” 1922, t. I, z. 2, s. 80. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 23 podjęli uchwałę o rozszerzeniu działalności Związku „...także na entomolo- gję praktyczną w kierunkach, na jakie obecne warunki pozwalają”, popiera- jąc rezolucje na temat konieczności zorganizowania kompleksowych badań „... z zakresu fizjografji owadów szkodliwych na ziemiach polskich oraz [...] podjęcia prac monograficznych nad poszczególnemi, ważniejszemi szkodnikami z pośród owadów”, jakie otrzymano od uczestników Zjazdu stacji do- świadczalno-rolniczych w Bydgoszczy (z lipca 1922 r.) i Zjazdu fitopatolo- gów w Warszawie (ze stycznia 1923 r.). Odtąd wszelkie informacje, okazy i wyniki prowadzonych obserwacji należało kierować do Zakładu Entomolo- gji i Ochrony Lasu w Skierniewicach, kierowanego przez prof. MOKRZEC- KIEGO, zaś oryginalne prace, traktujące o biologii szkodników, miały być za- mieszczane w „PPE”45). Ustalona na I Walnym Zgromadzeniu wysokość składki członkowskiej na r. 1923 wynosiła 2.000 Mp.46). Myli się zatem MROCZKOWSKI47), a po nim także RIEDL48), twierdząc ja- koby nazwę towarzystwa oraz Zarząd i Komisję Rewizyjną wybrano dopiero na I Walnym Zebraniu. Z opublikowanych sprawozdań 49) wynika niezbicie, że nastąpiło to już na zebraniu założycielskim 4 grudnia 1922 r. Nie ma też żadnych dowodów na podejmowanie odrębnej uchwały co do przyjęcia przez I Walne Zgromadzenie statutu, który nosi datę o trzy dni wcześniejszą niż termin zebrania50). Statut Polskiego Związku Entomologicznego, zawierający 25 paragrafów, Zarząd PZE zredagował 5 stycznia 1923 r. i bez zbędnego uchwalania na Walnym Zgromadzeniu przesłał do akceptacji Wojewodzie Lwowskiemu z wnioskiem o dokonanie rejestracji towarzystwa. Województwo lwowskie pismem z dnia 3 lutego 1923 r. oznajmiło, „...że nie zakazuje zawiązania tego stowarzyszenia”, dokonując jednocześnie wpisu do rejestru. Pełny tekst statutu wydrukowano w pierwszym zeszycie drugiego tomu „PPE”. Zgodnie z jego postanowieniami „Celem Związku jest wszechstronne badanie (systematyka, biologja, entomologja stosowana i t.d.) owadów przedewszystkiem

45) Do członków P. Zw. Ent., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 49. 46) Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1922 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 49. 47) Zob. M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 714-715. 48) Zob. T. RIEDL, op.cit., s. 244. 49) Zob. Sprawozdania z zebrań miesięcznych S.E. 1921 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1922, t. I, z. 2, s. 80. 50) Zob. Sprawozdania z zebrań miesięcznych P.Z.E. 1923 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 2, s. 103-104; Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 50-52. 24 T. B. HADAŚ

Polski i wydawania własnych publikacyj”, zaś człokiem Związku może być „Każdy zwolennik studjum entomologicznego mieszkający w kraju lub zagranicą...”51). Zgodnie z uchwałą podjętą na zebraniu założycielskim Sekcji52), jej mają- tek przeszedł na własność nowego towarzystwa jako „pozostałość kasowa z roku 1922”53). Widoczna jest zatem wyraźnie także finansowa ciągłość obu korporacji. Nowemu stowarzyszeniu przyszło działać w niełatwych czasach. Trudna sytuacja finansowa państwa, głównie w pierwszych latach po odzyskaniu nie- podległości, nie sprzyjała szybkiemu rozwojowi nauki i towarzystw nauko- wych54). Systematycznemu pogarszaniu ulegało położenie materialne Mu- zeum im. Dzieduszyckich, w gmachu którego mieściła się siedziba stowarzy- szenia55). Wyraźna poprawa warunków materialnych instytucji i towarzystw naukowych w Polsce, w tym również PZE, była widoczna dopiero w latach 1928–1929, kiedy to Związek uzyskał rekordowo wysokie dotacje państwowe (9.500 zł w 1928 r. i 12.500 zł w roku następnym)56). Niestety, kryzys lat 1930–1936 doprowadził naukę na skraj bankructwa i dopiero w okresie ostatnich trzech lat okresu międzywojennego następowało systematyczne polepszanie się koniunktury gospodarczej i, co za tym idzie, wzrost nakła- dów państwa oraz instytucji pozarządowych na rozwój badań i działalności korporacji naukowych57).

51) Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 50-52. 52) Sekcja entomologiczna Oddziału lwowskiego polskiego Towarzystwa im. Kopernika. I. Ze- branie konstytuujące dnia 13. grudnia 1920 r., „Kosmos” 1921, R. XLVI, z. 1, s. 150. 53) Sprawozdania z Walnego Zgromadzenia i zebrań miesięcznych P.Z.E. 1924 r., „Polskie Pi- smo Entomologiczne” 1924, t. III, z. 1-2, s. 57. 54) Por. B. JACZEWSKI, Organizacje i instytucje życia naukowego w Polsce (listopad 1918–1939), [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918–1951, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, passim. 55) W latach 1927–1934 Muzeum im. Dzieduszyckich przeżywało głęboki kryzys ekonomicz- ny z powodu ruiny finansowej Ordynacji Poturzyckiej, której zadaniem było utrzymywanie placówki muzealnej. Dopiero po zarządzonej sądownie reorganizacji ordynacji i przyznaniu szergu uprawnień nowemu dyrektorowi muzeum – dr J. KINELOWI, sytuacja uległa znaczącej poprawie. J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa przyrodniczego w Polsce, Kraków 1995 [mps], s. 16-17. 56) B. JACZEWSKI, Organizacje i instytucje..., s. 160; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1929 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 258; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113. 57) B. JACZEWSKI, Organizacje i instytucje..., s. 160-167. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 25

Fot. 3. Legitymacja Polskiego Związku Entomologicznego z 1936 r. Phot. 3. Membership card of the Polish Entomological Union of 1936.

Pomimo tego, Polski Związek Entomologiczny systematycznie rozwijał się, poszerzając szeregi członków indywidualnych i korporantów (od 85 w grudniu 1922 r. do 206 w 1938 r.)58) oraz zakres działalności. Towarzystwo wybrało sobie logo, stanowiące wyobrażenie niepylaka apollo (Parnassius apollo). Jego kolorowany wizerunek widniał w latach 30. na legitymacjach członkowskich59). Działalność Związku polegała w głównej mierze na organizowaniu ze- brań. Każdego roku, w pierwszej połowie stycznia odbywały się w Muzeum im. Dzieduszyckich Walne Zgromadzenia, na których w części sprawozdawczo-wyborczej – zajmowano się oceną działań ustępujących i wybieraniu no-

58) Por. tab. I. Pełne wykazy członków PZE opublikowano dwukrotnie: Spis członków P.Z.E, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4, s. 260-264; Spis członków PZ.E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 400-404. 59) Por. fot. 3. 26 T. B. HADAŚ wych władz wykonawczych (Zarządu) oraz kontrolnych (Komisji Rewizyj- nej), określano główne kierunki działań towarzystwa w rozpoczynającej się kadencji. W drugiej zaś części wygłaszano referaty naukowe o charakterze podsumowującym. Uczestniczyło w nich przeważnie 14–18 osób60). W mie- sięcznych zebraniach ogólnych (oprócz lipca i sierpnia), mających również miejsce w siedzibie Związku, uczestniczyli członkowie towarzystwa mieszka- jący we Lwowie i okolicy (średnio po 10–15 osób). Wzorem innych towarzystw naukowych referowano na nich bieżące wyniki badań (głównie faunistycznych), demonstrowano ciekawsze lub nowe gatunki owadów, omawiano przebieg i wyniki obrad zaprzyjaźnionych towarzystw i zjazdów tematycznych, prowadzono dyskusje naukowe i na tematy ogólnoprzyrodnicze oraz podejmowano uchwały w bieżących sprawach Związku (np. ustalanie wyso- kości składek i kooptacje we władzach). Ogółem w dwudziestoleciu między- wojennym zorganizowano 17 Walnych Zgromadzeń61) i przeszło 150 zebrań miesięcznych. Sprawozdania z nich publikowano regularnie w „Polskim Piś- mie Entomologicznym”. Przebiegu obrad ostatniego przed wojną, XVII Walnego Zebrania, które odbyło się w styczniu 1939 r., a także zebrań mie- sięcznych z tego roku, nie można ustalić ze względu na zaginięcie sprawoz- dań62). Spośród licznych uchwał podejmowanych w latach 1923–1938 na Walnych Zgromadzeniach PZE, warto przypomnienieć kilka. Na II Walnym Zgromadzeniu w 1924 r., członkowie polecili Zarządowi „...zwrócić uwagę specjalistów, że wskazanem jest opracowywanie monograficzne poszczególnych grup owadów krajowych (rodzin, większych rodzajów) w formie tablic analitycznych”63). Chodziło tu oczywiście o klucze do oznaczania owadów, których wydawanie rozpoczęto dopiero po wojnie. Lukę w tym zakresie częściowo zapełniły wydane jeszcze przed wojną dwie części przewodników do oznaczania owadów64) oraz monograficzne opracowanie z kluczami do oznaczania krajowych jętek65).

60) K. STRAWIŃSKI, 40 lat zrzeszenia..., s. 9. 61) Zob. tab. II. 62) M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 715. 63) Sprawozdania z Walnego Zgromadzenia i zebrań miesięcznych P.Z.E 1924 r., „Polskie Pi- smo Entomologiczne” 1924, t. III, z. 1-2, s. 56. 64) J. KINEL, A. KRASUCKI, J. NOSKIEWICZ, Owady krajowe. Przewodnik do określania rzę- dów, rodzin i rodzajów, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1927; J. KINEL, R. KUNTZE, Chrząszcze i motyle krajowe, Warszawa 1931. 65) J. S. MIKULSKI, Jętki (Ephemeroptera), „Fauna Słodkowodna Polski”, z. 15, Warszawa 1936. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 27

W 1931 r. IX Walne Zgromadzenie „poleciło Zarządowi zająć się zorga- nizowaniem Słowiańskiego Zjazdu Entomologicznego w Polsce w możliwie najbliższej przyszłości”66). Uchwała ta nigdy nie doczekała się realizacji. Następny rok przyniósł m.in. uchwalenie następującego wniosku dr Tade- usza JACZEWSKIEGO: „Dla nawiązania żywszej łączności ze znajdującemi się poza Lwowem ośrodkami pracy entomologicznej w Polsce X-e Walne Zgro- madzenie P.Z.E. uznaje za pożądane, by doroczne Walne Zgromadzenia P.Z.E. odbywały się od czasu do czasu w innych miastach Polski prócz Lwo- wa”67). Praktyka pokazała jednak, że pierwsze Walne Zgromadzenie PZE, które odbyło się poza Lwowem, obradowało w 1947 r. we Wrocławiu. XIII Walne Zgromadzenie (1935 r.) postanowiło „powołać do życia Sek- cję entomologii stosowanej w łonie Polskiego Związku Entomologicznego” oraz „wnieść do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego memoriał w sprawie utrudnień celnych przy otrzymywaniu przesyłek mate- riałów naukowych z zagranicy przez członków PZE oraz przy zwrocie takichże materiałów wypożyczanych przez instytucje zagraniczne lub przez naukowców zagranicznych od członków PZE; tosamo w sprawie przyborów entomologicznych”, co było istotne dla wielu członków, prowadzących wy- mianę materiałów naukowych68). XIV Walne Zgromadzenie (1936 r.) uchwaliło poszerzenie składu Zarzą- du o przedstawiciela Sekcji Entomologii Stosowanej, co nastąpiło jeszcze w styczniu, zaraz po rejestracji statutu69). Po śmierci prof. MOKRZECKIEGO (3 marca 1936 r.), na XV Walnym Zgromadzeniu w 1937 roku, członkowie wybrali nowego przewodniczącego, którym został prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI70) – zastępca przewodni- czącego od śmierci prof. ŁOMNICKIEGO (14 kwietnia 1931 r.)71). W omawianym okresie dwukrotnie dokonano zmiany statutu Związku. Po raz pierwszy w 1933 r. XI Walne Zgromadzenie uchwaliło poprawki zgło- szone przez dr JACZEWSKIEGO jeszcze w trakcie obrad poprzedniego zgro-

66) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1931 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1931, t. X, z. 1, s. 90. 67) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1932 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 135. 68) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 375. 69) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1936 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 381. 70) Zob. fot. 4. 71) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1937 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 298; T. RIEDL, op. cit., s. 246. 28 T. B. HADAŚ

Fot. (Phot.) 4. Prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI (1879–1956). madzenia „...ażeby była możność tworzenia oddziałów Związku poza Lwo- wem” oraz przez prof. dr Gustawa POLUSZYŃSKIEGO i inż. Tadeusza JARO- SZA72). Statut ten, liczący 38 paragrafów, został zarejestrowany 26 kwietnia 1933 r., z trzema uzupełnieniami wprowadzonymi przez Urząd Wojewódzki we Lwowie73). Po raz drugi statut znowelizowało XIII Walne Zgromadzenie w 1935 r. na wniosek Zarządu, w związku z utworzeniem Sekcji Entomologii Stosowanej. Obejmował on już 40 paragrafów. Rejestracji trzeciej wersji statutu PZE, Wojewoda Lwowski dokonał 17 stycznia 1936 r.74) Oddziały do

72) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1932 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 135; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1933 r., „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1933 [druk 1934], t. XII, z. 1-4, s. 307; Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XI. Walne Zgromadzenie w dn. 9 stycznia 1933, „Polskie Pismo Entomolo- giczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 152-159. 73) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1934 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1934 [druk 1936], t. XIII, z. 1-4, s. 218. 74) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 375; Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XIII Walne Zgromadzenie w d. 14 stycznia 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 408-414. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 29 końca dwudziestolecia międzywojennego jednak nie powstały, za to jedyna wówczas sekcja tematyczna pracowała bardzo aktywnie. Dwukrotnie też nadano członkostwa honorowe: w 1932 r. na X Walnym Zebraniu pierwszemu Przewodniczącemu PZE, prof. dr Zygmuntowi MO- KRZECKIEMU75) oraz w 1933 r., na XI Walnym Zebraniu – kierownikowi I Katedry Zoologii i Anatomii Porównawczej Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, prof. dr Janowi HIRSCHLEROWI i kustoszowi Zoologisches Ab- teilung w Naturhistorisches Museum w Wiedniu, dr Karlowi HOLDHAUSO- WI76). Podstawowym celem działalności Polskiego Związku Entomologicznego było, jak głosił § 3 statutu, „...wszechstronne badanie (systematyka, biologia, entomologia stosowana i t. d.) owadów przedewszystkiem Polski [...]”77). Realizacją tego celu zajmowali się głównie sami członkowie, będący bądź to zawodowcami, bądź też amatorami. Rola Związku w tym zakresie polegała głównie na zbliżaniu obydwu grup członków, inicjowaniu, ułatwianiu i koor- dynowaniu ich wspólnych badań oraz wymiany doświadczeń i różnych informacji, a niekiedy również na poszukiwaniu sponsorów i przeznaczaniu funduszy niezbędnych do prowadzenia konkretnych tematów badawczych. Ba- dania były prowadzone w zakresie dwóch głównych gałęzi entomologii – systematycznej z faunistyką i stosowanej. Najważniejszym kierunkiem badawczym realizowanym w Związku była bez wątpienia entomologia systematyczna. Powiązana z nią entomofaunisty- ka cieszyła się zaś największym wzięciem wśród członków PZE. Dlatego też głównie w drugiej dziedzinie rozwijała się ścisła współpraca zawodowców z amatorami, o co zabiegało towarzystwo. Prace badawcze prowadzono głównie w katedrach zoologicznych uniwersytetów (Kraków, Warszawa, Lwów, Wilno, Poznań), Politechnice Lwowskiej, Szkole Głównej Gospodar- stwa Wiejskiego, nielicznych instytutach naukowych oraz muzeach: (Pol- skim) Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie i Muzeum Fizjograficznym PAU w Krako- wie78). Badaniami objęto niemalże wszystkie grupy systematyczne: owady

75) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1932 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 135. 76) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1933 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1933 [druk 1934], t. XII, z. 1-4, s. 307. 77) Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 50. 78) Szerzej na ten temat pisali: K. KOWALSKA, Zoologia, [w:] Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 379-399; H. SZARSKI, J. PAW- ŁOWSKI, Zoologia polska w latach 1919–1953, [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918–1951, cz. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław [w druku], passim; J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., passim. 30 T. B. HADAŚ bezskrzydłe Apterygota (Zygmunt KOŹMIŃSKI i in.), ważki Odonata (Józef FUDAKOWSKI, Stanisław SUMIŃSKI, Jan ZAĆWILICHOWSKI i in.), jętki Ephe- meroptera (Józef MIKULSKI), pluskwiaki Hemiptera (Adam KRASUCKI, Sta- nisław SMRECZYŃSKI sen., Konstanty STRAWIŃSKI i in.), niektóre grupy błonkówek Hymenoptera (Jan NOSKIEWICZ, Ryszard BŁĘDOWSKI, Kazimie- ra KRAIŃSKA), wiele rodzin chrząszczy Coleoptera (Jan KINEL, Roman KUN- TZE, Witold EICHLER, Szymon TENENBAUM, Tadeusz TRELLA i in.), sieciar- ki Neuroptera s.l. (Jan ZAĆWILICHOWSKI), chruściki Trichoptera (Maria RA- CIĘCKA) i najbardziej popularnymi motylami Lepidoptera (Jerzy KREMKY, Marian GIEYSZTOR, Jan PRÜFFER, Jan ROMANISZYN, Fryderyk SCHILLE, Sergiusz TOLL, Witold NIESIOŁOWSKI i in.)79). Kontynuowano, rozpoczęte jeszcze w Sekcji Entomologicznej PTP im. Kopernika, badania owadów okolic Lwowa80), a także zaczęto prace lub znacznie rozszerzono ich zakres w innych regionach kraju, m.in. na Podolu i Wołyniu81), w różnych częściach Ma- łopolski82), na Pomorzu83) i Górnym Śląsku84). Rozwinięto również w znacznym stopniu prace nad syntezami fauny różnych grup owadów w skali Pol- ski85. Cenną inicjatywą, mającą ułatwić badaczom korzystanie z rozproszone- go piśmiennictwa fachowego, było rozpoczęcie w 1937 r. przez prof.

79) T. J ACZEWSKI, M. MROCZKOWSKI, Osiągnięcia polskiej entomologii systematycznej, „Pol- skie Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI, z. 4, s. 725. Praca ta szerzej omawia wkład PZE w rozwój entomologii systematycznej. 80) Przykładowo: M. KŁAPACZ, Fauna owadów okolic Lwowa. Colymbetinae – Dytistinae (Co- lep.), „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 4, s. 204-208; J. SCHNAIDER, Tęgopo- krywe, Korniki (Coleoptera, Ipidae) rzadsze i nowe, zebrane w l. 1934–1935 w okolicach Lwowa i na Polesiu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 366. 81) Przykładowo: J. KINEL, J. NOSKIEWICZ, Einige Bemerkungen über die zoogeographischen Verhältnisse von Podolien und Volhynien des polnischen Anteils, „Polskie Pismo Entomolo- giczne” 1930, t. IX, z. 3-4, s. 272-288; I. HEINRICH, Ichneumoninae Podola, „Polskie Pi- smo Entomologiczne” 1934, t. XIII, z. 1-4, s. 21-42. 82) Przykładowo: S. KARPOWICZ, Spis łuskoskrzydłych ziemi Sandomierskiej. I, „Polskie Pi- smo Entomologiczne” 1925, t. IV, z. 2, s. 106-118; tenże, Spis łuskoskrzydłych ziemi San- domierskiej. II, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1928 [wyd. 1929], t. VII, z. 1-4, s. 93-122; L. i M. MASŁOWSCY, Motyle okolic Zawiercia, „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1928 [wyd. 1929], t. VII, z. 1-4, s. 210-279; ciż, Motyle okolic Zawiercia. II cz., „Pol- skie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 1-51. 83) Przykładowo: J. BEGDON, Studja nad mrówkami Pomorza, „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 57-97. 84) J. W. SZULCZEWSKI, Notatki entomologiczne i zoocecidiologiczne z powiatu lublinieckiego na Górnym Śląsku, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1931, t. X, z. 2, s. 124-141. 85) Przykładowo: J. ROMANISZYN, F. SCHILLE, Fauna motyli Polski, t. I, II, „Prace Monogra- ficzne Komisji Fizjograficznej PAU”, t. VI, VII, Kraków 1929, 1930. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 31 dr Kazimierza SIMMA prac nad katalogiem literatury entomologicznej w Polsce, w opracowaniu którego mieli pomagać członkowie Związku86). Drugim kierunkiem badań podejmowanych przez Polski Związek Ento- mologiczny od początku jego istnienia była entomologia stosowana87). Ich koordynacją w ramach PZE zajmował się początkowo prof. dr Zygmunt MOKRZECKI, kierujący Związkiem i Zakładem (później Katedrą) Ochrony Lasu i Entomologii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Skierniewi- cach, a po nim kolejny prezes PZE i kierownik Katedry Ochrony Lasu i En- tomologii Politechniki Lwowskiej – prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI wraz z dr Stanisławem MINKIEWICZEM, pełniącym m.in. od 1935 r. funkcję prze- wodniczącego Sekcji Entomologii Stosowanej PZE. Towarzystwo szczegól- nie aktywnie uczestniczyło w ogólnokrajowych programach badań nad szkodnikami upraw88). Już w 1925 r., kiedy zorganizowano finansowaną przez państwo akcję zwalczania szkodników zbóż, szczegółowy program prowadzenia badań „nad muchami zbożowemi” opracował prof. MOKRZECKI. Dr Adam KRASUCKI zajął się natomiast koordynacją terminowego zbierania próbek. Oprócz tego, entomolodzy zrzeszeni w Związku prowadzili w ramach akcji kursy praktycznego określania i zwalczania chorób i szkodników roślin w różnych ośrodkach w Polsce89). Jednym z efektów tej akcji było zor- ganizowanie przez komitet pod przewodnictwem Prezesa PZE, prof. MO- KRZECKIEGO Konferencji Fitopatologów i Entomologów, która obradowała w dniach 13–14 lutego 1927 r. w Warszawie. Zebrani, proponując szereg przygotowanych na obrady projektów reformatorskich, zaapelowali m.in. do Sejmu o „wydanie obowiązującej na obszarze całego państwa ustawy o ochronie roślin”, a do rządu o utworzenie sieci placówek państwowej służ- by ochrony roślin, przy jednoczesnym upaństwowieniu i zreorganizowaniu nielicznych wówczas instytutów i stacji badawczych oraz zorganizowaniu przy nich poradni ochrony roślin i specjalnych kursów entomologiczno-fito- patologicznych. W realizacji zgłoszonych wówczas postulatów, trwającej niemal do końca okresu międzywojennego, czynny udział brali członkowie PZE, walnie przyczyniając się do powstania w Polsce nowoczesnej służby

86) Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1937 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 299. 87) Por. wspomnianą wcześniej uchwałę, podjętą na I Walnym Zebraniu PZE w 1923 r. 88) Udział PZE w rozwoju entomologii rolniczej w Polsce omówiony został w pracy: I. RUSZ- KOWSKA, R. ŁĘSKI, Osiągnięcia entomologii rolniczej, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI, fasc. 4, s. 775-802. 89) Z entomologii praktycznej. Państwowa akcja zwalczania szkodników zbóż, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925, t. IV, z. 2, s. 143-147. 32 T. B. HADAŚ ochrony roślin90). Ważnym programem, nadzorowanym przez Związek, były badania szkodników owadzich plantacji buraka cukrowego, prowadzone w latach 1921–1929 przez dr KRASUCKIEGO, a finansowane (wraz z drukiem publikacji) w latach 1928–1932 przez Bank Cukrownictwa91). Członkowie PZE poświęcali się również badaniom z zakresu entomologii leśnej (badania szkodników leśnych) w oparciu o trzy prężnie działające ośrodki badawcze: wspomniane już katedry kierowane przez prof. MO- KRZECKIEGO i prof. KOZIKOWSKIEGO oraz Oddział Ochrony Lasu przy utworzonym w 1930 r. Zakładzie Doświadczalnym (od 1934 r. Instytucie Ba- dawczym) Lasów Państwowych, którego organizatorem i szefem był prof. dr inż. Marian NUNBERG92 . Owocna działalność PZE w zakresie nauk stosowanych, znacznie rozwi- nięta przez utworzoną w 1935 r. Sekcję Entomologii Stosowanej, została uhonorowana w 1936 r. przyznaniem towarzystwu miejsca w Sekcji Lasowej Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych. Delegatem Związku w Radzie został wybrany prof. dr Roman KUNTZE93). Z grona entomologów pracujących w Sekcji Entomologii Stosowanej PZE wyszła w 1937 r. inicjatywa opracowania polskiej nomenklatury i termi- nologii entomologicznej, co uchwalono na XV Walnym Zebraniu Związku, wybierając jednocześnie komitet dla opracowania projektu94). Prezentacji wyników badań, sprawozdawczości Związku i współpracują- cych z nim instytucji naukowych, recenzowaniu ważniejszych publikacji oraz informowaniu o bieżących sprawach PZE, służył jego statutowy organ perio- dyczny (pierwotnie kwartalnik) „Polskie Pismo Entomologiczne”, przejęty (od tomu II) od zlikwidowanej Sekcji Entomologicznej PTP im. Koperni-

90) A. KOZIKOWSKI, Państwowa służba ochrony roślin. (Sprawozdanie z Konferencji Fitopato- logów i Entomologów w Warszawie w dn. 13–14. II. 1927), „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1926 [wyd. 1927], t. V, z. 3-4, s. 166-173; K. STRAWIŃSKI, Kursy entomologiczno-fito- patologiczne w Warszawie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4, s. 262-263; I. RUSZKOWSKA, R. ŁĘSKI, op. cit., passim. 91) Wyniki tych badań: A. KRASUCKI, Szkodniki owadzie na plantacjach buraków cukrowych w połud.-wsch. Polsce w latach 1921–1928, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1928 [wyd. 1929], t. VII, z. 1-4, s. 201-206; tenże, Szkodniki owadzie na plantacjach buraków cukrowych w połud.-wsch. Polsce w roku 1929, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 207-210. 92) Na temat wkładu PZE w rozwój nauk leśnych pisał S. KAPUŚCIŃSKI, Osiągnięcia polskiej entomologii leśnej w okresie półwiecza, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1971, t. XLI, fasc. 4, s. 763-774. 93) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1937 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 296. 94) Ibidem, s. 299. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 33 ka95). Przez cały niemal okres międzywojenny czasopismo ukazywało się głównie dzięki uzyskiwanemu co roku „zasiłkowi” rządowemu, o który za- biegał osobiście pierwszy Przewodniczący PZE prof. MOKRZECKI96). Dotacje te jednak rzadko pozwalały na sfinansowanie w całości jakiegoś tomu. Dlate- go też Zarząd Związku utworzył tzw. fundusz wydawniczy, w skład którego wchodziły dotacje ministerialne i z rzadka otrzymywane od innych instytucji fundusze, a także duży procent kwot uzyskiwanych od członków w postaci składek i darowizn. Pomimo tych starań i ofiarnej pracy redaktora, którym przez cały czas był Jan KINEL, „PPE” często ukazywało się z opóźnieniem, a cztery ostatnie przedwojenne tomy redakcja zmuszona była wydać połą- czone w dwóch woluminach. Polski Związek Entomologiczny był reprezentowany przez swoich delega- tów na większości kongresów entomologicznych. Na III Międzynarodowym Kongresie Entomologicznym, który odbył się w dniach 19–25 lipca 1925 r. w Zurychu, PZE reprezentowali: dr Ryszard BŁĘDOWSKI, dr Stanisław MIN- KIEWICZ, Jan NOSKIEWICZ i Jan KINEL. Wygłosili oni łącznie 6 referatów97). Na IV Kongres w sierpniu 1928 r., w Ithaca (USA, Stan Nowy Jork) wyjechał tylko dr BŁĘDOWSKI98). W V Kongresie, połączonym z obchodami stulecia zaprzyjaźnionego ze związkiem Societé entomologique de France, który od- był się w dniach 16–23 lipca 1931 r. w Paryżu, PZE reprezentował prof. dr. Stanisław SMRECZYŃSKI jun.99) Na ostatni przed wojną, VII Mię- dzynarodowy Kongres Entomologiczny, zorganizowany w dniach 15–20 sierpnia 1938 r. w Berlinie, pojechało 18 polskich entomologów. Oficjalnym

95) Statutowy tytuł pisma posiadał od początku istnienia PZE brzmienie wyłącznie w języku polskim. Francuska wersja tytułu („Bulletin entomologique de la Pologne”) stanowi zatem, zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami opracowania edytorskiego naukowych wydawnictw ciągłych, jedynie nieobligatoryjny „przekład na jeden z języków kongresowych”, nie mający większego znaczenia w międzynarodowym systemie informacji naukowej. Zob.: Statut Polskiego Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1923, t. II, z. 1, s. 50 (§ 4); Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XI. Walne Zgromadzenie w dn. 9 stycznia 1933, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 159 (§ 33); Statut Polskiego Związku Entomologicznego zmieniony przez XIII Walne Zgromadzenie w d. 14 stycznia 1935 r., „Polskie Pismo Entomolo- giczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 414 (§ 35); Zasady typowego opracowania edytorskiego naukowych wydawnictw ciągłych, PWN, Warszawa 1964, s. 12 (p. 22 b). 96) Zob. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113. Po śmierci prof. MOKRZECKIEGO (1936) towarzystwo nie otrzymywało już funduszy z tego źródła. 97) Sprawozdanie z III. międzynarodowego Kongresu entomologicznego, „Polskie Pismo Ento- mologiczne” 1925, t. IV, z. 3, s. 218. 98) M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 717. 99) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1932 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1932 [druk 1933], t. XI, z. 1-4, s. 138-140. 34 T. B. HADAŚ przedstawicielem PZE był na Kongresie prof. inż. A. KOZIKOWSKI100) . Poza tym członkowie reprezentowali Związek w niemal wszystkich krajowych zjazdach przyrodników, m.in.: w XII Międzynarodowym Kongresie Rolni- czym w Warszawie (21–24 czerwca 1925 r.)101), XII Zjeździe Lekarzy i Przy- rodników Polskich w Warszawie (13–16 lipca 1925 r.), na którym staraniem PZE utworzono specjalistyczną podsekcję entomologiczną w ramach sekcji przyrodniczo-rolniczej102), Zjeździe Fitopatologów i Entomologów w War- szawie (14–16 lutego 1927 r.)103), czy w XV Zjeździe Lekarzy i Przyrodników we Lwowie (16 stycznia 1938 r.) – w obradach współorganizowanej przez PZE podsekcji entomologicznej (w ramach Sekcji Zoologicznej) pod przewodnictwem prof. KOZIKOWSKIEGO oraz w specjalnie zorganizowanej wów- czas wystawie dokonań przyrodników na terenie Targów Wschodnich104). Polski Związek Entomologiczny był członkiem innych stowarzyszeń, przy czym przejął członkostwa uzyskane jeszcze przez Sekcję Entomologiczną. Poza wymienionym już Verein für schlesische Insektenkunde we Wrocławiu, m.in. w 1927 r. PZE przystąpił do Związku Polskich Towarzystw Naukowych we Lwowie, którego głównym celem było „zapoznanie społeczeństwa polskiego i zagranicy z całokształtem aktywności naukowej miasta Lwowa oraz koordynacja tej działalności”105). Natomiast w 1928 r. Związek został człon-

100) M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 717-718. 101) Z. MOKRZECKI, Entomologja na XII Międzynarodowym Kongresie Rolniczym w Warsza- wie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4, s. 258-260. 102) K. STRAWIŃSKI, Obrady entomologiczne na XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Warszawie w r. 1925, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4, s. 260-262. 103) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1927 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927, t. VI, z. 1-2, s. 176-177. Zjazd ten obradował bezpośrednio po Konferencji Fitopatologów i Entomo- logów, o której wcześniej wspominano. 104) Na wystawie zjazdowej Związek zaprezentował „...11 gablot owadów brazylijskich z daru członka inż. BIEŻANKI oraz komplet Polskiego Pisma Entomologicznego i próbki torfo- nu”, zaś „...p. GROLLÉ motyle i chrząszcze egzotyczne w 80 przeszło pudełkach; p. DWORSKI hodowlę 3 gatunków żywych gąsienic i tablicę poczwarek mimetycznych, za- konserwowanych wraz z środowiskiem swoim każda; p. JAROSIEWICZ 3 gabloty, w któ- rych zestawił skalę zmienności ubarwienia kilku gatunków motyli; p. PRZETOCKI zbiór motyli krajowych”, Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 301-302. 105) K. KORZON, Związek Polskich Towarzystw Naukowych we Lwowie, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, Biblioteka PAN w Warszawie, Warszawa 1994, s. 49-50. Decyzję w tej sprawie podjęło V Walne Zgromadzenie w dniu 3 stycznia 1927 r. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1927 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927, t. VI, z. 1-2, s. 176-177. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 35 kiem utworzonej w styczniu tego roku Ligi Ochrony Przyrody106), co w pewnym stopniu wpłynęło na ożywienie badań faunistycznych i ekologicznych na terenach chronionych lub planowanych do ochrony107). Szeroko zakrojoną współpracę podjęto z Wołyńskim Towarzystwem Przy- jaciół Nauk w Łucku w zakresie badań entomologicznych, koordynowanych przez Komisję Przyrodniczą WTPN. Wyniki prac badawczych na Wołyniu, a zwłaszcza w specjalnie utworzonej wspólnymi siłami stacji doświadczalnej w Siekierzycach pod Kiwercami oraz w pracowni przyrodniczej w Gimna- zjum Państwowym Łucku, prezentowano na zebraniach Związku we Lwo- wie108). Władze PZE utrzymywały przyjazne stosunki z wieloma stowarzyszenia- mi ogólnymi i przyrodniczymi, m.in. z Polską Akademią Umięjętności, To- warzystwem Naukowym Warszawskim, Towarzystwem Naukowym we Lwo- wie, Polskim Towarzystwem Przyrodników im. Kopernika i powstałym w 1937 r. Polskim Towarzystwem Zoologicznym, czemu sprzyjało wspólne członkowstwo wielu osób. Przyjazne stosunki łączyły PZE również ze wspo- mnianym już Societé entomologique de France, czy Entomological Society of London109). Ponadto staraniem Jana NOSKIEWICZA, pełniącego funkcję bibliotekarza i innych członków, systematycznie zwiększano w bibliotece wy- mianę „PPE”, która w 1937 r. objęła 77 tytułów czasopism zagranicznych wy- dawanych przez wszystkie ważniejsze towarzystwa i instytuty entomologiczne z całego niemal świata (m.in. British Museum) i 10 periodyków krajowych oraz liczne publikacje zwarte110). W dużej mierze wymiana dobrze re- dagowanego organu Związku wpłynęła na pozytywny wizerunek PZE w świecie nauki. W 1924 r. powstało w Poznaniu Towarzystwo Entomologiczne, będące kontynuacją Entomologischer Verein Posen. Inicjatorem jego założenia i pierwszym przewodniczącym był miejscowy nauczyciel TRYNKA, a sekreta-

106) Por. A. LEŃKOWA, Zarys historii ochrony przyrody, [w:] Ochrona przyrody i kształtowanie środowiska przyrodniczego pod red. W. MICHAJŁOWA i K. ZABIEROWSKIEGO, PWN, War- szawa – Kraków, s. 169; Komunikaty, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927, t. VI, z. 1-2, s. 183. 107) Przykładowo: J. J. KARPIŃSKI, Korniki (Ipidae) Puszczy Białowieskiej, „Polskie Pismo En- tomologiczne” 1931, t. X, z. 1, s. 18-39. 108) J. KURJATA, Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. II, Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, Biblioteka PAN w Warszawie, Warszawa 1994, s. 47. 109) Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1934 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1934 [druk 1936], t. XIII, z. 1-4, s. 218. 110) Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 302. 36 T. B. HADAŚ rzem Jerzy Wojciech SZULCZEWSKI. Stowarzyszenie to nie stanowiło konkurencji dla PZE. Wobec braku oddziałów terenowych w PZE, w dużym stopniu uzupełniało działalność Związku w Wielkopolsce, skupiając głównie en- tomologów-amatorów i regularnie organizując posiedzenia naukowe. W 1924 r. zrzeszało 9, a w następnym – już 24 członków. Towarzystwo Ento- mologiczne w Poznaniu w 1925 r. zostało przyjęte do PZE na prawach człon- ka-korporanta. Do 1939 r. działało pod prezesurą dr Antoniego LINKE, zrze- szając w najlepszych latach do 30 osób. Prowadziło własną bibliotekę i pra- cownię, założoną przez P. MATERNĘ, której zadaniem było dostarczanie członkom przyborów entomologicznych111). Członkami-korporantami PZE zostawały również placówki naukowo-badawcze oraz szkoły, np. w 1937 r. – Państwowa Szkoła Ogrodnicza w Wólce Kapitańskiej k. Lwowa. W ramach Sekcji Entomologii Stosowanej pracowa- ły wówczas: Dział Szkodników Roślin Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, Stacje Ochrony Roślin w Kielcach, Lublinie, Poznaniu, Wilnie i Łucku oraz Zakład Pszczelarstwa Szkoły Głów- nej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie112). Stałą współpracę podjęły ze Związkiem instytucje kierowane przez dwóch pierwszych przewodniczących PZE – Zakład Ochrony Lasu i Entomologii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Skierniewicach i Zakład Ochrony Lasu i Entomologii Politechniki Lwowskiej. Sprawozdania z dzia- łalności tych placówek ukazywały się na łamach „PPE”113). Przyjazne stosunki łączyły władze Związku z ordynatem Włodzimierzem DZIEDUSZYCKIM jun., dzięki czemu PZE mógł korzystać z gościny w gmachu Muzeum im. Dzieduszyckich, uzyskując w bezpłatne użytkowanie po- mieszczenia na bibliotekę i zbiory, a także możliwość organizowania walnych zgromadzeń i comiesięcznych zebrań naukowych. W zamian muzeum otrzymywało kolekcje owadów, darowanych przez wielu członków Związku i użyczało miejsca w „Polskim Piśmie Entomologicznym” dla sprawozdań

111) J. W. SZULCZEWSKI, Sprawozdanie roczne Towarzystwa Entomologicznego w Poznaniu. R. 1925, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1925 [wyd. 1926], t. IV, z. 4, s. 257-258; M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 715; K. STRAWIŃSKI, 40 lat zrzeszenia..., s. 8-9. 112) Spis członków PZ.E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 400-404. 113) Przykładowo: Z. MOKRZECKI, Sprawozdanie z działalności Zakładu Ochrony lasu i Ento- mologji w Skierniewicach, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4, s. 265-325; A. KOZIKOWSKI, Entomologja lasowa na VII międzynarodowym kongresie leśnych zakładów badawczych w Sztokholmie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 249-256. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 37 z działalności i wyników badań prowadzonych przez pracowników tej pla- cówki114). Zarząd Polskiego Związku Entomologicznego dbał o zaspokajanie potrzeb członków stowarzyszenia, związanych z działalnością owadoznawczą. Ułatwiał kontakty i wymianę doświadczeń między amatorami i zawodowcami; oferował „Polskie Pismo Entomologiczne” w ramach składki, w którym każdy członek miał możliwość publikowania wyników swoich badań; zapew- niał bieżącą informację o najnowszej literaturze fachowej i pomocniczej; umożliwiał wypożyczanie książek i czasopism z biblioteki Związku; pośred- niczył w zakupie piśmiennictwa i sprzętu entomologicznego; pomagał w uzy- skiwaniu funduszy na badania naukowe. Dzięki temu, PZE stanowił atrak- cyjną dla wielu entomologów organizację, dzięki której pod opieką zawo- dowców mogli się rozwijać amatorzy i przyszli naukowcy. Niestety, stosunkowo wysoka składka roczna w dwudziestoleciu międzywojennym115) powodo- wała, że większość amatorów nie mogła sobie pozwolić na członkostwo w Związku. Stąd też tak mało niezamożnych osób wstępowało do PZE, choć wiadomo, że wśród nich znajdowali się liczni zapaleńcy, którzy kolekcjono- wali i wytrwale badali owady, zwłaszcza motyle i chrząszcze116). Członkowie, doceniając dbałość Zarządu o rozwój stowarzyszenia i ich potrzeby, dokonywali częstych darowizn pieniężnych i rzeczowych, wśród których najwięcej znalazło się książek i czasopism, przeznaczonych dla biblioteki. Najcenniejsza była jednak kolekcja owadów, ofiarowana stowarzyszeniu w 1934 r. przez inż. Czesława BIEŻANKĘ, obejmująca okazy zebrane przez niego i Ojców Misjonarzy w Guarami w Brazylii. Zapoczątkowała ona własny zbiór PZE, na którego urządzenie zakupiono natychmiast niezbędne

114) Por. J. KINEL, Prace konserwatorskie, wykonane w dziale entomologicznym Muzeum im. Dzieduszyckich w ll. 1936–1937, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 278-282. 115) Wysokość rocznej „wkładki” członkowskiej w okresach stabilizacji ekonomicznej kształ- towała się powyżej 5 zł (np. w 1925 r. – 8 zł), stanowiąc ok. 2/3 wartości prenumeraty „PPE” dla nieczłonków. Powodowało to częste zaleganie członków z opłacaniem skła- dek, których Zarząd skreślał po 3 latach niepłacenia. W styczniu 1935 r. zaległości w opłatach składek wynosiły 2.000 zł, a w tym samym miesiącu 1938 r. – 2.453 zł, czyli prawie połowę wszystkich dochodów PZE w 1937 r. [!]. Por. Komunikaty Zarządu, „Pol- skie Pismo Entomologiczne” 1924 [druk 1925], t. III, z. 4, s. 190; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935-1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 375; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1936 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935-1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 381; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo En- tomologiczne” 1937-1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 302. 116) Przeszło 3/4 przedwojennych członków PZE stanowili naukowcy, urzędnicy, inżynierowie i nauczyciele, a więc osoby dobrze uposażone. Por. Spis członków P.Z.E, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4, s. 260-264; Spis członków PZ.E., „Pol- skie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 400-404. 38 T. B. HADAŚ materiały117). Preparacji zbioru BIEŻANKI oraz opieki nad kolekcją Związku podjął się inż. Stanisław KAPUŚCIŃSKI118). Podobnie, jak Sekcja Entomologiczna, PZE prowadził rozważną i oszczędną politykę finansową. Nawet w najtrudniejszym okresie kryzysu eko- nomicznego (1930–1936) udawało się odkładać pewne kwoty na rok następny. Najgorszym rokiem był 1933, kiedy towarzystwo uzyskało zaledwie 2000 zł przy- chodów119), najlepszym zaś 1929, kiedy miało w dyspozycji 14.500 zł120). Dochody PZE w okresie międzywojennym obejmowały: składki członkowskie, zasiłki Mi- nisterstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1923–1937)121), Kasy Pomocy dla Osób Pracujących Naukowo im. J. Mianowskiego (1924, 1938–1939), Funduszu Kultury Narodowej Józefa Piłsudskiego (1934, 1936, 1938–1939), Magistratu Miasta Lwowa (1927), Rady Miasta Lwowa (1928), Banku Cukrownictwa (1927-1932)122) i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskie- go (1937)123). Natomiast rozchody dotyczyły głównie: przygotowania technicznego i druku „PPE” (co rok), obsługi biblioteki (prenumerata czasopism, zakup książek i mebli bibliotecznych – 1923–1927, 1929–1939), wydatków związanych z urządzaniem zbioru entomologicznego (1934, 1937), badań szkodników buraka cukrowego (1928–1929), a także: udziału delegacji Związku w III Międzyna- rodowym Kongresie Entomologicznym w Zurychu (1925)124), uroczystości zwią- zanych ze śmiercią znanych postaci (1930, 1931)125) i składek członkowskich w innych towarzystwach (1929–1939).

117) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1935 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 374. 118) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1934 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1934 [druk 1936], t. XIII, z. 1-4, s. 220. 119) Ibidem, s. 219. 120) Tego roku PZE otrzymał rekordową dotację z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświe- cenia Publicznego w wysokości 12.500 zł. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113. 121) Stała dotacja celowa na druk „PPE”. Zob. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1930 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1930, t. IX, z. 1-2, s. 113. 122) Dotacja celowa na badania szkodników buraka cukrowego i druk ich wyników w „PPE”. Zob. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1929 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1929 [druk 1930], t. VIII, z. 1-4, s. 258. 123) Była to dotacja celowa na biografię śp. prof. MOKRZECKIEGO (Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 302). Biografia ta ukazała się w „PPE” w 1937 r. – J. A. CZYŻEWSKI, Zygmunt Mo- krzecki, znakomity entomolog polski, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1935–1936 [druk 1937], t. XIV-XV, s. 1-80. 124) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1926 r., „Polskie Pismo Entomologiczne”, 1926, t. V, z. 1-2, s. 114. 125) W 1930 r. uczczono pamięć prof. Benedykta DYBOWSKIEGO, a w 1931 r. – prof. ŁOMNIC- KIEGO. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 39

Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego w czasie II wojny świa- towej Napaść hitlerowskich Niemiec na Polskę i zajęcie kresów wschodnich przez ZSRR, spowodowały zawieszenie działalności, a w nastałej rzeczywi- stości prawnej – likwidację polskich stowarzyszeń naukowych126). W przypadku PZE, którego siedziba mieściła się we Lwowie, sprawa miała się nieco inaczej, niż na terenach opanowanych od razu przez Niemców. Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną w dniu 20 września 1939 r. Mu- zeum im. Dzieduszyckich upaństwowiono, zapewniając jednak dotychczaso- wym pracownikom zatrudnienie. Problemem stało się ogrzewanie pomiesz- czeń w zimie i działalność placówki zależała wówczas od aktualnej tempera- tury127). Z powodu niemożności kontaktowania się z większością członków i w obawie przed władzami radzieckimi, PZE zmuszony był zawiesić działal- ność. Wkroczenie Niemców do Lwowa, co nastąpiło 30 czerwca 1941 r., spo- wodowało zamknięcie muzeum, lecz niektórzy pracownicy (głównie były dyrektor dr KINEL i bibliotekarz dr NOSKIEWICZ) nielegalnie przychodzili do muzeum i w miarę możliwości pracowali naukowo. Odbywało się to za cichą zgodą lwowianina Franciszka KALKUSA, który został mianowany niemieckim zarządcą placówki128). Mimo tego, z powodu braku ogrzewania, środków do konserwacji i dezynsekcji oraz uszkodzenia budynku w czasie ofensywy radzieckiej, wiele kolekcji uległo zniszczeniu. Po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej (27 lipca 1944 r.) muzeum zostało przemianowane na Lvivskij Prirodoznavčij Muzej i objęte patronatem Ukraińskiej Akademii Nauk129). Na krótko, bo do początku 1946 r., dyrektorem placówki został ponownie dr KINEL. Natomiast dr NOSKIEWICZ wykładał na Wyższych Kursach Na- uczycielskich, a później na Gosudarstvennom Universitete im. Ivana Franki. W 1946 r. obaj zostali eskpatriowani, opuszczając Lwów na zawsze130).

126) W Generalnej Guberni wszystkie stowarzyszenia polskie zlikwidowano dekretem z sierpnia 1940 r. Jedynie Polską Akademię Umiejętności rozwiązano dopiero 28 lutego 1943 r. Zob. W. ROLBIECKI, Społeczny ruch naukowy w Polsce w latach 1939–1951, [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918–1951, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 473-474. 127) J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 19. 128) Muzeum im. Dzieduszyckich nie zostało zlikwidowane dzięki interwencji prof. dr Erwina STRESEMANNA, prezesa Deutsche Ornithologische Gesellschaft, na prośbę ordynata Włodzimierza DZIEDUSZYCKIEGO. Sam DZIEDUSZYCKI nie miał możliwości wspierania muzeum, gdyż ordynacja została przejęta przez administrację niemiecką. J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 19. 129) G. BRZĘK, op. cit., s. 67-68. 130) G. BRZĘK, op. cit., s. 68; J. A. CZYŻEWSKI, Noskiewicz Jan Włodzimierz (1890–1963), [w:] Słownik biologów polskich, PWN, Warszawa 1987, s. 392; J. WIKTOR, Muzeum Przy- rodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego. Historia i ludzie 1814–1994, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1997, No 1920, s. 20. 40 T. B. HADAŚ

W muzeum zbiory ograniczono później do trzech działów: zoologicznego, botanicznego i geologiczno-paleontologicznego, a w ramach akcji „likwidowania śladów burżuazyjnej Polski” – zniszczono archiwum muzealne, zaś bi- bliotekę wywieziono na przemiał131). Podczas wojny nie wszyscy członkowie zmuszeni byli zawiesić działalność badawczą i kolekcjonerską. W stosunku do ziem polskich, znajdujących się pod okupacją niemiecką, na terenach włączonych do ZSRR życie naukowe początkowo toczyło się prawie normalnie. We Lwowie, w pierwszym okresie rządów radzieckich (1939–1941) pracowali bez przeszkód niemal wszyscy miejscowi entomologowie, m.in.: na Gosudarstvennom Universitete im. Iva- na Franki (d. Uniwersytet Jana Kazimierza) wykładali prof. dr Benedykt FU- LIŃSKI i doc. dr hab. Jan NOSKIEWICZ132), w Lvivskom Veterinarijnom Insti- tute (d. Akademia Medycyny Weterynaryjnej) – prof. dr Gustaw POLUSZYŃ- SKI133) , a w Lvivskom Politechničnom Institute (d. Politechnika Lwowska) – prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI i prof. FULIŃSKI134). W drugim okresie władzy radzieckiej, poza zmarłym w 1942 r. prof. FULIŃSKIM, prawie wszyscy powrócili na swoje dawne stanowiska, na ponownie otwartym uniwersytecie i w instytutach. Jednak na przełomie lat 1944–1945 rozpoczęła się masowa ekspatriacja i wywózki do łagrów, którymi objęto wraz z inteligencją polską większość lwowskich i wileńskich członków PZE135). W Wilnie, po likwidacji z końcem 1939 r. Uniwersytetu Stefana Batore- go, kierownik Zakładu Zoologii, prof. dr Jan PRÜFFER przeszedł do pracy w Stacji Ochrony Roślin, a później w Laboratorium Kwarantanny i Ochrony Roślin Litewskiej Republiki Radzieckiej. Wraz z nim w stacji pracował dr Borys OGIJEWICZ (zmarł w kwietniu 1943 r.)136). Pod okupacją niemiecką swoboda egzystencjalna i badawcza możliwe były jedynie po wyparciu się polskości i podpisaniu niemieckiej listy narodo- wościowej, stąd też tylko nieliczne grono przedwojennych członków towarzy-

131) J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 19. Nie jest znany zakres zniszczeń w zbiorach będących własnością PZE, które przechowywano w Muzeum im. Dzieduszyc- kich. 132) G. BRZĘK, op. cit, s. 66. 133) Z. EWY, Losy Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie w latach 1939–1945, [w:] Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939–1945, pod red. nauk. I. STASIEWICZ- JASIUKOWEJ, wyd. 3 popr. i uzup., Wydawnictwo IHNOiT PAN, Warszawa, 1992, s. 80- 81. 134) G. BRZĘK, op. cit., s. 42; S.M. BRZOZOWSKI, Wydział Rolniczo-Lasowy, [w:] Politechnika Lwowska 1844–1945, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1993, s. 486. 135) G. BRZĘK, op. cit., s. 68, 150. 136) Ibidem, s. 108, 132. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 41 stwa oficjalnie i bez przeszkód kontynuowało rozpoczęte wcześniej prace137). Istniała również druga grupa członków PZE, którzy, pozostając nadal Pola- kami, mogli pracować na mniej eksponowanych stanowiskach. We Lwowie, wcielonym do Generalnej Guberni, od kwietnia / maja 1942 r. zatrudnienie uzyskała większość polskich naukowców (w tym prawie wszyscy lwowscy członkowie PZE) pracujących wcześniej w radzieckich instytutach, prze- kształconych teraz w niemieckie wyższe szkoły zawodowe: Staatliche Medizi- nisch-Naturwissenschaftliche Fachkurse, Staatliche Tierärztliche Fachkurse (prof. POLUSZYŃSKI)138), i Staatliche Technische Fachkurse (później For- stwirtschaftliche Fachkurse; prof. KOZIKOWSKI, dr Adam KRASUCKI)139) oraz w Instytucie Badań Tyfusu Plamistego prof. dr Rudolfa WEIGLA (m.in. doc. NOSKIEWICZ i dr Stanisława SŁOWIKOWSKA)140). Poza tym w Pu- ławach działał pod niemieckim kierownictwem Państwowy Instytut Nauko- wy Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie oprócz dr KÉLERA w Działe Entomolo- gii pracował doc. dr Stanisław MINKIEWICZ141). W Warszawie początkowo funkcjonowało w ograniczonym zakresie Państwowe Muzeum Zoologiczne, którego kierownikiem pozostał do marca 1940 r. doc. dr Tadeusz JACZEW- SKI142). Natomiast w Krakowie, w Naturwissenschaftlisches Museum (d. Mu- zeum Fizjograficzne PAU) pracowali m.in. prof. dr Jan STACH, doc. dr Józef FUDAKOWSKI i doc. dr Roman WOJTUSIAK (dwaj ostatni dopiero po zwol-

137) W czasie okupacji hitlerowskiej pracowali naukowo jako Niemcy m.in.: prof. dr Jan HIR- SCHLER (Kaiser Wilhelm Institut für Biologie w Berlinie - Dahlem), prof. dr Władysław SZELIGA-MIERZEYEWSKI (Zoologisches Institut der Reichsuniversität Posen i Zoologi- sches Museum w Poznaniu), dr Stefan KÉLER (Zakład Ochrony Roślin b. PINGW w Pu- ławach – jeszcze jako Polak, a od 1944 w Naturschutzgebiet Glaushau – już jako Nie- miec), dr Sergiusz hr. TOLL (Schlesisches Grenzlandmuseum w Bytomiu). G. BRZĘK, op. cit., s. 16, 63; H. SZARSKI, J. PAWŁOWSKI, op. cit., s. 51 mps; T. B. HADAŚ, Stulecie badań lepidopterologicznych w Lesie Segieckim (1896–1996), „Acta entomologica silesia- na” 1996 [druk 1997], vol. IV, No. 1-2, s. 31. 138) Z. EWY, op. cit., s. 81, 88. 139) G. BRZĘK, op. cit., s. 59; R. SZEWALSKI, Politechnika Lwowska w latah wojny i okupacji (1939–1945), [w:] Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939–1945, pod red. nauk. I. STASIEWICZ-JASIUKOWEJ, wyd. 3 popr. i uzup., Wydawnictwo IHNOiT PAN, Warsza- wa, 1992, s. 24-26; S. M. BRZOZOWSKI, op. cit., s. 486. 140) G. BRZĘK, op. cit., s. 25; J. A. CZYŻEWSKI, Noskiewicz..., s. 392. 141) J. A. CZYŻEWSKI, Minkiewicz Stanisław Piotr (1877–1944), [w:] Słownik biologów polskich, PWN, Warszawa 1987, s. 373. 142) JACZEWSKI zrezygnował wtedy z kierownictwa muzeum w związku ze wprowadzonym przez Niemców zakazem prowadzenia badań naukowych i ograniczeniem liczby pracow- ników. K. KOWALSKA, Jaczewski Franciszek Tadeusz Antoni (1899–1974), [w:] Słownik biologów polskich, PWN, Warszawa 1987, s. 220. 42 T. B. HADAŚ nieniu z obozu)143), a w powstałym w czasie okupacji Głównym Oddziale Le- śnym przy Generalnym Gubernatorstwie – dr inż. Marian NUNBERG144). Wielu entomologów brało również udział w tajnym nauczaniu. Wojna zdziesiątkowała szeregi ostatniego przed wojną Zarządu i Komisji Rewizyjnej PZE. Zmarli wówczas: dr Michał ŚWIĄTKIEWICZ (zastępca prze- wodniczącego), radca Franciszek BEDRNIK (skarbnik), dr Stanisław MINKIE- WICZ (przedstawiciel Sekcji Entomologii Stosowanej) oraz Alfred FALKOW- SKI i Jan ROMANISZYN (członkowie Komisji Rewizyjnej)145). Działalność po- zostałych członków Zarządu w czasie wojny omówiono powyżej. Warto jednak dodać kilka szczegółów i uzupełnień odnośnie ich losów bezpośrednio po wojnie. Przewodniczący Związku, prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI w okresie okupacji niemieckiej działał również jako wykładowca wśród jeń- ców wojennych, a w latach 1944–1945 organizował Instytut Leśny we Lwo- wie. W styczniu 1945 r. został wywieziony do obozu w Krasnodonie, z które- go powrócił w końcu tego roku do kraju, osiedlając się w Poznaniu. Tam zor- ganizował od podstaw i kierował do śmierci (1956 r.) Katedrą Ochrony Lasu na Wydziale Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego146). Dr Tadeusz JACZEWSKI (zastępca przewodniczącego) po rezygnacji z kierownictwa Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie, nadal pracował tam nieoficjalnie i prowadził tajne nauczanie na Uniwersytecie Warszawskim, będąc człon- kiem Tajnej Organizacji Wojskowej i Kedywu. W 1944 r. brał udział w po- wstaniu warszawskim, a po jego upadku przebywał w oflagach. W drugiej poł. 1945 r. był członkiem Zarządu Centrali Szkolnictwa Polskiego w Niem- czech, a następnie oficerem w Polskiej Misji Repatriacyjnej. Po powrocie do kraju, w grudniu 1946 r. został docentem na Uniwersytecie Warszawskim147). Dr Jan KINEL, pełniący przed wojną funkcję sekretarza, bezpośrednio po ekspatriacji przybył do Wrocławia, gdzie został kustoszem uniwersyteckiego Muzeum Zoologicznego148). Bibliotekarz PZE, dr hab. Jan NOSKIEWICZ po ekspatriacji otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego systematyki zwierząt i zoogeografii na Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu149). Losy Józefa GROLLÉ, będącego członkiem Komisji Rewizyjnej PZE, nie są znane.

143) J. PAWŁOWSKI, Szkic dziejów muzealnictwa..., s. 17. 144) G. BRZĘK, op. cit., s. 61. 145) Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego zmarli lub polegli w ubiegłym 10-leciu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4. 146) S. M. BRZOZOWSKI, op. cit., s. 486. 147) K. KOWALSKA, Jaczewski..., s. 220. 148) J. WIKTOR, op. cit., s. 20. 149) J. A. CZYŻEWSKI, Noskiewicz..., s. 392. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 43

Ogółem, podczas wojny poległo, bądź zostało zamordowanych 11 człon- ków PZE (5,5% stanu osobowego z końca 1937 r.)150), a dalszych 22 zmarło śmiercią naturalną151).

Restytucja Polskiego Związku Entomologicznego po II wojnie światowej i ostatnie lata jego niezależności (1947–1951) Wobec utraty przez Polskę Lwowa i „odzyskania” Wrocławia, w którym zaistniał we wrześniu 1945 r. polski uniwersytet z przekształcenia niemieckiego Schlesische Friedrich-Wilhelms-Universität152), wiadomym było, że w wyniku ekspatriacji do nadodrzańskiej metropolii przeprowadzi się więk- szość ocalałych z pożogi wojennej naukowców lwowskich153), a z nimi przedwojenne towarzystwa naukowe. Zniszczenia wojenne i związane z tym trud- ności lokalowe, nękające osadników i instytucje we Wrocławiu, a także póź- ne powroty do kraju członków Zarządu, nie pozwalały jednak na szybkie od- rodzenie się działalności PZE. Na domiar złego, następował bardzo niebez- pieczny i niekorzystny dla dawnych korporacji okres etatyzacji społecznych instytucji naukowych, który początkowo zaowocował m.in. przyznaniem w 1947 r. Ministerstwu Oświaty prawa do „likwidowania nie wykazujących czynności towarzystw naukowych”154). Zapewne widmo zaprzepaszczenia owocnego dorobku stowarzyszenia stanowiło powód zwołania naprędce pierwszego po wojnie, XVIII Walnego Zgromadzenia PZE, które odbyło się 12 maja 1947 r. na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocław- skiego155). Prawdopodobnie głównym jego celem było pokazanie władzom,

150) Byli to: Antoni BARTOSZYŃSKI, dr Henryk CISZKIEWICZ, inż. Antoni KŁOS, dr Zygmunt KOŹMIŃSKI, dr Roman KUNTZE, Ludwik MASŁOWSKI, inż. Witold Jan PAWŁOWICZ, dr Wacław ROSZKOWSKI, dr Michał Stanisław SUMIŃSKI, dr Szymon TENENBAUM i dr Stefan BLANK WEISBERG. Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego zmarli lub polegli w ubiegłym 10-leciu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1938 r., „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1937–1938 [druk 1939], t. XVI-XVII, s. 301. 151) Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego zmarli lub polegli w ubiegłym 10-leciu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4. 152) J. FIEMA, Organizacja, [w:] Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1955, t. I, Zakład Na- rodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1959, s. 26. 153) Spośród lwowskich entomologów do Wrocławia przenieśli się m.in.: mgr Stanisław CHU- DOBA, dr Jan KINEL, dr Adam KRASUCKI, prof. dr Jan NOSKIEWICZ, prof. dr Gustaw POLUSZYŃSKI, inż. Jan ROMANISZYN i mgr Włodzimierz ROMANISZYN. T. RIEDL, op. cit., s. 246. 154) P. H ÜBNER, Polityka naukowa w Polsce w latach 1944–1953. Geneza sysytemu, t. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 368. 155) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1947 r. XVIII Walne Zgromadzenie, „Polskie Pismo Ento- mologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 116-117. 44 T. B. HADAŚ

że Związek istnieje i rozpoczyna właśnie działalność. O tym, że był to odruch ratunkowy, a towarzystwo nie miało jeszcze możliwości podjęcia normalnej działalności w zniszczonym Wrocławiu, świadczy późniejszy (roczny) brak zebrań miesięcznych156), zaplanowanie drugiego po wojnie Walnego Zebra- nia dopiero na 1949 r.157) oraz opóźniająca się jego rejestracja158). Na XVIII Walnym Zgromadzeniu, któremu przewodniczył prof. KOZI- KOWSKI, podjęto kilka uchwał. Najważniejsza z nich brzmiała następująco: „Ośmnaste Walne Zgromadzenie Polskiego Związku Entomologicznego stwierdza, że działalność Związku jest z dniem dziesiejszym wznowiona i to we wszystkich tych kierunkach, co przed wojną. Na siedzibę Związku wybiera się miasto Wrocław na wniosek grupy członków tu zamieszkałych. W.Z. zleca Zarządowi, który ma być wybranym, przeprowadzenie odnośnych zmian w statucie i zarejestrowanie Związku w Dolnośląskim Urzędzie Woje- wódzkim”. Postanowiono także „kontynuować wydawnictwo periodyku związkowego pod niezmienioną nazwą i w tej samej formie” oraz „przepro- wadzić ewidencję zbiorów entomologicznych w kraju i zwrócić się z apelem do entomologów o nadsyłanie wiadomości dotyczących przedwojennych zbiorów w całym kraju”. W wyborach 20 uczestników zebrania wyłoniło pierwszy powojenny Zarząd z prof. inż. Aleksandrem KOZIKOWSKIM jako przewodniczącym, doc. dr. Tadeuszem JACZEWSKIM (I zastępcą), dr Janem KINELEM (II zastępcą), prof. dr Janem NOSKIEWICZEM (bibliotekarzem), dr Stanisławem CHUDOBĄ (sekretarzem), mgr Eugenią RADECKĄ (skarbnikiem) i prof. dr Konstantym STRAWIŃSKIM (przewodniczącym Sekcji Ento- mologii Stosowanej), a także Komisję Rewizyjną (prof. dr Józef HELLER, prof. dr Gustaw POLUSZYŃSKI, dr Jan STACH) 159). Następnie na wniosek dr Jana RUSZKOWSKIEGO, zebrani zobowiązali Zarząd do podjęcia kroków „...celem wydania klucza do oznaczania gatunków gospodarczo ważnych” 160). Na posiedzeniu nowego Zarządu Związku, odbytym zaraz po zamknięciu obrad Walnego Zgromadzenia „...starania o uzyskanie zasiłku na wydawnic-

156) Pierwsze po wojnie zebranie miesięczne PZE odbyło się dopiero 4 kwietnia 1948 r. Spra- wozdania z zebrań P.Z.E. 1948 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1949], t. XVIII, z. 2-4, s. 432. 157) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1947 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 117. 158) W 1949 r. „Urgowano Woj. Radę Narodową w sprawie legalizacji Związku, oraz zgłoszo- no istnienie Związku w M. Radzie Narodowej we Wrocławiu.” Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951], t. XX, s. 119. 159) Zob. tab. II. 160) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1947 r. XVIII Walne Zgromadzenie, „Polskie Pismo Ento- mologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 116-117. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 45 two Polskiego Pisma Entomologicznego przekazano Komitetowi Redakcyj- nemu, który wyłoniono w osobach doc. A. JACZEWSKIEGO, dra KINELA, prof. NOSKIEWICZA i prof. STRAWIŃSKIEGO z tym, że redaktorem jest KI- NEL”161). Polski Związek Entomologiczny był zmuszony rozpoczynać działalność od nowa, odszukać dawnych członków i pozyskać nowych. Utracił całość za- sobów bibliotecznych, archiwum, zbiory podarowane przez dr BIEŻANKĘ, a także zapasy ostatnich tomów „PPE” i maszynopisy artykułów przeznaczonych do druku. Dzięki zrozumieniu dziekana Wydziału Nauk Przyrodni- czych Uniwersytetu Wrocławskiego, prof. dr Kazimierza SEMBRATA, stowarzyszenie uzyskało siedzibę w gmachu Instytutu Zoologicznego162). Ważnym zadaniem, stojącym przed Związkiem, było również rozszerzenie badań o nowe dla nauki polskiej terytorium, zwane Ziemiami Odzyska- nymi, na których (z czego w pełni zdawano sobie sprawę) „...działalność entomologiczna od dawnych lat rozwijała się intensywnie w kierunku naukowym, gospodarczym i popularyzatorskim, mając oparcie w szerokich kołach zwolenników”. Członkowie Zarządu Związku jednak słusznie podkreślali: „Przynosimy tu obecnie swój własny dorobek, który daje rękojmię, że zdoła- my w miejsce zniszczonych stworzyć własne warsztaty”163). Zebrania miesięczne zainaugurowano 4 kwietnia 1948 r. w sali im. prof. dr Romana KUNTZEGO, co miało symbolizować ciągłość tradycji przed- i po- wojennego PZE. Zebrani pod przewodnictwem prof. KOZIKOWSKIEGO przez powstanie uczcili pamięć członków zmarłych i poległych w czasie wojny, a następnie wysłuchali pierwszego po wojnie referatu prof. NOSKIEWI- CZA pt. Dodatki do fauny Gąsieniczników (Ichneumonidae) Śląska. W ten oto sposób zapoczątkowano badania Związku nad entomofauną byłego niemieckiego Śląska164). Pierwszy zeszyt XVIII tomu „Polskiego Pisma Entomologicznego” uka- zał się w czerwcu 1948 r. dzięki dotacji otrzymanej z Prezydium Rady Mini- strów i Ministerstwa Oświaty. Znalazły się w nim m.in. lista zmarłych i pole- głych członków oraz spis 134 członków ocalałych z pożogi wojennej, jak i no-

161) Ibidem, s. 117. 162) Ibidem, s. 116; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949, t. XIX, z. 1-2, s. 98. W budynku tym pracowali doc. KINEL i prof. NOSKIEWICZ. 163) W dziesięciolecie, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 1-2. 164) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. 1948 r., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1949], t. XVIII, z. 2-4, s. 432. 46 T. B. HADAŚ woprzyjętych165). Zgodnie z przedwojenna tradycją, ustaloną przez dr KINE- LA i zaleceniem XVIII Walnego Zebrania, „PPE” ukazywało się w niezmie- nionym układzie. Jak dawniej, baczną uwagę zwracano na szczegółowość publikowanych sprawozdań z walnych zgromadzeń i zebrań miesięcznych oraz poprawność streszczeń sporządzanych nadal w językach kongresowych. Związek szybko odzyskiwał dawne znaczenie. Wzrastała liczba członków. W 1948 r. przyjęto 46 nowych członków, w 1949 r. – 40, a w 1950 r. – 60166). Prof. NOSKIEWICZ zajął się już w 1948 r. tworzeniem nowej biblioteki towarzystwa, rozsyłając „PPE” do 76 pokrewnych towarzystw na świecie167). Pod- jęto współpracę z Polskim Towarzystwem Zoologicznym, w ramach której zorganizowano wspólne zebranie naukowe, a także porozumiano się z Wro- cławskim Towarzystwem Naukowym168). Z inicjatywy prof. KOZIKOWSKIEGO, 14 lutego 1949 r. w Poznaniu został założony pierwszy oddział PZE. Jego przewodniczącym wybrano dr Bohdana KIEŁCZEWSKIEGO169). Jednak równie prędko następowały zmiany, spowodowane etatyzacją, ideologizacją i sowietyzacją nauki. Pierwszą jaskółką nowych, socjalistycz- nych czasów, było uroczyste zebranie miesięczne, zorganizowane przez Za- rząd w dniu 21 września 1949 r., w ramach miesiąca przyjaźni polsko-ra- dzieckiej170). Przed zebranymi licznie gośćmi, doc. KINEL wygłosił zagajenie, w którym zawarł jedną z głównych myśli etatystycznych: „Pod wpływem ol- brzymich przemian, jakie dokonały się w ustroju społecznym byłego impe- rium rosyjskiego na skutek rewolucji październikowej a obecnie dokonują się i umacniają w krajach demokracji ludowej, praca naukowa również zmie- niła swe formy i założenia. Cechuje ją daleko posunięta zespołowość, plano-

165) Członkowie Polskiego Związku Entomologicznego zmarli lub polegli w ubiegłym 10-leciu, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 3-4; Spis człon- ków Pol. Związku Entomologicznego, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1939–1948 [druk 1948], t. XVIII, z. 1, s. 124-127. 166) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949, t. XIX, z. 1-2, s. 97; Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951] , t. XX, s. 119; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 178. Stan liczbowy członków ilu- struje tab. I. 167) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949, t. XIX, z. 1-2, s. 97-98. 168) Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951], t. XX, s. 119. 169) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949. Oddział poznański, „Polskie Pismo Entomologicz- ne” 1949 [druk 1950], t. XIX, z. 3-4, s. 333. 170) W zebraniu nie wziął udziału prof. KOZIKOWSKI, który prawdopodobnie nie popierał ideologizacyjnych zapędów niektórych członków Zarządu. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 47 wość i ścisłe związanie z życiem nowego społeczeństwa”. Dalej stwierdził, że: „Na pierwszy plan wysuwają się nauki stosowane, dla których badania teoretyczne stanowią niezbędną podwalinę”. Następnie w półtoragodzinnym referacie przewodnim pt. Rozwój entomologii radzieckiej i jej kontakty z życiem społecznym, prof. NOSKIEWICZ „...zobrazował rozwój entomologii radzieckiej na wszystkich polach pracy entomologicznej, zarówno teoretycznej, jak i stosowanej”. W zaaranżowanej dyskusji doc. KINEL mówił o badania nad szarańczą wędrowną, prowadzonych pod kierunkiem L. Z. ZACHAROVA nad dolną Wołgą, podkreślając znaczenie wytyczania kierunków „racjonalnie zorganizowanej, systematycznej walki, zmierzającej do zupełnego unieszko- dliwienia szkodnika”; M. HORBACZEWSKI omówił rozwój pszczelarstwa w Związku Radzieckim; prof. dr Jan RUSZKOWSKI kreślił „...niebywały roz- wój organizacji ochrony roślin [...] na terytorium całego Związku”; zaś prof. dr Józef HELLER wskazał na badania z zakresu fizjologii owadów. Obrady zakończył doc. KINEL, który podkreślił, że „Polski Związek Entomologiczny będzie nadal dążyć do rozbudowy jak najliczniejszych kontaktów z entomo- logią radziecką”171). Podobne zebranie, lecz zorganizowane z mniejszym roz- machem, odbyło się 24 października 1949 r. w Oddziale Poznańskim172). Na XX Walnym Zgromadzeniu w 1950 r. dokonano zmian nazw funkcji w Zarządzie: „przewodniczący” na „prezes”, a „zastępca przewodniczącego” na „zastępca prezesa” oraz utworzono odrębne ciało – tzw. Wydział, którego członkami zostali przewodniczący Sekcji Entomologii Stosowanej (prof. STRAWIŃSKI) i przewodniczący oddziału w Poznaniu (dr KIEŁCZEW- SKI). Natomiast na stanowisku sekretarza mgr KOZIKOWSKA zastąpiła dr CHUDOBĘ173). Ponadto zezwolono na stworzenie drugiego oddziału w Warszawie, który niebawem zorganizowano staraniem członków zamiesz- kałych w stolicy174).

171) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949. Zebrania miesięczne, „Polskie Pismo Entomolo- giczne” 1949 [druk 1950], t. XIX, z. 3-4, s. 331-332. Przyjazne kontakty z radzieckimi uczonymi rzeczywiście były utrzymywane już przed wojną. Nie były to więc przyjaźnie za- wierane na zasadzie dobrowolnego przymusu. W 1927 r. członkami PZE byli m.in. V. N. LUTSHNIK, dyrektor muzeum w Stawropolu i prof. J. K. TARNANI z Charkowa. Spis członków P.Z.E., „Polskie Pismo Entomologiczne” 1927 [wyd. 1928], t. VI, z. 3-4, s. 260-264. 172) Referaty wygłosili wtedy: dr Sergiusz RIABININ (Entomologia w Z.S.R.R.) i inż. mgr Ste- fan ALWIN (Najnowsza bibliografia Z.S.R.R.). Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949. Od- dział poznański, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949 [druk 1950], t. XIX, z. 3-4, s. 334. 173) Zob. tab. II. 174) Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951], t. XX, s. 119-120. 48 T. B. HADAŚ

W dniu 1 czerwca 1950 r. zorganizowano zebranie Zarządu, na którym „...na wniosek Oddziału Warszawskiego, postanowiono włączyć Związek do prac przygotowawczych do I. Kongresu Nauki Polskiej. W szczególności postanowiono rozdzielić opracowanie poszczególnych najważniejszych proble- mów odnośnym specjalistom, a zebrany materiał zestawiony w formie wnio- sków przedstawić do Podsekcji Biologii Kongresu”. Na jednym z kolejnych spotkań Zarządu ustalono natomiast, że w „PPE” „do każdej pracy musi być dołączone streszczenie w języku rosyjskim, prócz ew. streszczenia francuskiego lub angielskiego175). Były to kolejne decyzje, podjęte pod wpływem władz. Wbrew wcześniejszym wypowiedziom członków Zarządu na temat ko- nieczności rozwijania nauk stosowanych, w drugiej połowie 1950 r. z niewia- domych przyczyn zlikwidowano Sekcję Entomologii Stosowanej176). Pod koniec 1950 r. zmarł doc. dr Jan KINEL, w związku z czym redakcję „PPE” XXI Walne Zgromadzenie (1951 r.) powierzyło prof. NOSKIEWICZO- WI, a funkcję I zastępcy prezesa prof. RUSZKOWSKIEMU. Skarbnikiem został mgr Piotr NIEZGODZIŃSKI, a sekretarzem – mgr inż. Adam GOOS. Prof. NO- SKIEWICZOWI przyznano dwóch „pomocników redaktora” – mgr Zofię KO- ZIKOWSKĄ i mgr inż. Władysława STROJNEGO177). Schorowany prof. KOZI- KOWSKI nie wziął udziału w obradach, jednak ponownie został wybrany prezesem. Referat przewodni pt. Dorobek i stan obecny entomologii polskiej oraz program prac na przyszłość wygłosił dr Janusz NAST178). Stanowił on jeden z elementów opracowania przygotowywanego przez władze Związku dla potrzeb I Kongresu Nauki Polskiej. W dyskusji nad referatem podkreślano m.in. konieczność „rozpracowania planu prac w skali państwowej; [...] na- wiązania kontaktu między poszczególnymi katedrami i wydziałami; [...] po- większenie ilości etatów”, oraz postulowano „wysunięcie komisji do spraw wydawnictwa Fauny Polski wraz z Towarzystwem Zoologicznym”179). W cią- gu 1950 r. Związek po raz pierwszy przekroczył przedwojenną liczbę człon- ków (z 1938 r.)180). Coraz większemu napływowi entomologów do Związku

175) Ibidem, s. 121-122. 176) M. MROCZKOWSKI, Krótki rys..., s. 718. 177) Zob. tab. II. 178) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 178-180. Pozostałe zmiany we władzach PZE przedstawiono w tab. II. 179) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 178-179. 180) Ibidem, s. 178. Por. tab. I. 75 LAT PTE – CZ. 1. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ PZE DO KOŃCA ROKU 1951 49 sprzyjały powstające oddziały. Trzeci z nich utworzono (początkowo nieoficjalnie) w końcu 1950 r. we Wrocławiu. Jego organizatorem został prof. dr Jan RUSZKOWSKI181). W ostatnim roku samodzielności (1951), do PZE wstąpiło 29 nowych członków. We Wrocławiu odbyło się 10 zebrań, na których wygłoszono 14 re- feratów i 3 komunikaty oraz wyświetlono 2 filmy z zakresu entomologii stosowanej, a także zorganizowano 3 wycieczki entomologiczne. W Poznaniu zaś m.in. zorganizowano wystawę pt. Szkodniki owadzie182). XXI Walne Zgromadzenie było pierwszym, na którym „zaniechano [...] dawnego programu zjazdów, wypełnianego tradycyjnie większą liczbą refe- ratów specjalnych, nie tworzących żadnej powiązanej całości”. Dyskutowano na nim „...o sprawach kadr entomologicznych i ich kształceniu, o potrzebie badań terenowych”, zastanawiano się nad sposobami przeniesienia uchwał plenów Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na „teren pracy” Związku oraz udziału entomologów we wprowadzaniu ich w życie183). Zgromadzenie to było jednakże ostatnim, odbytym w realiach tradycyjnej struktury nauki polskiej. Już bowiem w dniach od 29 czerwca do 2 lipca 1951 r. obradował w Warszawie wyreżyserowany przez władze partyjne I Kongres Nauki Polskiej, którego celem miało być uzyskanie zgody przedstawicieli świata nauki na przeprowadzenie restrukturyzacji instytucji naukowych i utworzenie Polskiej Akademii Nauk184). Ustawą z 30 października 1951 r. Sejm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej powołał do życia PAN, zor- ganizowaną na wzór Akademii Nauk ZSRR, której zadaniem miało być „wszechstronne rozwijanie nauki polskiej i pogłębianie jej dorobku, współ- działanie w planowym wykorzystwaniu osiągnięć naukowych dla dalszego rozwoju gospodarki i kultury narodowej oraz przyczynianie się do rozwoju postępowej myśli naukowej w świecie”185).

181) Prof. RUSZKOWSKI został w związku z tym trzecim członkiem Wydziału. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952], t. XXI, z. 1-4, s. 178-179. 182) Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1952, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1952 [druk 1953] , t. XXII, s. 365. 183) T. J ACZEWSKI, Pogląd na osiągnięcia..., s. 16-17. 184) S. MAUERSBERG, Nauka i szkolnictwo wyższe w latach 1939–1951, [w:] Historia nauki polskiej, t. V, 1918-1951, cz. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 462, 465. 185) T. J ACZEWSKI, Działalność Polskiego Związku Entomologicznego w oparciu o wytyczne Pol- skiej Akademii Nauk dotyczące planu badań szczególnie ważnych dla rozwoju gospodarki i kultury narodowej, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1955 [wyd. 1956], t. XXIV, Supl. 2, nr 2, s. 10. 50 T. B. HADAŚ

W następnym roku Polski Związek Entomologiczny utracił samodzielność, dostając się na okres 40 lat pod zarząd nowej akademii. Zanim to nastąpiło, z ponownego ubiegania się o wybór zrezygnował dotychczasowy przewodniczący Związku – prof. inż. Aleksander KOZIKOWSKI. Gospodarka finansami Polskiego Związku Entomologicznego w latach 1948–1951 była prowadzona zgodnie z zasadami dyktowanymi przez instytucje rządowe dotujące działalność towarzystw naukowych. Na dochody składały się w głównej mierze subwencje przeznaczone na wydawanie „PPE”: Ministerstwa Oświaty (1948–1950), Prezydium Rady Ministrów (1949) i Ministerstwa Szkół Wyższych i Nauki (1951), a ponadto: składki członkowskie, fundusze na wyko- nanie dodatkowych odbitek i prenumeraty „PPE”. Rozchody objęły w przewa- żającej mierze koszty przygotowania technicznego i druku „PPE”, a od 1949 r. również nieznane dotychczas honoraria autorskie za arytkuły naukowe i tłuma- czenia streszczeń. Nową pozycją były również koszty organizacji walnych zebrań (od 1949 r.), co było związane ze wzrostem liczby uczestniczących w nich człon- ków. Poza tym wydawano pieniądze na działalność sekretariatu i biblioteki (zakup książek i sprzętu bibliotecznego)186).Część składek członkowskich pozosta- wiano na potrzeby oddziałów, które tym sposobem uzyskały ograniczoną samo- dzielność finansową187).

SUMMARY

In 1920 in Lwów an Entomological Section was established, being a part of the Kopernik Society of Naturalists. After a 2 year activity the members dissolved the Section, and formed the Polish Entomological Union. In the two decades between the wars the presidents of the Union were Prof. dr. Zygmunt MOKRZECKI, and then Prof. eng. Aleksander KOZIKOWSKI. The Union organized assemblies and scientific meetings within systematic and applied entomology, conducted and coordinated research and published its own journal „Polskie Pismo Entomologiczne”, whose editor was Dr. Jan KINEL. The first topical section – Section of Applied Entomology – was established in 1935. Till the beginning of World War II the authorities of the Union were located at the Dzieduszyckis’ Museum in Lwów. In 1947 the Polish Entomological Union resumed its activity in Wrocław. In 1949 the first field division of the Union was founded in Poznań. Next divisions were formed in subsequent years in Warsaw and Wrocław. The Union lost its independence in 1952 as a result of being incorpo- rated in the Polish Academy of Sciences.

186) Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1949, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1949, t. XIX, z. 1-2, s. 98; Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1950, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1950 [druk 1951] , t. XX, s. 119; Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 179; Sprawozdanie z zebrań P.Z.E. w r. 1952, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1952 [druk 1953] , t. XXII, s. 365. 187) W latach 1949–1950 oddziały zostawiały 10% składek członkowskich, a w 1951 r. – 25%. Por. Sprawozdania z zebrań P.Z.E. w r. 1951, „Polskie Pismo Entomologiczne” 1951 [druk 1952] , t. XXI, z. 1-4, s. 179. Wiad. entomol. 17 Supl.: 51-77 Poznań 1998

Entomologia stosowana i ochrona roślin w XXI wieku*

Applied entomology and plant protection in XXI century

JERZY J. LIPA

Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań

ABSTRACT: Basing on the developments of chemical pesticides market during the last fifty years, some newly developed strategies of pest control including IPM approach and prospects open by genetic engineering an analysis of expected developments in economic entomology and in plant protection in XXI century are given. Special emphasis was given to expected changes in the pest control products market, broader use of transgenic plants and transgenic improvements of entomopathogenic-microorganisms. Possible implications of global climate change for plant protection in XXI century are discussed. KEY WORDS: economic entomology, plant protection, biological control, microbial control, biopesticides, arthropods genetic improvement, global climate change, baculoviruses, Bacillus thuringiensis, transgenic plants, pesticides market, agroecosystem manipulation.

Wstęp Obecnie znamy około 950 000 gatunków owadów ale wielu entomologów uważa, że dwu- do dziesięciokrotnie więcej gatunków czeka nadal na opisa- nie. Z powyższej liczby tylko około 3 500 gatunków, a więc około 0,37% wchodzi w zakres zainteresowań entomologii stosowanej rozumianej bardzo szeroko i obejmującej owady pożyteczne i szkodliwe. Z punktu widzenia ochrony roślin za gospodarczo ważne uznaje się około 600 gatunków, które są fitofagami lub wektorami chorób roślin o znaczeniu światowym ale znana jest także duża liczba agrofagów o znaczeniu lokalnym lub regionalnym. W Polsce Instytut Ochrony Roślin oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Ro- ślin prowadzą szczegółową rejestrację 119 gatunków agrofagów, z których 58 to owady (kilka traktowanych jako rodzaje).

*Artykuł zamówiony u autora przez Komitet Organizacyjny 43 Zjazdu PTE i zaprezentowa- ny w formie referatu podczas tego Zjazdu. 52 J. J. LIPA

Liczba gatunków owadów pożytecznych jest wielokrotnie większa ale ich rola w przyrodzie jest poważnie niedoceniana. Przeciętny mieszkaniec miasta patrzy na świat owadów tylko przez pryzmat kłującego go komara lub muchy siadającej na bułce z miodem. Natomiast rolnik wprawdzie rozumie rolę pszczoły miodnej w zapylaniu roślin ale koncentruje swą uwagę na stosowaniu środków chemicznych przeciw stonce na ziemniakach lub przeciw słodyszkowi na rzepaku. Przed trzema laty na XLII Zjeździe PTE w Poznaniu BANASZAK (1996) mówiąc o entomologii stosowanej skoncentrował się na apidologii, która zajmuje się pożyteczną rolą pszczół, trzmieli i innych błonkówek. Natomiast na obecnym XLIII Zjeździe PTE chcę omówić kilka działów entomologii stosowanej, które stanowią moje zainteresowania naukowe i dotyczą ochrony ro- ślin oraz pokazać postęp w tych tematach, które przedstawiałem w plenarnej części XXIX Zjazdu Polskiego Związku Entomologicznego, który odbył się we wrześniu 1963 r. w Lublinie (LIPA, 1965).

Owady jako szkodniki roślin w wyniku rozwoju rolnictwa Rośliny pojawiły się na ziemi na około 100 mln lat przed owadami, które były pierwszymi małymi zwierzętami na suchym lądzie. W okresie karbonu (350 mln lat temu) obok ogromnych gadów i płazów na ziemi żyły ważkopo- dobne owady o rozpiętości skrzydeł do 75 cm i można sobie wyobrazić jaki hałas robiły podczas lotu i jakie ilości pokarmu roślinnego konsumowały. W okresie permu (280 mln lat temu) owady wykształciły swe podstawowe obecne cechy tj. metamorfozę oraz zdolność składania skrzydeł wzdłuż ciała co dało im możność przemieszczania się między roślinami lub kopać chodni- ki w ziemi. Pod koniec ery paleozoicznej (220 mln lat temu) główne rzędy owadów m.in. chrząszcze (Coleoptera) i prostoskrzydłe (Orthoptera) wystę- powały już bardzo licznie. W miarę kolejnych epok geologicznych owady opanowały wszystkie śro- dowiska lądowe oraz rozwinęły sposoby żerowania na roślinach, różnych zwierzętach (w tym także drapieżnictwo i pasożytnictwo na innych owadach), a także odżywianie się butwiejącymi organicznymi substancjami. Owady pasożytowały także na małpach oraz na przodkach człowieka, z któ- rych pchły i wszy przeszły na Homo sapiens L. gdy pojawił się na Ziemi. Pra- ludzie i pierwsi ludzie odżywiali się orzechami, owocami, pędami roślin i bez wątpienia owadami z uwagi na łatwość ich zbierania. Świadectwem tego jest fakt, że wiele plemion aborygenów w krajach tropikalnych (Afryka i Amery- ka Środkowa oraz Południowa) do dzisiaj odżywia się owadami jako poży- wieniem podstawowym lub delikatesowym. ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 53

Był okres, gdy plemiona i grupy ludzkie bazowały na myślistwie co przy- czyniło się do rozwoju języka, gdyż było konieczne komunikowanie się przy zbiorowych polowaniach. Jednakże 20000–50000 lat temu liczebność dużych roślinożernych zwierząt zmniejszyła się w takim stopniu, że pierwotni ludzie ponownie przeszli na wielożerność ze znacznym udziałem w pożywieniu ma- teriału roślinnego, którego przydatność pokarmowa rosła w miarę rozwoju technologii przerobu: rozdrabniania, gotowania lub fermentowania liści, nasion i owoców roślin. Nowe sposoby odżywiania się wywołały duże zapotrzebowanie na materiał roślinny a można było to osiągnąć tylko przez uprawę roślin używanych także jako pasza dla udomowionych gatunków zwierząt. Konsekwencją tego było modyfikowanie przez człowieka środowiska w kierunku powstania zwartych łanów monokultur sprzyjających masowemu rozmnażaniu się roślinożernych owadów. A więc wskutek swej rolniczej działalności pierwotny człowiek „stworzył” szkodniki roślin, z którymi wal- czył od zarania dziejów i kontynuujemy to obecnie.

Potrzeba ochrony roślin i zmiana roli insektycydów w ostatnim półwieczu FAO dokonuje okresowych analiz rozwoju rolnictwa oraz potrzeb, dostaw i zakresu stosowania środków ochrony roślin, gdyż odgrywają one istot- ną rolę w zabezpieczeniu odpowiedniego poziomu produkcji żywności na kuli ziemskiej (LIPA, 1998c). Jednakże Holandia, Dania, Szwecja, USA i inne kraje uruchomiły narodowe programy mające na celu w okresie 10–20 lat zmniejszyć zużycie środków chemicznych o 25–50%. Jakie będą tego konsekwencje dla przemysłu chemicznego oraz dla użytkowników środków chemicznych? Jak będzie wyglądał rynek insektycydów w XXI wieku, a tym samym entomologia stosowana? Temu zagadnieniu poświęciłem niedawno obszerny artykuł (LIPA, 1996b), z którego tutaj poruszam tylko niektóre dane. Choroby, szkodniki i chwasty powodują ogromne straty w światowej produkcji rolniczej oceniane na około 43% zbiorów (OERKE i in., 1994). MET- CALF (1996) przytacza oficjalne dane o stratach powodowanych przez szkodliwe owady w USA, które ocenia się na 6 miliardów rocznie, przy następu- jącym podziale: w zbożach 9,1%; w sadownictwie 8,4%; w okopowych 12,3%; w szklarniach i szkółkarstwie 15%. Mimo intensyfikacji zabiegów ochronnych straty wyrządzane przez owady w uprawach sześciu głównych ro- ślin uprawnych (bawełna, kukurydza, jabłoń, ziemniak, kapusta i lucerna) za ostatnie 90 lat utrzymują się w USA na zbliżonym poziomie głównie z uwagi na wzrost wymagań jakościowo-kosmetycznych w stosunku do ziemiopło- dów: 11,3% (1900–1904), 14% (1919–1935), 11% (1942–1951), 15% (1951 –1960), 13% (1985). 54 J. J. LIPA

Aby kompensować straty intensyfikuje się ochronę roślin stosując chemiczne środki ochrony w nadmiernych ilościach, przy których występują ujemne skutki dla środowiska. Krajem o tego typu następstwach jest Holan- dia, w którym średnie zużycie wynosi ponad 18,5 kg s.a./ha użytków rolnych, podczas gdy w Polsce zużycie wynosi około 0,5 kg s.a./ha. W 1995 r. minęło 50 lat istnienia światowego rynku pestycydów, którego powstanie liczy się od wprowadzenia do szerokiego stosowania preparatu DDT w 1945 r. Rynek ten miał swój burzliwy rozwój w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wyrażający się wprowadzeniem do sprzedaży dużej liczby preparatów chemicznych, gdyż w owym czasie przepisy o dopuszczaniu do obrotu i stosowania nie były tak rygorystyczne jak obecnie. Początkowy roz- wój rynku pestycydów był żywiołowy, gdyż już w 1970 r. jego wartość wynosi- ła 3 mld dolarów, co odpowiada wartości ponad 11,5 mld dzisiejszych dola- rów. O ile na początku lat 70-ych wzrost tego rynku wynosił 10% rocznie to pod koniec lat siedemdziesiątych współczynnik wzrostu spadł do poziomu 4,5%, a pod koniec lat 80-ych do poziomu 2,2% rocznie. Przyczyny spadku, a tym samym opłacalności na tym rynku, są rożne i można powiedzieć, że trudności zaczęły się w latach 70-ych, to jest od wyco- fania DDT i HCH z uwagi na ujemne skutki środowiskowe. W tym też okresie dramatycznie wzrosły wymagania stawiane rejestrowanym pestycydom oraz wprowadzono obowiązek przeprowadzania wieloletnich i kosztownych badań ekotoksykologicznych. Wystarczy powiedzieć, że o ile w 1958 r. 2 na 1000 badanych związków chemicznych było wprowadzanych na rynek pesty- cydowy, to w 1968 r. tylko 1 na 1000, w 1978 1 na 25000, a obecnie stosunek ten wynosi 1:40000. Te zmiany w spojrzeniu na rolę chemicznej ochrony roślin bardzo dobrze opisał METCALF (1981), który uznał, że żyjemy w Wieku Pestycydów, który zaczął się w 1946 r. z wprowadzeniem DDT, a w jego ramach możemy wyróż- nić trzy ery: 1. Era optymizmu (1946–1962). Charakteryzowała się ona przekonaniem, że zwiększając dawki insektycydów i liczbę zabiegów osiągnie się taki stan ochrony każdej plantacji przy którym szkodniki zostaną całkowicie wytępio- ne a straty zredukowane do zera. 2. Era zwątpienia (1962–1976). Wiele niekorzystnych następstw nieracjonalnego stosowania insektycydów – ocenia się, że zużyto 3 miliony ton czy- stego DDT na ziemi – spowodowało szereg zagrożeń ekologicznych i zdro- wotnych, które nagłośniła Rachel CARSON w swej słynnej książce „Milcząca Wiosna”. Wynikiem tego było wspomniane wyżej zaostrzenie procedury rejestracji pestycydów oraz wycofanie DDT i innych persystentnych prepara- ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 55 tów. Jednakże ogólny wniosek był jednoznaczny: ze stosowania insektycy- dów nie można zrezygnować, gdyż są one nieodzownym czynnikiem zwięk- szania plonów. 3. Era integrowania metod (1976– ). Koncepcja integrowania różnych metod zwalczania szkodników, która powstała już w latach pięćdziesiątych tj. w „erze optymizmu” i została odłożona „na półkę”, dopiero w 1976 r. na XV Międzynarodowym Kongresie Entomologicznym w Tokio została przed- stawiona jako zwarta i pełna teoria. Łączy ona interesy rolnictwa, ochrony środowiska oraz zdrowia ludzi (LIPA, 1984).

Integrowanie metod i sterowanie populacjami agrofagów Początkowo termin „integrowanie” odnoszono tylko do łączenia metody chemicznej z metodą biologiczną. Chodziło przy tym głównie o to, aby stoso- wać selektywne insektycydy lub stosować szeroko działające insektycydy w taki sposób aby nie niszczyć wrogów naturalnych szkodników. Dzięki temu uzyskano wspaniałe osiągnięcia w ochronie sadów, co polegało m.in. na takim chemicznym zwalczaniu owocówki jabłkóweczki (Carpocapsa pomonella L.) aby nie niszczyć drapieżnych roztoczy (Phytoseiidae) ograniczają- cych liczebność przędziorków (Tetranychidae). Z czasem rozwinięto teoretyczne podstawy integrowanych metod zwalczania poszczególnych agrofagów lub integrowanych programów ochrony poszczególnych upraw. W rezultacie powstała teoria, a nawet filozofia integrowania różnych metod w ochronie roślin w jeden zwarty system. FAO zde- finiowało integrowane zwalczanie jako łączne wykorzystanie wszystkich do- stępnych sposobów i metod zwalczania agrofagów włączając w to agrotech- nikę, odmiany odporne, wrogów naturalnych oraz biologiczne i chemiczne zwalczanie celem skutecznego, bezpiecznego i opłacalnego obniżenia nasilenia agrofaga do poziomu, poniżej którego nie wyrządza on szkód gospodar- czych. Integrowane zwalczanie różni się więc wyraźnie od polegania tylko na ru- tynowym (kalendarzowym) stosowaniu chemicznych pestycydów, jak to uprzednio praktykowano w sadach i na polach. Różni się także od zwalczania biologicznego, które polega wyłącznie na stosowaniu pasożytów, dra- pieżców lub biopreparatów. Integracja w ochronie roślin była zupełnie nową koncepcją zwalczania chorób, szkodników i chwastów. Umieszczała ona roślinę uprawną w centrum uwagi ochrony roślin a nie szkodnika, patogena lub chwast, które ata- kują tę roślinę. Koncepcja ta opierała się zasadzie, że w środowisku jest wie- 56 J. J. LIPA le czynników, które sprawiają, że roślina może być albo mniej albo bardziej podatna na atak szkodnika, co powinno być uwzględniane przy podejmowa- niu decyzji z jaką intensywnością i za pomocą jakich metod należy prowadzić zwalczanie. Najbardziej istotne jednak jest to, że koncepcja ta zakładała, że pozostawienie pewnej liczby szkodników na plantacji jest ekologicznie i ekonomicznie bardziej uzasadnione niż totalne eliminowanie szkodnika za wszelką cenę. Dla każdego agrofaga ustala się bowiem tzw. poziom ekonomicznej szkodliwości oraz próg szkodliwości. Poziom ekonomicznej szkodli- wości to liczebność, przy której występują gospodarcze straty, a więc celem ochrony roślin powinno być utrzymanie liczebności agrofaga na nieszkodli- wym poziomie. Zwalczanie mało liczebnej populacji agrofaga jest ekonomicznie nieuzasadnione, gdyż nakłady na ochronę byłyby wyższe od zysku wynikającego z przyrostu plonu. Natomiast próg szkodliwości to taka liczeb- ność agrofaga, przy której należy podjąć zabiegi ochronne aby nie dopuścić do osiągnięcia przez agrofaga poziomu ekonomicznej szkodliwości. Specjaliści zajmujący się teorią ochrony uważają, że okres integracji metod był tym okresem, w którym rozwinięto taktyczne metody ochrony roślin, znane zresztą od dawna (agrotechniczne, chemiczne, biologiczne i inne) oraz umiejętnie i harmonijnie łączono je ze sobą w spójny system. Pozwalało to wprawdzie „wygrywać bitwy” z agrofagami ale nie zawsze prowadziło jednak do „wygrania wojny”. Taki cel stawia przed sobą koncepcja sterowania agrofagami (w języku angielskim „pest management”), które polega na rozwijaniu i realizacji strategicznych metod zwalczania (LIPA, 1984). Sterowanie agrofagami to kierowanie rozwojem populacji agrofagów za pomocą wszystkich dostępnych sposobów celem utrzymania ich liczebności poniżej poziomu gospodarczej szkodliwości aby nie wystąpiły straty w plo- nach. Innymi słowy celem jest aby jak najmniej wydać na ochronę a jedno- cześnie aby uzyskać jak największe korzyści gospodarcze i społeczne w wyniku zabiegów ochronnych. Wprawdzie niektórzy specjaliści uważają, że terminy „integrowanie metod” oraz „sterowanie agrofagami” są synonimami, to w rzeczywistości jednak koncepcje te różnią się między sobą i można uznać, że sterowanie agrofagami jest dalszym rozwinięciem koncepcji integrowania metod. Celem „sterowania agrofagami” jest nie tyle bowiem zwalczanie, co raczej niedopuszczenie do pojawu agrofagów. Wdrażanie integrowanych programów (IPM) zwalczania owadów oraz powszechniejsze stosowanie pyretroidów, które są relatywnie tanie oraz za- pewniają dobre wyniki ochrony upraw nawet w małych dawkach sprawił, że rynek insektycydów w ostatnich 20-stu latach zmniejszył się (Tab. I). Wcześniej podkreślono, że o ile w pierwszym okresie istnienia rynku środków ochrony roślin na 1000 badanych 2 związki chemiczne miały szanse być wprowadzone na rynek to obecnie tylko 1 na 40000, a nawet mniej. Ten ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 57

Tab. I. Procentowa sprzedaż rodzajów środków ochrony roślin w latach 1978–1994 (KLAS- SEN, 1995; WOODBURN, 1996). Estimated sale of plant protection products during 1978–1994.

Grupa 1978 1984 1994 Herbicydy 42.8 43.1 46.8 Insektycydy 35.1 35.4 29.3 Fungicydy 17.6 17.7 18.3 Inne 4.5 4.8 5.6 Ogółem 100 100 100 Miliony USD 8 669 11 101 25 885

Tab. II. Koszty opracowania nowego środka ochrony roślin (WOODBURN, 1995). Developmental costs of a new plant protection product.

Faza badań % kosztów Chemicznych 14,3 Biologicznych 27,6 Toksykologicznych i środowiskowych 37,8 Formy użytkowej 16,3 Innych 4,1 malejący „współczynnik sukcesu” jest wynikiem wzrastających wymagań toksykologicznych i środowiskowych, a badania z tym związane są coraz bardziej długotrwałe i kosztowne. Z tabeli (Tab. II) wynika, że najdroższą fazą opracowania nowego insektycydu stanowią badania dotyczące bezpieczeń- stwa dla zdrowia ludzi i środowiska. Aby uczynić rynek środków bardziej efektywnym PORTER i HILL (1995) podkreślają konieczność znacznie szerszego sięgnięcia niż obecnie do substancji biologicznie czynnych izolowanych z żywych organizmów tj. roślin, grzybów, bakterii i zwierząt, których liczbę GROOMBRIDGE (1992) ocenia na sto milionów (Tab. III). Wystarczy powiedzieć, że około 25% środków w medycynie jest roślinnego pochodzenia, ale w ochronie roślin są one jak dotąd w minimalnym stopniu wykorzystane. Jednostkowymi przykładami są: pyretroidy syntetyzowane w oparciu o pyretryny występujące w roślinach oraz azadyrachtyna – izolowana z miodli indyjskiej (Azadirachta indica JUSS.), 58 J. J. LIPA

Tab. III. Liczba gatunków roślin i zwierzat opisanych oraz przewidywanych (GROOMBRID- GE, 1992). Number of plant and animal species described and expected.

Grupa Liczba opisanych Przewidywanych Przewidywanych ×103 maksymalnie minimalnie ×106 ×106 Rośliny 25 0,5 0,3 Grzyby 70 1,5 1,0 Wirusy 5 0,05 0,5 Bakterie 4 3,0 0,4 Kręgowce 45 0,05 0,05 Skorupiaki 1 0,15 0,15 Pajęczaki 1 0,75 ? Owady 950 100 8,0 która jest stosowana przeciw stawonogom. Awermektyna będąca metaboli- tem mikroorganizmu Streptomyces avermetilis SAK. jest jednocześnie sku- tecznym insektycydem, akarycydem i nematocydem o zastosowaniach w ochronie roślin, medycynie i weterynarii. Bensultop będący substancją ak- tywną insektycydu Bancolu jest analogiem substancji izolowanej z morskich bezkręgowców. Należy więc oczekiwać, że w XXI wieku naturalne toksyny będą w znacznie większym stopniu wykorzystywane w ochronie roślin niż obecnie.

Rozszerzający się rynek środków biologicznych

RAVENSBERG (1994), LISANSKY i COOMBS (1994), SHIEH (1995) i LIPA (1996a, 1996b) w oparciu o dane publikowanie i nie publikowane dokonali analizy rynku biopestycydów. Jak widać w tabeli (Tab. IV) rynek bakteryjnych insektycydów opartych na bakterii Bacillus thuringiensis BERLINER w okresie 1985–1990 wykazał roczny współczynnik wzrost w wysokości 37%, a w latach 1990–1995 – 12,1%. Rynek sprzedaży biopreparatów B. t. w 1985 r. wynosił 21,8 mln dolarów, w 1990 r. – 105 mln dolarów, a w 1995 r. – 189 mln dolarów. GELERNTNER (1990) ocenia, że rynek biopreparatów B. thuringiensis w 2000 r. wyniesie 300 mln dolarów. W świecie produkowanych jest ponad 70 biopreparatów opartych na różnych szczepach B. thuringiensis i przezna- ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 59

Tab. IV. Rynek chemicznych i mikrobiologicznych pestycydów w mln USD w latach 1972–1995 (SHIEH, 1995). Market of chemical and microbial pesticides in US dollars during 1972–1995.

Rynek w latach % wzrostu Rynek w roku % wzrostu 1985 1990 1972–1990 1995 1990–1995 Pestycydy Ogółem 12,725 26,400 4,1 29,570 2,3 Bacillus thuringiensis 21,8 105,0 37 189 12,5 czonych do zwalczania motyli, chrząszczy i muchówek. W Polsce uruchomio- no produkcję dwóch owadobójczych biopreparatów Bacillan i Thuridan ale skala ich stosowania nie była duża. W kilku krajach europejskich m. in. we Francji, Szwajcarii, Holandii i Ro- sji, a także w USA, Kanadzie i Japonii, produkowane są wirusowe i grzybo- we owadobójcze preparaty oraz biopreparaty do zwalczania chwastów i cho- rób roślin. Asortyment tych biopreparatów oraz ich sprzedaż rosły jednak wolno. LISANSKY i COOMBS (1994) podają, że w 1993 roku na rynku biologicznych środków ochrony roślin było 281 biopestycydów z następującą strukturą aktywnych organizmów: pasożytnicze oraz drapieżne owady i roztocze – 38,1%, bakterie – 37,0%, nicienie – 15,7%, grzyby – 4,3%, wirusy – 2,8%, pierwotniaki – 2,1%. Zakres stosowania biologicznych i integrowanych metod w szklarniach i innych działach rolnictwa i ogrodnictwa oraz perspektywy dalszego rozwoju w Polsce omówili LIPA (1975) oraz LIPA i PRUSZYŃSKI (1985). Należy pod- kreślić, że zakres wykorzystania metod biologicznych w szklarniach w Polsce nie odbiega od europejskiego poziomu. Zarejestrowanych jest w Polsce 10 biopreparatów bakteryjnych typu B. thuringiensis i były one stosowane na tysiącach hektarów przeciw brudnicy mniszce (Lymantria monacha (L.)) (LIPA, GŁOWACKA, 1995).

Inżynieria genetyczna w doskonaleniu owadobójczych bakterii, wirusów i entomofagów Nowoczesne techniki biotechnologiczne oraz inżynieria genetyczna już obecnie daje znaczne możliwości doskonalenia zwalczania szkodliwych owa- dów (LIPA, 1986, 1989; LIPA, NAWROT, 1994; BOCZEK, 1997; HOY, 1997) ale szczególnego ich wykorzystywania należy oczekiwać w XXI wieku. 60 J. J. LIPA

1. Genetyczne modyfikacje Bacillus thuringiensis Zarodnikująca i gram-dodatnia bakteria B. thuringiensis pospolicie wystę- pująca w glebie na całej kuli ziemskiej znalazła szerokie zastosowanie w zwalczaniu różnych grup owadów (CANNON, 1995). Bakteria ta odkryta po raz pierwszy w Japonii na przełomie XIX i XX wieku została opisana w Eu- ropie w 1915 roku przez E. BERLINERA z martwych gąsienic mklika mączne- go (Anagasta kuehniella (ZELL.)) zebranych w Turyngii (Niemcy). W latach trzydziestych jako handlowy biopreparat Sporeine bakteria była stosowana w zwalczaniu omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis HBN.) na Węgrzech i w Jugosławii. Jednakże dopiero w 1957 r. biopreparat Thuricide (USA), a w latach późniejszych także inne, zostały wprowadzone do praktyki w USA, ZSRR, Niemczech oraz w Polsce. W 1970 r. firma Abbot wprowa- dziła na rynek Dipel oparty na wysoce aktywnym szczepie B. t. var. kurstaki. Należy podkreślić, że szczep ten został izolowany przez Edwarda KURSTA- KA, absolwenta WSR Poznań i pracownika Pracowni Biologicznego Zwal- czania Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu, podczas jego stażu naukowego w INRA we Francji, a który później został profesorem na Uniwersytecie w Montrealu. Biopreparaty B. t. były najszerzej stosowane w połowie lat siedemdziesią- tych, a później ich zużycie się zmniejszyło wskutek wprowadzenia do ochrony roślin pyretroidów – nowej i wysoce skutecznej grupy insektycydów chemicznych. Dzisiaj sprzedaż roczną biopreparatów B. t. ocenia się na 180 mln dolarów i stanowi to 0,5% rynku chemicznych pestycydów. Intensywne badania nad B. thuringiensis doprowadziły do poznania wielu nowych podgatunków (spp.) lub odmian (var.) o specyficznym działaniu przeciw motylom (var. kurstaki), muchówkom (var. israelensis) oraz chrząsz- czom (var. tenebrionis). Techniki inżynierii genetycznej pozwalają modyfiko- wać znane dzikie odmiany i podgatunki oraz tworzyć transkonjuganty lub transgeniki B. thuringiensis, które służą do produkcji tzw. „drugiej generacji biopreparatów B. t.” wykazujących większą skuteczność od pierwszych pre- paratów. Firma Ecogen jako pierwsza zastosowała technikę wymiany plazmidów (transkonjugacji) do uzyskania szczepów B. thuringiensis mających pożądaną kombinację genów z różnych macierzystych szczepów ale bez genetycznej modyfikacji. W 1989 roku Ecogen wprowadził na rynek biopreparaty Cutlass – przeciw szkodnikom warzyw i Condor – przeciw szkodnikom leśnym. W 1990 r. Ecogen wprowadził na rynek biopreparat Foil (kurstaki + tenebrionis) przeciw stonce ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata SAY) i omacnicy prosowiance (Ostrinia nubilalis). Natomiast Ciba-Geigy wprowa- dziła na rynek transkonjuganty Turex i Agree przeciw gąsienicom motyli. ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 61

Inną technikę stosuje się celem uzyskania transgenicznych szczepów bakterii, która polega na tym, że wprowadza się gen kodujący toksynę B. thuringiensis do bakterii Pseudomonas fluorescens MIGULA. Transgeniczne komór- ki P. fluorescens są masowo hodowane w tankach fermentacyjnych i gdy wy- tworzą toksyczne kryształy są zabijane metodami fizycznymi lub chemicznymi. Stosując tę technologię zwaną CellCap firma Mycogen Corporation wprowadziła na rynek transgeniczne biopreparaty MVP (kurstaki) przeciw gąsienicom motyli, M-Trak (tenebrionis) przeciw stonce ziemniaczanej oraz M-Peril (kurstaki) przeciw omacnicy prosowiance. Technologia „zabitych mi- krobów” stanowi bardzo dobry przykład technologii rDNA, która zapewnia uzyskanie wysoce skutecznych i bezpiecznych dla środowiska środków ochrony roślin. Kolejną technologię transgenicznych biopreparatów opracowała firma Crop Genetics International. Do komórek endosymbiotycznej korzeniowej bakterii Clavibacter xyli cynodontis DAVIES z trawy Cynodon dactylon L., wprowadzono gen B. t. var. kurstaki. Uzyskana w ten sposób transgeniczna bakteria z genem CryIA(c) deltaendotoksyny jest inokulowana do roślin kukurydzy, w których zasiedla wiązki sitowe i chroni je przed gąsienicami omacnicy prosowianki (O. nubilalis).

2. Genetyczne modyfikacje bakulowirusów Śmierć owadów w wyniku infekcji dzikim bakulowirusem następuje dopiero po kilku dniach, co nie jest zadawalające w odniesieniu do niektórych szkodliwych owadów oraz roślin uprawnych, gdyż przez ten czas występują szkody. Z powyższych względów w wielu ośrodkach naukowych prowadzi się

Tab. V. Zakres żywicieli bakulowirusów (CROOK, WINSTANLEY, 1995). Host range of baculoviruses.

Wirus Maksymalny zakres żywicieli Rząd żywicieli infekowanych przez jednego wirusa A. californica MNPV 11 rodzin Lepidoptera M. brassicae MNPV 4 rodziny Lepidoptera Inne MNPV Przeważnie 1, Lepidoptera, a niektóre 3 rodziny Hymenoptera SNPV 1 rodzina Diptera GV 1 rodzina Lepidoptera 62 J. J. LIPA badania nad genetycznym modyfikowaniem bakulowirusów celem zwiększe- nia ich owadobójczego działania i szybszego powodowania śmierci owadów (CROOK i WINSTANLEY, 1995). Najwięcej badań wykonano nad bakulowirusami sówki kalifornijskiej (Autographa californica (SPEYER)) (AcMNPV) oraz piętnówki kapustnicy (Mamestra brassicae (L.)) (MbMNPV). Obydwa wirusy mają szeroki zakres żywicieli, powodują nuklearną poliedrozę (NPV), a ich wiriony są zatopione w poliedrach w postaci pęczków (MNPV), czym różnią się od innych wiru- sów, których wiriony są zatopione w poliedrach pojedynczo (SNPV) (Tab. V). Do genomu bakulowirusów techniką inżynierii genetycznej można wpro- wadzić wiele różnych genów, które: (a) kodują toksyny zabijające lub parali- żujące owady; (b) kodują białko regulujące produkcję hormonów spowalnia- jących rozwój owadów; (c) kodują delta-endotoksynę B. thuringiensis (SO- BÓTKA i in., 1994). Wirusy transformowane delta-endotoksyną B. thuringiensis (RIBEIRO, CROOK, 1993) lub toksyną skorpiona Buthus eupeus (KOCH) (CARBONELL i in., 1988) jak na razie nie przyniosły zadawalającego zwiększenia efektyw- ności działania AcMNPV. Jednakże MCCUTCHEN i in. (1991) w sposób uda- ny wprowadził do bakulowirusa AcMNPV gen toksyny skorpiona Androcto- nus australis (L.) co o 40% zwiększyło śmiertelność gąsienic słonecznicy (He- liothis virescens (F.)). Natomiast O’REILLY i MILLER (1991) wykryli gen egt bakulowirusa, który koduje wytwarzanie hormonalnego ekdesteroidu VDP- glukosulfotransferazy, który w wysokim stopniu hamował żerowanie gąsie- nic i o 22% skracał czas zamierania (LT50). Genetyczna modyfikacja bakulowirusów może także mieć na celu zmniejszenie ich persystencji w środowisku, co może być pożądane ze względu śro- dowiskowych. Uzyskuje się to przez eliminację z genomu wirusa genu poly- hedryny p10 i na to miejsce wprowadza się gen lacZ jako marker, celem mo- nitorowania bakulowirusa w środowisku (CROOK, WINSTANLEY, 1995). Badania prowadzone w naturalnych środowiskach w Anglii i USA nie wy- kazały ekologicznych zagrożeń ze strony transformowanych bakulowirusów i bakterii, a więc należy oczekiwać, że w XXI wieku znajdą one szerokie zastosowanie w biologicznej ochronie roślin (HOKKANEN, LYNCH, 1995). 3. Genetyczne doskonalenie entomofagów Inżynieria genetyczna jest również używana do doskonalenia entomofa- gów celem rozszerzania zakresu stosowania drapieżnych i pasożytniczych owadów oraz roztoczy w biologicznym zwalczaniu (BOCZEK, 1997). HOY ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 63

(1996) uzyskała drapieżne roztocze z rodzaju Metaseiulus MUMA, Typhlodro- mus SCHEUTEN i Phytoseiulus EVANS odporne na główne insektycydy. Dzię- ki temu te drapieżniki mogą być stosowane w biologicznym zwalczaniu przę- dziorków z rodzaju Tetranychus, Panonychus i Metatetranychus a jednocze- śnie można wykonywać zabiegami insektycydami przeciw innym szkodnikom np. owocówce jabłkóweczce (Carpocapsa pomonella) lub mączlikom Bemi- sia tabaci (GEN.) i Trialeurodes vaporariorum (WEST.) w szklarniach. Inżynieria genetyczna zapewni także uzyskanie populacji Phytoseiulus persimilis ATHIAS-HENRIOT odpornych na wysoką temperaturę, dzięki czemu drapieżca będzie skutecznie ograniczał liczebność przędziorków na wierzchołkach roślin w szklarniach. W tych strefach wzrostowych roślin pa- nuje bowiem temperatura powyżej 40°C, którą toleruje przędziorek ale nie P. persimilis (LIPA, 1989).

Owadobójcze rośliny transgeniczne w XXI wieku Gdy na XXVI Sesji Naukowej IOR w 1986 roku mówiłem o roli biotech- nologii w postępie w ochronie roślin (LIPA, 1986) właśnie doskonalono róż- ne techniki inżynierii genetycznej. Badania w owym okresie koncentrowały się na wyborze odpowiednich wektorów dla przenoszenia genów kodujących toksyny z bakterii B. thuringiensis do komórek roślinnych ziemniaka, baweł- ny i kukurydzy. Prace te zakończyły się powodzeniem, gdyż uzyskane transgeniczne odmiany ziemniaka, bawełny i kukurydzy wykazały wysoką odpor- ność przeciw groźnym szkodnikom m. in. stonce ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata), skośnikowi bawełniaczkowi (Pectinophora gossypiella (SAUN.)) lub omacnicy prosowiance (Ostrinia nubilalis). Z tabeli (Tab. VI) wynika, że w USA i Kanadzie areały upraw transgenicznych odmian szybko rosną co wskazuje, że są one dobrze przyjmowane przez rolników. Nic w tym dziwnego, gdyż normalne odmiany ziemniaka wymagają rocznie w USA od 1 do 5 opryskiwań insektycydami przeciw stonce ziemniaczanej (L. decemlineata). Natomiast wysadzenie odmiany NewLeaf pozwala na zaniechanie za- biegów stonkobójczych. Biorąc pod uwagę, że w Polsce ziemniak jest uprawiany na areale 1,2 mln ha to wydatki na chemiczną ochronę przed stonką są wysokie a ocenia się je na 86 mln złotych rocznie. Z tego względu wprowadzenie do uprawy transgenicznych ziemniaków byłoby korzystne ze względów środowiskowych, gdyż w znacznym stopniu zmniejszyłoby presję pestycydów na środowisko. Nieznana jest jednak strona ekonomiczna tego rodzaju ochrony ziemniaka, gdyż nie wiadomo jaka będzie cena sadzeniaków transgenicznych ziemnia- ków. 64 J. J. LIPA

W 1997 roku w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu oraz w COBORU w Słupi Wielkiej podjęto badania polowe nad oceną przydatności stonkood- pornych transgenicznych odmian typu NewLeaf (Atlantic i Superior) ko- mercjalizowanych przez Monsanto w Polsce. Wyniki tych badań będą przedstawione na Sesji Naukowej IOR w 1999 roku. Wprawdzie istnieje duża kampania przeciw roślinom transgenicznym ze strony organizacji pseudo-ekologicznych to jednak nie ulega wątpliwości, że rośliny transgeniczne znajdą zastosowanie w ochronie roślin w takim zakresie, w jakim będą rozwiązywać problemy praktyki ochrony roślin, przy kosz-

Tab. VI. Transgeniczne odmiany roślin uprawnych z genami Bacillus thuringiensis odporne na szkodniki i ich areał w USA, Australii i Kanadzie w latach 1996–1998 (MON- SANTO, 1998). Transgenic varieties of plants with Bacillus thuringiensis genes resistant to insect pests and their ranges in USA, Australia and Canada during 1996–1998.

Roślina i odmiana Odporność przeciw owadom Areał uprawy Kukurydza Omacnica prosowianka USA: odm. YieldGard (Ostrinia nubilalis) 1997 – 1011750 ha (2% areału) z genami B. t. 1998 – 4047000 ha (prognoza) var. kurstaki Omacnica południowa (Diatraea saccharalis) Kanada: 1997 – 24282 ha (2% areału) 1998 – 323760 ha (prognoza) Bawełna Słonecznice: USA: odm. Bollgard (Heliothis virescens, 1996 – 728460 ha z genami B. t. Heliothis zea) 1997 – 890340 ha var. kurstaki (Btk) 1998 – 1011750 ha Skośnik bawełniaczek (Pectinophora gossypiella) Australia: 1996 – 30352 ha (7% areału) 1997 – 60705 ha (15% areału) 1998 – 80940 ha (prognoza) 2000 – 65% areału Ziemniak Stonka ziemniaczana USA: odm. NewLeaf (Leptinotarsa decemlineata) 1995 – 405 ha (Russett Burbank, 1996 – 3642 ha Atlantic, Superior) 1997 – 10117 ha (2% areału) z genami B. t. 1998 – 16188 ha (prognoza) var. tenebrionis (Btt) Kanada: 1996 – 607 ha 1997 – 2023 ha (1% areału) 1998 – 5665 ha (prognoza) ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 65 tach niższych od środków chemicznych lub biopreparatów. Dlatego też KLASSEN (1995) przewiduje, że do 2010 roku odmiany transgeniczne będą stanowić 25% rynku roślin polowych oraz 50% warzyw. Cecha transgenicz- ności tych odmian w XXI wieku będzie dotyczyć m. in. barwy i długości prze- chowywania ale w największym stopniu odporności w zwalczaniu chorób oraz szkodników, a także odporności przeciw herbicydom. Wprowadzenie transgenicznych odmian bawełny i ziemniaka do szerokiej uprawy wymaga racjonalnego podejścia i stanowi ważne zadanie badawcze dla entomologii stosowanej. Jest w pełni oczywiste, że zbyt duży udział odmian odpornych w strukturze zasiewów ziemniaka może wywierać tak silną presję selekcyjną na populacje stonki, że szybko wykształci się odporność na B. thuringiensis var. tenebrionis. Niezachowanie racjonalnych zasad stosowania transgenicznej bawełny doprowadziło do zagrożeń w USA opisanych przez KEISER'a (1996) i MACILWAIN (1996). Z powyższych względów w USA zarówno amerykańscy specjaliści ochrony roślin jak również firma Monsanto opracowali i wdrożyli program zapobiegania odporności stonki na B. t. t., a przewiduje on zachowanie właściwych proporcji między zasiewami odmian transgenicznych i tradycyjnych, tworzenia środowiskowych refugiów dla stonki oraz wykonywanie periodycznych zabiegów chemicznych aby zapo- biec lub spowolnić proces wykształcania odporności.

Manipulowanie środowiskiem celem zwalczania szkodników Wcześniej podkreślano, że tradycyjne agroekosystemy oparte na systemie monokultur sprzyjają masowym pojawom szkodliwych owadów. Można więc myśleć o tym aby przez odpowiednią organizację agroekosystemów lub śro- dowiskowe manipulacje zapobiegać lub ograniczać występowanie agrofa- gów. W literaturze istnieje wiele przykładów wskazujących na to, że zwięk- szenie gatunkowej różnorodności w środowisku prowadzi do zmniejszenia liczebności niektórych szkodników i wyrządzanych przez nie szkód (ANDOW, 1991; van EMDEN, DĄBROWSKI, 1994; CROMARTIE, 1981; LIPA, 1998b). Z dużej liczby przykładów można wymienić: (1) Nieracjonalne stosowanie nieselektywnych insektycydów w sadach ja- błoniowych w Nowej Szkocji (Kanada) znacznie nasiliło występowanie przę- dziorków (Tetranychidae). Rozwiązanie problemu uzyskano przez stosowanie selektywnych pestycydów oraz uwalnianie drapieżnych roztoczy (Phyto- seiidae) i innych wrogów naturalnych. Rezultatem tego było odbudowanie naturalnego kompleksu wrogów naturalnych, zmniejszenie liczby i nasilenia szkodników i spopularyzowało koncepcję integrowanej ochrony roślin (PIC- KETT, MACPHEE, 1965). 66 J. J. LIPA

(2) Następstwem nieracjonalnego stosowania insektycydów na uprawach bawełny w dolinie Canete (Peru) było wyniszczenie kompleksu wrogów naturalnych oraz wykształcenie odpornych populacji przędziorków (Tetranychi- dae) i słonecznic (Heliothis spp.). Doprowadziło to także do zjawiska, że nie- które dawniej mało ważne fitofagi stały się poważnymi szkodnikami, a w konsekwencji konieczne było stosowanie 50–60 chemicznych zabiegów ochronnych. Rozwiązanie problemu nastąpiło przez: (a) powrót do wcze- śniej stosowanych selektywnych insektycydów; (b) repopulację doliny przez wprowadzone gatunki pożyteczne stawonogów; (c) wprowadzenie w sąsiedz- twie plantacji bawełny zarośli i krzewów, na których rozwijały się gatunki owadów będących żywicielami parazytoidów lub drapieżców słonecznic. Po- wyższe zmiany w środowisku sprawiły, że znacznie zmniejszono liczbę zabie- gów, a niektóre szkodniki ponownie utraciły swe gospodarcze znaczenie. (3) W niektórych przypadkach wprowadzenie tylko jednego gatunku ro- śliny prowadzi do rozwiązania problemu. Wysadzanie brusznicy (Vaccinium spp.) w sąsiedztwie winnic w Kalifornii znacznie zwiększyło liczebność paso- żytniczej błonkówki Anagrus epos GIRAULT, która jako pasożyt jaj obniżyła szkodliwość skoczka winoroślowego (Erythroneura elegantula OSBORN). Pa- razytoid bowiem mógł zimować w alternatywnym żywicielu – skoczku brusz- nicowym (Dikrella cruentata GILLETTE) na Vaccinium spp. (4) Rozwiązanie lub złagodzenie problemu ochrony lucerny w Kalifornii uzyskano na drodze zwiększenia „różnorodności przestrzennej” w obrębie plantacji w wyniku tzw. przemiennego, wstęgowego koszenia, pozostawiając część roślin nie skoszonych, na których przeżywali wrogowie naturalni mszycy grochowej (Acyrthosiphon pisum (HARRIS)) oraz słonecznic (Helio- this spp.) (DELOACH 1971). VAN EMDEN i WILLIAMS (1974), ANDOW (1991) oraz VA N EMDEN i DĄ- BROWSKI (1994) w interesujących opracowaniach przeglądowych analizują pewne teoretyczne i praktyczne implikacje bioróżnorodności w odniesieniu do agroekosystemów i ochrony roślin. Jeśli odpowiednia populacja agrofaga może być tolerowana (np. w zbo- żach lub motylkowatych), wtedy ochrona plantacji może mieć na celu zniwe- lowanie oscylacji w populacji szkodliwego owada a możemy to osiągnąć przez: – zmniejszenie proporcji areału zawierającego roślinę żywicielską; – zmniejszenie przepływu energii przez populację agrofaga; – zablokowanie troficznych więzi między agrofagiem a niższego rzędu poziomami; albo przez: – zmiany w przestrzennej różnorodności; – zmiany w wiekowo-strukturalnej różnorodności; ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 67

– zmiany w różnorodności gatunkowej. Powyższe cele można najłatwiej osiągnąć przez współrzędną uprawę ro- ślin (intercropping), wprowadzenie odmian roślin odpornych albo przez wprowadzenie wrogów naturalnych tj. stosując biologiczne zwalczanie. WAY (1977) podkreśla, że „właściwy typ różnorodności stanowi funda- ment dla współczesnej ochrony roślin”. Właściwą różnorodność w środowi- sku na poziomie krajobrazu możemy osiągnąć m. in. przez odpowiednio za- kładane zadrzewienia lub żywopłoty śródpolne. Natomiast różnorodność w obrębie plantacji możemy tworzyć lub chronić np. przez wstęgowe kosze- nie plantacji lucerny albo przez opryskiwanie tylko pasów brzeżnych plantacji lub miejsc zasiedlanych przez chwasty, szkodniki lub patogeny. Następ- stwem tego będzie większa różnorodność w agroekosystemach i w niektó- rych przypadkach rzadziej będzie dochodzić do masowych pojawów niektó- rych agrofagów (WIECH, 1995; LIPA, 1998b).

Globalne ocieplenie Ziemi – konsekwencje dla entomologii stosowanej i ochrony roślin w XXI wieku W 1988 roku Światowa Organizacja Meteorologii (WMO) oraz Środowi- skowy Program Narodów Zjednoczonych (UNEP) powołały Międzyrządowy Panel Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change = IPCC), który w dwóch raportach przedstawił analizę przyczyn zmian klimatu oraz możliwe scenariusze konsekwencji dla różnych działów gospodarki w tym także dla rolnictwa i ochrony roślin (WATSON i in., 1995). W odniesieniu do warunków w Polsce pierwsza ogólna analiza pt. „Eko- nomiczne Konsekwencje Zmian Klimatu w Rolnictwie Polskim” ukazała się w 1993 roku (BIS i in., 1993) a w 1996 roku ukazało się „Studium Krajowe w Sprawie Zmian Klimatu – Strategie Redukcji Emisji Gazów Cieplarnia- nych i Adaptacja Polskiej Gospodarki do Zmian Klimatu” (Anonim, 1996). Studium przyjęło cztery możliwe scenariusze zmian klimatu, warunkują- ce rozwój polskiego rolnictwa do 2030 roku, które przedstawione są w tabeli (Tab. VII). Scenariusze te oparte są na modelach GISS i GFDL. Według modelu GISS nastąpi wzrost średniej temperatury o 3,5°C (4,5°C zimą i 2°C latem), a średnia roczna suma opadów może osiągnąć 700 mm w warunkach podwojenia się koncentracji CO2 w atmosferze. Według modelu GFDL przewiduje się większy niż w GISS przyrost temperatury na obszarze Polski bo prawie o 5°C oraz opady na obecnym poziomie lub nieco mniejszym (ok. 450 mm). Powyższe zmiany klimatu niewątpliwie wywołają rożne zmiany w ekosystemach naturalnych oraz w agroekosystemach. Studium podkreśla, że „Rol- nictwo jest tą dziedziną gospodarki, która najmocniej reaguje na skutki 68 J. J. LIPA

Tab. VII. Cztery scenariusze zmian klimatu w Polsce do 2030 roku (Anonim, 1996). Four possible scenarios of climate change in Poland till 2030.

1. Klimat wilgotny i ciepły 2. Klimat wilgotny i bardzo ciepły . opady wyższe o 20% (do 700 mm) . opady wyższe o 20% (do 700 mm) . temperatura wyższa o 20°C . temperatura wyższa o 40°C stężenie CO 450 ppm stężenie CO 600 ppm . 2 . 2 3. Klimat suchy i ciepły 4. Klimat suchy i bardzo ciepły . opady niższe o 20% (do 450 mm) . opady niższe o 20% (do 450 mm) . temperatura wyższa o 20°C . temperatura wyższa o 40°C stężenie CO 450 ppm stężenie CO 600 ppm . 2 . 2 zmian klimatu. Wynika to z faktu, że wzrost i rozwój roślin będących podsta- wą pierwotnej produkcji rolnej, w tym produkcji żywności, jest ściśle uzależ- niony od zmian temperatury, wielkości opadów i stężenia CO2 w atmosferze – głównych czynników powodujących prognozowanie zmian klimatu o pod- łożu antropogenicznym. Zakres oddziaływania zmian klimatycznych w Pol- sce obejmie 60% całkowitej powierzchni kraju (18,8 mln użytków rolnych), a skala tych oddziaływań będzie większa niż w obecnych krajach Unii Euro- pejskiej ze względu na słabsze gleby występujące w naszym kraju, silniej re- agujące na zmiany w gospodarce wodnej”. Przewidywane zmiany klimatu bez wątpienia będą miały konsekwencje dla entomologii stosowanej oraz dla ochrony roślin w świecie i w Polsce (LIPA, 1997a, 1997c) i z tego względu zostały uruchomione międzynarodowe programy mające na celu zbadanie wpływu zmian klimatu na agrofagi. Za najważniejszy należy uznać Międzynarodowy Program Geosfery i Biosfery (IGBP= International Geosphere-Biosphere Program), w ramach którego utworzono problem Globalne Zmiany w Lądowych Ekosystemach (GCTE=Global Change in Terrestrial Ecosystems) oraz wyłoniono grupę 3.2 „Wpływ Globalnych Zmian na Szkodniki, Choroby i Chwasty” (Global Change Impacts on Pests, Diseases and Weeds) (GCTE 1995). Zorganizo- wano wiele międzynarodowych konferencji poświęconych ocenie wpływu przewidywanych zmian klimatu na występowanie i szkodliwość szkodników, chwastów i chorób (ATKINSON, 1993; SUTHERST, 1995). Owady i roztocze są zwierzętami zmiennocieplnymi, ich aktywność, migracje i reprodukcja przebiega tylko w wyższej temperaturze, natomiast w niskiej zapadają w odrętwienie. Nasilające się ocieplenie będzie więc korzystne dla większości szkodliwych stawonogów i należy oczekiwać wzrostu ich szkodliwości (CAMMELL, KNIGHT, 1991; HARRINGTON, WOIWOD, 1995; MOCHIDA, 1991). ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 69

PORTER i in. (1991) uważają, że omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis) rozszerzy swój zasięg na północ i wschód o 1220 km gdy temperatura podniesie się o 3–6°C w latach 2025–2070 i będzie występować w okolicach Sankt Petersburga. W cyklu publikacji, KOZAR (1991), KOZAR i DAVID (1986) oraz KOZAR i in. (1995) podają szereg przykładów szkodliwych gatunków owadów, które dzięki podwyższonej zdolności migracyjnej przeniknęły na teren Węgier albo rozszerzyły swój zasięg i zyskały na znaczeniu gospodarczym w ostatnich 50 latach w związku ze stopniowym ocieplaniem się klimatu. Dotyczy to szczególnie miseczników, tarczników i pluskwiaków m. in. Pseudalaucaspis pentagona TARG., Corythuca ciliata SAY i innych. WORNER (1988) podkreśla, że ocieplenie klimatu sprzyjać będzie przeni- kaniu szkodników kwarantannowych, gdyż będą one miały lepsze warunki zasiedlania nowych kontynentów znajdując tam odpowiednie dla siebie warunki życia. Dobrym przykładem takiego owada jest zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera LECONTE), która została zawle- czona z USA do Europy i w okresie ostatnich kilku lat rozszerzyła swoje roz- przestrzenienie z Serbii do Węgier i Rumunii (LIPA, 1995). Jak dotąd w Polsce nie podjęto prób szczegółowej oceny konsekwencji zmian klimatu dla problematyki ochrony roślin. W analizie BISA i in. (1993) przewiduje się tylko ogólnie, że „Można spodziewać się pojawienia się nowych gatunków i ras chorób i szkodników roślinnych. Większość fitopatoge- nów szkodzących obecnie, może zintensyfikować swoje działanie”, oraz że „Obfitsze opady i podwyższona temperatura powietrza będą sprzyjały rozwojowi chwastów, chorób (np. zarazy ziemniaczanej) i szkodników roślin uprawnych. W związku z tym będzie rosło znaczenie ochrony roślin i koszty z nią związane”. Natomiast „Studium Krajowe ...” (1996) stwierdza, że kon- sekwencją zmian klimatu będzie „... zmniejszenie plonów w wyniku zwięk- szenia populacji zimujących szkodników oraz nasilenie się chorób grzybo- wych, bakteryjnych i wirusowych o prawie 15%”. LIPA (1997a, c) podkreśla, że przewidywane ocieplenie w Polsce będzie korzystne dla większości gatunków owadów co wyrazi się ich większym roz- przestrzenianiem i większą liczebnością. Na przykład nasilenie i gospodarcze znaczenie omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis) w Polsce będzie większe z uwagi na możliwe warunki dla występowania 2–3 pokoleń oraz z uwagi na przewidywany znaczny wzrost areału uprawy kukurydzy. Można spodziewać się przeniknięcia na teren Polski zachodniej kukurydzianej stonki korzeniowej (Diabrotica virgifera), której zasięg szybko przesuwa się z Serbii w kierunku Europy Środkowej i Wschodniej (LIPA, 1995). 70 J. J. LIPA

Należy zakładać, że wzrośnie znaczenie gospodarcze stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata), która obecnie w Polsce ma tylko jedno po- kolenie, a w wyniku ocieplenia klimatu powstaną warunki dla rozwoju 2–3 pokoleń. Można także oczekiwać, że na teren Polski przeniknie z południa Europy wiele nowych szkodników m. in. oprzędnica jesienna (Hyphantria cu- nea (DRURY)) oraz tarcznik niszczyciel (Quadraspidiotus pernicio- sus (COM.)) ze Słowacji. Cieplejszy klimat oraz dłuższy okres wegetacji będzie sprzyjać rozwojowi wielu pokoleń mszyc (Aphididae) w następstwie czego ich gospodarcze znaczenie wzrośnie, zarówno z uwagi na bezpośrednią szkodliwość dla roślin, jak również jako wektorów chorób wirusowych. Można spodziewać się ewentualnego przeniknięcia na teren Polski mszycy (Diuraphis noxia (KURD.)) znanego wektora wirusa żółtej karłowatości jęczmienia (BYDV). Konieczne jest więc systematyczne przeanalizowanie ryzyka ze strony wielu gatunków szkodliwych owadów i roztoczy, nie występujących obecnie jeszcze w Polsce ale występujących w krajach sąsiednich, w oparciu o modele CLIMEX oraz BIOCLIM (BUSBY, 1991; SUTHERST, 1991; SUTHERST i in., 1995). Przewidywane ocieplenie klimatu w Polsce spowoduje wiele zmian i stworzy szereg zagrożeń dla roślin uprawianych w Polsce, obecnej struktury upraw oraz technologii rolniczych. Z tego względu konieczne jest przystą- pienie do opracowania scenariuszy adaptacyjnych, a wymienione wyżej „Stu- dium Krajowe w sprawie Zmian Klimatu” jest dowodem uruchomienia takich procesów w Polsce. „Studium Krajowe ...” zakłada wprowadzenie do uprawy w Polsce nowych gatunków roślin celem produkcji biomasy roślinnej jako surowców dla przemysłu i odnawialnych źródeł energii. Obejmie to rzepak (Brassica napus L.), trzcinnika olbrzymiego (Miscanthus sinensis giganteus ANDERRS.), oraz uprawy Lunaria annua L., Vernonia galamensis (CASS.), Saponaria offi- cinalis L., Euphorbia lathyrus L., Apocynum venetum L. na cele przemysłowe (NALBORCZYK, 1996). Należy więc spodziewać się nasilenia agrofagów na tych uprawach. Przed ochroną roślin w Polsce stoi więc pilne zadanie opracowania scenariuszy i analiz wzrostu zagrożenia ze strony obecnych agrofagów, jak również opracowania analiz ryzyka przeniknięcia nowych i kwarantannowych agrofa- gów. Tym zagadnieniem powinni zainteresować się także członkowie Pol- skiego Towarzystwa Entomologicznego nie tylko w odniesieniu do ochrony roślin ale także niewątpliwych zmian w bioróżnorodności i faunie z poszcze- gólnych rzędów owadów w Polsce. ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 71

Podsumowanie Entomologia stosowana oraz ochrona roślin jako całość w XXI wieku rozwijać się będzie w swych tradycyjnych trendach ale inżynieria genetyczna oraz inżynieria środowiskowa będą w coraz większym stopniu wywierać wpływ w kierunku zaspokojenia oczekiwań społecznych. Praktyczna realizacja tych przewidywań będzie w dużym stopniu zależeć od działania rynku środków ochrony roślin w XXI wieku (Tab. VIII). Rynek ten należy rozu- mieć bardzo szeroko, a będzie się on składać z preparatów chemicznych, biopreparatów, drapieżnych i pasożytniczych stawonogów, roślin transgenicznych, środków biotechnicznych (feromony, atraktanty, antyfidanty, hor- mony itp.), a także technicznych narzędzi w postaci nowej generacji opryski- waczy elektrostatycznych i precyzyjnych (LIPA, 1996b, 1997b, 1998a).

Tab. VIII. Wartość sprzedaży (w USD) środków owadobójczych w latach 1991–2001 (KLASSEN, 1995). Sale value (in US dollars) of insect control products in 1991–2001.

Kategoria w stałej wartości milionów USD Środków 1991 r. 1996 r. 2001 r. Konwencjonalne insektycydy 9,358 9,597 9,212 Biopestycydy 157 219 318 Regulatory wzrostu 100 116 181 Feromony, atraktanty 60 80 158 Roślinne preparaty 70 81 90 Stawonogi: pasożyty, drapieżcy 35 47 60 Nicienie owadobójcze 4 30 70 Ogółem 9,784 10,170 10,152

KLASSEN (1995) uważa, że zakres stosowania środków chemicznych w XXI wieku znacznie się zwiększy w Ameryce Południowej, Chinach, Połu- dniowej Korei, Indiach. Ich zużycie nieznacznie wzrośnie w Ameryce Pół- nocnej i Japonii. Natomiast stosowanie chemicznych insektycydów, herbicy- dów i fungicydów w Europie będzie się zmniejszać z uwagi na rygorystyczne przepisy środowiskowe, nadprodukcję produktów spożywczych oraz społecz- ny nacisk na przeznaczanie ziem ornych na tereny rekreacyjne oraz ich zale- sianie (THOMAS, 1993). Niewątpliwie te zmiany krajobrazowe stworzą sprzy- jające warunki dla rozwoju pożytecznej fauny owadów a niekorzystne dla 72 J. J. LIPA agrofagów. Spowoduje to zmiany w rozłożeniu akcentów w entomologii stosowanej; będzie mniej badań nad szkodnikami a więcej nad owadami poży- tecznymi oraz fauną owadów w aspekcie bioróżnorodności. Stworzy to bardziej sprzyjające warunki dla zajmowania się entomologią „dla przyjemno- ści”, gdyż wcześniej przechodzić się będzie na emeryturę oraz będzie cztero- dniowy tydzień pracy. Można więc zakładać, że liczba członków Polskiego Towarzystwa Entomologicznego będzie wielokrotnie większa niż obecnie. Spadek stosowania środków chemicznych w świecie będzie wynikiem szerokiego wdrażania integrowanych programów oraz wprowadzania nowych technik opryskiwania opartych na satelitarnym systemie pozycjonowania (GPS). Te nowe technologie określane jako precyzyjne rolnictwo (LIPA, 1997b) oraz precyzyjna ochrona roślin (LIPA, 1998a) polegają na tym, że opryskiwanie jest wykonywane tylko w miejscach występowania agrofagów na plantacji. Jak wykazały to doświadczenia w wielu krajach redukcja zuży- cia chemicznych preparatów może wynosić nawet 70% poprzednio zużywa- nych ilości (LIPA, 1998a). Sytuacja w Polsce, w związku z członkostwem w Unii Europejskiej, będzie odpowiadać trendom światowym a prognozę w tym zakresie przygotowali PRUSZYŃSKI (1997), PRUSZYŃSKI i in. (1994) oraz LIPA (1998d). Przewidując rozwój i stan entomologii stosowanej i ochrony roślin w XXI wieku trzeba mieć na uwadze, że pod koniec XIX wieku nikt prawidłowo nie przewidział rozwoju entomologii stosowanej i ochrony roślin w takim zakresie i wymiarze jaką mamy pod koniec XX wieku, której jesteśmy nie tylko obserwatorami ale i współtwórcami. A więc niewątpliwie również kolejne pokolenia członków Polskiego Towarzystwa Entomologicznego oraz nie zrzeszonych entomologów w uczelniach i instytutach, wniosą istotny i twór- czy wkład w rozwój nowych kierunków i badań entomologicznych o których obecnie jeszcze nie mamy wyobrażenia.

SUMMARY

While thinking about the possible developments in applied entomology and plant protection in the coming XXI century several topics and factors must be taken into account. Al- though now 950 000 insects species are described some biologists suppose that from two to ten more species exist and wait to be discovered and taxonomically described. Out of nearly one million species known atpresent only 3 500 (0.37%) are the subject of interest of applied entomology which considers destructive and as well as beneficial insects. The latter were broadly discussed at the XLII Meeting of the Polish Entomological Association while at the present meeting emphasis is given to forest and agricultural economic entomology. ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 73

From the plant protection standpoint only 600 insect species are recognized as world pests causing direct or indirect damage to plants or plant products. The Institute of Plant Protection in Poland carries on a routine survey and registration of 119 species of plant pests of which 58 are insects. Plant protection in general and applied entomology in particular are important tools to prevent losses in yields and to secure sufficient amount or good quality of food in various world regions. However, efforts to protect crops should not go beyond the rational approach and should not create any threat to environment quality and human health. The chemical pesticides are and will remain the central pillar of plant protection but their use went through stages (optimistic and pessimistic) before it entered the present era named the integrated pest management (IPM). The IPM philosophy considers the expecta- tions of farmers, environmentalists and consumers. It is based on rational use of chemical pesticides and biopesticides, it considers risk/benefit effects and pays attention to a proper construction of agroecosystems and biodiversity. In XXI century we shall observe the increasing role of biological control within IPM programs. This will be due to the present and expected successes in the genetic improvement of predators, parasites and particularly of biopesticides based on Bacillus thuringiensis and baculoviruses with the enhanced insecticidal properties or environmental properties. Sev- eral specialists foresee the broad use of transgenic plants with various features including also traits important for plant protection. The global climate changes must be taken into account by all entomologists and plant protection specialists due to possible implications to regional changes in insect fauna, weed flora and changes in area and cropping systems. Basing on the GISS and GFDL models possible changes in Polish agriculture may be foreseen which with affect the abundance, number of generations and significance of insects, pathogens or weeds. In several countries special programs and teams were established to prepare possible scenarios of changes and necessary measures.

PIŚMIENNICTWO

ANDOW D. A., 1991: Vegetational diversity and arthropod population responses. Annu. Rev. ent., 36: 561-586 Anonim, 1996: Studium Krajowe w Sprawie Zmian Klimatu. Strategie Redukcji Emisji Ga- zów Cieplarnianych i Adaptacja Polskiej Gospodarki do Zmian Klimatu. Synteza. War- szawa. 108 ss. ATKINSON D., 1993b: Global Climate Change: Implications for Crop Protection. BCPC Mo- nograph No. 56. Farnham. 102 ss. BANASZAK J., 1996: Owady ekonomicznie ważne czyli o entomologii stosowanej. Zesz. nauk. WSP, Studia Przyr., Bydgoszcz, 12: 121-149. BIS K., DEMIDOWICZ G., DEPUTAT T., GÓRSKI T., HARASIM A., KRASOWICZ S. 1993: Eko- nomiczne Konsekwencje Zmian Klimatu w Rolnictwie Polskim. Problemy Agrofizyki nr 68:1-33. BOCZEK J., 1997: Wykorzystanie technik inżynierii genetycznej do zwalczania szkodników roślin. Post. Nauk roln., nr 4: 15-25. 74 J. J. LIPA

BUSBY J. R., 1991: BIOCLIM – a bioclimate analysis and prediction system. Plant Protec- tion Quarterly, 6: 8-9. CAMMELL M. E., KNIGHT J. D., 1991: Effects of climate change on the population dynamics of crop pests. Advances in Ecological Research, 22:117-162. CANNON R. J. C., 1995: Bacillus thuringiensis in pests control. [W:] Biological Control: Be- nefits and Risks (H. M. T. HOKKANEN and J. M. LYNCH, eds.). Cambridge Univ. Press, Cambridge: 190-200. CARBONELL L.F., HODGE M.R., TOMALSKI M.D., MILLER L.K., 1988: Synthesis of a gene coding for an insect-specific scorpion neurotoxin and attempts to express it using baculovirus vectors. Gene, 73: 409-418. CROMARTIE W. J., 1981: The environmental control of insects using crop diversity. [W:] Handbook of Pest Management in Agriculture (D. PIMENTEL, ed.). CRC Press, Boca Raton: 223-251. CROOK N. E., WINSTANLEY D., 1995: Benefits and risks of using genetically baculoviruses as insecticides. [W:] Biological Control: Benefits and Risks (H. M. T. HOKKANEN and J. M. LYNCH, eds.) Cambridge Univ. Press, Cambridge: 223-230. DELOACH C. J., 1971: The effect of habitat diversity on predation. Proc. Tall Timbers Conf. Ecol. Anim. Contr. Habitat Manage., 2: 223-241. Tallahasee, Florida: Tall Timbers Res. Sta. GCTE 1995: GCTE – Global Change and Terrestrial Ecosystems. Report No. 11. GCTE Activity 3.2. Global Change Impacts on Pests, Diseases and Weeds. Implementation Plan. Canberra: 52 pp. GELERNTNER W. D., 1990: Bacillus thuringiensis, bioengineering and the future of bioinsec- ticides. Brighton Crop Protection Conference – Pests and Diseases, 2: 617-624. GROOMBRIDGE, 1992: Global Diversity. Status of Earth’s Living Resources. Chapman & Hall, Lonod. (cyt. wg PORTER, HILL, 1995). HARRINGTON R., WOIWOD I. P., 1995: Insect crop pests and the changing climate. Weather, 50 (6): 200-208. HOKKANEN H. M. T., LYNCH J. M., 1995: Biological Control: Benefits and Risks. Cambrid- ge Univ. Press, Cambridge. 304 ss. HOY M. A., 1996: Population genetics and dynamics of transgenic arthropod natural ene- mies: an overview of potential risk and logistical issues. Proc. XX Int. Congr. Entomol., Firenze: 291. KEISER J., 1996: Pests overwhelm Bt cotton crop. Science, 273: 423. KLASSEN W., 1995: World food security up to 2010 and the global pesticide situation. [W:] Eighth International Congress of Pesticide Chemistry: Options 2000 (N. N. RAGS- DALE, P. C. KEARNEY, J. R. PLIMMER, eds.) AMC, Washington: 1-32. KOZAR F., 1991: Recent changes in the distribution of insects and the global warming. Pro- ceedings of the 4th ECE/XIII.SIEEC, Godollo: 406-413.

KOZAR F., DAVID A. N., 1986: The unexpected northward migration of some species of insects in Central Europe and the climatic changes. Anz. Schädlingskde., Pflanzenschutz, Umweltschutz, 59: 90-94. ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 75

KOZAR F., SHEBLE D. A. F., FOWJHAN M. A., 1995: Study on the further spread of Pseudau- lacaspis pentagona (Homoptera: Coccoidea: Diaspididae) in Central Europe. Israel J. Ent., 24: 161-164.

LIPA J. J., 1965: Patologia i mikrobiologiczne zwalczanie owadów. Polskie Pismo ent., Seria B, 37-38 (1-2): 151-162.

LIPA J. J., 1975: Osiągnięcia biologicznego zwalczania szkodników w Polsce w latach 1945–1975 i perspektywy na przyszłość . Biul. Inst. Ochr. Roślin nr 59: 39-54.

LIPA J. J., 1984: Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w no- woczesnych programach ochrony roślin. Mat. XXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 31-48.

LIPA J. J., 1986: Biotechnologie a postęp w ochronie roślin. Mat. XXVI Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 11-40.

LIPA J. J., 1989: Odporność agrofagów na czynniki biologicznego zwalczania i odporność en- tomofagów na chemiczne pestycydy a efektywność biologicznego zwalczania. Mat. XXIX Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Cz. I – Referaty: 13-34.

LIPA J. J., 1995: Zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera virgifera) – nowy kwarantannowy szkodnik kukurydzy w Europie. Ochrona Roślin nr 6: 9-10.

LIPA J. J., 1996a: Insect pathology and microbial control in the EPRS region and in Poland. IOBC/WPRS Bull., 19 (9): 1-11.

LIPA J. J., 1996b: Światowy rynek środków ochrony roślin (1945–2001). Pestycydy, 4: 43-66.

LIPA J. J., 1997a: Globalne ocieplenie Ziemi – konsekwencje dla ochrony roślin. Post. Nauk roln., nr 6: 3-13.

LIPA J. J., 1997b: Rolnictwo precyzyjne – nowe technologie. Fragm. agronom., 3 (55): 17-26.

LIPA J. J., 1997c: Zmiany Klimatu Ziemi – konsekwencje dla rolnictwa i ochrony roślin. Pro- gress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 37 (1): 27-35.

LIPA J. J., 1998a: Precyzyjna ochrona roślin – nowe technologie metod i zabiegów. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 38 (1): [w druku].

LIPA J. J., 1998b: Czy zróżnicowanie gatunkowe ogranicza występowanie gradacji agrofa- gów. Konferencja Komitetu Ekologicznego PAN, 5.VI.1998, Warszawa. [Maszynopis].

LIPA J. J., 1998c: Prognoza FAO rozwoju rolnictwa do 2030 roku. Post. Nauk roln., [w druku].

LIPA J. J., 1998d: Ochrona roślin w Polsce i Unii Europejskiej. [W:] Polskie Ogrodnictwo w Obliczu Integracji z Unia Europejską. Jubileusz 30-lecia Wydziału Ogrodniczego AR Kraków [w druku].

LIPA J. J., GŁOWACKA B., 1996: Nun moth (Lymantria monacha L.) in Europe and Poland. Proceed. Annual Gypsy Moth Review, Nov. 5–8, 1995, Traverse City, USA: 138-158.

LIPA J. J., NAWROT J., 1994: Biotechnologie w nowoczesnej ochronie roślin. Mat. XXXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, Cz. I – Referaty: 18-25.

LIPA J. J., PRUSZYŃSKI S., 1985: Biologiczna ochrona roślin w Polsce w ubiegłych 25 latach i jej tendencje rozwojowe w latach przyszłych. Mat. XXV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin: 41-62. 76 J. J. LIPA

LISANSKY S. G., COOMBS J., 1994: Developments in the market for biopesticides. Brighton Crop Protection Conference – Pests and Diseases, 3: 1049-1054.

MACILWAIN C., 1996: Bollworm chew hole in gene-engineered cotton. Nature, 382: 289. METCALF R. L., 1981: Changing role of insecticides in crop protection. Annu. Rev. ent., 25: 219-256.

METCALF R. L., 1996: Applied entomology in the twenty-first century. American Entomolo- gist: 216-227.

MOCHIDA O., 1991: Impact of CO2 – climate change on pests distribution. Agr. Horticul., 66:128-136.

MONSANTO, 1997: Achievements: Plant Biotechnology 1997. St. Louis. 15 ss.

NALBORCZYK E., 1996: Prognoza badań rolniczych warunkujących rozwój rolnictwa i gospodarki żywnościowej na początku XXI wieku. [W:] Nauka Polska w Perspektywie XXI wieku. Komitet Prognoz „Polska w XXI Wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa. 378 ss.

OERKE E. C., DEHNE H. W., SCHONBECK F., WEBER A., 1994: Crop Production and Crop Protection. Elsevier, Amsterdam. 808 ss.

O’REILLY D. R., MILLER L. K., 1991: Improvement of a baculovirus pesticide by deletion of the egt gene. Bio/Technol., 9: 1086-1089.

PICKETT A. D., MACPHEE A. W., 1965: Twenty years' experience with integrated control programmes in Nova Scotia apple and pear orchards. Proc. Int. Congr. Entomol., 12th, London 1964: 597.

PORTER J. H., PARRY M. L., CARTER T. R., 1991: The potential effects of climatic change on agricultural insect pests. Agric. Forest Meteorol., 57: 221-240.

PORTER N., HILL D., 1995: Technological developments in high throughput screening: (1) Exploiting the molecular diversity of natural products; (2) Measurement of biomolecu- lar interactions and the use of robotics. Brighton Crop Protection Conference – Weeds, 1: 289-308.

PRETTY J. N., 1995: Sustainable agriculture in the 21st century: challenges, contradictions and opportunities. Brighton Crop Protection Conference – Weeds, 1:111-120.

PRUSZYŃSKI S., 1997: Program dostosowania ochrony roślin do wymagań ochrony środowi- ska i potrzeb produkcji rolniczej. [W:] Program Proekologicznego Rozwoju Wsi, Rolnic- twa i Gospodarki Żywnościowej do Roku 2000 i w Latach Następnych. IERiGŻ, War- szawa: 79-100.

PRUSZYŃSKI S., ZALEWSKI A., MIECZKOWSKI J., BLOK F., 1994: Prognoza przewidywanych zmian w produkcji roślinnej do 2010 roku w zakresie podstawowych upraw oraz kierun- ków i rozmiarów ich ochrony. Raport przygotowany dla Stowarzyszenia Polskich Produ- centów Środków Ochrony Roślin. Warszawa. 18 ss.

RAVENSBERG W.J., 1994: Biological control of pests: current trends and future prospects. Brighton Crop Protection Conference – Pests and Diseases, 2: 591-600.

RIBEIRO B. M., CROOK N. E., 1993: Expression of full-length and truncated forms of crystal protein genes from Bacillus thuringiensis subsp. kurstaki in a baculovirus and pathogeni- city of the recombinant viruses. J. Invertebr. Pathol., 62: 121-130. ENTOMOLOGIA STOSOWANA I OCHRONA ROŚLIN W XXI WIEKU 77

SHIEH T. R., 1995: Biopesticide formulations and their applications. [W:] Eighth Internatio- nal Congress of Pesticide Chemistry: Options 2000 (N. N. RAGSDALE, P. C. KEARNEY, J. R. PLIMMER, eds.) AMC, Washington: 104-114.

SOBÓTKA W., MICHALIK J., ZIEMNICKA J., KONOPIŃSKA D., 1994: Proekologiczne insektycydy przyszłości. Mat. XXXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, 1: 471-473

SUTHERST R. W., 1991: Pest risk analysis and the greenhouse effect. Review agricult. Ent., 79: 1177-1187.

SUTHERST R. W., 1995: Impacts of Climate Change on Pests, Diseases and Weeds in Austra- lia. Report of an International Workshop, Brisbane 9-12 October 1995. 52 ss.

SUTHERST R. W., MAYWALD G. F., SKARRATE D. B., 1995: Predicting insect distributions in a changed climate. [W:] Insects in a Changing Environment (R. HARRINGTON and N. E. STORK, eds.). Academic Press, London: 59-91.

THOMAS B., 1993: The regulatory control of plant protection products: beyond the mille- nium. Brighton Crop Protection Conference – Weeds, 1: 129-136.

VAN EMDEN H. F., DĄBROWSKI Z. T., 1994: Biodiversity and habitat modification in pest management. Insect Sci. Applic., 15: 605-620.

VAN EMDEN H. F., WILLIAMS G. F., 1974: Insect stability and diversity in agro-ecosystems. Annu. Rev. ent., 19: 455-475.

WATSON R. T., ZINYOWERA M. C., MOSS R. H., DOKKEN D. J., 1995: Climate Change 1995: Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific-Technical Analyses. Cambridge University Press, Cambridge. 950 ss.

WAY M. J., 1977: Pest and disease status in mixed stands vs mono cultures: The relevance of ecosystem stability. [W:] Origins of Pest, Parasite, Disease and Weed Problems (J. M. CHERRET and G. R. SAGAR). Blackwell, Oxford: 127-138.

WEARING C. H., HOKKANEN H. M. T., 1995: Pest resistance to Bacillus thuringiensis: ecological crop assessment for Bt gene incorporation and strategies of management. [W:] Biological Control: Benefits and Risks (H. M. T. HOKKANEN and J. M. LYNCH, eds.). Cambridge Univ. Press, Cambridge: 236-252.

WIECH K., 1995: Effect of mixed cropping on the occurrence of beneficial entomofauna. [W:] Actual and Potential Use of Biological Pest Control on Plants (E. NIEMCZYK, ed.). Committee of Plant Protection PAS, Skierniewice: 139-144.

WOODBURN A. T., 1995: The market for agrochemicals: present and future. Brighton Crop Protection Conference – Weeds, 1: 121-128.

WORNER S. P., 1988: Ecoclimatic assesment of potential establishment of exotic pests. J. econ. Ent., 81: 973-983. Wiad. entomol. 17 Supl.: 79-136 Poznań 1998

Przegląd osiągnięć ekologii owadów lądowych w Polsce*

A review of achievements of terrestrial insect ecology in Poland

ANDRZEJ SZUJECKI

Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa

ABSTRACT: Results of investigations in the ecology of insects, carried out in Poland since 1923 are presented. All main branches and directions of insect ecology have been cosidered in the mentioned period. The author discusses results obtained, as follows: autecology, demecology and population dynamics, insects in biocoenoses and in succesional processes, in investigations of the productivity, studies on insects in landscapes, insects in the bioindication and valorisation of the environment, and in the ecological engineering. At the end the author evidences similar priority in insect ecology and similar course of its development in Poland as in the worldwide tendencies and shows most valuable contributions made in this respect in relation to requirements formulated by the II and III Congress of the Polish Science held in 1973 and 1985. KEY WORDS: autecology, bioenergetics, biondication, ecological engineering, ecosystem, insects, insect ecology, insect associations and communities, landscape, migration, mortality, outbreak, population, reproductivty, valorisation, researchs in Poland, selected bibliography.

Wstęp Ekologia jest dyscypliną wielowątkową, rozwijającą się, szczególnie po roku 1950, w tempie narastającym. Jeśli przyjmiemy, że można wyróżniać ekologię roślin i zwierząt, to podział taki pozwala również wyodrębnić eko- logię owadów tj. poznanie wielorakich związków tych bezkręgowców z szeroko rozumianym środowiskiem. Takie zaś zarysowanie zakresu ekologii owa- dów obligując do analizy całej praktycznie problematyki ekologicznej, w któ- rej na przestrzeni dziesiątków lat pojawiały się owady, przekracza możliwo- ści jakiegokolwiek rozsądnego w czasie referatu. Należy przy tym zauważyć,

*Artykuł zamówiony u autora przez Komitet Organizacyjny 43 Zjazdu PTE i zaprezentowa- ny w formie referatu podczas tego Zjazdu. 80 A. SZUJECKI

że o dużym znaczeniu badań entomologicznych w rozwoju krajowej problematyki ekologicznej świadczy fakt, że na około 600 publikacji z tej dziedziny jakie ukazują się średnio co roku w Polsce, 25% stanowią prace poświęcone owadom. Z konieczności więc przedstawione będą tylko te osiągnięcia ekologii owadów w Polsce, i to tylko owadów lądowych, które miały najważniej- sze znaczenie dla rozwoju tej dyscypliny w kraju, te które miały najwięcej cech oryginalnych w porównaniu z problematyką ekologiczną uprawianą w ośrodkach zagranicznych a także te, które charakteryzują popularne w pewnych okresach kierunki badawcze. Przegląd piśmiennictwa pozwala zauważyć, że w Polsce problemy ekologii owadów były rozpatrywane w dwóch aspektach intencjonalnych: .okolicznościowym – jako uboczny produkt badań poświęconych rozmieszczeniu geograficznemu owadów, ich bionomii, znaczeniu gospodarczemu lub etiologii; .przedmiotowym – jako badania ukierunkowane na poznanie pewnego zakresu ekologii danego taksonu owadów lub odnoszące się do poznania procesów i zależności ekologicznych, kiedy owady stanowiły grupę testo- wą lub tło do problematyki z zakresu ekologii ogólnej lub teoretycznej. Przedstawiony podział nie jest rozłącznym, a jego celem jest podkreślenie trudności jakie pojawiają się przy próbie wyróżnienia badań ekologicznych spośród tematyki entomologicznej i znalezienia granicy między pracami, których celem jest poznanie ekologii owadów a pracami, w których ekologia jest traktowana jako uboczny produkt działalności badawczej ukierunkowanej na inny cel główny. Zwracali na to uwagę inni autorzy a szczególnie H. SANDNER w referacie „Osiągnięcia polskiej entomologii w zakresie ekologii”, wygłoszonym w 1970 r. na XXXII Zjeździe Polskiego Towarzystwa Ekologicznego w Cieplicach (SANDNER, 1971). Okolicznościowe poznanie ekologii owadów miało miejsce zanim jeszcze pojawił się termin „ekologia”. Sięga ono do kolebki nauk przyrodniczych i działalności badawczej pionierów entomologii zajmujących się bionomią i etiologią owadów. Hołdowali jej fauniści, którzy z różnym skutkiem starali się określić warunki geograficznego rozmieszczenia owadów, ich wymagania wobec podstawowych, abiotycznych czynników środowiska, lub środowisko to zidentyfikować. W ten sposób rodziła się autekologia. Wymaganiami śro- dowiskowymi owadów zajmowali się też przedstawiciele tzw. entomologii stosowanej, badając bionomię i znaczenie gospodarcze owadów w rolnictwie, leśnictwie, medycynie, przechowalnictwie i innych, podobnych dziedzi- nach. Nie sposób też oddzielić szeregu prac etiologicznych od tych, które istotnie rozwijają niektóre działy autekologii owadów. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 81

W okresie międzywojennym wiele uwagi ekologii owadów poświęcał w czasie badań fizjograficznych Roman KUNTZE, którego głównym dziełem życia, podjętym wspólnie z Janem NOSKIEWICZEM, stał się „Zarys zoogeografii polskiego Podola” (1938) poprzedzony szeregiem studiów porów- nawczych nad fauną kserotermiczną. Z wielką znajomością przedmiotu autorzy identyfikują jakościowy i ilościowy skład fauny z zespołami roślinnymi, krajobrazem, a przede wszystkim prawidłowo oceniają rolę człowieka – gospodarki rolnej i leśnej w przeobrażeniach fauny, głównie owadów. Roman KUNTZE, Ludwik SITOWSKI i Marian NUNBERG byli w tym czasie zwolennikami biocenotycznej teorii masowych pojawów owadów roślinożer- nych i w swych pracach, wykonanych na tle rozgrywających się wówczas pro- cesów gradacji strzygoni choinówki, poprocha cetyniaka, boreczników i innych owadów, wskazywali na potrzebę odejścia od monokultur na rzecz drzewostanów mieszanych, w których większa różnorodność zespołów owa- dów pasożytniczych i drapieżnych pozwalałaby na bardziej skuteczne działa- nie mechanizmów regulujących liczebność foliofagów. I tu według R. KUN- TZEGO interesy nauki o szkodnikach roślin zbiegają się z ideą ochrony przyrody, z programem zachowania resztek pierwotnych lasów, stepów, torfowisk, tak z potrzeb konserwatorskich jak i jako naturalnych laboratoriów i wzorców prawidłowego postępowania (CZYŻEWSKI, 1969). Poszukując sposobów wyznaczenia potencjalnych areałów szkodliwości owadów ważnych w praktyce rolniczej lub leśnej Z. MOKRZECKI, R. KUN- TZE, A. KOZIKOWSKI i M. NUNBERG odwołują się także do klimatycznych czynników środowiska, w czym pomocne były, z różnym zresztą skutkiem, izotermy roczne lub anomalie termiczne w kluczowych okresach rozwoju badanych szkodników – strzygoni choinówki, chrabąszczy i korników. Również w obszarze problematyki rolniczej, marginalne zwykle badania wymagań szkodników upraw polnych wobec abiotycznych czynników środo- wiska znajdowały swe realne odbicie w szeregu pracach, m.in. S. MINKIEWI- CZA, A. CHRZANOWSKIEGO i J. RUSZKOWSKIEGO. Okolicznościowe badania ekologii owadów rozwijały się burzliwie po II wojnie światowej we wszystkich ośrodkach mających związek z entomolo- gią, a szczególnie w Instytucie Zoologii PAN w Warszawie, który badając faunę Doliny Nidy, Bieszczadów, Pienin, Gór Świętokrzyskich oraz lasów ni- zinnych i stosując zasady ekologizowanej faunistyki osiągnął znaczny postęp w poznaniu struktury zgrupowań owadów w różnych zespołach roślinnych i stopnia ich synantropizacji; w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Do- świadczalnej PAN w Krakowie, gdzie opracowano strukturę fauny karpackiej i Jury Krakowsko-Częstochowskiej; w licznych Zakładach Szkół Wy- ższych oraz Instytutach resortowych, zwłaszcza Instytucie Ochrony Roślin, 82 A. SZUJECKI

Instytucie Badawczym Leśnictwa, Instytucie Sadownictwa, które koncentru- jąc uwagę na szkodnikach roślin, ich entomofagach, musiały rozpoznać szereg zależności ekologicznych badanych owadów. Wiele osiągnięć w poznaniu ekologii owadów mieli entomolodzy leśni zajmując się szczególnie powiązaniami szkodliwych owadów z warunkami środowiska, roślinami żywicielskimi oraz z pasożytami i drapieżcami. Wyniki badań nad formami osnui gwiaździstej, powiązaniami biocenotycznymi zwójki sosnóweczki, cykl prac nad strzygonią choinówką, brudnicą mniszką, igłówką sosnową, rejonizacją żukowatych, a zwłaszcza chrabąszczy (zespół Witolda KOEHLERA) miały ogólnoeuropejskie znaczenie. W tymże zespole Z. SCHNAIDER kontynuował rozpoczęte jeszcze w okresie międzywojennym i powszechnie znane badania K. STRAWIŃSKIEGO nad biologią i ekologią ko- rowca sosnowego. Analogiczną wartość miały przyczynki ekologiczne do biologii szkodników nasion (S. KAPUŚCIŃSKI, A. SZMIDT, M. SKRZYPCZYŃ- SKA) do szkodników technicznych drewna (J. DOMINIK, J. STARZYK), kornikowatych (M. NUNBERG, J. MICHALSKI, Z. CAPECKI). Z wyróżniających się prac o charakterze stosowanym należy wymienić też badania nad wrogami naturalnymi mszyc w parkach, sadach, szklarniach i na zbożach (A. WNUK, E. CICHOCKA, M. PANKANIN, B. LESZCZYŃSKI, A. CIEPIELA, T. B ARCZAK); nad ekologią wciórnastków na warzywach i tytoniu (J. ZAWIR- SKA, H. LEGATOWSKA); nad szkodnikami przechowalni (S. IGNATOWICZ, J. BOCZEK, J. NAWROT); szkodnikami pieczarek (J. DMOCH), rzepaku (J. DMOCH, T. PAŁASZ), zbóż i traw (Z. GOŁĘBIOWSKA, B. RUSZKOWSKA). Trudno byłoby przecenić rolę okolicznościowego traktowania ekologii owadów w rozwiązaniach z zakresu ochrony roślin oraz poznania rozmieszczenia przestrzennego różnych grup owadów i struktury fauny Polski. Wnio- sły one wiele nowych i oryginalnych wiadomości do różnych działów ekologii, głównie autekologii, a szczególnie do określenia walencji i wybiórczości środowiskowej gatunków. Renesans tego typu badań nastąpił na przełomie lat 80-tych i 90-tych w związku z rozwojem problematyki bioindykacyjnej oraz wypracowaniem systemów monitoringu ekologicznego. Na rozwój teorii ekologii oczywiście większy wpływ miały badania ukierunkowane tema- tycznie na zagadnienia autekologiczne, demekologiczne owadów oraz monografie ekologiczne. We wszystkich tych sytuacjach celem badawczym było poznanie ekologii owadów jako takiej. Badania owadów w biocenozach, ekosystemach, krajobrazie przyczyniły się z kolei do wyjaśnienia funkcjonowania tych systemów i prowadziły do poznania mechanizmów ich homeostazy i reakcji stresowych, a w dalszej kolej- ności do konstrukcji metod bioindykacyjnych, waloryzacji środowisk i wreszcie do prób sterowania systemami w postępowaniu inżynierii ekologicznej uwzględniającej w metodzie lub celu także owady. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 83

Owady w badaniach autekologicznych Badania autekologiczne, poza tymi które zajmowały się środowiskową wybiórczością owadów, a które omówiono we wstępie, nie były polską spe- cjalnością, aczkolwiek niektórzy badacze specjalizowali się w tym kierunku (MIKULSKI, 1936, 1948). Również Polska Bibliografia Zoologiczna za lata 1945–1954 wykazuje wiele prac odnoszących się do wpływu różnych czynni- ków środowiskowych na owady – ich metabolizm, aktywność ruchową, feno- logię. Ponadto bogate informacje o tego typu zależnościach znajdują się w pracach licznych autorów poświęconych szkodnikom lasów i pól, m.in. zwójce sosnóweczce (KOEHLER, 1967), stonkowatym – Chrysomelidae (KA- DŁUBOWSKI, DUDIK, 1968), wyłogówce jedlineczce (WIĄCKOWSKI, 1984), stonce ziemniaczanej (WĘGOREK, 1957a, 1957b, 1959, 1960), owocnicom (Haplocampa), nasiennicy trześniówce – Rhagoletis spp. (ŁĘSKI, 1963) oraz motylom Malacosoma neustria L. i Euproctis chrysorrhoea L. (MIGULA, 1974). Wyróżniają się w tej grupie tematycznej prace poświęcone preferencji pokarmowej niektórych ważnych w rolnictwie szkodników (WNUK, WIECH, 1983; WIECH, WNUK, 1985), preferencji pokarmowej komarów (Lachmajer, 1971), oraz rozprawy P. MIGULI (1977, 1979, 1985) o wpływie metali ciężkich na odżywianie się i metabolizm gąsienic motyli. Adaptacje miejscowych fito- fagów do drzew i krzewów introdukowanych do Polski przeważnie z Amery- ki Północnej rozpoznał J. DOMINIK (1966, 1972). Na uwagę zasługują też oryginalne badania A. ŁABĘDZKIEGO nad pokarmem ważek w różnych typach lasu (ŁABĘDZKI, 1987, 1989, 1994). Niektóre, dotyczące drapieżców i parazytoidów z którymi wiązano nadzieje praktyczne, np. kruszynkiem – Trichogramma spp. (KOT, 1964, 1979, 1995; KADŁUBOWSKI, 1965, 1978; WIĄCKOWSKA, 1965), mszyczarzem – Aphidius smithi SHARMA et SUBBA RAO (WIĄCKOWSKI, 1962), złotookiem (KOWALSKA, 1971), stały się podsta- wą projektowanych metod walki biologicznej ze szkodnikami. Duży dorobek autekologiczny zawierają liczne monografie tzw. szkodników magazynowych (Calandra granaria L., Ephestia kuehniella ZELL., Tenebrio molitor L., Rhizo- perta dominica F.) opracowane m.in. przez niezapomnianą Zofię GOŁĘ- BIEWSKĄ (1952), studia specjalne nad Tribolium (PRUS i in., 1989) oraz studia nad wpływem pokarmu na płodność i rozwój strąkowca fasolowego (SANDNER, CICHY, 1962; SANDNER, PANKANIN, 1973). Wyróżniają się też prace poświęcone zmianom aktywności owadów np. Carabidae w zależności od warunków siedliskowych lasu (GRÜM, 1971), Ta- banidae w zależności od temperatury, wilgotności i światła (TROJAN, 1958) oraz dobowym i sezonowym zmianom aktywności Culicidae (np. E. DĄ- BROWSKA-PROT, 1959, 1964), Cerambycidae (STARZYK, 1968), Apoidea (LI- PIŃSKA, 1961) i innych owadów (KACZMAREK, 1958; POŁCIK, 1968). 84 A. SZUJECKI

Szczególnym udziałem badań autekologicznych, stojących na pograniczu z etiologią, fizjologią i chemią, są badania nad zapachową orientacją owa- dów. Tu dokonano znacznego postępu w poznaniu roli semiozwiązków (fe- romonów, kairomonów) w komunikowaniu się owadów a także antyfidan- tów. Badania te rozwijają się w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu (NAWROT i in., 1991, 1994, 1995) oraz w Instytucie Badawczym Leśnictwa, który we współpracy z instytutami chemii wprowadził szereg feromonów i kairomonów do walki ze szkodnikami lasu. Podkreślić też trzeba nowocze- sny profil badań nad stosunkami: owad – roślina żywicielska, prowadzonych w Instytucie Ochrony Roślin SGGW (prof. J. BOCZEK), w których wykorzystano metody elektrofizjologiczne do poznania orientacji owadów i mecha- nizmów odpornościowych roślin (DĄBROWSKI, 1976).

Owady w badaniach populacyjnych W zakresie badań demekologicznych na szczególne podkreślenie zasłu- gują osiągnięcia polskich entomologów w poznaniu ekologicznych uwarun- kowań rozprzestrzeniania się stonki ziemniaczanej. Badano przeloty i migracje tego gatunku, rolę warunków meteorologicznych, pokarmu i innych czynników w przebiegu zmian ilościowych stonki (WĘGOREK 1959, 1960; WILUSZ, 1959; KACZMAREK, 1955, 1965; KARG, 1969; KARG, TROJAN, 1968). Wartościowe badania nad zależnością śmiertelności od zagęszczenia populacji szkodników magazynowych, a zwłaszca strąkowca fasolowego, przeprowadził H. SANDNER (1958, 1961, 1962), następnie T. PRUS, ze współ- pracownikami zbadał rozwój populacji Tribolium confusum DUV. i T. castaneum HBST. w zależności od tzw. „stopnia uwarunkowania pokarmu”, rózni- ce fenotypowe, reprodukcję i migracje tych chrząszczy oraz mechanizmy regulacji ilościowej (PRUS, 1976; PRUS, PRUS, 1978; BIJAK, 1989; PRUS, PRUS, BIJAK, 1995). W stosunku do Tribolium castaneum HBST. rozpoznano także dynamikę liczebności, strukturę wiekową i migracje (ŻYROMSKA-RUDZKA, 1966) a w stosunku do Oryzaephilus surinamensis L., wybiórczość pokarmo- wą, rolę zagęszczenia i pokarmu w rozwoju populacji. Studia nad dynamiką populacji Oulema spp. (Chrysomelidae) przeprowadził B. MICZULSKI (1987a, 1987b) a R. BAŃKOWSKA i współautorzy (1978) opisali przebieg regulacji mszycy Acyrtosiphon pisum HARR. przez oligofagiczne drapieżce. Pewne elementy demekologiczne znajdują się m.in. także w pracach poświę- conych zwójkowatym zagrażającym płodom sadowniczym (RAZOWSKI, WIĄCKOWSKI, 1959; KOŚLIŃSKA, 1970, 1973, 1978), w pracach poświęconych wpływowi pokarmu na przeżywalność Lygus rugulipennis (POPP.) –- Heterop- tera (PANKANIN, 1972) oraz w wielu innych. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 85

Wspominając o interesującej rozprawie B. KIEŁCZEWSKIEGO (1950), któ- ry zinterpretował masowe pojawy Lymantria monacha L. cyklem aktywności słońca, wieloletnich badaniach Cz. KANI (1966) nad sezonowymi zmianami liczebności omacnicy prosowianki – Ostrinia nubilalis HÜBN. (Pyralidae), badaniach E. ŚLIWY (1989) nad przebiegiem gradacji brudnicy mniszki, wszechstronnym poznaniu warunków gradacji barczatki sosnówki (LEŚNIAK, 1976a, 1976b, 1976c), lub gradacji owadów w parkach narodowych w Polsce (KACZMAREK, WASILEWSKI, 1977; WITKOWSKI i in., 1987), szerokich badaniach H. SANDNERA nad dynamiką populacji szkodników magazynowych, ośmielam się sądzić, że ogromne materiały będące podstawą wielu innych studiów populacyjnych nie były na ogół przedstawiane metodami, które pro- wadziłyby do modelowania zmian liczebności w czasie, z uwzględnieniem kluczowych czynników śmiertelności. Z drugiej strony wprowadzenie do praktyki leśnej, jeszcze w latach 20-tych systematycznych pomiarów liczeb- ności populacji foliofagów sosny nie tylko umożliwiło poprawne prognozowanie (z rocznym wyprzedzeniem) zagrożeń drzewostanów, ale i pozwoliło na opublikowanie szeregu wartościowych prac. Znakomite więc rezultaty uzyskano w opisaniu rejonizacji i częstotliwości masowych pojawów owadów leśnych (KOEHLER, 1971) oraz przestrzennego rozwoju gradacji (LUTEREK, 1965a, 1965b). W pewnym zakresie nie ustępują też badania polskie, pozio- mowi ogólnemu w poznaniu czynników regulujących liczebność populacji owadów. Były to badania prowadzone przez zespół Instytutu Badawczego Leśnictwa nad kompleksem wrogów naturalnych zwójki sosnóweczki (KO- EHLER, 1967; KOEHLER, KOLK, 1972), czy też interesująca teoria zmierzają- ca do wyjaśnienia zmian liczebności barczatki sosnówki w oparciu o cyberne- tyczny model homeostazy układu: roślinożerca – roślina żywicielska (LE- ŚNIAK, 1973). Światowym poziomem charakteryzowało się poznanie roli mi- kroorganizmów chorobotwórczych w regulacji liczebności populacji różnych owadów (LIPA, RUSZKOWSKI, 1957; LIPA, 1963; LIPA, BORUSIEWICZ-MA- DZIARA, 1976; HOKKANEN, LIPA, 1991, 1995; LIPA, HOKKANEN, 1992) oraz badanie śmiertelności i przeżywalności Carabidae (GRÜM, 1975). Ważnym nurtem badań były badania populacyjne owadów społecznych – mrówek, pszczół, które pozwoliły na rozpoznanie czynników środowiskowych (jakość środowiska, mikroklimat), populacyjnych (zagęszczenie, płodność, śmiertel- ność, struktura płciowa i wiekowa) jak i uwarunkowań socjalnych decydują- cych o dynamice populacji. Wyrózniają się tu w skali międzynarodowej wie- loletnie studia B. PISARSKIEGO i W. CZECHOWSKIEGO (PISARSKI, 1973, 1980; PISARSKI, CZECHOWSKI, 1994; PISARSKI, VEPSÄLAINEN, 1989; CZE- CHOWSKI, PISARSKI, 1980, 1988) nad socjalną organizacją mrówek, oraz ba- 86 A. SZUJECKI dania prowadzone przez J. PĘTAL (1967, 1980b, 1981), które pozwoliły wy- znaczyć zależności między wielkością kolonii mrówek, produkcją, intensyw- nością furażowania i zasobami pokarmu w środowisku.

Owady w biocenozach Niejako polską specjalnością stały się tu badania nad zespołami i zgrupowaniami owadów, następnie studia nad wywołanymi przez człowieka ich reakcjami stresowymi oraz procesami synantropizacji zachodzącymi w zespo- łach owadów różnych środowisk. Zainteresowanie wielogatunkowymi zbio- rami owadów jako jednostek chorologicznych pojawiło się w Polsce w końcu lat 30-tych i doprowadziło do koncepcji zgrupowania oraz zespołu konkurencyjnego (PETRUSEWICZ, 1936; LITYŃSKI, 1938; TARWID, 1952; KACZMA- REK, 1953), który pierwotnie został rozpatrzony na przykładzie wodnych Chironomidae, leśnych mrówek i komarów. Częściowa zbieżność nisz ekologicznych gatunków tego samego poziomu troficznego wchodzących w skład zespołu tworzy konkurencję, która regulując stosunki ilościowe jego kompo- nentów, wyraża się w strukturze dominacyjnej. Studia nad zespołami entomofauny glebowej i epigeicznej pozwoliły na postawienie hipotezy o sprawo- waniu w nich nadrzędnej roli regulacyjnej przez gatunki o szerokiej tolerancji wobec różnych czynników środowiska. Od ich obecności, liczebności i ruchliwości zależy, w świetle wymienionej hipotezy, aktywność pozostałych elementów układu (KACZMAREK, 1961, 1963). Hipoteza ta okazała się bardzo inspirująca do poszukiwań i identyfikacji nisz ekologicznych różnych ga- tunków oraz rozpoznawania konkurencji o zasoby. M. KACZMAREK (1975a, 1975b) wykazała m.in. zależności konkurencyjne w zespołach skoczogonków podkreślając, że w warunkach optymalnych dla zespołu konkurencja prowadzi do ograniczenia dominanta. J. PĘTAL (1981) zwróciła uwagę na konku- rencję międzygatunkową mrówek jako sposobu adaptacji do zasobów pokarmowych. Niestety, niedostateczna znajomość biologii większości owadów i dążenie do charakterystyki ilościowej określonych taksonów w środowisku spowodowały, że owady w strukturze biocenoz są najczęściej przedstawiane w postaci zgrupowań – taksocenów, a nie w systemie regulowanym przez konkurencję jako zespoły. Badania zgrupowań owadów jako składowej części biocenoz rozwijały się przede wszystkim w odniesieniu do zespołów leśnych i datują się od zapo- mnianej pracy KOŹMIŃSKIEGO (1925) o motylach Puszczy Białowieskiej oraz od rozprawy J. J. KARPIŃSKIEGO (1933) o zależności występowania kornikowatych od typów drzewostanów w Puszczy Białowieskiej. Studia nad zespołami fauny Puszczy pozwoliły wymienionemu autorowi na zarysowanie oceny struktury i funkcji zespołów owadów w biocenozach tego kompleksu PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 87 leśnego w zupełnie oryginalnych „Materiałach do bioekologii Puszczy Biało- wieskiej” (KARPIŃSKI, 1949a), a następnie do szczegółowej charakterystyki występujących tam zgrupowań Cerambycidae (KARPIŃSKI, 1949b), Formici- dae (KARPIŃSKI, 1956a), Curculionidae (KARPIŃSKI, 1956b), Cicadina (KARPIŃSKI, 1958) i Carabidae (KARPIŃSKI, MAKÓLSKI, 1954). Na materia- łach zgromadzonych przez J. J. KARPIŃSKIEGO opracowane zostały też Hete- roptera (STRAWIŃSKI, 1956a). M. GIEYSZTOR (1938) analizuje faunę Macro- lepidoptera, S. F. ADAMCZEWSKI (1950) charakteryzuje motyle minujące na tle naturalnych środowisk Puszczy, a znacznie później M. KRZYWICKI (1967) Papilionidae i Hesperoidea. Obecnie badania te kontynuuje J. M. GUTOWSKI (m.in. 1985). Badania J. J. KARPIŃSKIEGO w Puszczy Białowieskiej, aczkolwiek nie zawsze oparte na poznaniu gatunków lecz operujące wyższymi tak- sonami, nie uwzględniające w stopniu satysfakcjonującym danych ilościo- wych, miały wyraźnie określony cel – poznanie biocenoz i dały impuls do charakterystyki zgrupowań owadów w różnych zespołach leśnych i porównań między nimi. W zależności od intencji autorów były to ekologizowane badania faunistyczne, które zostały omówione wcześniej, albo były one ukierunkowane na poznanie struktury lub funkcji owadów w biocenozach. Z tych ostatnich należy wymienić przede wszystkim studia nad owadami wydm (BU- RZYŃSKI, 1971), w których szczególną uwagę budzi znakomity opis roli mró- wek (Formica cinerea MAY R ) w utrwalaniu ruchomych piasków, studia M. KACZMAREK (1973) nad zespołami leśnych Collembola, CMOLUCHA (1961) oraz CMOLUCHA i KOWALIKA (1964) poświęcone strukturze zgrupo- wań ryjkowcowatych w zespołach leśnych, FEDORKO (1957) nad Heteroptera ściółki leśnej, SZCZEPAŃSKIEGO nad zgrupowaniami Chalcidoidea w mło- dych drzewostanach sosnowych (1968) oraz grądach Białowieży (1983), PAWLIKOWSKIEGO i BARCZAKA (1986) nad antofilnymi żądłówkami w borach sosnowych, a także studia E. OLECHOWICZ (1988, 1990) i E. PAPLIŃ- SKIEJ (1980, 1987a) nad zgrupowaniami muchówek. Znakomicie poznane zostały zespoły komarów i ich rozmieszczenie pionowe i poziome w środowi- skach leśnych i intensywnie zagospodarowanych (TARWID, 1935, 1952; DĄ- BROWSKA, TARWID, 1954; DĄBROWSKA-PROT, 1960, 1964, 1979; SKIERSKA, 1960, 1965, 1974). Analizując strukturę zgrupowań owadów leśnych, wielu autorów (m.in. NUNBERG, 1937, 1949; GUMOŚ, WIŚNIEWSKI, 1960; WIŚNIEWSKI, 1969a, 1969b; LEŚNIAK, 1963; SZCZEPAŃSKI, 1968; STARZYK, 1976, 1977), zwróciło uwagę na jej różnice w zależności od siedliska, wieku drzewostanu, jego skła- du gatunkowego i warstwy lasu, a szczególnie liczne dane na ten temat uzyskano w borach sosnowych dzięki pracom zespołów Katedry Ochrony Lasu i Ekologii SGGW oraz Instytytu Zoologii PAN w Warszawie. Wyróżniają się tu rozprawy poświęcone wpływowi podszytów liściastych w borach sosno- 88 A. SZUJECKI wych, na Ichneumonidae żyjące na runie w warstwie krzewów i w koronach drzew (SAWONIEWICZ, 1979), na Carabidae (SZYSZKO, 1974) oraz Staphyli- nidae (SZUJECKI, 1975, 1978), chrząszcze zasiedlające żerowiska kambiofa- gów (MAZUR, 1979b) i gniazda mrówek (WIŚNIEWSKI, 1967). Skład gatunkowy oraz struktura: Heteroptera, Cantharidae, Carabidae, Lachnidae, Chry- somelidae, Curculionidae, Neuropteroidea i Raphidioptera, Syrphidae, były przedmiotem zespołowych badań borów sosnowych, głównie Borów Tuchol- skich, Puszczy Białej, Puszczy Białowieskiej z uwzględnieniem drzewosta- nów różnego wieku a szczególnie poznaniem fauny koron i runa (PISARSKA, 1990; BAŃKOWSKA i in., 1993, 1994; WINIARSKA, CHOLEWICKA, 1990). Waż- ną pozycją w poznaniu fauny borów sosnowych jest monografia mrówek (MAZUR, 1983), która zawiera opisy struktury zgrupowań tych owadów w ujęciu geograficznym i zależnie od wieku drzewostanu oraz rozprawa A. SZPOJDY (1992) poświęcona Byrrhidae. Do lepiej poznanych zgrupowań owadów leśnych w Polsce należą dzięki pracom K. STRAWIŃSKIEGO (1962), H. SZELĘGIEWICZA (1974), T. BILEWICZ-PAWIŃSKIEJ (1957, 1959, 1960, 1961a, 1961b, 1965) i zespołu Uniwersytetu Śląskiego (prof. S. KLIMASZEW- SKI) (KLIMASZEWSKI i in., 1980a, 1980b, 1995) – Homoptera i Heteroptera, a dzięki zespołowi z Zakładu Biologii i Ochrony Środowiska WSP w Byd- goszczy (prof. J. BANASZAK) pszczołowate (BANASZAK, 1991; BANASZAK, CIERZNIAK, 1994). W środowiskach otwartych – łąkach i polach, badanie zgrupowań owa- dów nastapiło z pewnym opóźnieniem do badań w lasach. Jednak opóźnie- nie zostało nadrobione znaczną ich intensywnością: J. ŁOSIŃSKI (1953), MARGOWSKI i Z. PRUSINKIEWICZ (1955) wykazali duże zagęszczenie i ró- znorodność Apterygota pól uprawnych, J. HONCZARENKO (1962, 1968, 1970) zbadała skład gatunkowy owadów glebowych upraw lucerny i łąk, D. K ABA- CIK-WASYLIK (1962, 1970, 1980, 1986) Carabidae, B. GAŁECKA (1969) Coc- cinellidae. Badana była entomofauna upraw żyta, pszenicy, ziemniaków (KARG, DĄBROWSKA-PROT, 1974; PLEWKA, 1985, 1986; MICZULSKI, 1980; WENGRIS, 1959), kukurydzy (KANIA, 1961, 1962a, 1962b), lucerny (BAŃ- KOWSKA i in., 1975), koniczyny (FEDORKO, 1965) oraz rzepaku (CMOLUCH, 1960; MICZULSKI, 1961). Strukturę gatunkową Homoptera i Heteroptera na polach i łąkach zbadali K. STRAWIŃSKI (1955, 1956b, 1966), T. BILEWICZ- PAWIŃSKA (1957, 1959, 1960), L. ANDRZEJEWSKA (1961). Poznano także zgrupowania Thysanoptera łąk (SĘCZKOWSKA, 1960). Szczególnie interesują- co strukturę zgrupowań Lepidoptera łąk Puszczy Knyszyńskiej zilustrował A. KOSTROWICKI (1963) a FRYDLEWICZ-CIESIELSKA (1961) Diptera łąk uprawnych. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 89

Dzięki wieloletniej pracy B. MICZULSKIEGO (MICZULSKI, 1964, 1966a, 1966b, 1967a, 1967b, 1967c, 1968a, 1968b) bardzo szczegółowo zostały poznane błonkoskrzydłe (Symphyta, Ichneumonidae, Braconidae, Aphidiidae, Proctotrupoidea, Cynipoidea, Chalcidoidea, Aculeata) występujące w uprawach rzepaku, a autor zrobił wiele by wykazać ich powiązania biocenotyczne. Badania nad zgrupowaniami owadów w sadach rozwijały się głównie w Instytucie Sadownictwa w Skierniewicach, i Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu, a szczególna uwaga zwrócona była na drapieżne pluskwiaki (KORCZ, 1967, 1970; NIEMCZYK, 1963, 1966, 1967, 1968), biedronki (OL- SZAK, 1976) i bzygowate (WNUK, 1972, 1974). Poznano też zwójkowate (RA- ZOWSKI, WIĄCKOWSKI, 1959; KOŚLIŃSKA, 1970, 1973, 1978), Thysano- ptera (GROMADSKA, 1957) oraz owady drapieżne i pasożytnicze towarzyszą- ce koloniom mszyc (WIĄCKOWSKI, WIĄCKOWSKA, 1968). Do wybitnych opracowań dotyczacych powiązań owadów z roślinami uprawnymi należą: rozprawa o zespołach mszyc i afidofagów na uprawach lucerny w Polsce (BAŃKOWSKA i in., 1975, 1978), w której obok składu gatunkowego i struktury entomofauny lucerny przedstawiono panujące tam zależności troficzne, studia nad strukturą troficzną ekosystemów trawiastych ze szczególnym uwzględnieniem stosunków pasożytniczo – żywicielskich (BILEWICZ-PAWIŃSKA, 1974, 1977, 1978, 1987; BREYMEYER, 1978), rozpoznanie relacji między ziemniakiem a mszycą Myzus persicae SULZ. (GAŁEC- KA i in., 1985) oraz unikalna w skali międzynarodowej monografia – synteza badań nad fauną roślin krzyżowych (LIPA, STUDZIŃSKI, MAŁACHOWSKA, 1977). Wśród terenów otwartych szczególną pozycję zajmują nieużytki, zbiorowiska murawowe, kserotermiczne a także łąki wysokogórskie, połoniny. Nie- które z nich były przedmiotem badań prowadzonych przez K. STRAWIŃSKIE- GO (1959, 1966), przez zespół pod kierownictwem prof. S. M. KLIMASZEW- SKIEGO (HERCZEK, 1982, 1987; CZYLOK, WOJCIECHOWSKI, 1987; HAŁAJ, WOJCIECHOWSKI, 1996; KLIMASZEWSKI i in., 1980b) oraz A. CMOLUCHOWĄ (1958, 1964, 1971) i pozwoliły uzyskać rozpoznanie struktury zgrupowań nie- których Homoptera i Heteroptera. Opisy, mniej lub bardziej dokładne, zgru- powań owadów połonin bieszczadzkich zawierają opracowania monograficzne pracowników Instytutu Zoologii PAN pod red. B. PISARSKIEGO (1971) i publikacje SZUJECKIEGO (1970, 1996). Duży dorobek został osiągnięty w zakresie poznania związków troficznych owadów w biocenozach leśnych – budowie łańcuchów i sieci pokarmowych. Po wstępnych studiach nad rolą jarzębiny (KAPUŚCIŃSKI, 1950) i brzozy (GŁOWACKI, 1951) w strukturach troficznych biocenoz borów sosnowych 90 A. SZUJECKI prawdziwie unikalne i rewelacyjne wyniki uzyskał Jan KARCZEWSKI – nadle- śniczy nadl. Jędrzejów, który rozpoznał rolą kruszyny (1957), spadzi (1961a), goryszy – Peucedanum (1961b), borówki czernicy (1962), wrzosu (1967a) i różnych roślin kwiatowych (1967b), jako początkowych ogniw łańcuchów troficznych ze szczególnym uwzględnieniem parazytoidów z rodziny Tachini- dae i ich powiązań z foliofagami sosny. Studia nad biocenotyczną rolą goryszu jako źródła nektaru i pyłku dla Ichneumonidae rozwijał następnie J. SA- WONIEWICZ (1973). Z kolei BAŁAZY i MICHALSKI (1962) przedstawili związki pasożytniczych błonkoskrzydłych z ich żywicielami z rodziny kornikowatych, a S. BAŁAZY (1968) określił czynniki śmiertelności kornikowatych świerka w Polsce. Rolę próchnojadów blaszkorożnych w biocenozie lasu wy- jaśnił J. PAWŁOWSKI (1961), a S. BOROWSKI (1960) rolę Geotrupes stercorosus HARTM. udowadniając, że gatunek ten zakopuje rocznie 252 kg ściółki na głębokość 20–30 cm przyczyniając się do poprawy żyzności gleby w róż- nych typach lasu a zwłaszcza w borze mieszanym. Konsumpcję saprofagów glebowych w ściółce zbadali następnie STACHURSKI i ZIMKA (1976), muchó- wek – PAPLIŃSKA (1987a), a OLECHOWICZ (1984, 1986, 1990) stwierdziła wnoszenie przez muchówki znacznych ilości węgla, azotu, fosforu i potasu z żyznych do ubogich siedlisk. Związki biocenotyczne były też przedmiotem badań w ekosystemach pól i łąk. M. PANKANIN-FRANCZYK (1982, 1995) rozpatrzyła rolę parazytoidów w ograniczaniu liczebności mszyc na zbożach. T. BILEWICZ-PAWIŃSKA w serii rozpraw wykazała, jak funkcjonują mechanizmy biocenotyczne w regulacji i redukcji liczebności niektórych Heteroptera (BILEWICZ-PAWIŃSKA, 1964, 1965, 1969, 1971), a A. WNUK opisał skomplikowane zależności panujące w układzie mszyce – mszycożerne bzygowate – ich pasozyty (WNUK, 1972, 1974). A. KAJAK (1965, 1977) badając drapieżne bezkręgowce w ekosystemach trawiastych wykazała m.in., że w sieci pająków wpadają głównie mu- chówki i mszyce o krótkim cyklu życiowym, bezpośrednio po wylocie, nowe w danym środowisku. Bogaty dorobek dotyczący owadów roślinożernych łąk uzyskała L. AN- DRZEJEWSKA (1961, 1962, 1964, 1965, 1966). Nowością był opis warstwowe- go rozmieszczenia Cicadella viridis L. (Auchenorrhyncha), zmian zagęszcze- nia Homoptera w zależności od różnych czynników. Rozpoznana została rola pająków i mrówek w redukcji roślinożernych bezkręgowców (PĘTAL, AN- DRZEJEWSKA, BREYMEYER, OLECHOWICZ, 1971; KAJAK, ANDRZEJEWSKA, WÓJCIK, 1968) oraz rola mrówek w procesach glebotwórczych łąk (CZER- WIŃSKI, JAKUBCZYK, PĘTAL, 1971; PĘTAL, 1977, 1980b). Skomplikowane za- leżności między koprofagicznymi stawonogami a mikroorganizmami w procesie rozkładu odchodów owczych przedstawiły BREYMEYER, JAKUBCZYK i OLECHOWICZ (1975). W całym obszarze badań nad powiązaniami bioce- PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 91 notycznymi wyróżniają się koncepcyjnie i wynikowo badania nad zależno- ściami typu drapieżca (pająki) – ofiara (komary). Analizowano skutki jako- ściowe (zmiany zachowania się ofiar i drapieżców) i ilościowe (zmiany za- gęszczenia obu składników układu) oddziaływań drapieżniczych dla populacji ofiar i drapieżców. Wartość tych badań polega na wykazaniu wielu istotnych prawidłowości w przebiegu procesu drapieżnictwa. Określono i zhie- rarchizowano czynniki stymulujące lub inhibitujące wpływ konkurencji mię- dzygatunkowej drapieżców na redukcję liczebności komarów. Wykryto syn- chronizację sezonowego występowania obu grup zwierząt w środowisku oraz ich aktywności dobowej, dochodząc do wniosku o istnieniu systemu regulacji zagęszczenio-zależnej odpowiadającej tzw. „reakcji funkcjonalnej” przypisy- wanej dotąd głównie kręgowcom (DĄBROWSKA-PROT, ŁUCZAK, TARWID, 1968; DĄBROWSKA-PROT, ŁUCZAK, 1968a, 1968b, 1972; DĄBROWSKA- PROT, 1979, 1980).

Owady w procesach sukcesyjnych Koncepcja zespołu konkurencyjnego i zgrupowania (taksocenu) okaza- ła się szczególnie przydatną przy badaniach nad sukcesyjnymi zmianami fauny i reakcjami zespołów na stresy antropogenne. Sukcesje pierwotną – fizjograficzną, towarzyszącą procesom zarastania dystroficznych i eutroficznych jezior mazurskich prześledzono na przykła- dzie Staphylinidae. W uogólnieniu wyników stwierdzono, że kierunek sukcesji zmierza do uformowania zgrupowania charakterystycznego dla borów sosnowych. W rozwoju sukcesji nie następuje zwiększenie liczby gatunków a czynnikiem różnicującym fazy sukcesji jest zmiana wilgotności podłoża (SZUJECKI, 1966a). Znacznie więcej uwagi poświęcono badaniu sukcesji wtórnej. W zespole grądu w Puszczy Niepołomnickiej poznano sukcesję wtórną zespołów ryjkowcowatych oraz owadów ksylofagicznych. Wyniki tych badań pozwoliły na krytykę modelu sukcesji Margalefa-Oduma jako zbyt ge- neralnego, podczas gdy zmiany poszczególnych grup organizmów przebiega- ją odmiennie – indywidualnie, a większość z nich inaczej niż przewiduje to model (WITKOWSKI, 1983). Duży wpływ na procesy sukcesyjne w grądach wywiera gospodarcza działalność człowieka szczególnie wyrąb drzew i tworzenie młodych upraw w związku z czym przebieg sukcesji ryjkowcowatych pokrywa się z sukcesją roślin dwuliściennych (m.in. WITKOWSKI, 1980; WIT- KOWSKI, MAZUR, 1983; STARZYK, 1977; STARZYK, WITKOWSKI, 1983). WITKOWSKI (1984, 1992) zwraca uwagę, że w miarę postępu sukcesji zmniejsza się żerowanie ryjkowców na częściach nadziemnych roślin na rzecz części podziemnych, co może być mechanizmem ochronnym komponentów tego układu. 92 A. SZUJECKI

Wszechstronne badania nad sukcesją wtórną entomofauny epigeicznej i glebowej borów sosnowych przeprowadzono w zespole obecnej Katedry Ochrony Lasu i Ekologii SGGW. Czynnikiem uruchamiającym sukcesję było odnowienie zrębu bądź zalesienie gruntu porolnego. Szczególną uwagę po- święcono sukcesji: Carabidae, Staphylinidae, Elateridae, Formicidae, Collem- bola, rozpatrując zmianę gatunków, biomasy, struktury dominacyjnej. Za- uważając, że przebieg typowej sukcesji wtórnej ma miejsce po zalesieniu gruntu porolnego (sukcesja kreatywna) zakwalifikowano zmiany sukcesyjne po zrębie jako proces degradacyjno – regeneracyjny, nazywany później suk- cesją rekreatywną (FALIŃSKI, 1966). W sukcesji wtórnej skład i strukturę fauny leśnej w pierwszej kolejności osiągają zgrupowania epigeicznych dra- pieżców, podczas gdy ukształtowanie się zgrupowań hemi- i euedaficznych saprofagów dopiero w 20 lat później, czyli po 40–50 latach od zalesienia, a całość owadów w wieku 60–100 lat (SZUJECKI, 1966b, 1971, 1972a, 1972b, 1976; SZUJECKI, MAZUR, SZYSZKO, PERLIŃSKI, 1977, 1978, 1983; SŁAWSKA, SŁAWSKI, 1997). Szeroko zakrojone badania nad sukcesją wtórną w borach sosnowych Puszczy Białowieskiej zostały przeprowadzone pod kierunkiem P. TROJANA. Uwzględnione zostały następujące grupy owadów: .fitofagi (larwy motyli i rośliniarek, Chrysomelidae, Curculionidae, Aphido- idea, Auchenorrhyncha, Heteroptera, ksylofagi i kambiofagi – Scolytidae, Cerambycidae, Buprestidae), .epifityczne drapieżce (Cantharidae, Asilidae, Sphecidae, Syrphidae, Neu- ropteroidea, Coccinellidae), .parazytoidy fitofagów (Tachinidae, Ichneumonidae, Pipunculidae), .saprofagi glebowe (Formicidae, Therevidae, Rhagionidae). Najbardziej charakterystyczną cechą sukcesji wtórnej okazała się wielo- kierunkowość procesów zachodzących na tle rozwijającego swą strukturę przestrzenną boru świeżego – każda oddzielnie badana grupa entomofauny reprezentowała na ogół inny model sukcesji – dominował model restauracyj- ny (rekreatywny), charakteryzujący się wysoką liczbą gatunków w uprawach, spadkiem w fazie drągowin i odbudową w starodrzewiach, podczas gdy sukcesja kreatywna ze stałym wzrostem liczby gatunków w szeregu sukcesyjnym była rzadka. Autorzy skrytykowali więc tezę „różnorodność czyni stabilność” (MACARTHUR, 1955) stwierdzając, że wzrost stopnia organizacji układu odbywa się kosztem zmniejszenia jego różnorodności wewnętrznej (TROJAN i in., 1994, 1995). Zupełnie specyficznie w 6 fazach przebiega sukcesja Staphylinidae na nadmorskich zarastających wydmach ruchomych i nie koresponduje ona z sukcesją roślinności będąc zależna od odległości od ściany lasu lub czoła wy- PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 93 dmy ruchomej oraz kierunku i siły wiatru, a zatem ładu przestrzennego mikrośrodowiska w obrębie tej jednostki fizjograficznej (SMOLEŃSKI, 1994, 1997). Do badań sukcesyjnych należy zaliczyć także badania mikrosukcesji (=semisukcesji) w czasie których zmiany zgrupowania są dyktowane działal- nością samych organizmów i które nie prowadzą do stadium końcowego o trwałym charakterze. Rozpoznano mikrosukcesję owadów w pniakach sosnowych pozostałych na zrębie trwającą około 12 lat (WIĄCKOWSKI, 1957); pniakach dębowych w której występowały kolejno: stadium scolytoidalne, cerambycoidalno-pyrrochroidalne, formicoidalne i myrmicoidalne, trwające łącznie około 10 lat (SZUJECKI, 1980); na obumierających bukach, gdzie mi- krosukcesja inaczej przebiega na drzewach stojących, inaczej na leżących oraz różni się w drzewostanach różnego wieku (CAPECKI, 1969). Interesują- cy okazał się przebieg mikrosukcesji owadów drapieżnych i saprofagicznych w żerowiskach korników, który nie jest zależny od żywiciela lub gatunku drzewa ale specyfiki warunków panujących pod korą drzew (MAZUR, 1979b). Również zasiedlanie owocników grzybów kapeluszowych przez owady ma charakter sukcesyjny, w którym ważną rolę spełniają skoczogonki, larwy muchówek z rodzin Chloropidae, Mycetophilidae, Drosophilidae, Musci- dae, Anthomyiidae i Borboridae oraz chrząszcze z rodziny Staphylinidae (LU- TEREK, 1969).

Owady w badaniach produktywności Ekologia polska bardzo czynnie uczestniczyła w latach 60-tych w Między- narodowym Programie Biologicznym poświęconym poznaniu produktywno- ści ekosystemów i ich żywych elementów składowych. Powstało wówczas szereg dobrych prac, których celem było wyznaczenie roli określonych grup i gatunków owadów w ekosystemie, głównie poprzez ocenę zapotrzebowania energetycznego. Przede wszystkim należy wymienić tu pracę R. KLEKOW- SKIEGO, T. PRUS i H. ŻYROMSKIEJ-RUDZKIEJ (1967) pt. „Elements of energy budget of Tribolium castaneum (HBST.) in its development cycle”. Pracę tę uznaje się w literaturze światowej jako pierwszą, w której został zmierzo- ny budżet energetyczny owada w ciągu całego cyklu życiowego. Podobne znaczenie mają studia Z. FISCHER (1981, 1984) nad budżetem energetycz- nym i bilansem substancji organicznej szarańczaków w warunkach silnej presji przemysłowej. Autorka wskazała w niej jak presja wzmaga koszty utrzymania roślinożercy. Szereg interesujących prac dotyczy zagadnień produktywności populacji stonki ziemniaczanej: zużycie pokarmu względem wyprodukowanej biomasy ustalił J CHŁODNY (1967a) a J. GROMADZKA (1968) oceniła tzw. 94 A. SZUJECKI koszty utrzymania tego gatunku. Wreszcie bilans energetyczny stonki przedstawili CHŁODNY, GROMADZKA i TROJAN (1968) oraz KARG (1973). Podobne badania przeprowadzono w odniesieniu do innych owa- dów (CHŁODNY, 1967b, 1969; MIGULA, 1977, 1979; FISCHER, ANDRZE- JEWSKA, 1977; WITKOWSKI, KOSIOR, 1974). Szereg prac L. ANDRZEJEWSKIEJ (1967, 1971, 1974) oraz L. AN- DRZEJEWSKIEJ ze współautorami (FISCHER, ANDRZEJEWSKA, 1977; AN- DRZEJEWSKA, WÓJCIK, 1970, 1971) zaowocowały rozprawą „Fauna rośli- nożerna i jej znaczenie w gospodarce ekosystemów trawiastych” (AN- DRZEJEWSKA, 1979) oraz pracą wspólną z G. GYLLENBERGIEM (AN- DRZEJEWSKA, GYLLENBERG, 1980), która jest przeglądem światowych danych o zagęszczeniu i biomasie roślinożerców w różnych ekosystemach i o wielkości konsumpcji tych zwierząt w porównaniu z produkcją roślinną. Podany został także przegląd danych bioenergetycznych. Owadom poświę- cono tam najwięcej miejsca. Interesujące prace odnoszą się do roli owadów w produktywności lasu i obiegu materii w ekosystemach leśnych: MIGULA (1975) zbadał przepływ energii przez populację Leucoma salicis L., E. BANDOŁA-CIOŁCZYK i Z. WITKOWSKI (1976) obliczyli przepływ energii przez liście dębu i gąsieni- ce foliofagów, Z. WITKOWSKI i K. BORUSEWICZ (1984) opisali energetykę roślinożernych owadów w lasach liściastych i iglastych, E. OLECHOWICZ (1984, 1986) rozpoznała rolę owadów występujących w warstwie runa w krą- żeniu pierwiastków w ekosystemach leśnych. Szereg autorów zajęło się obli- czeniem straty przyrostu drzew pod wpływem foliofagów (PAWLIK, 1970; MICHALSKI, WITKOWSKI, 1959; ŚLIWA, CICHOWSKI, 1975). Z. FISCHER i L. ANDRZEJEWSKA (1977) obliczyły asymilację składników pokarmowych i respirację larw Arctia caja L. a H. DZIADOWIEC i W. PLICHTA (1986) zbadali wielkość i skutki opadu organicznego powodowanego żerowaniem gą- sienic Lymantria monacha L. Z kolei L. GRÜM (1976a, 1976b, 1978, 1980) oraz L. GRÜM i J. ZIMKA (1981) obliczyli produkcję biomasy i przepływ energii przez Carabidae, J. PĘTAL (1967) konsumpcję i produktywność Myr- mica spp. E. OLECHOWICZ (1976) rozpoznała rolę larw muchówek w mine- ralizacji nawozu i ściółki na pastwiskach owczych a M. KACZMAREK i A. KA- JAK (1997) rolę Collembola w procesach dekompozycji na łąkach. Badaniem produktywności mszyc w agrosystemach zajmowali się GAŁECKA i RYSZ- KOWSKI (1975) oraz KRZYWIEC (1988).

Owady w ekologii krajobrazu Podstawowe problemy entomologii i ekologii związane z poznaniem krajobrazu to dyspersja i migracje owadów między ekosystemami jakie następu- ją w wyniku zmiany struktury krajobrazu lub działalności gospodarczej. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 95

Badania owadów na poziomie krajobrazowym zaczęły się od poznania roli zadrzewień w krajobrazie rolniczym i były oparte o stacje naukową w Turwi (GÓRNY, 1968a, 1968b, 1968c, 1971; GROMADZKA, 1970; KARG, 1969, 1976a, 1976b, 1989; KARG, TROJAN, 1968; BAŃKOWSKA, 1970). Jesz- cze wcześniej K. SĘCZKOWSKA (1956) wskazała na rolę krajobrazu w rozmieszczeniu polnych Thysanoptera, a B. GAŁECKA (1962) stwierdziła, że obecność lasu wpływa na rozmieszczenie drapieżnych Coccindelidae co zwiększa ich rolę w regulacji liczebności mszyc na polach (GAŁECKA, 1966), a następnie rozpoznała różnice w strukturze i funkcjonowaniu zgrupowań biedronkowatych w krajobrazie polno-leśnym i przemysłowym (GAŁECKA, 1980). Wpływem lasu na entomofaunę przyległych użytków zielonych i upraw rolniczych interesowała się też J. HONCZARENKO (1973), J. ŻURAŃ- SKA (1962), a przede wszystkim K. STRAWIŃSKI (1956b, 1957, 1963, 1965). Wpływ struktury krajobrazu rolniczego na pszczołowate szczególnie roz- wijał J. BANASZAK (1983, 1986, 1992a, 1992b, 1996, 1997), następnie PAWLI- KOWSKI (1989) i CIERZNIAK (1991). W ich wyniku określono czynniki wa- runkujące liczebność pszczołowatych a zwłaszcza trzmieli i wykazano uboże- nie tych ostatnich w faunie upraw motylkowych (koniczyny) w gradiencie od zachodu ku wschodowi Polski. Zespoły Heteroptera w krajobrazie rolniczym Wielkopolski opisał P. TROJAN (1990). L. RYSZKOWSKI i J. KARG (1977, 1992) J. KARG (1980, 1997) oraz J. KARG i E. DĄBROWSKA-PROT (1975, 1976) zbadali wpływ struktury krajobrazu rolniczego na aktywność i biomasę owadów epigeicznych i latających. Po roku 1985 uwaga ekologów została skierowana na „wyspy leśne” w krajobrazie rolniczym Wielkopolski (BANASZAK i in., 1996; CZARNECKI, 1991) (Zespół Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN), w krajobrazie Mazur (DĄBROWSKA-PROT [red.], 1995; DĄBROWSKA-PROT, 1991, 1997; GAŁECKA, 1991), w Dolinie Biebrzy (ANDRZEJEWSKA, 1991), na Śląsku (DĄBROWSKA-PROT, 1984, 1987a, 1987b; PAPLIŃSKA, 1987a). Należy jednak przypomnieć, że pierwszeństwo w poznaniu roli wysp leśnych w kształtowaniu entomofauny krajobrazu można przypisać T. BILEWICZ-PA- WIŃSKIEJ (1961b), która zbadała dynamikę ilościową Heteroptera w śródpol- nym lasku. Zgodnie z wynikami badań prowadzonych przez DĄBROWSKĄ- PROT z zespołem, okazało się, że intensywność zasiedlania wysp przez ento- mofaunę zależy od ich wielkości (wyspy duże i bardzo małe są mniej korzystne), że są one refugium dla niektórych grup owadów, a strefą wymiany ga- tunków z innym ekosystemem w krajobrazie są ekotony jakkolwiek występu- ją w nich także gatunki wyłączne. Według PAPLIŃSKIEJ (1987b) na skład i strukturę zespołu larw muchówek glebowych najwiekszy wpływ miała historia zadrzewienia. Im dłużej było ukształtowane, tym bardziej rozwinięta oka- zała się fauna. Z kolei L. ANDRZEJEWSKA (1991) dowodzi, że w ekosyste- 96 A. SZUJECKI mach bardzo przekształconych przez człowieka, zwłaszcza gospodarką wielkołanową, szczególnego znaczenia nabierają gatunki inwazyjne i eurytopowe. Ekotony od wielu lat były przedmiotem studiów nad zasiedlający- mi je owadami (DĄBROWSKA-PROT, ŁUCZAK, 1968; DĄBROWSKA-PROT, ŁUCZAK, WÓJCIK, 1973). Wykazano znaczną ekologiczną autonomicz- ność ekotonów i ich dużą zmienność (DĄBROWSKA-PROT, 1995a, 1995b).

Owady w ekologii stresu Bardzo szeroki zakres miały w Polsce badania stresowych reakcji zgru- powań owadów na czynniki antropogenne – chemizację środowiska, go- spodarkę leśną, pożary lasu, osadnictwo i urbanizację na obszarach naturalnych (SANDNER [red.], 1976). Mniej uwagi poświęcono wpływowi ruchu turystycznego w lasach i na obszarach chronionych, na entomofaunę (STA- RZYK, KOSIOR, 1985). Chemizacja środowiska następuje najczęściej w wyniku napływu atmosfe- rycznego zanieczyszczeń przemysłowych, komunikacyjnych lub pochodzą- cych z aglomeracji, a nawet emitowanych przy produkcji rolniczej – roślinnej i zwierzęcej. Oddziaływanie substancji chemicznych imitowanych do środo- wiska jest bezpośrednie jak i pośrednie – poprzez związki biocenotyczne owadów, zwłaszcza położenie w łańcuchach pokarmowych, konkurencję międzygatunkową oraz związki paratroficzne. Aczkolwiek najwcześniej zwrócono uwagę na wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na owady dendro- filne, realizujący się głównie poprzez zmiany stanu roślin drzewiastych i pro- wadzący do zmian w składzie gatunków dominujących, kolejności zasiedlania drzew i w ogólnej liczbie gatunków dendrofilnych wykazujących tendencje do masowych pojawów (SIERPIŃSKI, 1968; SIEWNIAK, 1976; SCHNAIDER, SIERPIŃSKI, 1967; WIĄCKOWSKI, 1977; CHŁODNY, 1983), to jednak najbardziej kompleksowo skutki zanieczyszczeń środowiska leśnego związkami azotu rozpoznano w okolicy Puław uzyskując wyniki zupełnie oryginalne i inspirujące do dalszych badań. Wyróżniono tam 3 fazy stresowych reakcji entomofauny: W I fazie, którą obecnie nazwalibyśmy reakcją alarmu, nastąpiły w zgrupowaniach owadów glebowych wahania liczebności, wzrosła ruchliwość, zmieniała się struktura dominacyjna. W II fazie reakcje alarmowe pogłębiały się przybierając charakter dege- neracyjny. I wreszcie w fazie III nastąpiły efekty selekcyjno-adaptacyjne, polegające na zmianie nisz ekologicznych, a szczególne przystosowania, wykazały różne gatunki mrówek, które w różny sposób, przeważnie poprzez aktywność mi- kroorganizmów i zmniejszenie obrotu biomasą wpływały na oczyszczanie PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 97 gniazd i ich otoczenia z nadmiaru związków azotowych. Mimo więc, że las uległ katastrofie część organizmów, a wśród owadów zgrupowania mrówek, dalej funkcjonowały (LEŚNIAK, KOŁAKOWSKA, 1974; GÓRNY, 1972, 1975, 1976; PĘTAL i in., 1975; PUSZKAR, 1978). Do podstawowych w tym obszarze tematycznym należą prace E. DĄBROWSKIEJ-PROT z zespołem (1980, 1984, 1987b) wykonywane głównie na Śląsku, w których przeanalizowany został wpływ przemysłu na zespoły muchówek i niektórych innych owadów. Wyka- zano zwiększoną liczebność roślinożerców, głównie Chloropidae na terenach zdegradowanych, ale zwiększenie liczebności następuje do pewnego progo- wego stopnia degradacji, poza którym postępująca degradacja hamuje roz- wój tej grupy owadów. Stwierdzono ponadto wzrost kosztów utrzymania ro- ślinożerców (Chortippus spp.) i drapieżców (Coccinella spp.) w warunkach presji przemysłowej (PAPLIŃSKA, 1984; FISCHER, 1984). Interesujące rezultaty uzyskano w odniesieniu do następstw chemizacji atmosferycznej entomofauny pól uprawnych (PUSZKAR, 1979a, 1979b, 1981, 1982), muraw indu- striogennych (GĘBICKI i in., 1977) oraz w odniesieniu do biegaczowatych te- renów leśnych (LEŚNIAK, 1971, 1975; SKŁODOWSKI, 1994, 1995a, 1995b). Oryginalne i w polskim piśmiennictwie, unikalne badania nad wpływem za- nieczyszczeń radioaktywnych na ubarwienie owadów przedstawił S. M. KLI- MASZEWSKI (1993). Innym rodzajem zanieczyszczeń są te, które człowiek świadomie wprowadza do środowiska – np. pestycydy oraz nawozy mineralne. Uboczne skutki stosowania pestycydów zbadano w odniesieniu do entomofauny epigeicznej pól (WĘGOREK, WILUSZ, 1959; GOOS, 1973, 1974, 1975), różnych grup owa- dów leśnych a szczególnie pasożytów i drapieżców w koronach drzew. Prace wykonane w temacie koordynowanym przez B. GŁOWACKĄ (GŁOWACKA, 1995; GŁOWACKA i in., 1997) wykazały, że mimo iż śmiertelność pasożytni- czych błonkoskrzydłych i muchówek była po traktowaniu lasu inhibitorem syntezy chityny Dimilinem lub biopreparatem BT (FORAY) 10 razy mniejsza niż po użyciu pyretroidów, to nawet te wysoce selektywne insektycydy o działaniu żołądkowym spowodowały znaczne zmiany w strukturze entomofauny. O ile działanie insektycydów kontaktowych (pyretroidy) było bezpo- średnie, to działanie wymienionych selektywnych insektycydów żołądkowych zdecydowanie pośrednie – poprzez zmiany liczebności żywicieli lub ofiar wspomnianych owadów będących regulatorami liczebności foliofagów sosny. Wpływ gospodarki leśnej i innych czynników stresowych na entomofaunę był przedmiotem wieloletnich, indywidualnych i zespołowych badań w Kate- drze Ochrony Lasu i Ekologii SGGW. Rozpoczęła je pionierska rozprawa M. NUNBERGA (1949) pt. „Wpływ drzewostanu na faunę chrząszczy rodziny biegaczowatych (Carabidae, Coleoptera)”, w której autor udowodnił zależ- ność składu biegaczowatych od gatunkowej struktury lasu i wskazał na nie- 98 A. SZUJECKI bezpieczeństwo monokultur, a następnie rozprawa A. SZUJECKIEGO (1971) „Wpływ rębni zupełnej na zgrupowanie ściółkowych kusakowatych (Col., Staphylinidae) borów sosnowych świeżych”. Zmiany faunistyczne na zrębie, którego warunki środowiskowe charakteryzują się znacznymi anomaliami temperatury i wilgotności, a gdzie uprawa gleby ma ważne znaczenie de- strukcyjne wobec biocenozy leśnej, nie przebiegają w procesie sukcesji wtór- nej kreatywnej, ale początkowo w ciągu zmian degradacyjnych, w czasie któ- rych gatunki leśne są eliminowane na 1/4 czasu przeciętnego cyklu produk- cyjnego drzewostanu, a następnie zmian regeneracyjnych. Postawiono hipo- tezę, że z każdym nowym cyklem produkcyjnym wzrastać będzie rola gatun- ków eurytopowych w zgrupowaniu Staphylinidae i w całej biocenozie, co może zniszczyć dotychczasowe mechanizmy homeostatyczne biocenoz le- śnych i pogłębiać synantropizację borów. Hipoteza ta była zauważona z nie- pokojem przez Światowy Kongres Leśny w 1972 r. oraz była weryfikowana w pracach innych autorów (MAZUR, 1983; SZYSZKO, 1983; SZUJECKI i in., 1983). W latach 1968–1995 zespół pracowników Katedry Ochrony Lasu i Ekologii SGGW opracował następstwa ekologiczne protekcji monokultur sosnowych i rolę jaką spełniają domieszki drzew liściastych, wpływ poża- rów leśnych na entomocenozy borów, wpływ chemizacji gleby – nawoże- nia, pestycydów, kwaśnych deszczy na owady epigeiczne i glebowe borów sosnowych. Podsumowanie badań przedstawiono w artykułach problemo- wych oceniających wpływ gospodarki leśnej na entomofaunę (SZUJECKI, 1976, 1979, 1989) oraz w opracowaniu książkowym pt. „Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych” (SZUJECKI [red.], 1995) obejmującym opracowania autorstwa: A. SZUJEC- KIEGO, J. W. SKŁODOWSKIEGO (1995b), M. SMOLEŃSKIEGO (1995), S PERLIŃSKIEGO (1995), J. BOROWSKIEGO, S MAZURA i D. ŁĘGOWSKIE- GO. Wykazano w niej zmiany struktur dominacyjnych zachodzące pod wpływem czynników stresowych oraz następujące prawidłowości: .spektrum gatunkowe przesuwa się na korzyść form o szerokiej skali tolerancji ekologicznej charakteryzujących się także krótszym okresem rozwoju i szerokimi areałami geograficznymi; .w faunie glebowej zwiększa się udział roślinożerców, zwłaszcza w porów- naniu z saprofagami; .stan biomasy i średnia biomasa osobnicza zmniejsza się; .ruchliwość osobników wzrasta; .aktywność owadów koncentruje się w górnej części profilu glebowego i na powierzchni gleby. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 99

Zauważono, że zdolność układów do regeneracji po kolejnych stresach może mieć postać gasnącej krzywej oscylacyjnej o malejącej amplitudzie i wydłużonych okresach zmian, co odpowiada malejącej sprężystości (ela- styczności) eksploatowanego układu i coraz mniejszej jego wrażliwości na działanie stresorów. Na terenach otwartych prace ukierunkowane na poznanie wpływu sposobu gospodarowania na entomofaunę dotyczyły głównie ekosystemów łąko- wych w aspekcie użytkowania kośnego, melioracji wodnych i nawożenia (ANDRZEJEWSKA, 1976a, 1976b, 1979; PĘTAL, 1974, 1991; WITKOWSKI, 1969, 1973; FRYDLEWICZ-CIESIELSKA, 1961). Rozpatrzono także kompleks czynników antropogennych mających wpływ na ograniczenie liczebności trzmieli (KOSIOR, 1992) Poznanie wpływu osadnictwa i przekształcania krajobrazu na entomofau- nę pojawiło się jako problem w doskonałej rozprawie J. PAWŁOWSKIEGO (1967) „Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry”, której autor porównał współczesny skład fauny ze stanem z końca XIX wieku. Badania nad presją urbanizacyjną aglomeracji warszawskiej na faunę, w tym różne grupy owadów, szczególnie zostały rozwinięte w Instytucie Zoo- logii PAN (PISARSKI, CZECHOWSKI, 1978), a następnie znalazły wyraz w opracowaniach zbiorowych pod ogólnymi tytułami „Structure of the fauna of Warsaw, effects of the urban pressure and animal communities” (CZE- CHOWSKI, PISARSKI [red.], 1981) oraz „Species composition and origin of the fauna of Warsaw”, (CZECHOWSKI, GARBARCZYK, PISARSKI, SAWONIE- WICZ [red.], 1982a, 1982b). Stwierdzono, że presja urbanizacyjna zmierza do wzrostu ostrości dominacji w zgrupowaniach owadów roślinożernych, redukcji ich różnorodności i naturalności (związki pierwotne z lasem) a także mo- nofagizmu. Obserwuje się natomiast częsty wzrost liczebności zależny od redukcji zgrupowań owadów drapieżnych i pasożytniczych w mieście, co jest świadectwem synantropizacji fauny pod wpływem urbanizacji. Odmiennie niż roślinożercy, drapieżce i parazytoidy zachowują się muchówki nekrofa- giczne znajdujące w mieście znakomite warunki rozwoju.

Owady w bioindykacji, waloryzacji środowisk i inżynierii ekologicznej Działalność poznawcza w obszarze ekologii zmierza w rzeczywistości do osiągnięcia 3 głównych celów: 1. poznania związków , procesów i zależności w przyrodzie, 2. tworzenia naukowych podstaw ochrony zasobów przyrody jako takich, 3. poszukiwania dróg do racjonalnego wykorzystania zasobów przyrody dla różnorodnych potrzeb człowieka. 100 A. SZUJECKI

Osiągnięcie celu 2 i 3 jest oparte na założeniu holistycznej natury syste- mów przyrodniczych, co pozwala na interwencję uwzględniającą istniejące i spodziewane związki między komponentami biocenoz, związki decydujące o regulacji układu jako całości. Problem ten rysował się tym wyraźniej im wyraźniej dostrzegano skutki nieuwzględnienia przez człowieka całej złożo- ności i współzależności istniejących w ekosystemach i krajobrazach podlega- jących presji antropogennej. Umiejętność dostrzegania i rozróżniania stre- sorów i ich następstw stała się od około 20 lat centralnym obszarem zainteresowania różnych szkół ekologicznych i w związku z tym rozwinął się nowy kierunek biocenologii jakim jest i bioindykacja, i próby waloryzacji syste- mów ekologicznych jako podstawy inżynierii ekologicznej – w rozumieniu OBMIŃSKIEGO (1977), TROJANA (1975), SZUJECKIEGO (1990, 1991). Tu bio- cenologia dąży, obok opisania struktury układu, do identyfikacji gatunków kluczowych w funkcjonowaniu biocenoz oraz do wskazania gatunków po- zwalających na jakościową ocenę układu. W sensie metodologicznym zadania bioindykacyjne mogą się wyrażać w trzech kierunkach postępowania: .kierunku diagnostycznym, obejmującym jakościową i ilościową analizę składu gatunkowego zgrupowań owadów (taksocenów) w różnych skalach taksonomicznych i przestrzennych z uwzględnieniem spektrum zooge- ograficznego oraz ekologicznego; .kierunku funkcjonalnym, dotyczącym roli organizmów w danej biocenozie ocenianej na podstawie udziału przedstawicieli różnych grup troficznych i form biologicznych w strukturze zespołu ; .kierunku biomorfologicznym zajmującym się analizą zmienności osobni- czej - biologicznej (np. biomasa) i morfologicznej w obrębie populacji po- szczególnych gatunków lub zespołów, którą to zmienność może dobrze charakteryzować stopień rozwoju i uporządkowania danej biocenozy. Oczywistym jest, że selekcja gatunków i wyższych taksonów owadów do całego systemu bioindykacyjnego mogła nastąpić dzięki żmudnemu pozna- waniu ich biologii, ekologizowanym badaniom faunistycznym, opisowi zgru- powań i zespołów organizmów oraz znajomości ich funkcji w ekosystemach, co następowało przez wiele dziesięcioleci i złożyło się na współczesną wiedzę biologiczną. Można więc powiedzieć, że bioindykacja stała się syntezą myśli ekologicznej i w rzeczywisty sposób wspiera programy monitoringowe, pozwalając na: .waloryzacje układów, .rozróżnianie zjawisk naturalnych od stresów antropogennych, .przeciwdziałanie niekorzystnym trendom w rozwoju układów ekologicznych, PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 101 .kreację właściwych programów z zakresu inżynierii ekologicznej, które wzmacniają potencjał homeostatyczny systemu. Należy stwierdzić, że owady stały się ważnym przedmiotem badań bioindykacyjnych, a polska ekologia wniosła tu określone sukcesy: T. PUSZKAR (1976, 1978, 1979a, 1979b, 1981, 1982) był tym, który pierwszy stwierdził przydatność bioindykatorów faunistycznych do oceny tempa przemian śro- dowiska w rejonie silnego oddziaływania przemysłu, wykorzystując analizę struktury zgrupowań owadów epigeicznych, a zwłaszcza organizację mrówek i biegaczowatych. A. LEŚNIAK (1963, 1979, 1997) zwrócił uwagę na wartość biegaczowatych jako bioindykatorów zmian ekosystemów leśnych oraz stwierdził zależność składu i struktury zgrupowań tych chrząszczy od stanów liczebności foliofagów sosny, co mogło inicjować nowy kierunek w bioindykacji procesów demograficznych szkodników lasu (LEŚNIAK, 1972). E. DĄ- BROWSKA-PROT (1984, 1987c, 1996, 1997) rozpoznała wskaźniki zmian adaptacyjnych i degradacyjnych ekosystemów leśnych w oparciu o analizę ze- społów muchówek. M. GÓRNY (1976) zajmował się bioindykacją w glebach biotopów zdegradowanych, gdzie bioindykatorami były różne grupy bezkrę- gowców, w tym owady. S. M. KLIMASZEWSKI i współpracownicy (1981, 1989, 1995), CZYLOK i współpracownicy (1990) oraz WOJCIECHOWSKI i współpra- cownicy (1991) zaproponowali wykorzystanie składu i struktury zespołów mszyc na brzozach i dębach oraz zmian ubarwienia i składu hemolimfy mszyc na roślinności zielnej do oceny stopnia degradacji środowiska w rejonach uprzemysłowionych. W tym samym celu D. GÓRSKA (1977) wykorzy- stała strukturę zespołu much synantropijnych do oceny stanu sanitarnego oraz zagrożenia epidemiologicznego miast, a CZECHOWSKI (1980) skład gatunkowy mrówek do oceny stopnia skażenia środowiska miejskiego. Ponad 30-letnie studia prowadzone lub inspirowane w Katedrze Ochro- ny Lasu i Ekologii SGGW, które pozwoliły na postęp w bioindykacji i waloryzacji ekosystemów leśnych, skoncentrowały się nad owadami: Carabi- dae, Staphylinidae, Elateridae, Formicidae. Taksony te odznaczają się znaczną liczebnością gatunkową i osobniczą oraz stosunkowo łatwą możli- wością oceny ilościowej występowania i stąd są doskonałym obiektem do celów bioindykacyjnych. Wyznaczono cechy wskaźnikowe na poziomie gatunkowym, populacyjnym, taksocenu, ekosystemowym (stratyfikacja w różnych poziomach gleby). Najbardziej przydatnymi dla rozumienia pro- cesów rozwojowych ekosystemów okazały się – średnia biomasa osobnicza zgrupowania (wskaźnik SBO), stosunki ilościowe między gatunkami lub osobnikami gatunków leśnych i eurytopowych, wskaźnik naturalności ze- społu. Nieprzydatne lub małoprzydatne były – różnorodność gatunkowa, bogactwo gatunkowe, gatunki wskaźnikowe. Doskonalenie bioindykacji 102 A. SZUJECKI poszło w kierunku wskaźników agregujących wartości poszczególnych cech pozwalających na waloryzacje systemu. Takim wskaźnikiem jest wskaźnik sumy cech pozytywnych (SCP), wskaźnik wartości ekologicznej (WE). Najpełniej powyższe koncepcje zostały wyrażone w pracach SKŁO- DOWSKIEGO (1995a, 1995b, 1997), SMOLEŃSKIEGO (1997), SZUJECKIE- GO (1972a, 1995, 1997), SZYSZKO (1978, 1981, 1984), a przykładem waloryzacji środowisk leśnych metodą bioindykacyjną są prace SZYSZKO (1983, 1990, 1997). Rozpoznanie stanu systemu ekologicznego i zachodzących w nim proce- sów umożliwia sterowanie nim przez oddziaływanie na mechanizmy homeostatyczne, jeśli te zostały zagrożone. Zadaniem tym zajmuje się inżynieria ekologiczna zwana też biomanipulacją, wkraczająca z dodatkowymi lub bra- kującymi elementami w struktury biotyczne ekosystemu lub krajobrazu. Ele- mentami takimi mogą być także owady lub inne organizmy warunkujące ich występowanie. W leśnictwie od bardzo dawna uzupełnia się sieci pokarmowe zubożałych monokultur iglastych określonymi gatunkami roślin (drzewa i krzewy liścia- ste) lub zwierząt (np. mrówki) w zabiegach fitomelioracyjnych i zoomeliora- cyjnych. Szczególne osiągnięcia teoretyczne uzyskał tu zespół prof. W. KO- EHLERA (Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa) wprowadzając w życie tzw. metodę kompleksowo-ogniskową (KOEHLER, BURZYŃSKI, 1965) i opracowując metodę sztucznej kolonizacji Formica polyctena FOERST. (KO- EHLER, 1968), oraz zespół prof. A. SZMIDTA (Akademia Rolnicza w Pozna- niu), którego prace zmierzały do introdukcji z Ameryki Północnej i aklimatyzacji drapieżnego pluskwiaka Perillus bioculatus F., który wcześniej był w Polsce wykorzystywany do walki ze stonką ziemniaczaną przez W. WĘ- GORKA (WĘGOREK, SZMIDT, 1962a, 1962b), poznania ekologii ważnych pa- razytoidów szkodników lasu np. gąsienicznika Itoplectis conquisitor SAY i Coccigomimus turionellae L., pasożytów wielu pierwotnych szkodników sosny (SZMIDT, 1975) i ich wykorzystania w tzw. „metodzie ciągłych ognisk pa- sożytów” (SZMIDT, LUTEREK, 1979, 1982a, 1982b, 1986; LUTEREK, SZMIDT, 1995). W zespole tym zainicjowano też prace nad zasilaniem bazy pokarmowej owadów pasożytniczych w rośliny nektarodajne (KORCZYŃSKI, 1974a, 1974b; KORCZYŃSKI i in., 1984). W naukach rolniczych powszechnie znane i godne podkreślenia stały się prace zespołu E. NIEMCZYKA nad integrowaną produkcją owoców, uwzględ- niającą wykorzystanie owadów do ochrony sadów przed szkodnikami (NIEM- CZYK, MISZCZAK, OLSZAK, 1976) oraz prace T. KOWALSKIEJ nad introduk- cją bleskotki Encarsia formosa GAH. – pasożyta mączlika szklarniowego oraz nad możliwością wykorzystania Chrysopa carnea STEPH. w ochronie sa- dów (KOWALSKA, 1969, 1971). PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 103

Analizę mozliwości wykorzystania metod biologicznych w ochronie roślin przedstawiają opracowania zbiorowe pod red. C. BAJAN (1977), pod red. J. BOCZKA i J. J. LIPY (1978), a także prace W. KADŁUBOWSKIEGO (1965, 1968), J. KOTA (1964), I. WIĄCKOWSKIEJ (1965) oraz S. K. WIĄCKOWSKIE- GO i I. WIĄCKOWSKIEJ (1963) nad zastosowaniem kruszynków (Trichogram- ma spp.) w tym samym celu. Najpełniej idea inżynierii ekologicznej z uwzględnieniem związków troficznych owadów zmierzająca do przyspieszenia sukcesji wtórnej na zalesio- nych gruntach porolnych i ukierunkowania procesów glebotwórczych zosta- ła wyrażona przez A. SZUJECKIEGO i współautorów (SZUJECKI i in., 1980; SZUJECKI, 1987b, 1990a, 1990b, 1991) w rozprawach o zoomelioracji. Po- dobny cel miał eksperyment zmierzający do przyspieszenia sukcesji bezkrę- gowców w glebach łąkowych po osuszeniu terenów bagiennych (KAJAK i in., 1991). Zupełnie oryginalnym studium jest projekt ekologiczno-inżynieryj- nych działań, których celem była regulacja entomofauny w planowanym ar- chitektonicznie osiedlu mieszkaniowym Białołęka Dworska, wykonanym przez zespół Instytutu Zoologii PAN w Warszawie pod kierunkiem R. BAŃ- KOWSKIEJ (GARBARCZYK, PISARSKA [red.], 1981; TROJAN [red.], 1984). Wy- mienione kierunki badań z zakresu inżynierii ekologicznej są nowatorskimi w skali międzynarodowej. Do działania z zakresu inżynierii ekologicznej należy też zaliczyć intro- dukcję wewnątrz areałową na plantacji lucerny i koniczyny pszczołowatych z rodzaju Bombus LATR . oraz Anthophora LATR . w celu zapylania tych roślin na plantacjach nasiennych (WOJTOWSKI, 1965; DYLEWSKA i in., 1970; BA- NASZAK, 1989; BANASZAK, CIERZNIAK, 1995) oraz sztuczną kolonizację mrówek w lasach (MAZUR, 1979a). Warto też zauważyć, że w Opolu od kil- kudziesięciu lat pracuje pod kierunkiem T. PODKÓWKI stacja badawczo- wdrożeniowa zajmująca się ochroną i propagacją mrówek z grupy Formica rufa L.

Wnioski Przystępując do syntezy przeglądu osiągnięć ekologii owadów w Polsce zatrzymam się przede wszystkim na okresie jaki upłynął od jubileuszowego XXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, który odbył się w 1970 roku w Cieplicach. Okres wcześniejszy został wówczas szczegółowo oceniony przez H. SANDNERA, a ponadto cywilizowany świat po konferencji sztokholmskiej w 1970 r. skierował nauki przyrodnicze na nowe tory prowa- dzące do postępu w racjonalnym wykorzystaniu naturalnego środowiska i ochrony przyrody. Do tych idei nawiązywało sformułowanie II Kongresu Nauki Polskiej w 1973 r. wskazujące, że „Najważniejszym problemem wspól- 104 A. SZUJECKI nym dla różnych typów ekosystemów: agrocenoz, lasów i użytków zielonych jest optymalizacja produkcji biologicznej przy równoczesnej ochronie przed zanieczyszczeniami i rekultywacja zniszczonych terenów” (PETRUSEWICZ, PIECZYŃSKA, 1973). Kongres wyznaczył wówczas główne kierunki oczekiwanych badań w obszarze ekologii następująco: .rozwój badań najpospolitszych w Polsce ekosystemów .zapoczątkowanie i rozwój badań ekologicznych nad kompleksami ekosys- temów tworzących system krajobrazu .rozwój badań biocenotycznych, bioenergetycznych, populacyjnych i autekologicznych, w tym ogniw lub procesów ekologicznych ważnych dla funkcjonowania układów ekologicznych lub potrzeb praktyki .opracowanie zasad i rozbudowa bioindykacji ekologicznej środowiska. III Kongres Nauki Polskiej w 1985 r. stwierdził, iż mimo tych zamierzeń, część ekosystemów znalazła się w gorszym stanie niż przed 10 laty (TROJAN, 1984), a ekologia pozostała w tyle za rozwojem tej dyscypliny w świecie, mimo że na początku lat 70-tych była w jego czołówce (KACZMAREK i in., 1985). W związku z zaistniałą sytuacją III Kongres Nauki Polskiej, opierając się na materiałach Komitetu Człowiek i Środowisko uznał, że w obszarze ekologii i ochrony środowiska należy m.in. rozwijać prace naukowe w zakresie: . opracowania teorii i metod oceny istoty procesów antropizacji przyrody .opracowania systemowej analizy potencjału ekologicznego Polski .opracowania i wdrożenia ekologicznych podstaw w planowaniu przestrzennym .badań kompleksowych środowiska obszarów zurbanizowanych i urbanizu- jących się. Kongres stwierdził ponadto, że dla osiągnięcia tych celów priorytet w ekologii winny uzyskać badania ekologii ekosystemów będącej w bliskich związkach z inżynierią środowiska, praktyką rolniczą i leśną, a więc: .studia ekosystemalne z ukierunkowaniem na sterowanie optymalizujące .opracowanie modeli funkcjonowania ekosystemów w warunkach presji przemysłowych i rolniczych .pogłębienie poznania produktywności ekosystemów lądowych i wodnych i ich roli fizjocenotycznej .opracowanie podstaw monitoringu ekologicznego środowiska, opartego o system bioindykatorów osobniczych i ekosystemalnych .zwrócenie uwagi na zaniedbany obszar zintegrowanej (w elementach ekologicznych i genetycznych) biologii populacji. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 105

Przegląd kierunków ekologii owadów ostatnich 25 lat wskazuje na ich zgodność z potrzebami rozwoju ekologii wyrażonymi w poglądach uczestni- ków II i III Kongresu Nauki Polskiej. Osiągnięto wielki postęp w poznaniu entomofauny najpospolitszych eko- systemów rolniczych, w tym upraw o dużym znaczeniu gospodarczym – zbóż, rzepaku, lucerny, użytków zielonych, entomofauny borów sosnowych i jej synantropizacji oraz zmian w procesie sukcesji wtórnej. Dokonano postępu w poznaniu struktury i funkcji owadów, zwłaszcza pszczołowatych i muchó- wek w układach ponadekosystemalnych, rozpoznano procesy degradacyjne w zespołach entomofauny pod wpływem urbanizacji i uprzemysłowienia oraz osiągnięto pozytywne rezultaty w wyznaczeniu bioindykatorów opartych na różnych cechach owadów jako możliwych do wykorzystania w monitoringu. Szczegółowe poznanie związków biocenotycznych owadów i ich roli w ekosystemach pozwoliło na pewien postęp w koncepcji i metodach inży- nierii ekologicznej, rozumiejąc pod tym pojęciem także te biologiczne metody ochrony roślin, które wywierają trwały wpływ na mechanizmy homeostatyczne w biocenozach. Równocześnie owady były modelem, na przykładzie którego uzyskano postęp w rozwoju teorii ekologii, zwłaszcza w obszarze produktywności, organizacji i dynamiki populacji, struktury biotycznej i przestrzennej biocenoz, w tym konkurencji, drapieżnictwa i pasożytnictwa, funkcjonowania ekosystemów naturalnych i znajdujących się pod wpływem stresu. W lasach wiele uwagi poświęcono owadom epigeicznym – chrząsz- czom i mrówkom, owadom runa leśnego, nowatorskimi okazały się badania entomofauny koron drzew. W ekosystemach rolnych wiele prac dotyczyło Homoptera i Heteroptera. We wszystkich ekosystemach uwaga badaczy sku- piała się na przedstawicielach Diptera. Pojawiły się monografie ekologiczne poświęcone owadom jak „Ekologia pszczół” (BANASZAK, 1993) lub „Ekolo- gia owadów leśnych” (SZUJECKI, 1980, 1987), które miały na celu m.in. usys- tematyzowanie osiągnięć i wskazanie kierunków wymagających intensyfikacji badań. Podsumowując osiągniecia polskiej ekologii owadów lądowych (owady wodne wymagałyby oddzielnego opracowania na tle rozwoju hydrobiologii) można stwierdzić, że były one adekwatne do poziomu wiedzy w okresach, w których się dokonywały oraz pozostawały w orbicie ogólnych zaintereso- wań ekologii w tym czasie. Najbardziej wartościowe rodziły się w obszarach objętych programami międzynarodowymi, szczególnie Międzynarodowym Programie Biologicznym przed rokiem 1970, w którym ekologia polska ode- grała znacząca rolę, programie „Człowiek i Biosfera”, który jednak w naszym kraju nie był tak starannie popierany i koordynowany jak MPB, w programach INECOL’u oraz w krajowych Centralnych Programach Badaw- 106 A. SZUJECKI czych, z których zwłaszcza CPBP 04.10 „Ochrona i Kształtowanie Środo- wiska Przyrodniczego” oraz CPBP 09.1.7 „Produktywność ekosystemów trawiastych” okazały się niezwykle inspirujące i płodne dla rozwoju ekologii ukierunkowanej na problemy wskazane przez II i III Kongres Nauki Polskiej. Likwidacja instytucji centralnych programów koordynowanych jest dla rozwoju ekologii, wymagającej współdziałania specjalistów z różnych dziedzin, bardzo niekorzystna, aczkolwiek nie można zaprzeczyć, że przez popieranie małych projektów obejmuje także takie zagadnienia, które służą poznaniu specyficznych zagadnień ekologii owadów. W zakończeniu pragnę podziękować Szanownym Paniom i Panom profesorom, do których zwróciłem się z pytaniami: 1. Jakie osiągnięcie w zakresie ekologii owadów uważam za najważniejsze dla: a) rozwoju ekologii teoretycznej b) dla poznania związków owadów z ich środowiskiem c) dla rozwiązań praktycznych w kierowaniu układami przyrodniczymi? 2. Jaki jest obecny zakres i poziom badań ekologii owadów w Polsce w kon- frontacji z nauką światową? 3. W jakich kierunkach powinna rozwijać się ekologia owadów w realnej przyszłości? Ich opinia pomogła mi bardzo w opracowaniu referatu, a zwłaszcza pod- kreślenia w nim tych osiągnięć, które Szanowni respondenci wskazali jako najważniejsze. Dziękuję więc bardzo pp profesorom: Józefowi BANASZAKOWI, Janowi BOCZKOWI, Jerzemu BURZYŃSKIEMU, Elizie DĄBROWSKIEJ-PROT, Mieczy- sławowi GÓRNEMU, Annie KAJAK, Sędzimirowi KLIMASZEWSKIEMU, Jerze- mu J. LIPIE, Robertowi LUTERKOWI, Tadeuszowi RIEDLOWI, Przemysławo- wi TROJANOWI, Stanisławowi WIĄCKOWSKIEMU. Szanowni respondenci do których zwróciłem się o ocenę ekologii owadów w Polsce, w przeważającej części wypowiedzieli się za ukierunkowaniem ekologii na problemy bardziej praktyczne, służące ochronie środowiska, ochronie przyrody i ochronie roślin. Niewątpliwie problemy te będą rozwią- zywane równolegle z tymi, które mają znaczenie dla teorii ekologii, a tu na- leżałoby odrobić straty w modelowaniu funkcjonowania układów przyrodniczych na różnych ich poziomach, a owady są tu dobrym obiektem testowym. Rozwijać się winny badania rozszerzające koncepcję stresu ekologicznego, co wymaga także studiów bioindykacyjnych, a pomoże w doskonaleniu monitoringu ekologicznego. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 107

Przy wszystkich poczynaniach w obrębie ekologii, uczonym winno to- warzyszyć przekonanie, że ich celem jest osiągnięcie umiejętności w stero- waniu systemami ekologicznymi, tak dla zachowania naturalnego środowi- ska Ziemi, jak i osiągania przez człowieka trwałych korzyści z zasobów naturalnych.

SUMMARY

About 25% of the results of the ecological research, published in Poland concern insects. Evident progress has been made in the investigation of autecology and population dynamics of many insects, but especially Leptinotarsa decemlineata SAY, social structure and regulation process in ant populations, in bioenergetics and productivity of insects, in identification of the insect communites in various land habitats. This permitted a better understanding of the role of insects in natural or anthropogenically disturbed ecosystems, landscapes and in the urban environment. Investi- gations of the human impact on insect communities led to the development of ecological stress theory and bioindication methods, based on insect characters, as well as to the development of ecological engineering in theory and practice.

PIŚMIENNICTWO

ADAMCZEWSKI S. F., 1950: Motyle minujące na tle naturalnych środowisk Białowieskiego Parku Narodowego. Ann. UMCS, ser. C, 5, 4: 135-195.

ANDRZEJEWSKA L., 1961: Results of experimental increases in density of Homoptera in meadows. Ekol. pol. A, 9: 439-451.

ANDRZEJEWSKA L., 1962: Macrosteles laevis RIB. as an unsetlement index of natural meadow associations of Homoptera. Bull. Acad. pol. Sci. Ci. II, ser. biol., 10: 221-226.

ANDRZEJEWSKA L., 1964: Zróznicowanie pietrowe populacji skoczka sadowca – Cicadella viridis L. (Homptera, Cicadellidae) w środowisku łąkowym. Pol. Pismo ent., B, 9: 93-96

ANDRZEJEWSKA L., 1965: Stratification and its dynamics in meadow communities of Auche- norrhyncha (Homoptera). Ekol. pol. A, 13: 685-715.

ANDRZEJEWSKA L., 1966: An attempt at determining the absolute population numbers of Cicadella viridis L. in the light of its layer distribution. Ekol. pol., 14, 3: 73-98.

ANDRZEJEWSKA L., 1967: Estimation of the effects of feeding of the sucking insects Cica- della viridis L. (Homoptera, Auchenorrhyncha) on plants. [W:] K. PETRUSEWICZ [red.]: Secondary productivity of terrestial ecosystems. Principles and methods. PWN, Warsza- wa-Kraków, II: 791-805.

ANDRZEJEWSKA L., 1971: Productivity investigation of two types of meadows in the Vistula Valley. VI. Production and population density of leafhopper (Homoptera – Auchenorr- hyncha) communities. Ekol. pol. A, 19: 151-172. 108 A. SZUJECKI

ANDRZEJEWSKA L., 1974: Analysis of sheep pasture ecosystem in the Pieniny mountains (the Carpatians). V. Herbivores and their effect on plant production. Ekol. pol., 22: 527-534.

ANDRZEJEWSKA L., 1976a: The influence of mineral fertilization on the meadow phytophagous fauna. Pol. ecol. Stud., 2, 4: 93-110.

ANDRZEJEWSKA L., 1976b: The effect of mineral fertilization of meadow on the Auchenorr- hyncha (Homoptera) fauna. Pol. ecol. Stud., 2, 4: 111-128.

ANDRZEJEWSKA L., 1979: Herbivorous fauna and its role in the economy of grassland ecosystems. I. Pol. ecol. Stud. 5, 4: 4-44. II. Pol. ecol. Stud., 5, 4: 45-76.

ANDRZEJEWSKA L., 1991: Formation of Auchenorrhyncha in diversified structures of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 17, 3-4: 267-287.

ANDRZEJEWSKA L., GYLLENBERG G., 1980: Small herbivore system. [W:] G.M. VAN DYNE, A. BREYMEYER [red.]: Grassland, systems analysis and man. Part. I. Grasslands processes and productivity. Cambridge Univ. Press. Cambridge – London – New York – Mel- bourne. IHP Handbook 19: 205-267.

ANDRZEJEWSKA L., WÓJCIK Z., 1970: The influence of feeding of Acridoidea of meadow on the primary production (field experiment). Ekol. pol., 17: 91-109.

ANDRZEJEWSKA L., WÓJCIK Z., 1971: Productivity investigation of two types of meadows in the Vistula Valley. VII. Estimation of the effect of phytophagous insects on the vascular plant biomass of the meadow. Ekol. pol., 19: 173-182.

BAJAN C. [red.], 1977: Some aspects of biological and chemical control in agrocenoses. Pol. ecol. Stud., 3, 2: 165 ss.

BAŁAZY S., 1968: Analysis of bark beetle mortality in spruce forest in Poland. Ekol. pol., A, 16: 657-687.

BAŁAZY S., MICHALSKI J., 1962: Pasożyty korników (Col. Scolytidae) z rzędu błonkówek (Hymenoptera) występujące w Polsce. PTPN, Pr. Kom. Nauk roln. leśn., 13, 1: 71-141.

BANASZAK J., 1982: Występowanie i liczebność pszczół (Hymenoptera, Apoidea) na rzepaku ozimym. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. C, Zool., 33: 117-127.

BANASZAK J., 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9: 421-505.

BANASZAK J., 1986: Impact of agricultural landscape strukture on diversity and density of polination insects. Les. Colloq. INRA, 36: 75-84.

BANASZAK J.,1989: Investigations on natural resources of pollinators. [W:] Z. STASZEWSKI, A. UTRATA [red.]: Inconventional Methods in Lucerne Breeding. Proceed. Medocago sativa Working Group Meeting. Radzików – Sept. 12–17, 1988. Publ. Inst. Ext. Service. Radzików – Poland: 27-29.

BANASZAK J., 1991: Pszczoły (Apoidea) grądów i dąbrów świetlistych Niziny Mazowieckiej. Zesz. Nauk. WSP w Bydgoszczy. Stud. Przyr., 8: 23-36.

BANASZAK J., 1992a: Strategy for conservation of wild bees in an agricultural landscape. Agricult. Ecosyst. and Environm., 40: 179-192. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 109

BANASZAK J. [red.], 1992b: Natural resources of wild bees in Poland. Pedagog. Uniw. Bydgoszcz. 174 ss.

BANASZAK J., 1993: Ekologia pszczół. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa – Poznań. 263 ss.

BANASZAK J., 1996: Ecological bases of conservation of wild bees. [W:] The Conservation of Bees. The Linnean Society of London. Chapter 5: 55-62.

BANASZAK J., 1997: Local changes in the population of wild bees. I. Changes in the fauna ten years later. Ochr. Przyr., 54: 119-130.

BANASZAK J., CIERZNIAK T., 1994: Spatial and temporal diferentiation of bees (Apoidea) in the forests of Wielkopolski National Park, Western Poland. Acta Univ. Lodziensis , Fo- lia Zool., 2: 3-28.

BANASZAK J., CIERZNIAK T., 1995: Ekonomiczne efekty zapylania roślin uprawnych przez pszczołę miodną i dziko żyjące pszczołowate (Apoidea). Kosmos, 44, 1: 47-61.

BANASZAK J., CIERZNIAK T., KACZMAREK S., MANOLE T., PIŁACIŃSKA B., RATYŃSKA H., SZWED W., WIŚNIEWSKI H., 1996: Biodiversity of Forest Islands in an Agricultural Landscape. Bull. pol. Acad. Sci. Biol. Sci., 44, 1-2: 111-119.

BANDOŁA-CIOŁCZYK E., WITKOWSKI A., 1976: Energy flow through oak leaves and cater- pillars feeding on them in an oak – hornbeam ecosystem of the Niepołomice Forest. Bull. Acad. pol. Sci. Cl. II, ser. biol., 24: 386-392.

BAŃKOWSKA R., 1970: The effect of shelterbelts on the distribution of Carabidae. Ekol. pol., 18: 559-569.

BAŃKOWSKA R., KIERYCH E., MIKOŁAJCZYK W., PALMOWSKA J., TROJAN P., 1975: Aphid- aphidophage community in Alfalfa cultures (Medicago sativa L.) in Poland. Part I. Struc- ture and phenology of the community. Ann. zool., 32, 14: 299-345.

BAŃKOWSKA R., MIKOŁAJCZYK W., PALMOWSKA J., TROJAN P., 1978: Aphid-aphidophage community in Alfaalfa cultures (Medicago sativa L.) in Poland. Part 3. Abundance regulation of Acyrtosiphon pisum (HART.) in a chain of oligophagous predators. Ann. zool., 34: 39-77.

BAŃKOWSKA R. [red.], 1993: Species composition and structure of pine forest fauna in Po- land. Part 1. Fragm. faun., 36, 1-12: 1-200.

BAŃKOWSKA R. [red.], 1994: Species composition and structure of pine forests fauna in Po- land. Part 2. Fragm. faun., 36, 19-25: 375-500.

BIJAK P., 1989: Energy bugdet of Tribolium confusum DUVAL in its development cycle. Ekol. pol., 37: 109-133.

BILEWICZ T., 1957: Ilościowe występowanie Lygus pubescens REUT. i L. pratensis L. na kilku pospolicie uprawianych w Polsce roślinach. Ekol. pol., B, 4, 4: 299-302.

BILEWICZ T., 1959: Quantitative relations in the group of Heteroptera occuring on Gramine- ae. Ekol pol., B, 5: 253-259.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1960: Wpływ zadrzewień na dynamikę ilościową pluskwiaków róż- noskrzydłych (Heteroptera). Ekol. pol., 9: 61-77. 110 A. SZUJECKI

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1961a: Przejawy opieki rodzicielskiej u Heteroptera. Ekol. pol., B, 7: 91-94.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1961b: Effect of wooded patches on quantitative dynamics of He- teroptera. Ekol. pol., A, 9, 4: 61-77.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1964: Udział męczelkowatych (Hym., Braconidae) w redukcji plu- skwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) Pol. Pismo ent., B, 35-36: 261-264

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1965: Ecological analysis of Heteroptera communities in cultivated fields. Ekol. pol., A, 13: 593-639.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1969: Natural limitation of Lygus rugulipennis POPP. by group of Leiophron pallipes CURTIS on the rye crop fields. Ekol. pol., A, 17: 811-825.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1971: Naturalna redukcja niektórych Stenoderma LAP. (Het., Miri- dae) przez pasożyty z rodzaju Leiophron NEES (Hym., Braconidae). Pol. Pismo ent., 41: 183-192.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1974: Emergence and longevity of two species Peristenus FOER- STER (Braconidae) under laboratory conditions. Ekol. pol., 22, 1: 213-222.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1977: Występowanie i rola pasożytów z rodzaju Peristenus FOER- STER (Braconidae) w uprawach żyta. Pol. Pismo ent., 47: 123-135.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T., 1978: Analysis of the tropic structure of some grassland ecosystems. Pol. ecol. Stud., 4, 2: 55-128.

BILEWICZ-PAWIŃSKA T. [red.], 1987: Farmland management and its effect on parasitoid – phytophage system. Pol. ecol. Stud., 13, 2: 171-265.

BOCZEK J., LIPA J. J. [red.], 1978: Biologiczne metody walki ze szkodnikami. PWN, Warsza- wa. 594 ss.

BOROWSKI S., 1960: Geotrupes stercorosus (SC.) (Coleoptera, Scarabaeidae) w Białowieskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 8: 337-365.

BREYMEYER A., 1978: Analysis of the trophic structure of some grassland ecosystems. Pol. ecol. Stud., 4, 2: 55-128.

BREYMEYER A., JAKUBCZYK H., OLECHOWICZ E., 1975: Influence of coprophagous arthropods on microorganisms in sheep-feeces. Bull. Acad. pol. Sci. Cl., II , 234: 257-262.

BURZYŃSKI J., 1971: Badania entomofauny drzewostanów sosnowych na terenach wydmowych. Prace IBL, 404: 1-90.

CAPECKI Z., 1969: Owady uszkadzające drewno buka zwyczajnego (Fagus silvatica L.) na obszarze jego naturalnego zasięgu w Polsce. Prace IBL, 367: 1-166.

CHŁODNY J., 1967a: Ilość pobranego pokarmu i wydajność produkcji larw stonki (Leptino- tarsa decemlineata SAY) Ekol. pol., A, 15: 531-541

CHŁODNY J., 1967b: The energetics of the development of cabbage white butterfly Pieris brassicae L. (Lepidoptera). Ekol. pol., 15: 553-561.

CHŁODNY J., 1969: The energetics of larval development of two species of grasshopers from the genus Chorthippus FIEB. Ekol. pol., A, 17: 391-407. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 111

CHŁODNY J., 1983: Zgrupowania entomofagicznych stawonogów (Arthropoda) w koronach brzozy brodawkowatej (Betula verrucosa EHRH.) i upraw leśnych na terenach przemysłowych Górnego Śląska. Folia forest. pol., 25: 95-115.

CHŁODNY J., GROMADZKA H., TROJAN P., 1968: Energetic budget of development of the Colorado beetle - Leptinotarsa decemlineata SAY (Coleoptera, Chrysomelidae). Bull. Acad. pol, Cl. II, Ser. Sci. biol., 15: 743-747.

CHRZANOWSKI A., 1927: Pewne dane z biologii i ekologii niektórych Elateridae (Agriotes ob- scurus (L.)) i nowe metody ich zwalczania. Dośw. roln. 3: 3-43.

CIERZNIAK T., 1991: Wstępna ocena zgrupowań pszczół (Hymenoptera, Apoidea) w dwóch typach krajobrazu rolniczego. Wiad. entom. 10: 169-175.

CMOLUCHOWA A., 1958: Hemiptera – Heteroptera łąk z okolic Zemborzyc i Wrotkowa. Ann. UMCS, ser. C., 13 (10): 165-189.

CMOLUCHOWA A., 1964: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera – Heteroptera) roślinnych ze- społów kserotermicznych okolic Kazimierza nad Wisłą. Ann. UMCS, ser. C., 19 (4): 49-94.

CMOLUCHOWA A., 1971: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) wydm Lubelszczyzny. Ann. UMCS, ser. C, 26 (12): 129-153.

CMOLUCH Z., 1960: Entomofauna rzepaku ozimego – Brassica napus L. var. biennis (SCHÜBLER et MART.) Pol. Pismo ent., B, 19-20 (3-4): 167-184.

CMOLUCH Z., 1961: Ryjkowce (Curculionidae, Coleoptera) z terenów Nadleśnictwa Janów Lubelski. Ann UMCS, C, 14, 2: 29-49.

CMOLUCH Z., KOWALIK W., 1964: Ryjkowce (Curculionidae, Coleoptera) zbiorowiska leśne- go koło Kraśnika woj. lubelskie. Ann. UMCS, C, 18, 4: 64-103.

CZARNECKI A., 1991: Collembolan community in rural landscape in relation to its timespa- tial structure. [W:] O. RAVERA [red.]: Terrestial and Aquatic Ecosystems: perturbation and recovery. New York: 142-148.

CZECHOWSKI W., 1980: Mrówki Lasius niger (L.) (Hymenoptera, Formicidae) wskaźnikiem stopnia skażenia środowiska miejskiego. Prz. zool., 23: 151-153.

CZECHOWSKI W., PISARSKI B. [red.], 1981. Species composition and origin of the fauna of Warsaw. Part 1. Memorab. zool., 34: 259 pp.

CZECHOWSKI W., PISARSKI B., 1988: Inter- and intraspecific competetive relations in Cam- ponotus ligniperda (LATR.) (Hymenoptera, Formicidae). Ann. zool., 41: 355-382.

CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., PISARSKI B., SAWONIEWICZ J. [red.], 1982a: Species composition and origin of the fauna of Warsaw. Part 2. Memorab. zool., 35: 1-170.

CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., PISARSKI B., SAWONIEWICZ J. [red.], 1982b: Species composition and origin of the fauna of Warsaw. Part 3. Memorab. zool., 36: 1-262.

CZERWIŃSKI Z., JAKUBCZYK H., PĘTAL J., 1971: Influence ant hills on the meadow soils. Pedobiol., 11, 4: 277-285.

CZYLOK A., WOJCIECHOWSKI W., 1987: Communities of Aphids (Homoptera, Aphidoidea) of the Xerotermic Vegetation in Niecka Nidziańska. Acta biol. Sil., 6 (23): 37-42. 112 A. SZUJECKI

CZYLOK A., HERCZEK A. KLIMASZEWSKI S., WOJCIECHOWSKI W., 1990: Konsorcja mszyc na brzozach (Betula pendula) jako wskaźnik stanu środowiska w rejonach oddziaływania przemysłu aglomeracji Śląskiej i Krakowskiej. Wyd. SGGW, Warszawa CPBP 04.10., Nr 62: 130-135.

CZYŻEWSKI J., 1969: Roman KUNTZE i jego wkład do nauki o szkodnikach roślin. Przegl. zool., 13, 4: 297-317.

DĄBROWSKA E., TARWID K., 1954: Uwagi o występowaniu zespołów komarów leśnych w Puszczy Kampinoskiej. Ekol. pol., 2: 203-214.

DĄBROWSKA-PROT E., 1959: Aktywność dobowa komarów i czynniki ją regulujące. Ekol. pol., A, 7: 201-254.

DĄBROWSKA-PROT E., 1960: Uwagi o rozmieszczeniu przestrzennym komarów w środowi- sku zagospodarowanym przez człowieka. Ekol. pol., A, 8: 261-279.

DĄBROWSKA-PROT E., 1964: Communities of mosquitoes in three types of forest land. Ekol. pol., A, 12: 737-783.

DĄBROWSKA-PROT E., 1979: Mosquitoes – the component of aquatic and terrestial ecosystems. Pol. ecol. Stud., 5, 1: 5-88.

DĄBROWSKA-PROT E., 1980: Ecological analysis of Dipetra communities of the Masurian Lakeland and the industrial region of Silesia. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 685-716.

DĄBROWSKA-PROT E.,1984: Structural and functional characteristics of Chloropidae community in an industrial landscape. Pol. ekol. Stud., 10: 111-140.

DĄBROWSKA-PROT E., 1987a: Rola zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczym. Wiad. ekol., 33: 48-59.

DĄBROWSKA-PROT E., 1987b: The effect on Diptera of woodlots in an agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 13, 1: 71-94.

DĄBROWSKA-PROT E., 1987c: Muchówki (Diptera) jako bioindykatory stanu środowiska przyrodniczego. Wiad. entomol., 7: 3-11.

DĄBROWSKA-PROT E., 1991: The role of forest islands in the shaping of the structure and functioning of entomofauna in an agricultural landscape. Ekol. pol., 39, 4: 481-516.

DĄBROWSKA-PROT E., 1995a: Ecological importance of ecotones between forests and crop fields – a synthesis. Ekol. pol., 43, 1-2: 135-144.

DĄBROWSKA-PROT E., 1995b: The effect of forest-field ecotones on entomofauna biodiversity and its functioning in agricultural landscape. Ekol. pol., 43: 51-78.

DĄBROWSKA-PROT E., 1996: Bioindykacyjne znaczenie Diptera do oceny stanu ekosyste- mów leśnych. Sylwan, 140, 2: 63-70.

DĄBROWSKA-PROT E., 1997: Ekologiczne wskaźniki jakości ekosystemów leśnych – składni- ków struktury krajobrazów antropogennych. VI Symp. Ochr. Ekosyst. Leśn. „Waloryza- cja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi”. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fun- dacja „Rozwój SGGW”: 120-129.

DĄBROWSKA-PROT E., KARG J., 1975: An ecological analysis of Diptera in agrocenoses. Pol. ecol. Stud., 1, 3: 123-137. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 113

DĄBROWSKA-PROT E., KARG J., 1976: Occurence and flight activity of Diptera in an agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 2, 1: 87-93.

DĄBROWSKA-PROT E., ŁUCZAK J., 1968a: Spiders and mosquitoes of the ecotone of alder forest (Carici elongatae-Alnetum) and oak-pine forest (Pino-Quercetum). Ekol. pol., ser. A, 16: 461-483.

DĄBROWSKA-PROT E., ŁUCZAK J., 1968b: Studies on the incidence of mosquitoes in the food of Tetragnatha montana SIMON and its food activity in the natural habitat. Ekol. pol., A, 16: 843-853.

DĄBROWSKA-PROT E., ŁUCZAK J., 1972: Mosquito reduction by five spider species in conditions of predator pairs. Wiad. parazyt., 18: 779-781.

DĄBROWSKA-PROT E., ŁUCZAK J., WÓJCIK Z., 1973: Ecological analysis of two invertebrate groups in the wet alder wood and meadow ecotone. Ekol. pol., 49: 753-812.

DĄBROWSKA-PROT E., ŁUCZAK J., TARWID K., 1968: Prey and predator density and their reactions in the process of mosquito reduction by spiders on field experiments. Ekol. pol., ser A, 16: 773-819.

DĄBROWSKA-PROT E. [red.], 1995: Forest islands in the landscape of the Masurian Lake- land: ecotones between forest and crop fields. Ekol. pol., 43: 1-144

DĄBROWSKI Z. T., 1976: Podstawy odporności roślin na szkodniki. PWRiL, Warszawa. 164 ss.

DOMINIK J., 1966: Obserwacje nad uszkodzeniem przez owady niektórych gatunków drzew obcego pochodzenia rosnących w lasach doświadczalnych SGGW w Rogowie, Fol. Fo- rest. Pol., 12: 175-184.

DOMINIK J., 1972: Wyniki 20-letnich obserwacji nad uszkodzaniem przez owady niektórych gatunków drzew iglastych obcego pochodzenia w Lasach Doświadczalnych SGGW w Rogowie. Sylwan, 116: 11-18.

DYLEWSKA M., JABŁOŃSKI B., SOWA S., BILIŃSKI M., WRONA S., 1970: Próba określenia liczby pszczół (Hym., Apoidea) potrzebnych do należytego zapylenia lucerny. Pol. Pismo ent., 40, 2: 371-398.

DZIADOWIEC H., PLICHTA W., 1986: The effect of nun moth (Lymantria monacha L.) outbreak on characteristics of litter fall in the pine forest. Ekol. pol., 33, 4: 715-728.

FALIŃSKI J. B., 1966: Próba określenia zniekształceń fitocenozy. System faz degeneracyj- nych zbiorowisk roślinnych. Ekol. pol., B, 12, 1: 31-42.

FEDORKO J., 1957: Wstępne badania nad heteropterofauną ściółki leśnej na materiale z Wandzina. Ann. UMCS, C, 13: 295-237.

FEDORKO J., 1965: Badania nad ryjkowcami (Col. Curculionidae) na uprawie koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.) w okolicy Lublina. Ann. UMCS, C, 20, 5: 45-71.

FISCHER Z., 1981: Energy budget of grasshopper Chorthippus in industrial environment. Pol. ecol. Stud., 7, 1: 5-14.

FISCHER Z., 1984: Elements of energy and matter budget of grasshoppers (Chorthippus sp.) in industrial environment (upper Silesia). Pol. ecol. Stud., 10, 1-2: 219-230. 114 A. SZUJECKI

FISCHER Z., ANDRZEJEWSKA L., 1977: Assimilation of main food components and respi- ration of larvae of Arctia caja L. (Lepidoptera). I. Experiment with food and average content. Ekol. pol., 25: 455-465.

FRYDLEWICZ-CIESIELSKA Z., 1961: Porównanie fauny Diptera łak naturalnych i sztucz- nych koło Kuwas nad rzeką Biebrzą. Ekol. pol., A, 9: 317-342.

GAŁECKA B., 1962: Influence of patches of wood in fields on changes in number of pota- to aphids and the predatory Coccinellidae. Ekol. pol., A, 10: 21-44.

GAŁECKA B., 1966: The role of predators in the reduction of two species of potato aphids: Aphis nasturtii KALT. and A. frangulae KALT. Ekol. pol., A, 14: 245-274.

GAŁECKA B., 1969: Liczebność mszyc i biedronek w uprawach należących do czteropolów- ki. Pol. Pismo ent., 39, 2: 427-438.

GAŁECKA B., 1980: Structure and functioning of community of Coccinellidae (Coleoptera) in industrial and agricultural -forest regions. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 717-734.

GAŁECKA B., 1991: Importance of forest islands for inhabiting of agricultural landscape by coccinellids (Coccinellidae, Coleoptera). Ekol. pol., 39, 4: 561-577.

GAŁECKA B., RYSZKOWSKI L., 1975: Aphid production in potato crops. Pol. ecol. Stud., 1 (3): 139-148.

GAŁECKA B., KAJAK A., UCHMAŃSKI J., 1985: Assumption of the model plant-aphid population on example of the system Solanum tuberosum L. – Myzus persicae SULZ. [W:] Evo- lution and biosystematics of aphids. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: 493-502.

GARBARCZYK H., PISARSKA R. [red.], 1981. Zoocenologiczne podstawy kształtowania śro- dowiska przyrodniczego osiedla mieszkaniowego Białołęka Dworska w Warszawie. Cz. I. Skład gatunkowy i struktura fauny terenu projektowanego osiedla mieszkaniowego. Fragm. faun., 26: 1-531.

GĘBICKI C., GŁOWACKA E., KARWAŃSKA J., KLIMASZEWSKI S.M., WOJCIECHOWSKI W., 1977: Zgrupowania piewików, mszyc i koliszków (Homoptera: Auchenorrhyncha, Aphido- idea i Psyllodea) wybranych środowisk huty „Katowice”. Acta biol., 4: 45-122.

GIEYSZTOR M., 1938: Materiały do znajomości fauny Macrolepidoptera Puszczy Białowie- skiej i uwagi o stosunku Macrolepidoptera Polski do roślin drzewiastych. Spraw. Kom. fizjogr. PAU, 41: 221-282.

GŁOWACKA B., 1995: Mortality of nun moth (Lymantria monacha L.) and non target arthropods in control treatments of the 1994 campaing. Folia forest. pol., A, 37: 89-109.

GŁOWACKA B., BYSTROWSKI C., HILSZCZAŃSKI J., 1997: Zmiany liczebności entomofauny koron po zabiegach zwalczania brudnicy mniszki. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśn. Wa- loryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 159-178.

GŁOWACKI J., 1951: Wstępne materiały do zagadnienia roli brzozy w biocenozie leśnej. Syl- wan, 95: 213-219.

GOŁĘBIEWSKA Z., 1952: Wołek zbożowy (Calandra granaria L.). Roczn. Nauk roln., 64: 137-221. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 115

GOOS M., 1973: Wpływ zabiegów mszycobójczych stosowanych w uprawie buraków cukrowych na stawonogi. I. Badania nad chrząszczami z rodzin Carabidae i Staphylinidae. Pol. Pismo ent., 43: 535-559.

GOOS M., 1974: Wpływ zabiegów mszycobójczych stosowanych w uprawie buraków cukrowych na stawonogi. III. Badania nad błonkówkami – Hymenoptera. Pol. Pismo ent., 44: 431-439.

GOOS M., 1975: Wpływ zabiegów mszycobójczych stosowanych w uprawie buraków cukrowych na stawonogi. IV. Badania nad owadami latającymi łowionymi do żółtych pułapek. Pol. Pismo ent., 45: 423-444.

GÓRNY M., 1968a: Faunal and zoocenological analysis of the soil insect communities in the ecosystem of shelterbelt and field. Ekol. pol., A, 16: 297-324.

GÓRNY M., 1968b: Dynamics of the soil insect communities in two biotops of an agricultural landscape. Ekol. pol. A, 16: 705-727.

GÓRNY M., 1968c: Synecological studies on the soil macroentomofauna in two different agricultural biotopes. Ekol. pol., A, 16, 20: 411-443.

GÓRNY M., 1971: Z badań nad biegaczowatymi (Col., Carabidae) zadrzewienia śródpolnego i pól. Pol. Pismo ent., 41: 386-415.

GÓRNY M., 1972: Badania zoocenologiczne gleb borów sosnowych w sąsiedztwie Zakładów Azotowych w Puławach. Zjazd PTG Kraków – Katowice: 26-218.

GÓRNY M., 1975: Zooekologia gleb leśnych. PWRiL, Warszawa. 311 ss.

GÓRNY M., 1976: Einige ped-ökologische Probleme der Wirkung von industriellen Immi- sionen auf Waldenstandorte. Pedobiologia, 16: 27-35.

GROMADSKA M., 1957: Obserwacje nad fauna przylżeńców w kwiatach drzew owocowych. Pol. Pismo ent., 26: 367-381.

GROMADZKA J., 1968: Respiratory metabolisms of the Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SEY). Ekol. pol., 17: 375-382.

GROMADZKA J., 1970: The occurence of leafhoppers (Homoptera, Auchenorrhyncha) on rye grown near shelterbelts. Ekol. pol., 18: 291-306.

GRÜM L., 1971: Spatial differentiation of the Carabus L. (Carabidae, Coleoptera) mobility. Ekol. pol., A, 19 (1): 1-34.

GRÜM L., 1975: Mortality patterns in carabid populations. Ekol. pol., A, 23, 4: 649-665.

GRÜM L., 1976a: An attempt to characterize matter transfer by carabid communities inhabiting forest. Ekol. pol., A, 23, 3: 375

GRÜM L., 1976b: Biomass production of Carabid-beetles in a few forest habitats. Ekol. pol., A, 24, 1: 37-56.

GRÜM L., 1978: Mechanisms govering rate and direction of energy flow through carabid populations. Pol. ecol. Stud., 4 (2): 129-175.

GRÜM L., 1980: Methods of approximate estimation of energy flow through Carabid populations. Ekol. pol., 28, 1: 129-149. 116 A. SZUJECKI

GRÜM L., ZIMKA J., 1981: Participation of carabids in nutrient transfer in forest habitats. Bull. Ac. pol. Sci. Cl. II. Ser. biol., 29: 21-26.

GUTOWSKI J. M., 1985: Rozsiedlenie kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) na tle siedliskowych typów lasu w Puszczy Białowieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr., Białowieża, 6, 1: 77-93.

GUMOŚ H., WIŚNIEWSKI J., 1960: Nasilenie występowania biedronkowatych (Col., Coccinel- lidae) w drzewostanach sosnowych. Pol. Pismo ent., B, 19-20 (3-4): 217-223.

HAŁAJ R., WOJCIECHOWSKI W., 1996: Zgrupowania mszyc (Homoptera, Aphidinae) związa- ne ze zbiorowiskami murawowymi z klas Festuco-Brometea i Sedo-Scleranthetea Wyżyny Częstochowskiej. Acta biol. Sil., 29 (46): 83-105.

HERCZEK A., 1982: Miridae (Heteroptera) zespołów roślinnych okolic Dolistowa. Acta biol., 10: 22-28.

HERCZEK A., 1987: Zgrupowania tasznikowatych (Miridae, Heteroptera) wybranych zbiorowisk kserotermicznych okolic Pińczowa. Acta biol. Sil., 6 (23): 130-148.

HOKKANEN H. M. T., LIPA J. J., 1991: Ecology of Nosema meligethi (Microsporida) as a parasite of Meligethes aeneus (Col., Nitidulidae). IOBC/WPRS Bulletin, 14 (7): 90-95.

HOKKANEN H. M. T., LIPA J. J., 1995: Occurence and dynamics of Nosema meligethi (Micro- sporida) in populations of Meligethes aeneus (Col., Nitidulidae) in Finland. Ent. Fenn., 6 (1): 11-18.

HONCZARENKO J., 1962: Entomofauna glebowa różnych zbiorowisk łąkowych. Szczec. Tow. Nauk., 24, 2: 1-46.

HONCZARENKO J., 1968: Zmiany entomofauny glebowej w wieloletniej uprawie lucerny. Pol. Pismo ent., 38: 872-895.

HONCZARENKO J., 1970: Larwy Elateridae (Coleoptera) w biocenozie łąk Lubelszczyzny. Pol. Pismo ent., 40, 2: 361-370.

HONCZARENKO J., 1973: Wpływ lasu na entomofaunę glebową przyległych użytków zielonych. Pol. Pismo ent., 43: 155-180.

KABACIK-WASYLIK D., 1962: Beobachtungen über die Quantitätsveranderungen der Laufkäfer (Carabidae) auf verschiendenen Feldkulturen. Ekol. pol., A, 10: 307-323.

KABACIK-WASYLIK D., 1970: Ökologische analyse der Laufkäfer (Carabidae) einiger agra- kulturen. Ekol. pol., 18: 137-209.

KABACIK-WASYLIK D., 1980: Carabidae communities of potato and cereal crops in industrial environment in Silesia. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 673-684.

KABACIK-WASYLIK D., 1986: Communities of Carabidae in crop fields with liquid manure treatment. Pol. ecol. Stud., 12, 1-2: 211-219.

KACZMAREK M., 1958: Obserwacje nad aktywnością zimową bezkręgowców gleb leśnych. Ekol. pol., 4, 1: 53-62.

KACZMAREK M., 1973: Collembola in the biotopes of the Kampinos National Park distingu- ished according to the natural succesion. Pedobiologia, 13: 257-272. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 117

KACZMAREK M., 1975a: Influence of humidity and specific interactions on Collembolan populations in pine forest. [W:] J. VANEK [red.]: Progress in soil zoology . Proc. 5th Int. Coll. Soil. Zool. Prague, 1973: 333-340.

KACZMAREK M., 1975b: An analysis of Collembola communities in different pine forest environments. Ekol. pol., 23, 2: 265-293.

KACZMAREK M., KAJAK A., 1997: Microarthropods decomposition processes in meadows of various plant richness. Ekol. pol., 45, 3-4: 795-813.

KACZMAREK M., WASILEWSKI A., 1977: Dynamics of number of the leaf-eating insects and its effect on foliage production in the „Grabowy” reserve in the Kampinos National Park. Ekol. pol., 25, 4: 653-673.

KACZMAREK W., 1953: Badania nad zespołami mrówek leśnych. Ekol. pol., 1: 69-96.

KACZMAREK W., 1955: W sprawie czynników kształtujących lokalne migracje stonki ziemniaczanej (Leptinotarsa decemlineata SAY). Ekol. pol., A, 3: 65-83.

KACZMAREK W., 1961: On the role of Euryoecious species in biocenotical regulation pheno- mene. Bull. Acad. Pol. Sci, ser. biol., 9: 41-45.

KACZMAREK W., 1963: An analysis of interspecific composition in communities of the soil macrofauna of some habitats in the Kampinos National Park. Ekol. pol., A, 11: 421-483.

KACZMAREK W., 1965: On some factors shapping local migrations of Colorado beetle Lepti- notarsa decemlineata SAY. Ekol. pol., A, 3: 65-79.

KACZMAREK Z., GRODZIŃSKI W., BANAS M., GRABOWSKI Z., KINDLER J., KOSTRO- WICKI A. S., PIECZYŃSKA E., SZUJECKI A., 1985: Kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego oraz racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych. Referat na III Kon- gres Nauki Polskiej. Warszawa. 17 ss.

KADŁUBOWSKI W., 1965: Studia nad oofagami osnui gwiaździstej (Acantholyda nemoralis Thoms. (Hym., Pamphiliidae). Pozn. Tow. P. N., Wydz. Nauk Roln., Prace Kom. Nauk Roln. i Les., 6, 16: 60-68.

KADŁUBOWSKI W., 1968: Praktyczny aspekt badań nad naturalnymi populacjami kruszynka leśnego Trichogramma embryophagum (HTG.) (Chalcidoidea, Hym.). Sylwan, 112, 3: 47-54.

KADŁUBOWSKI W., 1978: Pasożytnicze bleskotki. [W:] J. BOCZEK, J. J. LIPA [red.]: Biolo- giczne metody walki ze szkodnikami roślin. PWN, Warszawa: 339-361.

KADŁUBOWSKI W., DUDIK W., 1968: Badania nad zmiennością preferendum termicznego u wybranych owadów z rodziny Chrysomelidae (Coleoptera). Pol. Pismo ent., 35: 175-187.

KAJAK A., 1965: An analysis of food reloations between the spiders – Arareus cornutus CLERCK and Araneus quadratus CLERCK – and their prey in meadows. Ekol. pol., 13: 717-764.

KAJAK A., 1977: Drapieżce bezkręgowe w ekosystemach trawiastych. Wiad. ekol., 23: 132-178.

KAJAK A., ANDRZEJEWSKA L., WÓJCIK Z., 1968: The role of spiders in the decrease of da- mages caused by Acridoidea on meadows – Experimental investigations. Ekol. pol., A, 16: 755-764 118 A. SZUJECKI

KAJAK A., CHMIELEWSKI K., KACZMAREK M., 1991: Experimental acceleration of animal succession in soil of a meadow developed on newly drained peat land. Pol. ecol. Stud., 17, 3-4: 311-332.

KANIA Cz., 1961: Z badań nad omacnicą prosowianką – Pyrausta nubilalis (HBN.) na kukurydzy w okolicach Wrocławia w latach 1956–1959. Pol. Pismo ent., B, 23-24 (3-4): 165-181.

KANIA Cz., 1962a: Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956–1959. Pol. Pismo ent., B, 25-26 (1-2): 53-69.

KANIA Cz., 1962b: Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956–1959. Pol. Pismo ent., B, 27-28 (3-4): 183-216 + 2 tabl.

KANIA Cz., 1966: Badania nad omacnicą prosowianką – Pyrausta nubilalis (HBN.) na kukurydzy w warunkach południowo-zachodniej Polski. Pol. Pismo ent., B, 43-44 (3-4): 191-242.

KAPUŚCIŃSKI S., 1950: Rola jarzębiny w biocenozie leśnej. Prace IBL, C, 16: 1-10.

KARCZEWSKI J., 1957: Kruszyna (Rhamnus frangula L.) i rączyce (Tachinidae, Diptera). Pol. Pismo ent., B, 8 (5): 5-12.

KARCZEWSKI J., 1961a: Przyczynek do poznania rączycowatych odżywiających się spadzią. Folia Forest. Pol., A, 6: 85-100.

KARCZEWSKI J., 1961b: Przyczynek do poznania fauny rączycowatych (Tachinidae, Dipt.) odwiedzających kwiaty goryszów (Peucedanum oreoselinum L. P. palustre MICH. Umbeli- ferae). Sylwan, 105: 27-38.

KARCZEWSKI J., 1962: Znaczenie borówki czernicy (Vaccinium myrtillus L.) dla entomocenozy leśnej. Folia Forest. Pol., A, 9: 3-200.

KARCZEWSKI J., 1967a: Znaczenie wrzosu (Calluna vulgaris L.) dla entomocenozy leśnej oraz porównanie zespołu owadów związanych z tą krzewinką z entomofauną borówki czernicy (Vaccinium myrtillus L.). Dział Wyd. SGGW. 177 ss.

KARCZEWSKI J., 1967b: Obserwacje nad muchówkami (Diptera) z rodzin Tachinidae i Calli- phoridae) odwiedzającymi kwiaty. Fragm. faun., 13: 467-484.

KARG J., 1969: The effect of shelterbelts on density and reduction of numbers of the Colo- rado betle (Leptinotarsa decemlineata SAY). Ekol. pol., A, 17: 149-157.

KARG J., 1973: An attempt estimate the energy flow through the population of Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SAY ). Ekol. pol., A, 17: 239-250.

KARG J., 1976a: Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SAY) in agrocenoses of the central Wielkopolska. Pol. ecol. Stud., 2, 1: 63-86.

KARG J., 1976b: Influence of shelterbelts on distribution and mortality of Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SAY ). Ecol. Anim. B. Invertebrates, C. R. Table Ronde C. N. R. S. Ecosystemes bocagers. Rennes: 397-399.

KARG J., 1980: Density and variation of aeroentomofauna in agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 6, 2: 329-340. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 119

KARG J., 1989: Zróznicowanie liczebności i biomasy owadów latających krajobrazu Za- chodniej Polski. Roczn. AR w Poznaniu, Rozpr. Nauk., 188: 1-78.

KARG J., 1997: Preliminary studies on the above-ground insects communities in agricultural landscape of France and Poland. [W:] L. RYSZKOWSKI, S. WICHEREN [red.]: Eco- logical management of countryside in Poland and France. Res. Centr. Agric. Forest. Environm. Pol. Acad. Sci. Poznań: 93-100.

KARG J., DĄBROWSKA -PROT E., 1974: Ecological analysis of entomofauna hatching and living in rye and potato fields. Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II. Ser. Sci. biol., 22: 393-398.

KARG. J., TROJAN P., 1968: Fluctuations in numbers and reduction of the Colorado beetle (Leptinotarsa decemlineata SAY ) in natural condition. Ekol. pol., 16: 147-169.

KARPIŃSKI J. J., 1933: Fauna korników Puszczy Białowieskiej na tle występujących w puszczy typów drzewostanów. Zakł. Dośw. L. P. w Warszawie, ser. A: Rozpr. i Spraw., 1: 1-68.

KARPIŃSKI J. J., 1949a: Kózki (Cerambycidae) Puszczy Białowieskiej. IBL. Rozpr. i Spraw., ser A, Warszawa, 55: 1-33.

KARPIŃSKI J. J., 1949b: Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. IBL. Rozpr. i Spraw., ser A, Warszawa, 56: 1-212.

KARPIŃSKI J. J., 1956a: Mrówki w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk. leśn., 14: 201-221.

KARPIŃSKI J. J., 1956b: Ryjkowce (Curculionidae) w biocenozie Białowieskiego Parku Naro- dowego. Roczn. Nauk. leśn., 21: 29-47.

KARPIŃSKI J. J., 1958: Materiały do poznania pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera, Cicadina) biocenozy lasu Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk. leśn., 21: 49-60.

KARPIŃSKI J. J., MAKÓLSKI J., 1954: Biegaczowate (Carabidae, Coleoptera) w biocenozie Białowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk. leśn., 5: 105-135.

KIEŁCZEWSKI B., 1950: Obserwacje nad wystąpieniem mniszki (Lymantria monacha L.) w latach 1947, 1948, 1949 na tle teorii o masowych pojawach. Pol. Pismo ent., 20: 37-54.

KLEKOWSKI R., PRUS T., ŻYROMSKA-RUDZKA H., 1967: Elements of energy budget of Tri- bolium castaneum (HBS.) in its development cycle. [W:] K. PETRUSEWICZ [red.]: Secon- dary productivity of terrestial ecosystems. PWN, Warszawa – Kraków, 2: 859-879.

KLIMASZEWSKI S. M., 1993: The changes in the frequency of occurence of the colour forms of Philaenus spumarius (L.) (Homoptera, Aphrophoridae) within the areas of elevated ra- diation after Chernobyldisaster. Acta biol. Sil., 22: 69-77.

KLIMASZEWSKI S. M., WOJCIECHOWSKI W., CZYLOK A., GĘBICKI C., HERCZEK A., JASIŃ- SKA J., 1980: Zgrupowania wybranych grup pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera) i róznoskrzydłych (Heteroptera) w lasach rejonu huty „Katowice”. Acta biol., 8: 22-40.

KLIMASZEWSKI S. M., WOJCIECHOWSKI W., GĘBICKI C., CZYLOK A., JASIŃSKA J., GŁO- WACKA E., 1980: Ugrupowania owadów ssących (Homoptera i Heteroptera) zbiorowisk trawiastych i zielnych w rejonie huty „Katowice”. Acta. biol., 8: 9-22. 120 A. SZUJECKI

KLIMASZEWSKI S. M., CZYLOK A., HERCZEK A.,WOJCIECHOWSKI W., 1989: An attempt to evaluate the degree of biocenosis disortion on the basis of qualitative and quantitative changes in aphid consortia (Homoptera, Aphidoidea). Arch. Ochr. Środ., 1-2: 135-146.

KLIMASZEWSKI S. M., CZYLOK A., HERCZEK A.,WOJCIECHOWSKI W., 1995: The composition and structure of aphid consortia (Aphidinea) on birches (Betula pendula) as indica- tor of the habitat condition in regions of industrial activity (the agglomerations of Silesia and Cracow). Acta. biol. Sil., 27 (44): 7-20.

KLIMASZEWSKI S. M., KOSANOCKA L., 1981: Intrapopulational colouring variations and he- molymph protein composition in Philaenus spumarius (L.) (Homoptera, Cercopidea). Pol. Pismo ent., 51: 193-199.

KOEHLER W., 1967: Z badań nad zwójką sosóweczką (Rhyacionia buoliana SCHIFF.). Prace IBL, 337: 1-155.

KOEHLER W., 1968: Biologiczne metody ochrony lasu. PWRiL, Warszawa. 199 ss.

KOEHLER W., 1971: Hylopatologiczna charakterystyka lasów Polski. PWRiL, Warszawa. 96 ss + 11 ryc.

KOEHLER W., BURZYŃSKI J., 1965: An attempt at the liquidation of a primary center of mass appearance of injurious insects with the application of complex method. Entomo- phaga, 10, 4: 367-372.

KOEHLER W., KOLK A., 1972: Badania nad zjawiskiem kleptopasożytyzmu wśród endopaso- żytów larw Rhyacionia buoliana SCHIFF. Prace IBL, 409: 64-84.

KORCZ A., 1967: Fauna pluskwiaków drapieżnych (Hemiptera, Heteroptera) na jabłoniach w okolicach Poznania. Pol. Pismo ent., 37: 581-586.

KORCZ A., 1970: Pluskwiaki drapieżne z rzędu różnoskrzydłych (Heteroptera) w sadach i ich rola w zwalczaniu przędziorków (Tetranychidae). Pr. nauk. IOR, 12: 1-75.

KORCZYŃSKI I., 1974a: Mozliwość wykorzystania nektarodajnych roślin zielnych w ochronie lasu. Wszechświat, 7-8: 204-206.

KORCZYŃSKI I., 1974b: Próba introdukcji niektórych roślin zielnych oraz ocena roli biocenotycznej ich kwiatów w biotopach leśnych. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 38: 66-76.

KORCZYŃSKI I., STACHOWIAK P., SZMIDT A., 1984: Próba oceny niektórych roślin zielnych z punktu widzenia możliwości ich introdukcji do biocenoz leśnych. Sylwan, 128, 3: 17-23.

KOSIOR A., 1992: The influence of anthropogenic factors on the decline of bumblebee (Bombus LATR.) in Poland. [W:] J. BANASZAK [red.]: Natural Resource of Wild Bees in Poland. Bydgoszcz Pedagog. Univ.: 145-152.

KOSTROWICKI A. S., 1953: Studia nad fauną motyli wzgórz kserotermicznych nad dolną Nidą. Fragm. faun., 6: 236-447.

KOSTROWICKI A. S., 1963: Z biogeografii rezerwatu łąkowego w Supraślu. Przegl. geogr., 35: 398-416.

KOŚLIŃSKA M., 1970: Fauna zwójkówek (Lepidoptera, Tortricidae) na jabłoniach w niektó- rych okolicach Polski. Część I. Pol. Pismo ent., 40: 557-564. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 121

KOŚLIŃSKA M., 1973: Fauna zwójkówek (Lepidoptera, Tortricidae) na jabłoniach w niektó- rych okolicach Polski. Częśc II. Pol. Pismo ent., 43: 331-346.

KOŚLIŃSKA M., 1978: Fauna zwójkówek (Lepidoptera, Tortricidae) na jabłoniach w niektó- rych okolicach Polski. Częśc III. Pol. Pismo ent., 48: 105-113.

KOT J., 1964: Experiments in the biology and ecology of species of the genus Trichogramma Westw. and their use in plant protections. Ekol. pol., A, 12: 234-303.

KOT J., 1979: Analysis of factors affecting the phytophage reduction by Trichogramma Westw. species. Pol. ecol. Stud., 5, 2: 5-59.

KOT J., 1995: Distribution of Trichogramma embryophagum (HTG.) (Hymenoptera, Chalcido- idea) in apple tree croons. Pol. ecol. Stud., 21, 1: 25-35.

KOWALSKA T., 1969: Intodukcja Encarsia formosa GAH. – pasożyta mączlika szklarniowego (Trialeurodes vaporarorium WESTW.). Biul. IOR, 44: 341-352.

KOWALSKA T., 1971: The effect of environmental factors on the life cycle of Chrysopa carnea STEPH. (Neuroptera, Chrysopidae). Ekol. pol., A, 19: 388-400.

KOŹMIŃSKI Z., 1925: Oekologischen Untersuchungen der Orthopteren des Urwald von Białowieża. Bull. Int. Acad. Pol. Cl. Math. Nat.B, Sc. Nat., 00: 447-475.

KRZYWICKI M., 1967: Fauna Papilionidea i Hesperoidea (Lepidoptera) Puszczy Białowieskiej. Ann. zool., 25, 1: 1-213.

KRZYWIEC D., 1988: Density and biomass of Aphid communities (Homoptera, Aphididae) in winter wheat crop and sugar beet crop in the vicinity of Turew. Ekol. pol., 36, 3-4: 531-543.

KUNTZE R., NOSKIEWICZ J., 1938: Zarys zoogeografii polskiego Podola. Prace Tow. Nauk we Lwowie II, 4: VIII + 538.

LACHMAJER J., 1971: Host selection by Anopheles labranchiae atroparus VAN THIEL 1927 (Diptera, Familia Culicidae) in Gdańsk enviroment. Biul. Inst. Med. morsk. Gdańsk, 22: 41-48

LEŚNIAK A., 1963: Przyczynek do badań nad określeniem zależności fauny Carabidae od wieku drzewostanu. Sylwan, 6: 51-58.

LEŚNIAK A., 1971: Badania nad wpływem zanieczyszczeń przemysłowych na liczebność, strukturę i skład gatunkowy leśnych zgrupowań biegaczowatych. Sprawozd. IBL.

LEŚNIAK A., 1972: Badania składu i struktury zespołów biegaczowatych (Carabidae, Col.) w zależności od nasilenia występowania niektórych szkodników pierwotnych. Prace IBL, 407: 3-44.

LEŚNIAK A., 1973: Novyi mechanizm samoreguljacji w sistieme kormowoe – chwoegryzuščoj nasekomye. Zool. Żh., 52: 513-518.

LEŚNIAK A., 1975 [in lit.]: Zmiany struktur w zgrupowaniach Carabidae, Col., jako wskaźnik różnego rodzaju zanieczyszczeń. Symp. RWPG, Inst. Ekol. PAN, październik 1975. [maszynopis].

LEŚNIAK A., 1976a: Climatic and meteorological conditions of the pine moth (Dendrolimus pini L.) outbreaks. Ekol. pol., 24, 4: 515-547. 122 A. SZUJECKI

LEŚNIAK A., 1976b: Forest stand and site conditions of a pine moth moth (Dendrolimus pini L.) outbreaks. Ekol. pol., 24, 4: 549-563.

LEŚNIAK A., 1976c: Certain tropic and intrapopulation conditions of the pine moth moth (Dendrolimus pini L.) outbreaks. Ekol. pol., 24, 4: 565-576.

LEŚNIAK A., 1979: Możliwości bioindykacji antropogenicznych zniekształceń środowisk le- śnych na podstawie zmian w zgrupowaniach bezkręgowców. [W:] I Symp. Ochr. Ekosyst. Leśn., Rogów 19–20 XI 1979. Wyd. SGGW – Warszawa: 5-13.

LEŚNIAK A., 1997: Metody analizy zgrupowań biegaczowatych (Carabidae, Col.) w zooindy- kacji procesów ekologicznych. VI Symp. Ochr. Ekosyst. Leś. Jedlnia – grudzień 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 29-41.

LEŚNIAK A., KOŁAKOWSKA D., 1974: Wpływ emisji przemysłowych Zakładów Azotowych w Puławach na zgrupowania epedaficznych biegaczowatych (Carabidae, Col.). [W:] Podsta- wy zagospodarowania terenów leśnych w rejonach oddziaływania przemysłowych zanie- czyszczeń powietrza w okolicy Puław. Sprawozdanie końcowe z badań w latach 1968–1974. Inst. Bad. Leśnictwa, Warszawa, Temat nr NCR-133: 224-243.

LIPA J. J., 1963: Studia inwazjologiczne i epizootiologiczne nad kilkoma gatunkami pierwot- niaków z rzędu Microsporidia pasozytującymi w owadach. Prace Nauk. IOR, 5 (1): 103-165.

LIPA J. J., BORUSIEWICZ-MADZIARA K., 1976: Microsporidians parasitizing the green tortrix (Tortrix viridiana L.) in Poland and their role in the collapse of the tortrix outbreak in Puszcza Niepołomicka during 1970–1974. Acta protozool., 15: 529-536.

LIPA J. J., HOKKANEN H. M. T., 1992: Nosema meligethi I.&R. (Microsporida) in populations of Meligethes spp. in Europe. Biocontrol Sci. Technol., 2: 119-125.

LIPA J. J., RUSZKOWSKI A., 1957: Badania nad zmianami śmiertelności Aporia crataegi L. w kolejnych latach masowego pojawu (1952–1957) w Polsce. Zeit. Pflanzenkrankh., 64: 568-572.

LIPA J. J., STUDZIŃSKI X., MAŁACHOWSKA D., 1977: Insects and Mites Associated with Cultivated and Weedly Cruciferous Planst in Poland and Central Europe. PWN, Warsza- wa – Poznań. 364 ss.

LIPIŃSKA J. 1961: Dzienna dynamika lotu pszczołowatych a temperatura. Ekol. pol., 8,1: 55-59.

LITYŃSKI A., 1938: Biocenoza i biosocjacja, przyczynek do ekologii zespołów fauny wodnej. Arch. hydrob. ryb., 9: 167-208.

LUTEREK D., 1969: Entomofauna owocników niektórych gatunków leśnych grzybów kapeluszowych. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 28: 185-230.

LUTEREK R., 1965a: Analiza przestrzennego przebiegu gradacji barczatki sosnówki Dendro- limus pini L. w Nadleśnictwie Gniewkowo w latach 1945–1960. Roczn. WSR w Poznaniu, 27: 147-152.

LUTEREK R., 1965b: O rozwoju przestrzennym gradacji niektórych szkodników leśnych. Roczn. WSR w Poznaniu, 27: 153-155. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 123

LUTEREK R., SZMIDT A., 1995: From studies on the biology, ecology and introduction of Coccigomimus turionellae L. (Hymenoptera, Ichneumonidae) a native parasitoid of nu- merous forest pests. Proc. Conf. „Actual and potential use of biological pest control of plants”. Comm. Plant Prot. Pol. Acad Sci., Skierniewice: 119-124.

ŁABĘDZKI A., 1987: Ważki (Odonota) Puszczy Zielonki koło Poznania. Bad. fizjogr. Pol. Zach. ser. C, 35: 41-52.

ŁABĘDZKI A., 1989: Ważki różnoskrzydłe (Odonata, Anisoptera) drzewostanów sosnowych a ich potencjalne możliwości regulacji liczebności szkodliwych owadów leśnych. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 68: 39-45.

ŁABĘDZKI A., 1994: Ważki różnoskrzydłe (Odonata, Anisoptera) jako czynnik redukujący szkodliwą entomofaunę leśną. Wiad. entom., 13, 1: 5-12.

ŁĘSKI R., 1963: Studia nad biologią i ekologią nasionnicy trześniówki Rhagolebis cerasi L. (Dipt., Trypetidae). Pol. Pismo ent., B, 31-32 (3-4): 153-240 + tbl.

ŁOSIŃSKI J., 1953: Studia nad drobną fauną pól uprawnych. I. Dynamika populacji Apterygo- ta. Ekol. pol., 1, 3: 73-103.

MACARTHUR R. H., 1955: Fluctuations of animal populations, and a measure of community stability. Ecology, 36: 533-536.

MARGOWSKI Z., PRUSINKIEWICZ Z., 1955: Wpływ czynników ekologicznych na występowa- nie i działalność drobnej fauny glebowej. PWN, Poznań.

MAZUR S., 1979a: Wpływ sztucznej kolonizacji mrówek na makrofaunę gleb leśnych. [W:] I Symp. Ochr. Ekosyst. Leśn., Rogów 19–20 XI 1979). Wyd. SGGW-AR, Warszawa: 113-122.

MAZUR S.,1979b: Beetle succession on feeding sites of the pine shoot beetle (Tomicus piniperda L., Coleoptera, Scolytidae) in one and mixed stands. Memorab. zool., 30: 63-87.

MAZUR S., 1983: Mrówki borów sosnowych Polski. Rozpr. Nauk. Monogr., 25. Wyd. SGGW-AR Warszawa. 71 ss.

MICHALSKI J., WITKOWSKI Z., 1959: Obserwacje nad szkodliwością żeru uzupełniającego i regeneracyjnego Blastophagus piniperda L. (Coleoptera, Scolytidae) w drzewostanie so- snowym I klasy wieku. Sylwan, 103, 2: 45-59.

MICZULSKI B., 1961: Badania nad ryjkowcami (Curculionidae) występującymi na uprawach rzepaku w okolicach Lublina. Skład jakościowy i ilościowy oraz dane fenologiczne. Ann. UMCS, C, 15: 21-55.

MICZULSKI B., 1964: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. I. Rośli- niarki (Symphyta). Pol. Pismo ent., B, 35-36 (3-4): 189-201.

MICZULSKI B., 1966a: Błonkówki z nadrodziny Proctotrupoidea w biocenozie upraw rzepaku. Ann. UMCS, 6, 20: 133-147.

MICZULSKI B., 1966b: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. II. Gą- sienniczniki (Ichneumonidae). Pol. Pismo ent., B, 43-44 ( 3-4): 263-292

MICZULSKI B., 1967a: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. III. Mę- czelkowate (Braconidae) i mszycarzowate (Aphidiidae). Pol. Pismo ent., 37, 1: 167-191. 124 A. SZUJECKI

MICZULSKI B., 1967b: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. IV. Żą- dłówki (Aculeata). Pol. Pismo ent., 37, 3: 487-506.

MICZULSKI B., 1967c: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. V. Gala- sówkowate (Cynipoidea). Pol. Posmo ent., 37, 4: 787-796.

MICZULSKI B., 1968: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. VI. Ble- skotkowate (Chalcidoidea). Pol. Pismo ent., 38, 2: 341-386.

MICZULSKI B., 1968: Błonkówki (Hymenoptera) w biocenozie upraw rzepaku. Cz. VII. Ogól- ne podsumowanie wyników. Pol. Pismo ent., 38, 3: 475-495.

MICZULSKI B., 1980: Materiały do znajomości błonkówek (Hymenoptera) upraw zbożowych w okolicach Lublina. Roczn. Nauk. roln., E, 10: 27-58.

MICZULSKI B., 1987a: Studies of the population dynamics of the cereal leaf beetles Oulema spp. (Coleoptera, Chrysomelidae). Ekol. pol., 35, 3-4: 723-740.

MICZULSKI B., 1987b: Incidence of parasitic Hymenoptera in the population dynamics of the cereal leaf beetles Oulema spp. (Coleoptera, Chrysomelidae). Ekol. pol., 35, 3-4: 741-754.

MIGULA P., 1974: The effect of temperature on the rate of oxygen consumption by different life stages of Malacosoma neustria L. and Euproctis chrysorrhoea L. (Lepidopetra). Ekol. pol., 22, 1: 173-194.

MIGULA P., 1975: Energy flow through population of satin moth, Leucoma salicis (L.) (Ly- mantriidae). Acta biol. Crac. Sci. Zool., 18: 229-255.

MIGULA P., 1977: Effects of dietary zinc compounds on feeding and survival of brown-tailed moth – Euproctis chrysorrhoea L. (Lymantriidae, Lepidoptera). Pr. nauk. Uniw. Śląsk. Acta biol., 4: 64-78.

MIGULA P., 1979: The effect of lead upon the metabolism rate by larval stages of Euproctis chrysorrhoea L. and Malacosoma neustria L. (Lepidoptera). Pr. nauk. Uniw. Śląsk. Acta biol., 6: 63-72.

MIGULA P., 1985: Wrażliwość wybranych gatunków owadów na skażenia powietrza gazami i pyłami przemysłowymi oraz tolerancja nietermicznych zmian środowiska. Wyd. Uniw. Śląsk., Katowice. 115 ss.

MIKULSKI J. S., 1936: O zmianach szybkości rozwoju stadiów rozwojowych Tribolium confusum DUV. (Col.) pod działaniem temperatur stałych i przemiennych. Extr. Bull. Acad. Pol. Sc. Letters, B. Cracovie: 361-372.

MIKULSKI J. S., 1948: Badania nad ekologią termiczną poczwarek owadów. I. Poczwarki Melasoma neustria L. i Euproctis chrysorrhoea L. Extr. Bull. Acad. Pol. Sc. Letters, B: II: 111-115.

NAWROT J., KOUL O., ISMAN M. B., HARMATHA J., 1991: Naturally occurring antifeedants: Effects on two polyphagus lepidopterans. J. app. Ent., 112: 194-201.

NAWROT J., HARMATHA J., 1994: Natural products as antifeedants against stored products pests. Postharvest News and Inform., 5 (2): 17N-21N.

NAWROT J., SZAFRANEK J., MALIŃSKI E., 1995: Function and composition of cuticular hy- drocarbons of stored-product insects. Proc. 6th Intewr. Work. Conf. On Stored-product Protection, Vol. I: 533-560. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 125

NIEMCZYK E., 1963: Heteroptera associated with apple orchards in the district of Nowy Sącz. Ekol. pol., A, 11: 295-300.

NIEMCZYK E., 1966: Występowanie owadów drapieżnych w sadzie jabłoniowym. Pr. Inst. Sad., 12: 355-363.

NIEMCZYK E., 1967: Psallus ambiquus (FALL.) (Heteroptera, Miridae). Część I. Morfologia i biologia. Pol. Pismo ent., 37: 798-842.

NIEMCZYK E., 1968: Psallus ambiquus (FALL.) (Heteroptera, Miridae). Część II. Odżywianie się i rola w biocenozie sadów. Pol. Pismo ent., 38: 387-415.

NIEMCZYK E., MISZCZAK M., OLSZAK R., 1976: The effectiveness of some predaceous insects in the control of phytophagous mites and aphids on apple trees. Final Report 1973–1976. Research Inst. Pomology. Skierniewice. 122 ss.

NUNBERG M., 1937: O wpływie róznych czynników na występowanie i populację strzygoni choinówki (Panolis flamea Schiff.). Rozpr. Spraw. IBL, A, 22: 1-56.

NUNBERG M., 1949: Wpływ drzewostanu na faunę chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Carabidae, Coleoptera). Rozpr. Spraw. IBL, A, 58: 1-29.

OBMIŃSKI Z., 1977: Ekologia lasu. PWN, Warszawa. 481 ss.

OLECHOWICZ E., 1976: The effect of mineral fertilization on insect community of the her- bage in a meadow. Pol. ecol. Stud., 2, 4: 129-136.

OLECHOWICZ E., 1984: Herb layer entomofauna of different forest ecosystems in the Kam- pinos Forest and its participation in cycling of elements. Ekol. pol., 32, 1: 43-60.

OLECHOWICZ E., 1986: Density and biomass of soil macrofauna from different forest ecosystems of the Kampinos Forest. Ekol. pol., 34, 4: 689-710.

OLECHOWICZ E., 1988: The structure of community of Diptera imagines of different forest ecosystems in the Kampinos Forest. Ekol. pol., 36: 509-529.

OLECHOWICZ E., 1990: Estimation of insect immigration in three Kampinos Forest ecosystems, differing in trophy. Ekol. pol., 38, 3-4: 399-411.

OLSZAK R., 1974: Biedronki jako drapieżce w sadach jabłoniowych. Pr. Inst. Sad., 4: 48-55.

PANKANIN M., 1972: Wpływ pokarmu na przeżywalność Lygus rugulipennis (POPP.) (Hete- roptera, Miridae) w warunkach laboratoryjnych. Pol. Pismo ent., 42, 1: 223-227

PANKANIN-FRANCZYK M., 1982: Participation of parasitoids in limiting the numbers of aphids on cereal crops. Pol. ecol. Stud., 8: 521-538.

PANKANIN-FRANCZYK M., 1995: The effect of different surroundings on aphids and their parasitoids occuring on oat crops. Pol. ecol. Stud., 21, 1: 7-24.

PAPLIŃSKA E., 1980: Preliminary analysis of communities of soil Diptera larvae in forest ecosystems from variously utilized areas. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 625-643.

PAPLIŃSKA E., 1984: Density, biomass and qualitative structure of soil Diptera larvae communities in industrial areas. Pol. ecol. Stud., 10, 1-2: 93-110.

PAPLIŃSKA E., 1987a: Preliminary quantitative and qualitative estimation of soil associations of Diptera larvae occuring in forest ecosystems and in woodlots in the vicinity of Knurów (Silesia). Pol. ecol. Stud., 13, 1: 95-111. 126 A. SZUJECKI

PAPLIŃSKA E., 1987b: Settlement of Dipetra larvae in organic matter (Carex brizoides L., Betula verrucosa EHRH.) experimentally introduced into the soil. Pol. ecol. Stud., 13, 1: 53-70.

PAWLIK J., 1970: Wpływ żerowania brudnicy mniszki – Ocneria (=Lymantria) monacha L. na przyrost wysokości sosny. Zesz. Nauk. SGGW – Leśn., 13: 161-178.

PAWLIKOWSKI T., 1989: Struktura zgrupowań dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apo- idea) z siedlisk ekotonowych „pole – bór sosnowy”. Acta Univ. Nicol. Copern. Biol., 35: 153-167,

PAWLIKOWSKI T., BARCZAK T., 1986: Struktura zgrupowań antofilnych żądłówek (Hymenop- tera, Aculeata) na obszarach monokultur sosnowych w Borach Tucholskich. Acta Univ. Nicol. Copern. Biol. XXX – Nauki Mat.-Przyr., 64: 3-17.

PAWŁOWSKI J., 1961: Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A, 9: 355-437.

PAWŁOWSKI J., 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665, tabl. 37-45.

PETRUSEWICZ K., 1936: Podstawowe pojęcia biocenologii. Bibl. Koła Przyr. St. USB Wil- no, 1. 48 ss.

PETRUSEWICZ K., PIECZYŃSKA E., 1973: Dotychczasowe osiągnięcia i perspektywy rozwoju nauk ekologicznych w Polsce. Wiad. ekol., 19: 325-352.

PERLIŃSKI S., 1995: Antropogenne przeobrażenia zgrupowań larw sprężyków (Elateridae) w ekosystemach borów sosnowych. [W:] A. SZUJECKI, J. J. W. SKŁODOWSKI, A. WOJCIE- CHOWSKA [red.]: Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 269-333.

PĘTAL J., 1967: Productivity and the consumption of food in the Myrmica laevinodis NYL. population. [W:] K. Petrusewicz [red.]: Sec. Prod. in Terr. Ecosyst. PWN, Warszawa – Kraków: 841-857.

PĘTAL J., 1974: Analysis of a sheep pasture ecosystem in the Pieniny Mountains. XV. The effect of pasture management on ant population. Ekol. pol., 22: 679-693.

PĘTAL J., 1977: The role of ants in ecosystems. [W:] M. V. BRIAN [red.]: Production ecology of ant and termites. IBP.13. Cambridge Univ. Press: 293-325.

PĘTAL J., 1980a: The effect of industrial pollution of Silesia on populations of ants. Pol. ecol. Stud., 6, 4: 665-672.

PĘTAL J., 1980b: Ant populations their regulation and effect on soil in meadows. Ekol. pol., 28: 293-326.

PĘTAL J., 1981: Intraspecific competition as a way of adaptation to food resources in an ant population. Ekol. pol., 29, 3: 421-430.

PĘTAL J., 1991: Diversity of ant communities in peatbogs of various origin and period under management. Pol. ecol. Stud., 17, 3-4: 249-265.

PĘTAL J., ANDRZEJEWSKA L., BREYMEYER A., OLECHOWICZ E., 1971: The role of ants in the reduction of meadow invertebrates. Ekol. pol., 19: 214-222. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 127

PĘTAL J., JAKUBCZYK H., CHMIELEWSKI K., TATUR A., 1975: Response of ants to environment polution. Progress in Soil Zoology. Proc. 5th Int.Coll. on Soil Zool. Prague, Sept. 17–22 1973. Academia Prague: 363-373.

PISARSKA R. [red.], 1990: Dynamika rozwoju entomofauny koron sosny w borach świe- żych trzech stref zdrowotności lasów Polski. [W:] E. BERNADZKI [red.]: Dynamika naturalnych i półnaturalnych ekosystemów leśnych i ich związków z innymi ekosystemami w krajobrazie. SGGW-AR w Warszawie. CPBP 04.10. Ochrona i Kształtowanie Środowi- ska Przyrodniczego. Nr 23: 105-137.

PISARSKI B., 1971: Charakterystyka zoologiczna środowisk Bieszczadów Zachodnich. Fragm. faun., 17: 23-30.

PISARSKI B., 1973: Struktura społeczna Formica (C.) exsecta NYL. (Hymenoptera, Formici- dae) i jej wpływ na morfologię, ekologię i etologię gatunku. IZ PAN, Warszawa. 134 ss.

PISARSKI B., 1980: Evolution of the competitive behaviour in social insects. Insects soc., 27: 284-287.

PISARSKI B., CZECHOWSKI W., 1978: Influence de la pression urbaine sur la myrmecofaune. Memorab. zool., 29: 109-128.

PISARSKI B., CZECHOWSKI W., 1994: Ways to reproductive succes of wood ant queens. Me- morab. zool., 48: 181-186.

PISARSKI B., VEPSÄLÄINEN K., 1989: Competition hierarchies in ant communities (Hyme- noptera, Formicidae). Ann. zool., 42: 321-329.

POŁCIK B., 1968: Dobowe rytmy aktywności niektórych owadów ze szczególnym uwzględ- nieniem uczulenia na insektycydy. Pol. Pismo ent., 38, 3: 497-538.

PLEWKA T., 1985: Numbers and distribution of entomofauna on rye and wheat fields. Ekol. pol., 33, 4: 729-743.

PLEWKA T., 1986: Observations entomofauna of the meadow under the excessive impact of liquid manure. Pol. ecol. Stud., 12, 1-2: 221-235.

PRUS T., 1976: On heterogeneity in cl Strain of Tribolium castaneum HBST. Tribolium Inf. Bull. San Bernardino USA, 19: 97-104.

PRUS T., PRUS M., 1978: Phaenotypic differentiation of Tribolium castaneum HBST. cl Stra- in. Tribolium Inf. Bull. San Bernardino USA, 27: 89-95.

PRUS T., BIJAK T., PRUS M., 1989: Autecological features of strains: Tribolium castaneum HBST. Cl and T. confusum DOUVAL Biv. Ekol. pol., 37, 1-2: 97-107.

PRUS M., PRUS T., BIJAK P., 1995: Lipid content and energetic equivalent as a measure of reproductive effect in two species of Tribolium. Ekol. pol., 43, 3-4: 217-225.

PUSZKAR T., 1976: Próba zastosowania fauny glebowej jako bioindykatora stopnia zanie- czyszczenia i odbudowy środowiska przyrodniczego w rejonie oddziaływania emisji Za- kładów Azotowych w Puławach. Pam. puław. Pr. Inst. Upr. i Nawoż. Glebozn., 66: 229-239.

PUSZKAR T., 1978: Les fourmis (Formicidae) de la zone polutee des establissements de l’Azote Puławy. Memorab. zool., 29: 129-147. 128 A. SZUJECKI

PUSZKAR T., 1979a: Changes in epigeal fauna as a bioindicator within the reach of emission from the „Siarkopol” Sulphur Producing Combine at Machów near Tarnobrzeg, Poland. Bull. Acad. pol. Sci. Cl. II, 27, 6: 467-471.

PUSZKAR T., 1979b: Epigeal fauna as a bioindicator of changes in agrocenoses in the Ce- ment and Lime Production District at Nowiny near Kielce (Central Poland). Bull. Acad. pol. Sci. Cl. II, 27, 11: 917-923. Puszkar T., 1981: Zmiany wybranych elementów zoocenoz w agroekosystemach poddawa- nych silnej presji emisji przemysłowych. Iu NG, R (157): 1-78.

PUSZKAR T., 1982: Ants (Formicidae) in the agrocenoses affected by intensive of industrial emission. Ann. UMCS, C, 37, 9: 105-116.

PUSZKAR T., 1997: Próby zastosowania bioindykatorów faunistycznych do oceny oddziaływa- nia Zakładów Azotowych w Puławach na otaczające lasy. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 112-119.

RAZOWSKI J., WIĄCKOWSKI S., 1959: Ważniejsze zwójki (Lepidoptera, Tortricidae) występu- jące w sadach polskich. Prace Inst. Sadown., 4: 288-308.

RYSZKOWSKI L., KARG J., 1977: Variability in biomass of epigeic insects in the agricultural landscape. Ekol. pol., 25: 501-517.

RYSZKOWSKI L., KARG J., 1992: The effect of the structure of agricultural landscape on biomass of insects of the above ground fauna. Ekol. pol., 39, 2: 171-179.

SANDNER H., 1958: Wpływ zagęszczenia populacji na płodność wołka zbożowego – Calan- dra granaria L. i wołka ryżowego – Sitophilus oryzae L. Ekol. pol., B, 4.

SANDNER H., 1961: Badania nad wpływem gęstości populacji niektórych gatunków szkodni- ków przechowalniowych na ich rozrodczość. Pol. Pismo ent., B, 21-22 (1-2): 71-77.

SANDNER H., 1962: Badania nad rolą i mechanizmem działania czynnika zagęszczenia w populacjach strąkowca fasolowego (Acanthoscelides obsoletus SAY ). Ekol. pol., B, 8 (2): 179-186.

SANDNER H., 1971: Osiągnięcia polskiej entomologii w zakresie ekologii. Pol. Pismo ent., 41, 4: 747-761.

SANDNER H. [red.], 1976: Entomologia a ochrona środowiska. PWN, Warszawa. 252 ss.

SANDNER H., CICHY C., 1962: Rola pokarmu w rozwoju populacji strąkowca fasolowego Acanthoscelides obtectus (SAY). Ekol. pol., B, 8, 2: 173-178.

SANDNER H., PANKANIN M., 1973: Effect of the presence of food on egg-laying by Acantho- scelides obtectus (SAY). (Coleoptera, Bruchidae) Pol. Pismo ent., 43: 811-817

SAWONIEWICZ J., 1973: Gasienicznikowate (Ichneumonidae, Hymenoptera) odwiedzające kwiaty goryszu – Peucedanum oreosolinum L. (Umbelliferae). Folia forest. Pol., A, 21: 43-78.

SAWONIEWICZ J., 1979: The effect of shrub layer on the occurence of the Ichneumonidae (Hymenoptera) in pine stand on different sites. Memorab. zool., 30: 89-130. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 129

SCHNAIDER Z., SIERPIŃSKI Z., 1967: Stan zagrożenia przez owady niektórych gatunków drzew leśnych w okolicach przemysłowych Śląska. Prace IBL, 314-319: 113-150.

SĘCZKOWSKA K., 1956: Badania nad przylżeńcami (Thysanoptera) stwierdzonymi na polach śródleśnych w okolicach Wandzina. Ann. UMCS, C, 11, 7: 183-221.

SĘCZKOWSKA K., 1960: Thysanoptera w biocenozie łąk pod Lublinem. Ekol. pol., B, 6, 3: 237-246.

SIERPIŃSKI Z., 1968: Wpływ gazów i dymów przemysłowych na dynamikę niektórych szkod- ników pierwotnych. Prace IBL, 365: 139-150.

SIEWNIAK M., 1976: Zur Morphologie und Bionomie der Kiefernbörken Schildlaus Matsu- coccus pini (GREEN) (Hom., Coccidea, Margarodidae). Z. angew. Ent., 84, 4: 337-362.

SKIERSKA B., 1960: Badania nad fauną komarów Białowieży. Acta parasit. pol., 8 (5): 67-83.

SKIERSKA B., 1965: Ecological studies of the occurence and distribution of Culicidae fauna in the coastal forest belt. Ekol. pol., A, 13: 527-573.

SKIERSKA B., 1974: Komary (Diptera: Culicidae) zachodniej części wyspy Wolin i południo- wo-zachodniej części Uznamu. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 36: 3-79.

SKŁODOWSKI J., 1994: Mobility and home range of some Carabidae in a scots pine treated with sulphur and amonium nitrote. Folia forest. Pol., A, 36: 49-62.

SKŁODOWSKI J., 1995a: Soil fertilization and acidification effect on the rate of development of epigeic Carabid (Coleoptera, Carabidae) communities in a scot pine forest plantation. Folia forest. Pol., A, 37: 19-46.

SKŁODOWSKI J., 1995b: Antropogenne przeobrażenia zespołów biegaczowatych (Col. Cara- bidae) w ekosystemach borów sosnowych Polski. [W:] A. SZUJECKI [red.]: Antropoge- niczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 17-174.

SKŁODOWSKI J., 1997: Interpretacja stanu środowiska leśnego za pomocą modelu SCP/SBO zgrupowań biegaczowatych. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosyste- mów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 69-87.

SŁAWSKA M., SŁAWSKI M., 1997: Zmiany wybranych właściwości gleby, fauny glebowej i ro- ślinności jako wskaźnik regeneracji i sukcesji boru sosnowego. VI Symp. Ochrony Eko- syst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 205-220.

SMOLEŃSKI M., 1994 [in lit.]: Sukcesja zgrupowań kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) na naturalnie ustabilizowanych, nadmorskich wydmach ruchomych Słowińskiego Parku Narodowego. Rozprawa doktorska. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warsza- wa. 164 ss. [maszynopis].

SMOLEŃSKI M., 1995: Antropogeniczne przeobrażenia zgrupowań kusakowatych w ekosystemach borów sosnowych Polski. Strefy ekotonowe. [W:] A. SZUJECKI, J. J. W. SKŁO- DOWSKI, A. WOJCIECHOWSKA [red.]: Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 253-267. 130 A. SZUJECKI

SMOLEŃSKI M., 1997: Wyróżnianie mikrosiedlisk leśnych metodami zooindykacyjnymi na przykładzie fauny epigeicznej. VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosys- temów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Roz- wój SGGW”, Warszawa: 61-68.

STACHURSKI A., ZIMKA J. R., 1976: Methods of studying forest ecosystems. Microorgani- sms and saprophage consumption in litter. Ekol. pol., 24, 1: 57-67.

STARZYK J. R., 1968: The daily activity rythm of Gaurodes virginea (L.) (Coleoptera, Ceram- bycidae). Folia biol., 16: 267-282.

STARZYK J. R., 1976: Zgrupowania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) na tle siedliskowych typów lasu w Puszczy Niepołomickiej. Acta Agr. et Silv., ser. silv., 16: 131-152.

STARZYK J. R., 1977: Wpływ wieku drzewostanu na skład gatunkowy i liczebność występo- wania kózkowatych (Col., Cerambycidae) w Puszczy Niepołomickiej. Acta Agr. et Silv., ser. silv., 17: 117-135.

STARZYK J. R., KOSIOR A., 1985: Wpływ turystyki pieszej na entomofaunę Bieszczadzkiego Parku Narodowego i terenów przyległych. Parki Nar. Rezer. Przyr., 6, 2: 93-100.

STARZYK J. R., WITKOWSKI Z., 1983: Zmiany zgrupowań owadów kambio- i ksylofagicznych towarzyszące sukcesji wtórnej lasu w grądach Puszczy Niepołomickiej. Stud. nat., A, 24: 101-115.

STRAWIŃSKI K., 1955: Stosunki biocenotyczne między pluskwiakami (Heteroptera) a ziemniakiem (Solanum tuberosum L.). Ekol. pol., A, 3: 229-246.

STRAWIŃSKI K., 1956a: Owady z rzędu Heteroptera w biocenozie Puszczy Białowieskiej. Roczn. Nauk leśn., 14: 3-121.

STRAWIŃSKI K., 1956b: Badania nad ustaleniem składu jakościowego i ilościowego heteropterofauny żyta na polach śródleśnych i bezleśnych. Ekol. pol., A, 4: 95-169.

STRAWIŃSKI K., 1957: Zmiany zachodzące w entomofaunie przy zakładaniu zadrzewień śródpolnych. Pol. Pismo ent., B, 7 (4): 49-72.

STRAWIŃSKI K., 1959: Badania nad Hemiptera – Heteroptera w projektowanym rezerwacie stepowym koło Gródka (pow. hrubieszowski). Ann. UMCS, C, 14 (1): 1-28 + 4 tabl.

STRAWIŃSKI K., 1962: Hemiptera – Heteroptera Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ann. UMCS, C, 17 (11): 1-75.

STRAWIŃSKI K., 1963: Powiązania biocenotyczne owadów Hemiptera – Heteroptera z bioto- pami zadrzewionymi i nie zadrzewionymi w okolicach Puław. Ann. UMCS, C, 18 (1).

STRAWIŃSKI K., 1965: Zestawienie zgrupowań Hemiptera – Heteroptera nie zacienionych biotopów śródleśnych w nadleśnictwie Duninów koło Płocka. Ann. UMCS, 20 (1): 1-8.

STRAWIŃSKI K., 1966: Hemiptera – Heteroptera na nieużytkach śródpolnych w okolicy Zwie- rzyńca (powiat zamojski). Pol. Pismo ent., B, 43-44 (3-4): 315-334.

SZCZEPAŃSKI H., 1968: Badania fauny bleskotek (Hymenoptera, Chalcidoidea) upraw i młodników sosnowych w Nadleśnictwie Rogów k. Koluszek. Pol. Pismo ent., 35: 811-870. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 131

SZCZEPAŃSKI H., 1983: Bleskotki (Hymenoptera, Chalcidoidea) grądów Białowieskiego Par- ku Narodowego. Pol. Pismo ent., 53: 147-178.

SZELĘGIEWICZ H., 1974: Mszyce (Homoptera, Aphidodea) Mierzei Wiślanej ze szczególnym uwzględnieniem wydm nadmorskich. Fragm. faun., 19: 349-394.

SZMIDT A., 1975: Niektóre dane z ekologii i bionomii Itoplectis conquisitor (SAY) (Hymenop- tera, Ichneumonidae) – pólnocnoamerykańskiego pasożyta w aspekcie jego masowych hodowli i możliwości aklimatyzacji w Polsce. Pol. Pismo ent., 45: 639-651.

SZMIDT A., LUTEREK R., 1979: Perspektywy introdukcji i aklimatyzacji Itoplectis conquisitor (SAY) i Coccigomimus turionellae (L.) w Polsce. Dokł. Symp. 20–23.09.1979. Kiev: 00-00.

SZMIDT A., LUTEREK R., 1982a: Badania nad ekologią i bionomią Coccigomimus turionellae (L.) (Hymenoptera, Ichneumonidae). Roczn. AR Poznań, 19, 140: 121-137.

SZMIDT A., LUTEREK R., 1982b: Możliwości zwiększenia populacji rodzimego pasożyta Coccigomimus turionellae L. (Ichneumonidae). Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 54: 145-151.

SZMIDT A., LUTEREK R., 1986: Poszerzenie występowania i zwiększenie liczebności Cocci- gomimus turionellae L. (Hymenoptera, Ichneumonidae) metodą introdukcji. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 62: 153-161.

SZPOJDA A., 1992 [in lit.]: Byrrhus fasciatus FÖRST. i inne Byrrhidae (Coleoptera) borów sosnowych świeżych w Polsce. Rozprawa doktorska. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW w Warszawie. 140 ss. [maszynopis].

SZUJECKI A., 1966a: Zależność między wilgotnością wierzchniej warstwy gleb leśnych a roz- mieszczeniem kusakowatych (Staphylinidae, Col.) na przykładzie Nadleśnictwa Szeroki Bór w Puszczy Piskiej. Folia forest. Pol., ser A, 12: 5-156 + 46 ryc.

SZUJECKI A., 1966b: Kształtowanie się stosunków ilościowych i jakościowych wśród ściółko- wych kusakowatych (Col., Staphylinidae) borów sosnowych świeżych pod wpływem zrę- bów zupełnych. Dział Wyd. SGGW, Warszawa. 86 ss. + 15 ryc.

SZUJECKI A., 1970: Edaficzne Staphylinidae (Coleoptera) połonin Bieszczadów Zachodnich. Pol. Pismo ent., 40, 3: 591-599.

SZUJECKI A., 1971: Wpływ rębni zupełnej na zgrupowanie ściółkowych kusakowatych (Col., Staphylinidae) borów sosnowych świeżych. Folia forest. Pol., ser A, 18: 5-45 + 12 ryc.

SZUJECKI A., 1972a: Staphylinidae Col. kak pokazateli nekotorych swojstw poczwy i razwiti- ja sosnowych driewostoew. „XIII Inter. Congr. Ent.” Moscov 2–9 August 1968, Proce- edings, 3: 405-406.

SZUJECKI A., 1972b: Impact of clearcutting on the soil entomofauna. Septimo Congr. Fore- stal Mundial Buenos Aires (Argentina) 4–18 Octobre de 1972, 7CFM?C III/IG Doc. nr 236. 11 ss.

SZUJECKI A., 1975: Influence of brushwood and undergrowth upon distribution of litter beetles in poor pine forest. [W:] „Progress in Soil Zoology”. Proc. of the 5th Int. Coll. on Soil Zool. held in Prague Sept. 17–20 1973: 325-331.

SZUJECKI A., 1976: Wpływ gospodarki leśnej na entomofaunę. [W:] Entomologia a ochrona środowiska (H. SANDNER red.). PWN, Warszawa: 105-121. 132 A. SZUJECKI

SZUJECKI A., 1978: Wpływ podszytów dębowych na zgrupowanie ściółkowych kusakowatych (Col., Staphylinidae) borów sosnowych świeżych. Folia forest. Pol., ser. A, 23: 157- 173.

SZUJECKI A., 1979: Kierunki zmian w entomofaunie pod wpływem gospodarki leśnej. [W:] I Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych – „Reakcje bezkręgowców na presje antropogeniczne w środowisku leśnym”. Rogów 19–20 XI 1979. Dział Wyd. SGGW War- szawa: 65-76.

SZUJECKI A., 1980: Ekologia owadów leśnych. PWN, Warszawa. 603 ss.

SZUJECKI A., 1987a: Ecology of forest insects. PWN - Dr Junk Publ., Warszawa – Dodrecht – Boston – Lancaster. 601 ss.

SZUJECKI A., 1987b: Ecological engineering in the redevelopment of forest ecosystems on old farmland. [W:] M. J. DYJER [red.]: „Report of the International Symposium Ecosys- tem Redevelopment: Economic and Social Aspects”. Budapest April 6–10, 1987 UNESCO, Paris: 17 ss.

SZUJECKI A., 1989: General problems of forest environment protection in Poland. Inst. Appl. Syst. Anal. Publ. Nr 98 of the Biosphere Dynamics Project; Laxenburg, 1989. 30 ss.

SZUJECKI A., 1990a: Wstępna koncepcja leśnej inżynierii ekologicznej. [W:] Z. LAUROW [red.]: „Podstawy leśnej inżynierii ekologicznej – bezpieczne technologie leśne”. Podpro- gram CPBP 04.10.07. Synteza Nr III. Wyd. SGGW-AR: 9-26.

SZUJECKI A., 1990b: Ecological engineering in the redevelopment of forest ecosystems on old farmland. Folia forest. pol., A – Forestry, 32: 19-37.

SZUJECKI A., 1991: Ecological Engineering in the redevelopment of forest ecosystems on old farmland. [W:] VEERESH G. K., RAJAGOPAL D., VIRAHTAMATH C. A. [red.]: „Ad- vances in management and conservation of soil fauna”. Oxford and IBH Publ., Bombay 1991: 449-461.

SZUJECKI A., 1995: Zgrupowania kusakowatych (Col., Staphylinidae s.l.) borów sosnowych świeżych i ich antropogeniczne przeobrażenia. [W:] A. SZUJECKI, J. J. W. SKŁODOWSKI, A. WOJCIECHOWSKA [red.]: „Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i glebowej entomofauny borów sosnowych”. Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 175-251.

SZUJECKI A., 1996: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa. 224 ss.

SZUJECKI A., 1997: Waloryzacja lasów na zasadach trwale zrównoważonej gospodarki le- śnej. [W:] S. MAZUR, J. SKŁODOWSKI, A. WOJCIECHOWSKA [red.]: VI Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych „Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi”. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Wyd. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 9-18.

SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., 1977: Changes in the structure of macrofauna communities on afforested arable land. Ecol. Bull., 1978, 25: 580-584.

SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., 1978: A succession of the ants (Formici- dae) in afforested arable land and forest soils. Memorab. zool., 29: 183-189.

SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., 1983: The process of forest soil macrofauna formation after afforestation of farmland. Warsaw Agricul. Univ. Press. Warsza- wa. 196 ss. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 133

SZUJECKI A., MAZUR S., SZYSZKO J., PERLIŃSKI S., Tracz H., 1980: Studies on requirements and possibilities of zooamelioration of afforested arable land. [W:] D. L. DIN- DAL [red.], Soil biology as related to land use practices. Proc. VII Int. Coll. Soil Zoo- logy. EPA, Washington D. C.: 444-449.

SZYSZKO J., 1974: Relationship between the occutence of epigeic carabids (Coleoptera, Ca- rabidae), certain soil properties and species composition of forest stand. Ekol. pol., 22: 237-274.

SZYSZKO J., 1978: Some remarks on the biometric characteristics of populations of selected Carabidae (Coleoptera) species in various forest habitats. Pol. Pismo ent., 48: 49-65.

SZYSZKO J., 1981: Carabids (Coleoptera, Carabidae) as bioindicators of alterations in forest habitat. [W:] Ist Symp. Prot. Forest Ecosyst. Response of invertebrates to anthropogene- ous impact in forest environment. Rogów 19–20 Now. 1979. Warsaw Agricult. Univ. Press: 25-34.

SZYSZKO J., 1983: State of Carabidae (Col.) fauna in fresh pine forest and tentative valorisation of this environment. Treat. and Monogr., 28: 1-80.

SZYSZKO J., 1984: Carabidae (Coleoptera) as basis for describing the state of development of fresh coniferous forest biocenosis. [W:] II-nd Symp. Prot. Ecosyst. Organisation of biocenosis as a basis of protection of forest ecosystems. Rogów 7–8 December 1981. Warsaw Agricult. Univ. Press: 25-39.

SZYSZKO J., 1990: Planning of prophylaxis in threatened pine forest biocenoses based on an analysis of the fauna of epigeic Carabidae. Warsaw Agricult. Univ. Press. 96 ss.

SZYSZKO J., 1997: Próba waloryzacji środowisk leśnych przy pomocy biegaczowatych (Cara- bidae, Col.). VI Symp. Ochrony Ekosyst. Leśnych. Waloryzacja ekosystemów leśnych metodami zooindykacyjnymi. Jedlnia 2–3 grudnia 1996. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 42-60.

ŚLIWA E., 1989: Przebieg masowego pojawu brudnicy mniszki (Lymantria monacha L.) i jej zwalczania w Polsce w latach 1978–1985 oraz regeneracja aparatu asymilacyjnego w uszkodzonych drzewostanach. Prace Inst. Bad. Leśn., 710. PWRiL, Warszawa. 121 ss.

ŚLIWA E., CICHOWSKI P., 1975: Charakter i rozmiar szkód wyrządzanych przez barczatkę so- snówkę (Dendrolimus pini L.) i regeneracja uszkodzonych drzewostanów. Sylwan, 119, 2: 14-29.

TARWID K., 1935: Zmiana fauny komarów w lasku bielańskim pod Warszawą. Ochr. Przyr., 15: 321-322.

TARWID K., 1952: Próba charakterystyki zespołu komarów Puszczy Kampinoskiej. Studia Soc. Sci. tor. s. E, 3: 1-28.

TROJAN P., 1958: The ecological niches of certain species of horse flies (Diptera, Tabanidae) in the Kampinos forest near Warsaw. Ekol. pol., A, 6, 2: 53-128.

TROJAN P., 1975: Ekologia ogólna. PWN, Warszawa. 420 ss.

TROJAN P., 1984: Realizacja postanowień i uchwał II Kongresu Nauki Polskiej w zakresie nauk ekologicznych. Wiad. ekol., 30, 3: 235-247.

TROJAN P. [red.], 1984: Present and prognosticated fauna of the housing estate Białołęka Dworska Warsaw. Memorab. zool., 40: 1-168. 134 A. SZUJECKI

TROJAN P., 1989 [1990]: Bug (Heteroptera) associations in the agricultural landscape of Great Poland. Ekol. pol., 37, 1-2: 135-155.

TROJAN P., BAŃKOWSKA R., CHUDZICKA E., PILIPIUK J., SKIBIŃSKA E., STERZYŃSKA M., WYTWER J., 1994: Secondary succession of fauna in the pine forest of Puszcza Białowie- ska. [W:] The succession of fauna in the Białowieża primeval forest. Fragm. faun., 37, 1: 1-104.

TROJAN P. [red.], 1995: The succession of fauna in the Białowieża primeval pine forest. II. Fragm. faun., 38, 14-25: 333-494.

WENGRIS J., 1959: Z badań nad dynamiką populacji mszyc na ziemniakach, ewentualnych przenosicieli wirusów na Śląsku Górnym i Cieszyńskim. Pol. Pismo ent., B, 3-4: 183-209.

WĘGOREK W., 1957a: Studia nad biologią i ekologią stonki ziemniaczanej (Leptinotassa decemlineata SAY). Roczn. Nauk. roln., A, 74: 135-185.

WĘGOREK W., 1957b: Stonka ziemniaczana (Leptinotassa decemlineata SAY) na tle biocenozy pól ziemniaczanych. Pol. Pismo ent., B, 5 (2): 31-43.

WĘGOREK W., 1959: Stonka ziemniaczana (Leptinotassa decemlineata SAY ). Pr. nauk. IOR, Poznań, 1, 2: 1-178.

WĘGOREK W., 1960: The influence of the photoperiod on the Colorado beetle (Leptinotas- sa decemlineata SAY). [W:] I. HRDY [red.]: Ontogeny of insects. Acta Symp. Prague: 231-236.

WĘGOREK W., SZMIDT A., 1962a: Próby aklimatyzacji Perillus bioculatus FABR. (Heteropte- ra, Pentatomidae) w Polsce. Biul. Inst. Ochr. Rośl., 17: 2-27.

WĘGOREK W., SZMIDT A., 1962b: Polowe próby zwalczania stonki ziemniaczanej (Leptino- tassa decemlineata SAY ) na drodze introdukcji Perillus bioculatus. Biul. Inst. Ochr. Rośl. 33 ss.

WĘGOREK W., WILUSZ Z., 1959: Wpływ masowego stosowania trucizn na zoocenozę pól ziemniaczanych. Prace nauk. IOR, 1: 7-44.

WIĄCKOWSKA I., 1965: Utilization of Trichogramma cacoeciae MARCH. (Hym., Trichogram- matidae) in control of the plum moth (Lep., Tortricidae) depending on the number used and time of introduction. Enthomophaga, 10, 2: 151-157.

WIĄCKOWSKI S. K., 1957: Entomofauna pniaków sosnowych w zależności od wieku i roz- miaru pniaka. Ekol. pol., A, 5, 3: 13-28.

WIĄCKOWSKI S. K., 1962: Badania nad biologią i ekologią Aphidius smithi SHARMA et SUB- BA RAO (Hymenoptera, Braconidae) pasożyta mszycy grochowej Acyrthosiphon pisum (HARR.) (Homoptera, Aphididae). Pol. Pismo ent., 32: 235-310.

WIĄCKOWSKI S. K., 1984: Wyłogówka jedlineczka w Górach Świętokrzyskich, jej biologia, ekologia i zwalczanie. Roczn. Nauk leśn., ser. D: 1-125.

WIĄCKOWSKI S. K. [red.], 1977: Studies on entomofauna. PWRiL, Warszawa. 172 ss.

WIĄCKOWSKI S. K., WIĄCKOWSKA I., 1963: Biological control of the plum moth Laspeyresia funebrana TR. (Lepidoptera, Tortricidae) by means of the egg parasite Trichogramma cacoeciae MARCH. (Hym., Trichogrammatidae). Part I. Ekol. pol., A, 11: 547-555. PRZEGLĄD OSIĄGNIĘĆ EKOLOGII OWADÓW LĄDOWYCH W POLSCE 135

WIĄCKOWSKI S. K., WIĄCKOWSKA I., 1968: Investigations on the entomofauna accompa- nying aphids occuring on fruit trees and bushes. Pol. Pismo ent., 38: 255-283.

WIECH K., WNUK A., 1985: Wybiórczość oprzędzika żółtonogiego – Sitona hispidulus (F.) (Col., Curculionidae) w stosunku do róznych odmian koniczyny białej – Trifolium re- pens L. Pol. Pismo ent., 55: 187-194. WILUSZ Z., 1958: Z badań nad wiosennymi rozlotami stonki ziemniaczanej. Roczn. Nauk roln., A, 78: 79-94. WINIARSKA G., CHOLEWICKA K., 1990: Zróznicowanie entomofauny koron sosny w ukła- dzie geograficznym Polski niżowej. [W:] E. BERNADZKI [red.]: Dynamika naturalnych i półnaturalnych ekosystemów leśnych i ich związki z innymi ekosystemami w krajobrazie. SGGW-AR, Warszawa: 106-113.

WIŚNIEWSKI J., 1967: Owady towarzyszące mrowiskom Formica polyctena FORST. (Hym., Formicidae) w Nadleśnictwie Doświadczalnym Zielonka. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 21, 2: 627-715.

WIŚNIEWSKI J., 1969a: Wpływ składu gatunkowego drzewostanu i jego wieku na skład gatunkowy i liczebność mrowisk z grupy Formica rufa. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 28: 399-409.

WIŚNIEWSKI J., 1969b. Wpływ typu siedliskowego lasu na liczebność i skład gatunkowy mrowisk z grupy Formica rufa oraz wielkość ich gniazd.. Pr. Kom. Nauk Roln., Kom. Nauk Leśn. PTPN, 28: 411-417.. WITKOWSKI Z., 1969: Zespół ryjkowców (Coleoptera, Curculionidae) łąki koszonej i nie koszonej w Ojcowskim Parku Narodowym. Ochr. Przyr., 34: 188-204. WITKOWSKI Z., 1973: Species diversity and succession. Studies on weevils (Curculionidae, Coleoptera) and their host plants during the succession on meadows under the influence of draining. Bull. Acad. Pol. Sci., ser. biol., 21: 223-228.

WITKOWSKI Z., 1980: The changes of parameters describing plants and weevils (Coleoptera, Curculionidae) of the herb stratum during the secondary succession of oak-hornbeam forest. Bull. Acad. Pol. Sci., ser. biol., 28: 533-539.

WITKOWSKI Z., 1983: Sukcesja wtórna biocenozy grondu w Puszczy Niepołomickiej na tle modelu Margalefa i Oduma. Stud. nat., A, 27: 7-78.

WITKOWSKI Z., 1984: Rośliny i ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) warstwy zielnej w szeregu sukcesyjnym grondu w Puszczy Niepołomickiej na tle optymalnej strategii obrony przed atakami roślinożerców. III Symp. Ochr. Ekosyst. Leśnych. SGGW-AR Warszawa: 99-112.

WITKOWSKI Z., KOSIOR A., 1974: Energetics of the larval development of the oak leaf roller moth (Tortrix viridiana L.) (Lepidoptera, Tortricidae) and an estimate of the energy budget in caterpillar development of other insects feeding on oak leaves. Stud. nat., A, 9: 93-106.

WITKOWSKI Z., 1992: Herbivore attack and plant defence in the course of succession. Ekol. pol., 39, 2: 203-220.

WITKOWSKI Z., BORUSEWICZ K., 1984: Ecology, energetics and the significance of phytophagous insects in decidous and coniferous forests. [W:] W. GRODZIŃSKI, J. WEINER, P. F. M AYCOCK [red.]: Forest ecosystems in industrial regions. Springer Verl. Berlin – Hamburg – New York – Tokyo: 103-112. 136 A. SZUJECKI

WITKOWSKI Z., MADZIARA-BORUSEWICZ K., PŁONKA P., ŻUREK Z., 1987: Insect outbreaks in mountain national parks in Poland – their causes, course and effects. Ekol. pol., 35, 2: 465-492.

WITKOWSKI Z., MAZUR M., 1983: Rośliny i ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) warstwy zielnej w toku sukcesji wtórnej lasu w grądach Puszczy Niepołomickiej. Stud. nat., A, 27: 79-100.

WNUK A., 1972: Badania nad składem gatunkowym drapieżnych bzygowatych (Syrphidae, Diptera) występujących w koloniach mszyc na drzewach i krzewach owocowych. Pol. Pismo ent., 42: 235-247.

WNUK A., 1974: Pasożyty mszycożernych bzygowatych (Diptera, Syrphidae). Pol. Pismo ent., 44: 865-875.

WNUK A., WIECH K., 1983: Preferencja odmian grochu przez przędziorka pręgowanego – Sitona lineatus (L.) (Col., Curculionidae) w warunkach laboratoryjnych. Pol. Pismo ent., 42: 235-247.

WOJCIECHOWSKI W., MINORANSKIJ W., KOCOT A., 1991: Aphids (Aphidinea) as bioindicators of the environmental condition within the zone of emission of the zinc-smelting works „Miasteczko Śląskie”. Acta biol. Sil., 18 (35): 75-83.

WOJTOWSKI T., 1965: Zastosowanie błonkówek pszczołowatych z rodzaju Bombus LATR . oraz Anthophora LATR. (Apoidea) do zapylania plantacji nasiennych roslin motylkowych. Roczn. WSR w Poznaniu, 24: 223-272.

ŻURAŃSKA J., 1962: Charakter występowania chrząszczy na styku lasu z polem uprawnym w zależności od warunków ekologicznych. Pol. Pismo ent., B, 1-2: 121-136.

ŻYROMSKA-RUDZKA H., 1966: Abudance and emigrations of Tribolium in a laboratory model. Ekol. pol., A: 491-518. Wiad. entomol. 17 Supl.: 137-155 Poznań 1998

Nowe perspektywy w badaniach entomofaunistycznych*

New prospects for entofaunistic studies

PRZEMYSŁAW TROJAN

Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa

ABSTRACT: Contemporary faunistics develops its subject matter, methods and theory. Its scope includes the problems of: 1) species capacity of habitats, 2) faunal richness, 3) the structure of faunistic systems. Its tools make possible a precise evaluation of faunal structures and habitats, analysis of the deviation of these structures from natural standards, and also forecasting of future fauna in transformed habitats. KEY WORDS: faunistic, subjects, scope, methods, theory.

Wstęp Podstawowe pytanie, wokół którego obracają się wszelkie badania faunistyczne zostało sformułowane przez E. HUTCHINSON'a (1959) następująco „Ile różnych gatunków zwierząt występuje w danym miejscu i dlaczego?”. W pytaniu tym mieści się cała współczesna problematyka faunistyczna. Jest to bowiem zarazem pytanie o listę gatunków zasiedlających badane miejsce, ich liczbę, różnorodność gatunkową oraz czynniki i mechanizmy decydujące o formowaniu się kompleksów faunistycznych, nazywanych niekiedy takso- cenami, w poszczególnych miejscach globu ziemskiego. Takie postawienie pytania przez HUTCHINSON'a (op. cit.) pozwoliło na: 1) zainicjowanie i rozwinięcie dyskusji na temat statusu faunistyki jako dyscypliny naukowej, precyzuje ono bowiem zarówno przedmiot, jak i zakres zainteresowań faunistyki; 2) sformułowanie szczegółowej problematyki badawczej dotyczącej fauny jako zasobu biologicznego podlegającego zmianom w czasie i rozlicznym wpływom środowiskowym i antropogennym;

*Artykuł zamówiony u autora przez Komitet Organizacyjny 43 Zjazdu PTE i zaprezentowa- ny w formie referatu podczas tego Zjazdu. 138 P. TROJAN

3) opracowanie metod analizy dostosowanych do charakteru materiałów faunistycznych oraz tematów stanowiących przedmiot opracowania, w tym szczególnie nowych metod ilościowych, komputerowego groma- dzenia i przetwarzania danych. Współczesna faunistyka zajmuje się nie tylko badaniem występowania ga- tunków zwierząt w przyrodzie i określaniem ich składu gatunkowego na określonych obszarach. Jej zadania uległy znacznemu poszerzeniu w związ- ku z traktowaniem fauny jako jednego z podstawowych zasobów przyrody, ważnych dla jej normalnego funkcjonowania oraz ze względu na powszechne zagrożenie istnienia licznych gatunków zwierząt związane z degradacją śro- dowisk ich życia. Badania faunistyczne są dziś podstawą dla ocen z zakresu ochrony przyrody, nie do pomyślenia jest również postulowana inżynieria ekologiczna bez precyzyjnych analiz faunistycznych. Szczególne znaczenie ma poszukiwanie odpowiedzi na następujące kwestie : a) jaka jest pojemność gatunkowa poszczególnych typów środowisk dla fauny; b) jak oceniać i porównywać bogactwo gatunkowe fauny w poszczególnych miejscach, czy też typach ekosystemów; c) jak kształtuje się struktura kompleksów faunistycznych w różnych warunkach środowiskowych. Ważnym zadaniem faunistyki staje się ustalanie norm i wzorców faunistycznych dla poszczególnych typów siedlisk, środowisk i ekosystemów. Opracowanie takich wzorców stanowić musi niezbędną podstawę dla wszel- kich porównań, oceny odchyleń od prawidłowo ukształtowanej fauny i w ostatecznym rozrachunku waloryzacji poszczególnych kompleksów fauny. Wzorców takich mogą dostarczyć parki narodowe, rezerwaty faunistyczne oraz dobrze zachowane kompleksy naturalne i seminaturalne lasów, łąk i wód otwartych. Metody jakie stoją dziś w dyspozycji faunisty pozwalają ocenić stany badanych zjawisk w ich wymiarze aktualnym, bądź oceniać ich dynamikę, kierunki i rozmiary zachodzących przemian (TROJAN, 1980). Takie rozwinięcie teoretyczne i metodyczne problematyki stawia faunisty- kę w rzędzie dyscyplin badających podstawowe zjawiska zachodzące w ży- wych zasobach przyrody. Współczesne badania faunistyczne stają się narzę- dziem otwierającym możliwości oceny stanu poszczególnych ekosystemów lub ich kompleksów występujących w obrębie krajobrazów. Pozwalają one ponadto na śledzenie procesów przebiegających w obrębie fauny a nawet prognozowanie ich przyszłych struktur, jakie nastąpią w wyniku przemian zachodzących w środowiskach. NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 139

Pojemność gatunkowa środowiska dla fauny Środowiska przyrodnicze wykazują zróżnicowanie pod wieloma względa- mi. Bogatsze stanowią miejsce życia dla większej liczby gatunków, w uboż- szych jest ich z reguły mniej. Z tego oczywistego dziś stwierdzenia wynika również najbardziej podstawowe zadanie analizy faunistycznej, określenie pojemności faunistycznej badanego obszaru, czy też jedynie znajdującego się na nim wybranego obiektu przyrodniczego, jakim może być ekosystem, kępa krzewów a nawet pojedyncze drzewo. Zadanie to można realizować pięcio- ma sposobami. O c e n a s u r o w a p o j e m n o ś c i g a t u n k o w e j Podstawową metodę działania stanowi tu najczęściej klasyczna analiza faunistyczna oparta na metodach jakościowych. Uzyskana w jej wyniku lista gatunków daje podstawę dla określenia ich liczby (S) i na tej drodze ustalenia pojemności gatunkowej badanego obszaru. Należy jednak tu podkreślić, że wartość (S) wyznaczona na drodze klasycznej analizy jakościowej jest wielkością trudną do oceny. Składają się na to następujące przyczyny: – brak metod statystycznych dla oceny pojedynczej liczby; – możliwość niedoszacowania liczby gatunków – na badanym obszarze wy- stępować ich może więcej, niż udało się odłowić w trakcie przeprowadzania badań; – możliwość przeszacowania liczby gatunków – badania wykazały ich więk- szą liczbę, niż w rzeczywistości zasiedla badany obszar, wykazano więc gatunki jedynie zalatujące na teren objęty badaniami a nie związane z nim biologicznie. Dla dokładniejszej oceny pojemności gatunkowej badanego obszaru lub środowiska niezbędne jest podjęcie prób oceny r z e c z y w i s t e j p o - j e m n o ś c i g a t u n k o w e j (S*) w oparciu o metody, które pozwalają na oszacowanie ustalonej wartości w oparciu o kryteria matematyczne. D y n a m i c z n a o c e n a p o j e m n o ś c i g a t u n k o w e j (Ryc. 1) Liczba gatunków zasiedlających badany obszar może być określona rów- nież jako wypadkowa dwóch procesów zachodzących w każdym układzie faunistycznym: – i m i g r a c j i (I) określającej proces nieustannej inwazji gatunków biologicznych na każde wolne miejsce w przyrodzie i zasiedlania tych, które mają odpowiednie warunki środowiskowe a pozostają jeszcze nie zasiedlone, jest to realizacja zasady „natura nie znosi próżni” w odniesieniu do układów faunistycznych. 140 P. TROJAN

Ryc. 1. Liczba gatunków zwierząt jako pochodna procesów imigracji i ekstynkcji (wg. SIM- BERLOFF'a, 1976 zmienione). Fig. 1. The number of species as the resultant of immigration and extinction rates (after SIMBERLOFF, 1976; changed).

– e k s t y n k c j i (E) określającej proces ubywania gatunków, jakie uprzednio zamieszkiwały badany obszar lub ekosystem a obecnie emigrują z niego w wyniku zmiany warunków środowiskowych lub wymierają przy braku w okolicy dogodnych warunków do bytowania. Na przebieg obu tych procesów mają znaczny wpływ takie warunki jak w i e l k o ś ć o b s z a r u o jednolitej strukturze warunków przyrodniczych oraz o d l e g ł o ś ć o d ź r ó d e ł z a s i l a n i a w faunę. Im większy obszar, tym mniej nasilone procesy ekstynkcji, w środowiskach obszarowo niewielkich szanse na eliminację gatunków są znacznie większe niż w kom- pleksach przyrodniczych rozciągających się na setki nieraz kilometrów. Jeśli obszar źródłowy będący ośrodkiem dyspersji fauny na tereny przyległe jest bliski, imigracja jest duża, przy odległych centrach zasiedlania, tempo zasilania faunistycznego badanego obszaru jest odpowiednio mniejsze. Przecięcie się krzywych imigracji i ekstynkcji określa poszukiwaną liczbę gatunków. Stanowi ona wielkość zależną od czasu, miejsca oraz warunków jakie mają miejsce w otoczeniu badanego obszaru lub obiektu. NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 141

O c e n a p o j e m n o ś c i g a t u n k o w e j (S*) p r z e z f u n k c j ę w i e l k o ś ć p r ó b y – l i c z b a g a t u n k ó w (Ryc. 2). Ustalenie zależności między przyrostem liczby gatunków w miarę zwiększa- nia ilości zebranego materiału daje możliwość określenia pojemności gatunkowej badanego obszaru poprzez ekstrapolację jednej z trzech funkcji. Są to funkcje Arrheniusa, Kylina i Rommela. Metoda ta pozwala ponadto na oce- nę wielkości materiału niezbędnego do zebrania aby znaleźć dodatkowy nie

Ryc. 2. Trzy typy krzywych zależności liczby gatunków od wielkości próby; A – krzywa Arr- heniusa, K – krzywa Kylina, R – krzywa Romella (według J. BALOGH'a, 1958). Fig. 2. Three species numbers-sample size curves based on the formulas of A – Arrhenius, K – Kylin, R – Rommell (after BALOGH, 1958). ujawniony w dotychczasowo zebranym materiale gatunek (Tab. I). Chodzi tu z reguły o gatunki akcesoryczne bardzo nieliczne zarówno w przyrodzie, jak i w odławianym materiale. Gatunki dominujące odławiane są najszybciej i do ich wykazania trzeba niewiele materiału. Więcej jego wymagane jest dla ujawnienia wszystkich subdominantów.

Tab. I. Analiza estymacji liczby gatunków z funkcji Arrheniusa S*=cN2 dla mezofauny glebowej zespołu Carici elongatae-Alnetum (wg danych J. BALOGH'a, 1958). The analysis of species number estimation based on the formula of Arrhenius S*=cN2 for soil mesofauna in the Carici-elongatae-Alnetum association (based on BALOGH’s data, 1958).

N 1 10 100 1000 10 000 100 000 1 000 000 S* 1 10,00 20,54 42,17 87,50 177,84 364,20 dS*/dN 1 1 0,1171 0,0240 0,0050 0,0010 0,0002 142 P. TROJAN

E s t y m a c j a l i c z b y g a t u n k ó w (S*) z r o z k ł a d u l o g n o r - m a l n e g o (Ryc. 3) Procedura ta jest wygodna przy próbach zawierających duże liczby gatun- ków, ponieważ zwykle spełniają one wymogi rozkładu normalnego. Stosowa- ny tu rozkład lognormalny różni się od normalnego tym, że przedziały gru- pujące gatunki o określonej liczbie osobników, zwane oktawami, zbudowane

Ryc. 3. Krzywa rozkładu lognormalnego z zaznaczeniem pozycji linii kurtyny na przykładzie rozkładu liczebności gatunków roślin pustyni Sonora (według WHITTAKER'a, 1965). Fig. 3. Lognormal curve of plant species numbers distribution in the Sonora desert (after WHITTAKER, 1965). są w ten sposób, że wielkość każdego następnego jest dwukrotnie większa niż poprzedniego. Każdy rozkład materiału faunistycznego rozpoczyna się od jedności, zaś rozkładu lognormalnego od zera. Tym samym przedział od zera do jedności pozostaje pusty, ta część rozkładu pozostaje niewiadoma. Twórca tego rozkładu PRESTON (1948) linię oddzielającą ukrytą część roz- kładu nazwał linią kurtyny. Za nią bowiem kryją się gatunki występujące na badanym obszarze, lecz nie stwierdzone w badanym materiale ze względu na jego szczupłość. Ujawnić je można w dwojaki sposób, po pierwsze zwiększa- jąc liczbę zebranego materiału, po drugie dokonując oszacowania niewy- krytch gatunków w oparciu o funkcję rozkładu lognormalnego. π S*=So ε gdzie S* – estymowana liczba gatunków, So – średnia modalna liczba gatunków p – 3.1416, e – (2σ 2 ) −05. ≅0.2 NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 143

W znanych zastosowaniach tego rozkładu liczba nieujawnionych gatun- ków bywa zwykle niewielka, pozwala to na poprawniejsze określenie pojem- ności gatunkowej badanego obszaru. Znajomość liczby niewykrytych gatun- ków stanowi również podstawę dla ustalenia listy gatunków poszukiwanych i odnalezienia ich w terenie. Krzywa ta nadaje się szczególnie do analizy ma- teriałów entomologicznych, w których często mamy do czynienia z dużą licz- bą osobników i gatunków. E s t y m a c j a l i c z b y g a t u n k ó w z r o z k ł a d u d w u m i a - n o w e g o u j e m n e g o (Ryc. 4) W przypadkach badania grup fauny liczących kilkadziesiąt gatunków, których rozkłady liczebności wskazują na strukturę dominacyjną, często mamy do czynienia z rozkładem dwumianowym ujemnym uciętym, to jest pozbawionym wartości zerowych, oznaczających gatunki reprezentowane przez mniej niż jednego osobnika. Jeśli zachodzi zgodność rozkładów empirycznego i dwumianowego ujemnego, określenie liczby gatunków nie ujaw- nionychw trakcie zbierania materiału, reprezentowanych przez pojedyncze osobniki, dokonujemy w oparciu o wzór przedstawiony na zamieszczonym wykresie (Ryc. 4). Przy dobrze przeprowadzonych odłowach i reprezenta- tywnym materiale liczba gatunków nieujawnionych jest wykazywana zwykle jako niewielka, co pozwala na ukierunkowane poszukiwania gatunków bra- kujących. Zaś pojemność gatunkowa badanego obszaru określona w oparciu o rozkład dwumianowy ujemny jest oceniona dokładniej niż w oparciu o wartość surową liczby gatunków. Np. dla ślepaków (Diptera: Tabanidae) Puszczy Kampinoskiej, empirycznie określona surowa liczba gatunków wy- niosła S = 24, zaś estymowana w oparciu o funkcję rozkładu dwumianowego ujemnego S*= 24.95 – 24.97. Rożnica między liczbą ustaloną empirycznie i estymowaną z rozkładu odpowiada w przybliżeniu jedności. Należy dodać, że ten jeden brakujący gatunek (Tabanus spodopterus MEIG.) należący do największych wymiarami przedstawicieli ślepaków, został szybko w Puszczy Kampinoskiej odnaleziony.

Bogactwo fauny Ocena bogactwa fauny stanowi drugie z podstawowych zadań faunistyki. Można je przeprowadzić na różny sposób. Najprościej przez odniesie- nie liczby i listy gatunków do tych, jakie uzyskano dla podobnych warun- ków i typów środowisk. Niekiedy punkt odniesienia stanowią liczby okre- ślające te wielkości dla kraju, czy nawet Europy. Jednak próby dokładniej- szej oceny bogactwa fauny jedynie w odniesieniu do badanego miejsca z reguły są dokonywane w oparciu o miary ilościowe. W bogatym piśmien- 144 P. TROJAN

Ryc. 4. Porównanie udziałów liczebności gatunków ślepaków (Diptera: Tabanidae) w Pusz- czy Kampinoskiej : ûr – estymowanego z rozkładu dwumianowego ujemnego i ur – empirycznego oraz określenie pojemności gatunkowej obszaru w oparciu o rozkład teoretyczny. Fig. 4. A comparison of species numbers frequency of horse-flies (Diptera: Tabanidae) in Kampinos Forest: ûr – estimation based on the negative binominal distribution, ur – empirical data; and the estimation of species capacity of the forest area based on the theoretical distribution.

nictwie dotyczącym omawianego zagadnienia stosowane są dwie grupy wskaźników ilościowych. Są one bądź odniesione do liczebności, bądź do udziału gatunków. M i a r y b o g a c t w a g a t u n k o w e g o (Ryc. 5) stanowią grupę wskaźników odniesionych do liczebności badanego zgrupowania oceniane- go z reguły poprzez wielkość próby. Autorzy propozycji tych miar (MARGA- LEF, 1958) świadomi uzależnienia uzyskiwanych wyników od ilości osobni- ków w materiale (wskaźnik jest przecież ilorazem, w którym wielkość próby NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 145

= S = S−1 = S d = S d1 N ; d2 log N ; d3 log N ; 4 N

gdzie: S – liczba gatunków w próbie, N – liczba osobników w próbie.

Ryc. 5. Cztery miary bogactwa gatunkowego. Fig. 5. Four indices of species richness. jest dzielnikiem) starali się zmniejszyć tę zależność przez stosowanie jego wartości w postaci pierwiastka lub logarytmu. Taka procedura zmniejsza od- działywanie wielkości próby na wartość uzyskanego wyniku lecz nie likwidu- je wymienionej zależności. M i a r y r ó ż n o r o d n o ś c i g a t u n k o w e j (Ryc. 6) są odnoszone do udziału gatunków w zgrupowaniu i tym samym są niezależne od liczby zebranych osobników. Najpopularniejsz są dwie z takich miar zaproponowane przez SHANNON'a i WEAVER'a (1949) oraz SIMPSON'a (1949). Obie charakte- ryzują się niską wariancją, spełniają więc dobrze warunki stawiane podob- nym miarom przez statystykę.

Miara ShannonaWeavera Miara Simpsona

S* S* = =2 Hpp'log∑ii Ip∑i i=1 i=1

≤≤ ≥≥1 0 HS' log * 1I S*

Ryc. 6. Miary różnorodności gatunkowej i ich zakresy zmienności. Fig. 6. Species diversity indices and their variability ranges.

Właściwości tych miar można ująć skrótowo następująco: – Jedynie miary różnorodności gatunkowej są niezależne od wielkości pró- by, zaś ich odchylenie standardowe jest zwykle niewielkie, z punktu widzenia statystyki są one poprawniejsze niż miary bogactwa gatunkowego. – Informacja, jakiej dostarczają zależy od rozkładu liczebności gatunków. Ich wartość stanowi charakterystykę liczbową struktury kompleksu faunistycznego. – Zarówno miara SHANNON'a jak i SIMPSON'a określają w istocie stopień niepewności wylosowania z puli osobników w zebranym materiale osobnika należącego do określonego gatunku. Niepewność ta jest bowiem tym większa, im więcej gatunków a ich liczebność jest podobna. 146 P. TROJAN

– Wartości miar są zawarte w ściśle określonych przedziałach (Ryc. 6): dla H' od 0 do log S*, dla I od 1 do 1/S*. Tm samym różnorodność minimalna zachodzi wtedy, gdy w materiale znajduje się tylko jeden gatunek, maksymalna – gdy wszystkie gatunki mają jednakową liczebność. – Kierunek zmian wskaźnika (H') jest odwrotny niż (I). Dla zwiększenia ich porównywalności należy raczej operować wskaźnikiem (1 – I), który ma ten sam kierunek zmian co (H'). – Jeśli przyjąć jako punkty kardynalne zakresów zmienności obu miar róż- norodności gatunkowej ich maksima i minima (Ryc. 7), uwidaczniają się trudności w interpretacji uzyskanych za ich pomocą wyników.

Ryc. 7. Różnice w położeniu punktów kardynalnych zakresów zmienności dwóch miar róż- norodności gatunkowej (H', I'). Położenie maksimów dla różnych (S*) zaznaczono strzałkami. Fig. 7. Differences in the position of cardinal points and variability ranges for two species diversity indices (H', I'). The positions of maxima for two different (S*) are indica- ted with arrows.

Struktura kompleksów faunistycznych Analiza struktury kampleksów faunistycznych (zwykle taksocenów) pozwala na rozszerzenie możliwości interpretacji zjawisk zachodzących w faunie. Podstawę takiej analizy stanowią rangowane rozkłady liczebności gatun- ków w próbie. Uzyskane wyniki można zwykle dopasować do jednego z czterech rozkładów wzorcowych (Ryc. 8), każdy z nich odpowiada odmiennej sytuacji środowiskowej w jakiej znajduje się badany kompleks fauny. Są one następujące: NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 147

Ryc. 8. Trzy typy rozkładów charakterystycznych dla sytuacji środowiskowych fauny; dominacyjny (normal); spłaszczony (restoring); zdegradowany (degrading). Fig. 8. Three patterns of species numbers distribution indicating specific habitat conditions for the fauna: normal (dominating), restoring (flattened), and degrading (tailless). a) R o z k ł a d d o m i n a c y j n y charakteryzuje się występowaniem jednego gatunku o największej liczebności, stopniowym zmniejszaniem się li- czebności następnych gatunków oraz znaczną liczbą gatunków o bardzo niskiej liczebności stanowiących tzw. ogon rozkładu. Rozkład taki charakteryzuje ekosystemy o prawidłowo rozwiniętej strukturze. Duża liczba ga- tunków o niskich liczebnościach stanowi wyraz zróżnicowania wewnętrz- nego środowisk badanego obszaru i dobrze rozwiniętą mozaikowość, któ- ra pozwala na utrzymywanie znacznej różnorodności gatunkowej. Rozkła- dy takie spotykamy często w parkach narodowych i rezerwatach. b) R o z k ł a d l o s o w y odpowiada przypadkowemu podziałowi zasobów między gatunki zasiedlające dany ekosystem. Rozkłady empiryczne wyka- zują wtedy zgdność z rozkładem typu „broken stick” opisanym przez MACARTHUR'a (1957). Rozkład taki charakteryzuje ekosystemy zróżnico- wane lecz nie uporządkowane wewnętrznie. c) R o z k ł a d s p ł a s z c z o n y charakteryzuje się występowaniem znacznej liczby gatunków, brakiem dominanta i niewielkimi różnicami w liczeb- ności kolejnych gatunków, co powoduje, że różnica między gatunkami o wyższej liczebności i ogonem rozkładu nie jest wyraźna. Różnorodność 148 P. TROJAN

gatunkowa ma tu wysoką wartość. Rozkład taki jest związany ze znaczną mozaikowatością środowiska i niskim stopniem uporządkowania biocenozy. d) R o z k ł a d z d e g r a d o w a n y odznacza się bardzo silnie wyrażoną dominacją jednego gatunku i skróceniem, niekiedy nawet całkowitą likwi- dacją ogona rozkładu, więc gatunków o najniższej liczebności. Rozkład taki charakteryzuje stanowiska znacznie uproszczone, zwykle o zniszczonej mozaikowatości i strukturze wewnętrznej. Rozkłady takie występują w przypadku oddziaływania na ekosystem antropopresji o róż- nym charakterze i są charakterystyczne dla procesów synantropizacji fauny (TROJAN, GÓRSKA, WEGNER, 1982). Informację o tym z jakim typem rozkładu mamy doczynienia uzyskuje się przez porównanie rozkładów empirycznych z rozkładami teoretycznymi (TROJAN, 1992).

Czynniki modyfikujące wartości miar faunistycznych Na wartości miar faunistycznych wpływa szereg czynników związanych z właściwościami badanego obszaru. Niektóre z nich są aktualnymi, mierzal- nymi czynnikami przyrodniczymi badanego środowiska. Inne wynikają z jego przeszłości, losów jakim podlegał w okresach poprzedzających. Jeszcze inne stanowią wynik tych wydarzeń środowiskowych zachodzących w sąsiedztwie, które oddziaływują na faunę w całym otoczeniu. Do lepiej rozpoznanych czynników wpływających na wskaźniki stosowane w faunistyce należą nastę- pujące: W i e l k o ś ć o b s z a r u zajętego przez ten sam typ ekosystemu stanowi czynnik decydujący o nasileniu procesu ekstynkcji i imigracji fauny. Na jed- nolitych pod względem środowiskowym, ogromnych obszarach, zasiedlonych przez tę samą formację roślinną i w małym stopniu przekształconych przez człowieka, które odpowiadają koncepcji biomu, takich jak tundra czy tajga, procesy eliminacji gatunków są bardzo ograniczone. Zniszczona w jednym miejscu w wyniku wydarzeń o charakterze katastrof ekologicznych fauna, zostaje szybko odbudowana w oparciu o imigrację gatunków z najbliższego są- siedztwa i proces ten mający charakter analogiczny do obsiewu nasionami realizowanego wśród roślin, bywa prawie niezauważalny. C z y n n i k h i s t o r y c z n y wyraża się wiekiem niezakłóconego rozwoju badanego obszaru. Ekosystemy stare, nie niszczone w ciągu swej historii, mają zwykle bogatszą i bardziej zróżnicowaną faunę niż ekosystemy młode, szczególnie wtedy, gdy są one izolowane od obszarów refugialnych NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 149 i centrów dyspersji fauny. Niż Europy na którym lodowiec starł starą, bo- gatą faunę, jest oddzielony od bogatego w gatunki zwierząt Regionu Medy- teranejskiego trudnymi do przebycia barierami górskimi. Okres odbudowy fauny po wycofaniu się lodowca nie przekracza tu 14 tysięcy lat. Stąd przykłady taksonów ubogich w gatunki spotykamy w licznych grupach fauny. Z r ó ż n i c o w a n i e e k o s y s t e m o w e o b s z a r u . Warunki występowania gatunków w różnych typach ekosystemów, jakie występują na badanym obszarze są niejednakowe, dzięki temu ich liczebność wykazuje lokalnie znaczne różnice. Wynik badania różnorodności danej grupy owadów w jednym ekosystemie jest zazwyczaj inny, niż w drugim ekosystemie. Ocena różnorodności sumarycznej dla całego obszaru badań wymaga modyfikacji sposobu obliczania miar faunistycznych. Różnorodność gatunkowa jest mia- rą określającą stan pojedynczego zgrupowania zwierząt. Jeśli odnosimy ją do jednego miejsca określana jest jako a - d i v e r s i t y . Natomiast różnorod- ność międzybiotopowa zgodnie z propozycjami WHITTAKER'a (1972) oraz BLONDEL'a (1979) i CANCELA DA FONSECA (1991) określana bywa jako b - d i v e r s i t y i wyliczaana jest jako iloczyn sumy różnorodności stwierdzonej w poszczególnych ekosystemach pomniejszony o połowę iloczynu różnicy między nimi:

Hb = Ha1,2 – 0,5(Ha1 – Ha2) Całkowita natomiast różnorodność gatunkowa fauny, mierzona w skali całego, zróżnicowanego obszaru, która może być określona jako różnorod- ność w krajobrazie i jest określana jako g - d i v e r s i t y , stanowi zgodnie z propozycjami tych autorów g b a = * Ż y z n o ś ć ś r o d o w i s k a należy do czynników, od których moż- na oczekiwać wyraźnego wpływu modyfikującego na wartości różnorodno- ści gatunkowej. Zależność ta była przedmiotem szczegółowej analizy na przykładzie entomofauny borów Norwegii (HAGVAR, 1982). Wyniki jego badań (Ryc. 9) wykazały jednak brak bezpośredniego odniesienia miar różnorodności gatunkowej (H') do żyzności gleb leśnych. P o ł o ż e n i e g e o g r a f i c z n e stanowiska. W miarę oddalania się stanowiska od optimum ekologicznego ekosystemu różnorodność gatunkowa fauny zwykle zmniejsza się. Jednak jej wartość może zbliżać się do potencjalnej, czyli do najwyższej możliwej dla danego typu ekosystemu w danym miejscu. Podobne zjawiska pełniejszego wykorzystywania możliwości badanego zgrupowania fauny na stanowiskach położonych w pobliżu optimum ekologicznego nie mają zwykle miejsca. 150 P. TROJAN

Ryc. 9. Zależność wskaźników faunistycznych od żyzności gleby (wg HAGVAR, 1982). Fig. 9. Dependance between some faunistic indices and soil fertility (after HAGVAR, 1982).

S u k c e s j a e k o l o g i c z n a przebiegająca w obrębie ekosystemu może w istotny sposób wpływać na wartości miar faunistycznych. W tym samym typie boru świeżego, w Puszczy Białowieskiej, w miarę rozwoju ekosystemu, różnorodność podlega wielokierunkowym zmianom zależnie od grupy zwierząt (Ryc. 10) i stadium rozwoju ekosystemu. D e g r a d a c j a ś r o d o w i s k a . Pod tym pojęciem kryje się szereg złożonych zjawisk przebiegających w różnych typach ekosystemów i pod wpływem nieraz zupełnie innych czynników. W ostatnich kilkudziesięciu latach poświęcono mu ogromną liczbę prac. Dzięki temu jest ono dobrze zba- dane ale nadal słabo rozpoznane, szczególnie jeśli chodzi o rzeczywisty wpływ na zwierzęta określonych czynników oddziaływujących degradująco na środowisko. Do czynników, wpływających modyfikująco na faunę należą w pierwszym rzędzie: – Unifikacja środowiska polegająca na jego ujednoliceniu, w wyniku tego duże przestrzenie są pokryte jednakową roślinnością (pola uprawne, lasy, łąki), zaś mozaikowatość środowiska na dużych obszarach jest prawie cał- kowicie zlikwidowana. NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 151

Ryc. 10. Typy zmian różnorodności gatunkowej różnych grup fauny w trakcie sukcesji ekologicznej boru świeżego w Puszczy Białowieskiej: a) kreatywna, b) stabilizująca, c) za- łamana, d) regresywna, e) restauracyjna (wg TROJANA i in., 1994). Fig. 10. Five types of the course of secondary succession in the fauna of pine forest of Bia- łowieża (after TROJAN and others, 1994). 152 P. TROJAN

– Homogenizacja środowiska, polegająca na jego destratyfikacji, zniszczenie struktury pionowej. Najwyraźniej jest to widoczne w ekosystemach rolnych, gdzie nie ma warstwy ściółki, zaś struktura pionowa agroekosystemu jest pochodną uprawianych w danym miejscu pojedynczych gatun- ków roślin. – Uproszczenie biocenoz przez wprowadzenie monokultur. Tam gdzie uprawy są zachwaszczone różnorodność fauny jest wyraźnie wyższa. Podobne zjawiska, choć w mniejszym nasileniu, mają miejsce w monokulturach le- śnych, w których występują drzewostany jednowiekowe. – Intoksykacja środowiska przez szkodliwe emisje. – Arydyzacja środowiska, jego przesuszenie w wyniku likwidacji warstwy ściółki na polach ornych i towarzyszące jej zimowe przemarzanie gruntów. Reakcje fauny na degradację środowiska nie wykazują większego zróżni- cowania w zależności od czynnika degradującego i wyrażają się w kilku zasadniczych typach. Są to: – Zmiana pozycji dominacyjnej gatunków – należy do najprostszych reakcji występujących przy nieznacznym nasileniu czynnika degradującego, który jedynie w niewielkim stopniu zmienia warunki bytowania fauny. – Nierówna redukcja poszczególnych grup troficznych – ma miejsce w przypadkach ostrego oddziaływania czynników degradujących na faunę. W ekosystemach zieleni miejskiej w miarę zbliżania się do centrum miasta maleje liczba owadów pasożytniczych, w nieco mniejszym stopniu drapież- nych, zaś wśród fitofagów znacznej redukcji podlegają formy o gryzącym aparacie gębowym. Stosunkowo najmniejsza redukcja ma miejsce w odniesieniu do saprofagów, które w warunkach miejskich znajdują bogatą bazę pokarmową, stąd znaczna liczba ich gatunków podlegających proce- sowi synantropizacji. – Zwiększający się udział form eurybiontycznych (Ryc. 11). Zjawisko eliminacji z fauny miast form monofagicznych i oligofagicznych jest dobrze rozpoznane. Najliczniej przechodzą do centrum miast gatunki o szerokich zakresach tolerancji ekologicznej. Proces ten jest udokumentowany na przykładzie licznych grup owadów zasiedlających Warszawę.

Podsumowanie Wprowadzenie metod ilościowych do faunistyki przekształciło ją w no- woczesną dyscyplinę naukową posiadającą: a) własne oryginalne koncepcje teoretyczne oraz specyficzną tematykę ba- dawczą, NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 153

Ryc. 11. Rosnący udział gatunków o szerokich spektrach życiowych wśród bzygowatych (Diptera: Syrphidae) w gradiencie środowiskowym od gór (mts) do obszrów silnie uprzemysłowionych (ac) (wg PISARSKIEJ, 1980). Fig. 11. Increasing proportion of species with wide tolerance among hover-flies (Diptera: Syrphidae) along an environmental gradient from mountains (mts) to industrial areas (ac) (after PISARSKA, 1980). b) bogaty arsenał metod jakościowych i ilościowych służących do zbierania informacji o faunie, c) metody matematyczne opracowania materiału dostosowane do charakteru danych faunistycznych. Współczesna faunistyka posiada odrębną, samodzielną tematykę, dotyczy ona faun lokalnych, jej zainteresowania skierowane są na zasoby faunistyczne, w tym losy gatunków rzadkich. W swych badaniach nad tymi ostatnimi nawiązuje ona do tematyki ochrony przyrody, zawsze jednak zwracając uwa- gę na całość zasiedlenia oraz warunki dla kształtowania się kompleksów faunistycznych w różnych układach przyrodniczych. Współczesna analiza faunistyczna otwiera możliwości: 1. ustalania pojemności gatunkowej środowiska w oparciu o precyzyjne metody matematyczne; 2. określania potencjalnej i realizowanej różnorodności gatunkowej w odniesieniu do pojedynczych ekosystemów, grup ekosystemów i krajobrazu; 154 P. TROJAN

3. waloryzacji środowisk w oparciu o empirycznie ustalone typy krzywych rozkładu liczebności gatunków; 4. określenie stopnia mozaikowatości środowiska poprzez udział gatunków wykazujących rozkład typu „broken stick” w badanym zgrupowaniu (Tab. II);

Tab. II. Wartości wskaźników mozaikowatości środowiska: gatunkowego M i numeryczne- s go M dla pięciu kompleksów leśnych. n Values of habitat mosaic indices: specific (Ms) and numerical (Mn) for five forest complexes.

Lasy (Forests) S N S' N' Ms Mn Puszcza Białowieska 33 6057 13 33 0.39 0.0054 Puszcza Kampinoska 25 1948 11 64 0.44 0.0329 Bieszczady 17 673 13 88 0.76 0.1308 Pieniny 18 216 16 113 0.89 0.5231 Bory bagienne – Tomsk 19 4795 6 109 0.32 0.0227

5. prognozowanie zmian w faunie przez ustalenie: – charakteru przewidywanych lub założonych zmian środowiska; – określenie związanych z nimi reakcji fauny: ~ zmian liczebności, ~ imigracji i ekstynkcji, ~ zmian w pozycji gatunków w strukturze zgrupowania taksonomicznego.

SUMMARY

The development of quantitative methods of faunistic studies has opened new opportunities for investigations concerned with the fundamental question of how many animal species occur in a given area and why. The quantitative methods allow assessment of phenomena occurring in fauna both in natural habitats and in those transformed as a result of various forms of anthropopressure. Three issues are of particular importance here: 1. The species capacity of a habitat. A basic characteristic investigated in natural studies, it is estimated by measuring the actual number of species inhabiting the area or ecosystem under study. This value can be defined as: a) a raw number, b) a product of the processes of inflow and outflow of species, c) it may be estimated from a function. 2. Faunal richness. Measured using a number of indices, the most adequate of which are those of species diversity. The difficulty of interpreting the results can be overcome by using reference measures. NOWE PERSPEKTYWY W BADANIACH ENTOMOFAUNISTYCZNYCH 155

3. The structure of faunistic systems is an extended index allowing a broader interpreta- tion of the observed phenomena. It is assessed with the help of rankings of distribution of species abundance. Four types of structure-related formulae can also serve as indices of the condition of ecosystems. The phenomena observed in faunal communities are affected by: a) the size of the area and its history, b) differences between individual ecosystems, c) patchiness of the habitat, d) degree of transformation of the habitat. Contemporary faunistics has developed tools making it possible to precisely evaluate natural systems in terms of structural normality and degree of transformation due to various forms of anthropopressure. Faunistic studies on insects are the only source of information on the condition and richness of their communities as well as threats to and protection of these resources. Scientific exploration of these issues is a standing duty of contemporary faunistics and a way of fulfill- ing the obligations set forth in agenda 21 of the Rio de Janeiro convention.

PIŚMIENNICTWO

BLONDEL J., 1979: Biogéographie et écologie. Masson, Paris, 173 ss.

CANCELA DA FONSECA J. P., 1991: Ecological diversity and ecological systems complexity; local or global approach? Rev. Écol. Biol. Sol, 21, 3: 299-327.

HAGVAR S., 1982: Collembola in Norvegian coniferous forest soils I. Relations to plant communities and soil fertility. Pedobiologia, 24: 255-296.

HUTCHINSON G.E., 1959: Homage to Santa Rosalia or why are there so many kinds of ani- mals? Amer. Natural., 93: 145-159.

MACARTHUR R. H., 1957: On the relative abundance of bird species. Proc. Nat. Acad. Sci., USA, 43: 293-295.

MARGALEF R., 1958: Information theory in ecology. General Systems, 3: 36-71.

PRESTON F. W., 1948: The commonness and rarity of species. Ecology, 29: 254-283.

SHANNON C. E., WEAVER W., 1949: The mathematical theory of communication. Urbana, 117 ss.

SIMPSON E. H., 1949: Measurement of diversity. Nature, 163: 688.

TROJAN P., 1980: Współczesne problemy faunistyki. Wiad. entomol., 1: 3-14. Trojan P., 1992: Analiza struktury fauny. Memorab. zool., 47: 1-121.

TROJAN P., GÓRSKA D., WEGNER E., 1982: Processes of synanthropization of competitive animal associations. Memorab. zool., 37: 125-135.

WHITTAKER R. H., 1972: Evolution and measurements of species diversity. Taxon, 21: 213-251. Wiad. entomol. 17 Supl.: 157-196 Poznań 1998

STRESZCZENIA POSTERÓW ZGŁOSZONYCH NA 43 ZJAZD POLSKIEGO TOWARZYSTWA ENTOMOLOGICZNEGO SUMMARIES OF POSTERS OF THE 43th CONGRESS OF THE POLISH ENTOMOLOGICAL SOCIETY

Zespoły parazytoidów (Hymenoptera: Parasitica) w zaroślach śródpol- nych* Parasitoid communities (Hymenoptera: Parasitica) in midfield copses Powierzchnia badawcza, mająca charakter naturalnych zarośli śródpolnych, to miedza o długości ok. 100 m. i szerokości kilku m., porośnięta krzewami z dużym udziałem drzew, zlokalizowana w Grabówku na terenie Zespołu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych, w woj. bydgoskim. Materiał, tzn. kolonie mszyc, zbierano z dwóch gatunków krzewów – trzmieliny zwyczajnej (Evonymus europaea L.) oraz dzikiego bzu czarnego (Sambucus nigra L.). Zerwane ga- łązki z mszycami (jedna próba = jedna kolonia na gałązce), umieszczano w szklanych sło- jach zakrytych gazą, w celu wyhodowania parazytoidów ze spasożytowanych żywych mszyc i mumii. Każdorazowo pobierano po kilka kolonii, a w całym sezonie 1997 r. zebrano po ok. 50 prób z każdego gatunku rośliny żywicielskiej. W wyniku oznaczeń określono i scharakteryzowano dwa zespoły pasożytniczych błonkó- wek (Hymenoptera: Parasitica). Uwzględniono zarówno parazytoidy pierwotne, z rodziny mszycarzowatych (Ichneumonoidea: Aphidiidae) oraz oścowatych (Chalcidoidea: Aphelini- dae), jak i hiperparazytoidy, z rodzin: Pteromalidae, Encyrtidae i Eulophidae (Chalcidoidea), Megaspilidae (Ceraphronoidea) oraz Charipidae-Alloxystinae (Cynipoidea). W zespole wyizolowanym z kolonii kompleksu mszycy burakowej (Aphis fabae SCOP. -complex) na trzmielinie, oznaczono 350 osobników należących do 17 gatunków, przy czym wśród 9 gatunków parazytoidów pierwotnych dominantami były Trioxys angelicae (HAL.) (Aphidiidae) – 34,3% i Aphelinus chaonia WLK. (Aphelinidae) – 37,1%. Spośród nielicznych w tym zespole (8%) hiperparazytoidów, najliczniejsza była rodzina Pteromalidae. W koloniach mszycy bzowej (Aphis sambuci L.) na bzie czarnym scharakteryzowano zespół liczący 228 błonkówek, w którym 72% stanowiły parazytoidy pierwotne, a dominantami wśród 14 gatunków były: Praon abjectum (HAL.) (Aphidiidae) – 29,0% i A. chaonia – 21,9%. Wśród hiperparazytoidów najliczniejszy był Pachyneuron aphi- dis BOUCHE (Pteromalidae) – 10,5%.

* Temat zrealizowany w ramach Grantu KBN Nr 6 P04F 052 11 158 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Wszystkie oznaczone parazytoidy – łącznie 19 gatunków – nie są objęte ochroną prawną, ale są organizmami pożytecznymi w agrocenozach i m. in. dlatego należałoby chronić ich re- zerwuary, tzn. zarówno biotopy, jak i rośliny tworzące zarośla śródpolne, zakładając w odpowiednich miejscach użytki ekologiczne.

Tadeusz BARCZAK, Bydgoszcz Janina BENNEWICZ, Bydgoszcz Grzegorz KACZOROWSKI, Bydgoszcz Ewa KRASICKA-KORCZYŃSKA, Bydgoszcz Amelia DĘBEK-JANKOWSKA, Bydgoszcz

Kono- i seminifagi jodły pospolitej Abies alba MILL. w wybranych oddziałach Świętokrzyskiego Parku Narodowego w latach 1993–1995

Cono- and seminiphages of the common fir Abes alba MILL. in selected sections of the Świętokrzyski National Park in 1993–1995 Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego w latach 1993–1995 prowadzono badania dotyczące zasiedlania przez owady szyszek jodły pospolitej Abies alba MILL. Do badań zebrano 598 szyszek z 44 rosnących jodeł w 22 oddziałach. Z każdej próby oko- ło 50% szyszek założono do hodowli masowych; około 25 % do hodowli indywidualnych, a pozostałe 25% szyszek z zawartymi w nich 42 717 nasionami analizowano metodą krajania wyróżniając: nasiona „pełne” czyli zdolne do kiełkowania, płonne grubościenne i niedoro- zwinięte oraz uszkodzone przez larwy. W okresie badań stwierdzono następujące seminifagi jodły: Megastigmus suspectus BORR. (Hym.: Torymidae), Resseliella piceae SEITN. (Dipt.: Cecidomyiidae) oraz konofagi: Barbara herrichiana OBR. (Lep.: Tortricidae), Dioryctria abietella (DEN. et SCHIFF.) (Lep.: Phycitidae) i Earomyia impossibile MORGE (Dipt.: Lonchaeidae). Najliczniejszym gatunkiem okazał się Megastigmus suspestus BORR. – 1982 egzemplarze (60,78% wszystkich uzyskanych owadów), następnie Earomyia impossibile MORGE – 628 egz. (19,26%), Resseliella piceae SEITN. – 422 egz. (12,94%), Barbara herrichiana OBR. – 359 egz. (11,01%) i Dioryctria abietella (DEN. et SCHIFF.) – 170 egz. (5,21%). Poważne straty w nasionach spowodowała R. piceae (około 26% analizowanych nasion). Po raz pierwszy z szyszek jodły w Górach Świętokrzyskich wykazano chrząszcze: Crypto- phagus distinguendus STURM., Cryptophagus villosus HERR., Cryptophagus affinis STURM. (Cryptophagidae), Enicmus minutus L. (Lathridiidae) i Stilbus testaceus PANZ. (Phalacridae) oraz z rzędu błonkówek Dolichogenidea petrovae WALLEY [=Apanteles petrovae WALLEY] (Braconidae), Scambus brevicornis (GRAV.), Scambus nigricans (THOMS.), Venturia sp. i Me- sostenus sp. (Ichneumonidae). Ze względu na proces zamierania jodły powyższe badania na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego są kontynuowane.

Jolanta BĄK, Kielce WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 159

Mszyce (Aphidinea) występujące w różnych zaroślach śródpolnych* Aphids (Aphidinea) occurring in various midfield copses Na terenie Zespołu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych w woj. bydgoskim oznaczono zgrupowania mszyc w czterech wybranych typach zarośli śródpolnych. Badaniami objęto: zakrzewienia z dużą ilością drzew w miejscowości Grabówko, powierzchnię zakrzewioną z niewielką ilością roślinności zielnej w Grucznie, typową miedzę o dużej powierzchni roślin zielnych z krzewami w Topolinku i miedzę w Chrystkowie z bujną i wyrównaną roślinnością zielną z pojedynczymi drzewami i krzewami. Mszyce odławiano do pułapek Moericka oraz prowadzono obserwacje kolonii mszyc na roślinach w badanych zaroślach. W Grabówku odłowiono 9 gatunków mszyc z rodziny Aphididae. Dominującym gatunkiem w tym stanowisku był w Phorodon humuli (SCHRK.). Ponadto stwierdzono kolonie Mi- crolophium evansi (TEOB.) na pokrzywie zwyczajnej, Aphis sambuci L. na bzie czarnym i Brachycaudus lychnidis L. na bniecu białym. W siedlisku w Grucznie stwierdzono 14 gatunków z rodziny Aphididae. Dominującym gatunkiem był tutaj również P. humuli. Ponadto w tym stanowisku obserwowano M. evansi na pokrzywie zwyczajnej, A. sambuci na bzie czarnym i B. lychnidis na bniecu białym. Na obszarze miedzy w Topolinku odłowiono 14 gatunków mszyc z rodziny Aphididae. Po- dobnie jak w dwóch poprzednio omawianych zaroślach dominował P. humuli. Ponadto licznie reprezentowane były gatunki Ropalosiphum padi (L.), Aphis fabae SCOP. i Dysaphis crataegi (KALT.). Notowano ponadto kolonie mszyc na trzcinie pospolitej oraz M.evansi na po- rzywie zwyczajnej. W stanowisku w Chrystkowie odłowiono 10 gatunków mszyc z rodziny Aphididae. W tym siedlisku również dominował P. humuli oraz subdominantem była Cavariella aegopodii (SCOP.), pozostałe gatunki były nieliczne. W badanych zaroślach śródpolnych w pułapkach dominowały mszyce, które są zaliczane do szkodników roślin uprawnych. Gatunki mszyc żerujące na roślinach w tych siedliskach nie stanowiły zagrożenia dla upraw, były natomiast bazą pokarmową dla wielu pożytecznych owadów. Janina BENNEWICZ, Bydgoszcz Ewa KRASICKA-KORCZYŃSKA, Bydgoszcz Tadeusz BARCZAK, Bydgoszcz Grzegorz KACZOROWSKI, Bydgoszcz

Entomofagi śródpolnych zbiorowisk trawiastych i zbóż Entomophages of midfield grassland associations and cereal fields

W 1995–97 przeprowadzono badania nad stosunkami jakościowymi i ilościowymi w grupie entomofagów występujących w śródpolnych zbiorowiskach trawiastych oraz podjęto pró- bę oceny powiązań niektórych gatunków tam występujących z uprawami zbożowymi. Badania prowadzono na ugorze, miedzy i łące na terenie rolnym w Łomiankach (okolice Warszawy).

* Temat częściowo zrealizowany w ramach Grantu KBN Nr 6 P04F 052 11 160 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Ustalono występowanie parazytoidów z rzędu Hymenoptera i drapieżnych owadów z rzę- dów Coleoptera, Neuroptera, Diptera i Heteroptera oraz pająków (Aranea). Liczebność po- szczególnych grup entomofagów wykazywała znaczną zmienność w przeciągu sezonu wege- tacyjnego i była różna w różnych latach. Najliczniej były reprezentowane parazytoidy (Hym.: Terebrantia), biedronki (Col.: Cocci- nellidae) i pająki (Aranea). Bogactwo gatunkowe niektórych zgrupowań owadów drapież- nych i parazytoidów było większe na miedzy niż w innych zbiorowiskach trawiastych. Szereg gatunków biedronek, drapieżnych pluskwiaków i parazytoidów występowało regularnie za- równo w seminaturalnych zbiorowiskach trawiastych jak i na uprawach zbożowych. Obec- ność miedz, ugorów i łąk w sąsiedztwie pól uprawnych może przyczyniać się do utrzymania wysokiej różnorodności gatunkowej agroekosystemu, jak też do utrzymania względnej sta- bilności układów entomofag – fitofag.

Teresa BILEWICZ-PAWIŃSKA, Dziekanów Leśny k. Warszawy Małgorzata PANKANIN-FRANCZYK, Dziekanów Leśny k. Warszawy

Wysychanie torfowisk sfagnowych a występowanie larw ważek (Odonata): obserwacje z Lasów Janowskich (Polska południowo- wschodnia) Drying out of Sphagnum fens and the occurrence of dragonfly larvae (Odonata): observations from Lasy Janowskie (SE Poland) Wysychanie torfowisk stanowi poważne zagrożenie dla zasiedlających je hydrobiontów. Praca przedstawia dane o wpływie tego zjawiska na występowanie larw ważek na torfowi- skach sfagnowych (sensu MIELEWCZYK, 1969), zebrane w trakcie prowadzonych w latach 1995–97 badań nad ważkami Lasów Janowskich. Fauna torfowisk nie wysychających była bardziej zróżnicowana – tak pod względem liczby gatunków larw (9–22 na jednym stanowisku, łącznie 25), jak zróżnicowania zespołu gatunków wyrażonego wskaźnikiem PIE – pro- bability of interspecific encounters (0,81–0,89). Reprezentowane były, z wyjątkiem Nehalen- nia speciosa, wszystkie występujące na niżu Polski tyrfobionty i tyrfofile. Stanowiły one łącz- nie 46,2–61,2 % materiału zebranego na poszczególnych stanowiskach. Efektem niestabilności stosunków wodnych było zubożenie fauny: z torfowisk wysychają- cych wykazano larwy tylko 8 gatunków ważek (1–4 na stanowisko), przy PIE 0,00–0,43. O występowaniu i składzie składzie fauny decydowała długość utrzymywania się wody. Aby larwy mogły się rozwinąć, musiała ona utrzymać się co najmniej do początku czerwca. Na obiekcie wysychającym w czerwcu stwierdzano tylko Somatochlora arctica. Na obiektach wy- sychających w lipcu występował zespół gatunków z rodzajów Lestes i Sympetrum, przy wyraź- nej dominacji Sympetrum danae (ok. 40%). W nietypowym hydrologicznie roku 1997, gdy na wszystkich obiektach woda utrzymała się przez cały rok, fauna torfowisk zwykle wysychających ulegała szybki przemianom. Do końca sezonu stwierdzono na nich 8 nowych gatunków (Coenagrion hastulatum, C. lunula- tum, C. puella, Aeshna cyanea, Libellula quadrimaculata, Leucorrhinia dubia, L. pectoralis, L. rubicunda). Moment pojawienia się larw świadczy, że jaja zostały złożone wiosną tego samego roku. Dowodzi to dużej skali indywidualnych migracji imagines, także gatunków tor- WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 161 fowiskowych, które są w stanie dotrzeć nawet do obiektów niewielkich, otoczonych lasem i rozproszonych na dużym obszarze. Wynika stąd optymistyczny wniosek, że odonatofauna torfowisk o zakłóconych przez człowieka stosunkach wodnych jest w stanie – w razie ich re- naturalizacji – odtworzyć się sama, o ile tylko pozostanie wystarczająca ilość obiektów za- chowanych w stanie naturalnym, będących źródłem migrujących osobników.

Paweł BUCZYŃSKI, Lublin

Charakter powiązań między Acarina i Coleoptera (Insecta) Associations between mites (Acarina) and beetles (Insecta: Coleoptera) Opracowanie oparto głównie na wieloletnich obserwacjach własnych, a częściowo także na danych z piśmiennictwa. Zróżnicowane wymagania życiowe i współwystępowanie roztoczy i owadów w wielu siedliskach sprawiają, że dochodzi między przedstawicielami tych grup stawonogów do forezji, pasożytnictwa lub drapieżnictwa, czy też różnego typu powiązań pokarmowych, jak komensalizm, eksudato-, kopro- i nekrofagizm. Pasożytnictwo zdarza się często wśród gatunków akaroentomofauny nadrzewnej i przechowalnianej. Zaobserwowano pasożytowanie roztoczy Pyemotidae na kornikach (Scolytidae), a także na chrząszczach synantropijnych (Dermestes spp., Trogoderma spp., Tribolium spp.). Na wielu chrząszczach wol- nożyjących w przyrodzie (Lagria spp., Phylobius spp.) stwierdzono pasożytujące larwy Eryth- raeidae i Trombiculidae. Drapieżce z rodzin Ascidae i Cheyletidae atakowały jaja i larwy chrząszczy żyjących w magazynach i ulach pszczelich. Wrogami naturalnymi chrząszczy glebowych we wczesnych stadiach rozwoju są drapieżne Gamasida. Forezję obserwowano w przypadku Acaroidea i Anoetoidea, których hypopusy były przenoszone przez chrząszcze zajmujące te same nisze ekologiczne. Samice i deutonimfy wielu Gamasida spp. spotykano zwykle na chrząszczach glebowych. Foretyczne nimfy „szypułkowe” Uropodina znajdowano często przyczepione licznie na chrząszczach koprofagicznych (Histeridae, Scarabeidae, Sta- phylinidae, Sylphidae). Wit CHMIELEWSKI, Puławy

Zespoły larw Diptera w glebach regla dolnego w Gorczańskim Parku Narodowym Communities of dipteran larvae in soils of the lower forest zone in the Gorczański National Park

Larwy Diptera stanowią znaczący komponent mezofauny glebowej zarówno pod wzglę- dem liczebności i biomasy, jak i wielorakich związków troficznych. Ich struktura pozostaje w ścisłym związku z rodzajem gleby, jej wilgotnością, charakterem drzewostanu, a tym samym rodzajem ściółki. Przedstawione wyniki są częścią prac prowadzonych w latach 1995–97 w ramach problemu inwentaryzacji fauny Gorczańskiego Parku Narodowego. Ich celem było wykazanie za- leżności pomiędzy strukturą zespołów larw Diptera a warunkami siedliskowymi. 162 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Badaniami objęto dwie grupy stanowisk, które różnicuje: ich położenie nad poziom mo- rza (I grupa od 740 do 800 m n.p.m., II grupa od 990 do 1020 m n.p.m.), zawartość próchni- cy w glebie (od 11,68% do 37,23%) oraz zawartość kadmu, chromu, niklu i ołowiu. W badanych siedliskach wyżej położonych stwierdzono: 1. wyższe zagęszczenie i biomasę larw Diptera 2. niższy średni ciężar osobniczy larw 3. większą różnorodność zgrupowań wyrażoną wyższą liczbą rodzin Uzyskane wyniki wskazują, iż zagęszczenie i różnorodność zespołów larw Diptera w glebie buczyny karpackiej Gorczańskiego Parku Narodowego jest zależne przede wszystkim od zawartości próchnicy. Anna CHRZAN, Kraków Maria MARKO-WORŁOWSKA, Kraków

Chruściki (Trichoptera) jezior Polski – charakterystyka rozmieszczenia larw Caddisflies (Trichoptera) of Polish lakes – characteristics of distirbution of larvae Mimo, że badania nad chruścikami jezior Polski rozpoczęto już na początku wieku (np. DEMEL, 1922; JAKUBISIAKOWA, 1933) to do tej pory brakowało opracowania syntetycznego i podsumowującego. Jednocześnie w ostatnich latach dają się zauważyć duże zmiany w jeziorach, m. in. powszechna eutrofizacja. Interesujące jest jak zmienia się fauna chruścików w trakcie antropogenicznych przeobrażeń jezior. Do odpowiedzi na to pytanie potrzebna jest wieloletnia dokumentacja faunistyczna z jezior całego kraju. Celem pracy jest przedstawienie wyników wieloletnich badań nad poznaniem składu gatunkowego chruścików jezior Polski oraz badań dotyczących rozmieszczenia siedliskowego larw w jeziorach Polski oraz przedstawienie internetowej bazy danych (strona www) doty- czącej wykazu chruścików z jezior całej Polski. Podjęto się także próby sformułowania ogól- nych zasad rozmieszczenia larw Trichoptera w jeziorach. Dotychczas zebrany materiał obejmuje około 60 tysięcy larw, poczwarek i imagines Trichoptera zebranych w latach 1951–1997 w około 200 jeziorach całej Polski. Uwzględniono wszystkie najważniejsze regiony kraju oraz główne typy jezior. Na ponad 170 gatunków związanych z jeziorami Polski tylko ok. 50 uznano za limnebion- ty (gatunki typowo jeziorne), 30 za limnefile (gatunki „jeziorolubne”) a 91 za limnekseny (gatunki przypadkowe w jeziorach). Blisko 75% limnebiontów zasiedla głębszy litoral a jedynie 25% najpłytszy litoral. Najpłytszą strefę helofitów skolonizowały głównie gatunki pół- nocne o szerokich zasięgach występowania. Gatunki typowe dla strefy elodeidów mają bardziej południowe i europejskie rozmieszczenie. W charakterystyce rozmieszczenia larw wy- różnić można trzy poziomy zróżnicowania: geograficzny (regionalny), krajobrazowy i siedli- skowy (wewnątrz jeziorny), odzwierciedlające trzy aspekty dyspersji. Można przypuszczać, że współczesne gatunki występujące w jeziorach Polski w znacznym stopniu pochodzą z siedlisk drobnozbiornikowych (śródpolno-tundrowych, śródlećnych). Odnosi się to głównie do gatunków strefy helofitów. Część pochodzi najprawdopodobniej z potamalu (głównie gatunki strefy elodeidów), inne zać ze strefy rhitralu (głównie gatunki litoralu niezarośniętego). WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 163

Zaproponowano model rozmieszczenia chruścików w jeziorach, gdzie wyróżnione grupy synekologiczne układają się zgodnie z dwoma kierunkami zmian: od najpłytszego i najbardziej astatycznego litoralu w kierunku do bardziej stabilnych, głębszych stref oraz zgodnie ze wzrastającą trofią. Analizowano zmiany fauny chruścików w trakcie sukcesji jezior (ciąg harmoniczny i dysharmoniczny), eutrofizacji i antropopresji. W pracy zamieszczony zostanie wykaz publikacji dotyczący głównego tematu oraz adres strony www z szczegółowymi danymi dotyczącymi chruścików jezior Polski.

Stanisław CZACHOROWSKI, Olsztyn

Liczebność wciornastków (Thysanoptera) na tle innych owadów odławianych do kolorowych pułapek Moericke’go w Poleskim Parku Narodowym Abundance of thysanopterans in relation to other insects caught with Moricke's coloured traps in the Poleski National Park Wciornastki (Thysanoptera) są grupą owadów bardzo licznie występującą, a jednocześnie jedną z najsłabiej poznanych w Polsce. Celem podjętych badań była inwentaryzacja fauny Thysanoptera na obszarze Poleskiego Parku Narodowego. Jedno ze stanowisk usytuowane było na torfowisku przejściowym nad Jeziorem Długim, gdzie do odłowu owadów użyto kolorowych pułapek Moericke’go. Pułapki w kolorach białym, żółtym, czerwonym i zielonym rozwieszone były w czterech transektach na porastających torfowisko sosnach (Pinus silvestris) na wysokości ok. 1 metra nad podłożem. Wypełnione były glikolem etylowym. Doświadczenie prowadzono w ciągu trzech lat 1994–96. Prezentowane niżej dane pochodzą z ostatniego roku badań. Od kwietnia do października 1996 roku złowiono do pułapek 14 709 osobników owadów. Wszystkie zebrane owady oznaczono do rangi rzędu – wyróżniono ich 15, a Thysanoptera do gatunku. Najliczniej reprezentowane były owady z rzędów: Diptera – 5 975 osobników, Hy- menoptera – 4 052, Thysanoptera – 2 453, Coleoptera – 1 179, Lepidoptera – 360, Homoptera – 318. Najwięcej owadów wybrano z pułapek o barwie żółtej – 5 928 (40%) i białej – 5 411 (37%), mniej z pułapek zielonych – 2 337 (16%) i czerwonych – 1 033 (7% osobników). Pre- ferencje barwne poszczególnych rzędów owadów różniły się znacznie. Kolor biały wybierały owady z rzędów Thysanoptera (73%) i Coleoptera (42%), kolor żółty preferowały owady na- leżące do Lepidoptera (66%), Hymenoptera (53%), Diptera (43%), Homoptera (47%), a z nielicznie odławianych: Mecoptera (93%) i Blattaria (46%). Mimo, że w pułapkach zielonych zanotowano 16% wszystkich złowionych owadów, to nie były one preferowane przez żaden z odnotowanych rzędów. Pułapki czerwone wybierane były przez owady najrzadziej, stwierdzono w nich 50% zebranych Odonata. Wśród wszystkich zebranych owadów wciornastki stanowiły 16,7%. Wyróżniono wśród nich 43 gatunki, co stanowi ok. 23% fauny Polski. Największą liczbę osobników Thysanopte- ra notowano w pułapkach o barwie białej – 1 793 (73% – 34 gat.), następnie żółtej – 410 (17% – 27gat.), mniej w zielonej – 200 (8% – 25 gat.) i czerwonej – 50 (2% – 15 gat.). Z tego rzędu do gatunków rzadszych w skali kraju i stwierdzonych w czasie badań należy zaliczyć: Pelikanothrips kratochvili, Dendrothrips degeeri i Haplothrips propinquus.

Katarzyna CZEPIEL, Lublin Halina KUCHARCZYK, Lublin 164 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Występowanie chrząszczy (Coleoptera) minujących blaszki liściowe wierzb krzewiastych w południowo-wschodniej Polsce Occurrence of beetles (Coleoptera) mining leaves of bush willows in SE Poland Najlepiej poznanymi przedstawicielami rzędu chrząszcze, których larwy minują blaszki li- ściowe wierzb są ryjkowce (Col.: Curculionidae) z rodzaju Tachyerges, Isochnus (w kluczach SMRECZYŃSKIEGO występujące jako jeden rodzaj Rhynchaenus CLAIRV. et SCHELLENB.) oraz Ramphus. Badania prowadzono w latach 1995–1997 na terenie Niziny Sandomierskiej (okolice Ni- ska, Lubaczowa, Rzeszowa) aż po Dynów na Pogórzu Przemysko-Dynowskim, na plantacjach uprawnej wierzby tzw. wikliny amerykanki – Salix americana. W roku 1997 prowadzono dodatkowo obserwacje na formach krzewiastych dziko rosnących wierzb na skraju Beski- du Wschodniego w Drohobyczce (woj. przemyskie). Na plantacjach wikliny stwierdzono występowanie imago Tachyerges stigma GERM., T. salicis L. oraz Ramphus pulicarius HERBST, natomiast na dziko rosnących wierzbach w Droho- byczce oprócz gatunków wymienionych dodatkowo T. decoratus GERM. oraz Isochnus popu- licola SILFV. (w tym także w minach na liściach). Ponadto zarówno na plantacjach wikliny w okolicy Dynowa jak i na stanowiskach naturalnych stwierdzono występowanie pojedynczych osobników chrząszcza z rodziny stonkowatych (Col.: Chrysomelidae) z rodzaju Zengophora – Z. flavicollis MARSH., którego larwy także mogą minować liście wierzb. Zbigniew W. CZERNIAKOWSKI, Rzeszów

Występowanie mszyc – wektorów chorób wirusowych ziemniaka w województwie rzeszowskim Occurrence of aphid vectors of viral potato diseases in Rzeszów voyvodeship Badania przeprowadzono na polu doświadczalnym Wydziału Ekonomii w Zalesiu k/Rze- szowa w latach 1981–1985. Określono skład gatunkowy mszyc, wektorów wirusów ziemniaka, terminy ich pojawu i nasilenie występowania w okresie wegetacji. Mszyce odławiano co- dziennie od maja do końca sierpnia do pułapek Moericke'go ustawionych wewnątrz obiektu doświadczalnego na czarnym ugorze. Określono nasilenie występowania mszyc w tym gatunku Myzus persicae (SULZ) i Aphis nasturtii (KALT) łącznie z Aphis frangulae (KALT). Stwierdzono duże zróżnicowanie w liczeb- ności mszyc odłowionych w okresie 1 V - 30 VIII, od 13 562 sztuk w 1981 do 973 w 1985 r. Udział gatunków z kompleksu Aphis nasturtii i Aphis frangulae stanowił 2,98% zaś Myzus persicae 1,80%. Wyznaczony kąt kolonizacji (wg HOLLINGS'a) w każdym roku badań był wyraźnie wyższy dla sumy osobników Aphis nasturtii i Aphis frangulae niż Myzus persicae. W poszczególnych latach badań był on uzależniony od przebiegu pogody i kształtował się u Aphis nasturtii i Aphis frangulae od 5° w 1983 do 59° w 1981, natomiast od 1° w 1983 do 31° w 1981 u Myzus persicae. WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 165

Średnia liczba mszyc żerujących na roślinach ziemniaka oznaczana co 10 dni według DA- VIES'a wzrastała od trzeciej dekady maja do pierwszej lipca, osiągając wartość 357 osobni- ków na 100 liści. Natomiast po tym okresie obserwowano spadek liczebności. W poszczegól- nych latach maksimum występowania mszyc odnotowywano w różnych terminach co należa- łoby tłumaczyć przebiegiem warunków pogody. W 1982 roku maksimum było w pierwszej dekadzie czerwca i wynosiło 75 osobników, a w 1983 w pierwszej dekadzie sierpnia – 6 sztuk mszyc. Jan GĄSIOR, Rzeszów

Czerwce (Homoptera: Coccinea) zbiorowisk kserotermicznych Kazimierskiego Parku Krajobrazowego Scale insects (Homoptera: Coccinea) of xerotermic habitats in the Kazimierski National Park Z dotychczasowych badań wynika, że czerwce występujące w Polsce najchętniej zasiedlają zbiorowiska kserotermiczne. Owady te preferują ciepłe, suche stanowiska i w klimacie umiarkowanym kserotermy stwarzają sprzyjające warunki dla ich rozwoju. W Polsce, w zbiorowiskach kserotermicznych zanotowano 55 gatunków, co stanowi 36% fauny krajowej czerwców. W latach 1988–1990 i 1996–97 prowadzono badania na terenie Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, który ze względu na dobrze zachowane i liczne zbiorowiska kserotermiczne może stanowić bogate siedlisko czerwców. Celem prowadzonych badań była rejestracja fauny czerwców i jej charakterystyka w zbiorowiskach kserotermicznych. Badania prowadzono w 8 zespołach roślinnych i 9 stanowiskach. Materiał zbierano metodą „na upatrzonego”. Na dwóch stanowiskach przeprowadzono badania ilościowe, wyznaczając w każdym z nich 7 kwadratów o bokach 50 cm × 50 cm, w obrębie których przeglądano wszystkie rośli- ny. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono 37 gatunków czerwców należących do 6 rodzin i 27 rodzajów. Najliczniej reprezentowane były rodziny Pseudococcidae (12 gatun- ków) i Eriococcidae (10 gatunków). Pozostałe rodziny reprezentowane były przez sześć (Coccidae, Diaspididae), trzy (Ortheziidae) i jeden gatunek (Asterolecaniidae). Najwięcej ga- tunków zanotowano w zespole roślinnym Cariceto-Inuletum Carex humilis (20 gatunków) i Inuletum ensifoliae (16 gatunków). Trzon fauny czerwców zasiedlających zbiorowiska kserotermiczne KPK stanowią gatunki zasiedlające rożne typy zbiorowisk roślinnych, w Polsce notowane w 5–7 typach zbiorowisk. Trzynaście gatunków notowano w 2–3 typach zbiorowisk, a tylko 4 stwierdzone gatunki (Or- theziola vejdovskyi, Greenisca brachypodii, G. gouxi, Planchonia arabidis) występują wyłącz- nie w zbiorowiskach kserotermicznych. W zgrupowaniu czerwców zasiedlających zbiorowiska kserotermiczne KPK najwięcej ga- tunków (29) związanych było z roślinnością jednoliścienną. Na roślinach dwuliściennych zanotowano 18 gatunków, w tym 12 na roślinach zielnych wieloletnich i 6 gatunków na rośli- nach drzewiastych. Na roślinach nagonasiennych stwierdzono 6 gatunków, a w darni tylko 2 gatunki. We wszystkich przebadanych zespołach roślinnych najczęściej i najliczniej występował G. brachypodii na trawach, Aulacaspis rosae na różach i Planococcus vovae na jałowcach. 166 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Czerwce występujące w badanych zespołach roślinnych reprezentowane były przez 5 ele- mentów zoogeograficznych. W zgrupowaniu tym przeważają gatunki o szerokich zasięgach geograficznych (palearktyczne, holarktyczne, kosmopolityczne), które stanowią 78% fauny czerwców stwierdzonych w zbiorowiskach kserotermicznych KPK. Gatunki europejskie sta- nowią 16,2%, a eurosyberyjskie tylko 5,4% tej fauny. Katarzyna GOLAN, Lublin Bożena ŁAGOWSKA, Lublin

Motyle minujące (Lepidoptera) na jabłoniach terenów zielonych Lublina Mining Lepidoptera on apple trees in green areas of Lublin Celem pracy zaplanowanej na trzy lata (1996–1998) jest poznanie składu gatunkowego motyli minujacych liście jabłoni rosnących na terenach zielonych Lublina. W latach 1996–1997 przeprowadzono badanie na terenie Lublina. W 1996 roku materiały zbierano na dwóch stanowiskach: na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej i w ogrodzie w Śródmieściu, a w 1997 roku na trzech stanowiskach: na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej, w Ogrodzie Bo- tanicznym UMCS oraz w ogródku przydomowym w dzielnicy Sławin. Wszystkie stanowiska znajdowały się w kwadracie UTM FB08. Na wybranych stanowiskach jabłonie rosły w niewielkich skupiskach, liczących 3–15 drzew. Liście z widocznymi minami zbierano od czerwca do października. Analizowano liście dostępne na wyciągnięcie ręki. Gatunki żerujące w minach jedynie we wczesnych stadiach wzrostowych zbierano jako wyrośnięte gąsienice lub w stadium poczwarki. Ogółem w okresie badań zebrano 9 gatunków motyli minujących, należących do 5 rodzin: Nepticulidae, Gra- cillariidae, Lyonetiidae, Yponomeutidae i Glyphipterigidae. W 1996 roku na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej, w ogrodzie w Śródmieściu zebrano po 7 gatunków: Stigmella malella (STT.), Callisto denticulella (THNBG.), Phyllonorycter blancardella (FABR.), Leucoptera scitella (ZELL.), Lyonetia clerkella (L.) oraz Swammerdamia pyrella (VILL.) i Simaethis pariana (CLERCK.). W 1997 roku na jabłoniach znajdujących się na terenie Muzeum Wsi Lubel- skiej zebrano 9 gatunków motyli minujących. Wystąpiły trzy gatunki nie stwierdzone w 1996 roku: Stigmella desperatella (FREY.), Stigmella oxyacanthella (STT.) i Stigmella incognitella (H.-S.). W Ogrodzie Botanicznym UMCS i w ogrodzie przydomowym zebrano po 6 ga- tunków: Stigmella malella, Stigmella desperatella, Callisto denticulella, Phyllonorycter blancer- della, Swammerdamia pyrella i Simaethis pariana. W 1997 roku nie znaleziono min Lyonetia clerkella na żadnym stanowisku. Ze względu na zróżnicowanie w sposobie żerowania w zespole minowców wyróżniono dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiły te gatunki, których gąsienice przez cały okres życia osobniczego przebywały w minach były to: Stigmella malella, Stigmella desperatella, Stigmella oxyacanthella, Stigmella incognitella, Callisto denticulella, Phyllonorycter blancardella, Leu- coptera scitella, Lyonetia clerkella. Gatunkiem dominującym w tej grupie, w latach 1996–1997 był Callisto denticulella. W 1996 roku uszkodzenia spowodowane przez gąsienice Callisto denticulella stanowiły 70%, a w 1997 roku ponad 80% wszystkich zebranych liści. Drugą grupę stanowiły dwa gatunki: Simaethis pariana i Swammerdamia pyrella, których gą- WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 167 sienice jedynie w pierwszych stadiach wzrostowych minowały liście, a jako wyrośnięte gąsie- nice żerowały na ich powierzchni. Pierwszy z wymienionych motyli występował liczniej, sta- nowiąc w 1996 roku 76% i w 1997 roku 95% zebranych owadów. Badania będą kontynuowane w 1998 roku na terenach zielonych miasta i w sadach chronionych. Edyta GÓRSKA-DRABIK, Lublin

Zmienność cech dymorficznych rodzaju Onthophagus (Coleoptera: Scarabaeidae) Variability of dimorphic characters in the genus Onthophagus (Coleoptera: Scarabaeidae) Rodzaj Onthophagus należy do rodziny Scarabaeidae. Dotychczas na terenie Polski z tego rodzaju wykazano dwadzieścia gatunków (BURAKOWSKI i in., 1983: Kat. Fauny Polski, War- szawa, XXIII, 10: 1-183.). Samce wszystkich gatunków są polimorficzne, posiadają szereg zmiennych cech form przejściowych, a w skrajnych przypadkach nawet nie różnią się od samic. Zmienność ta dotyczy ubarwienia oraz charakterystycznych kutikularnych wytworów na głowie i przedpleczu. Jedną ze stałych cech dymorficznych rodzaju Onthophagus, odmiennych dla samca i sami- cy jest różnica w ułożeniu sternitów odwłoka i w kształcie pigidium (BALTHASAR, 1963: Mo- nographie der Scarabaeidae und Aphodiidae [...] II. Prag. 627 ss.; STEBNICKA, 1976: Klucze do oznaczania Owadów Polski, XIX, 28a: 1-139.). Uwzględnienie szczególnie tych cech przy oznaczaniu osobników z rodzaju Onthophagus, o słabo wykształconych innych cechach dymorficznych, pozwoli na pewne rozróżnienie płci. Andrzej GÓRZ, Kraków

Struktury zgrupowań biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w obrębie pola uprawnego Structure of ground beetle associations (Coleoptera: Carabidae) in a cultivated field Badania prowadzono w 1994 r. na terenie gminy Bieliny w woj. kieleckim. Głównym celem pracy było poznanie i porównanie składu gatunkowego i struktur zgrupowań biegaczowatych oraz ocena wpływu prac polowych na zgrupowania w ustalonych wariantach badawczych, tj. na miedzy, pod miedzą i na polu. Materiał zbierano na 9 stałych powierzchniach badawczych zgrupowanych w 3 warianty. Jeden wariant stanowiły 3 powierzchnie. Założono je na lessach zdegradowanych w uprawach zbożowych w gospodarstwach indywidualnych. W ciągu roku badań przeprowadzono 5 serii odłowów (maj–wrzesień) metodą pułapek naziemnych Barbera wypełnionych do 1/3 wysokości glikolem. Łącznie odłowiono 16 510 osobników biegaczowatych należących do 53 gatunków i 20 rodzajów. 168 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Najwięcej osobników biegaczowatych odłowiono w wariancie I (miedza) – 6 118, najmniej natomiast w wariancie II (obszar pod miedzą) – 4 514 osobników. Najwięcej gatun- ków biegaczowatych odłowiono w wariancie II – 47, najmniej zaś na polu (wariant III) – 31. Na badanym terenie wystąpiło kilka gatunków dominantów, z których głównym okazał się Harpalus rufipes (DE GEER). W faunie badanego terenu przeważają gatunki terenów otwartych, pod względem wyma- gań środowiskowych gatunki mezohigrofilne pod względem rozwoju dominują gatunki je- sienne, a pod względem fagizmu zoofagi małe. Pod względem zoogeograficznym fauna badanego terenu jest mało zróżnicowana, prze- waża w niej element palearktyczny. Trudno jest określić wpływ zabiegów uprawnych i ochronnych na zgrupowania biegaczowatych. Należałoby się spodziewać, że najbardziej negatywnie wpływają one na faunę otwar- tego pola. Rzeczywiście odłowiono tu najmniej gatunków. Jednak liczba odłowionych osob- ników jest tu o ponad 1 300 większa niż pod międzą i tylko o 240 mniejsza niż na miedzy.

Stanisław HURUK, Kielce

Wpływ zróżnicowanego nawożenia na intensywność występowania najważniejszych szkodników jabłoni oraz efektywność systemu integrowanej ochrony The effect of varied fertilizing on the intensity of occurrence of the main apple tree pests, and the efficiency of integrated protection system

Podstawę integrowanej ochrony roślin stanowi kompleksowość analizy różnorodnych procesów oraz zjawisk zachodzących w poszczególnych ekosystemach. Tak więc, syntetyczne opracowanie zasad integrowanej ochrony sadów jabłoniowych przed szkodnikami powinno uwzględniać wpływ zarówno biotycznych, jak też abiotycznych czynników na liczebność oraz szkodliwość fitofagów. Jednym z zasadniczych czynników biotycznych, wymagającym rzetelnego opracowania w zakresie integrowanej ochrony roślin jest nawożenie. Określenie wpływu stosowanych sys- temów nawożenia na dynamikę rozwoju szkodników, stanowi jeden z zasadniczych proble- mów ochrony roślin w dobie wdrażania kompleksowych technologii uprawy. Szczególnie w sadownictwie, jako jednej z najbardziej intensywnych gałęzi produkcji roślinnej, istnieje konieczność rzetelnego opracowania zagadnień dotyczących optymalizacji wykonania zabie- gów agrotechnicznych. Tym bardziej w aktualnej sytuacji gospodarczej, dotychczasowy, powszechnie stosowany w praktyce, standardowy system wykonywania zabiegów chemicznych nie może być akceptowany zarówno ze względów ekonomicznych jak też ochrony środowi- ska. Wpływ nawożenia na dynamikę występowania pszczególnych gatunków szkodliwej entomofauny w uprawach sadowniczych jest zależny zarówno od charakteru, poziomu, jak też stopnia zbalansowania poszczególnych elementów nawożenia. Brak szczegółowych opraco- wań w zakresie wpływu nawożenia na intensywność występowania szkodników oraz efektyw- ność stosowanych metod ochrony uniemożliwia w decydujący sposób opracowanie racjonalnych zasad integrowanej ochrony roślin. WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 169

Dotychczasowe badania własne dotyczące wpływu zróżnicowanych dawek oraz sposobów nawożenia mineralnego na intensywność występowania ważniejszych szkodników w sadach jabłoniowych wykazały m. in., że jabłonie pozbawione kompleksowego nawożenia mineralnego, uprawiane w systemie tradycyjnym, w znacznym stopniu uszkadzane są przez zwój- kówki, a szczególnie przez owocówkę jabłkóweczkę. Natomiast zwiększenie intensywności nawożenia mineralnego stymulowało rozwój przędziorków. Z tego też względu celem niniejszej pracy jest szczegółowe opracowanie wstępnie omówionych zależności, stanowiących podstawę programu produkcji tzw. „zdrowej żywności”. Władysław HUSZCZA, Lublin

Materiały do poznania entomofauny rezerwatu „Świdwie” Contribution to the knowledge of the entomofauna of „Świdwie” nature reserve Badania prowadzone były na terenie rezerwatu Świdwie (UTM VV53) w lipcu 1997 r. Rezerwat obejmuje misę jeziora i przyległe tereny o charakterze podmokłym i kseroter- micznym. Badano skład gatunkowy trzech rzędów owadów: Lepidoptera, Odonata i Orthoptera. Z motyli zajmowano się gatunkami dziennymi. Stwierdzono dominację gatunków Lyca- enidae na murawach kserotermicznych. Na uwagę zasługuje fakt znalezienia gatunku chro- nionego Apatura iris – pierwsze stwierdzenie na tym terenie. Orthoptera reprezentowane były przez niewiele gatunków lecz w dużych liczebnościach. Badania są prowadzone także w bieżącym, 1998 roku. Dariusz JANICKI, Szczecin

Insektarium w Ogrodzie Zoologicznym w Poznaniu The Insectarium in the Poznań ZOO W maju 1977 roku w ponad 100-letnim Ogrodzie Zoologicznym w Poznaniu oddano do użytku pawilon insektarium w Nowym ZOO na Białej Górze. Poprzedzały go: sezonowa wy- stawa „Zwierzęta mało znane” czynna w 1971 roku w Starym ZOO oraz niewielka stała ekspozycja bezkręgowców lądowych i słodkowodnych w adaptowanej części pawilonu ssaków drapieżnych w Starym ZOO. Ze względu na duże znaczenie dydaktyczne oraz zainteresowanie zwiedzających powstał pomysł utworzenia działu bezkręgowców. Inicjatorem i głównym projektantem nowego pawilonu był dr Adam TABORSKI (ówczesny dyrektor ZOO) a pierwszym asystentem mgr Edward BARANIAK. Ekspozycja stanowiła istotne uzupełnienie kolekcji faunistycznej ZOO, gdyż spośród przeszło miliona gatunków zwierząt 97% to bezkręgowce. Pierwotnie pawilon przeznaczony był dla owadów leśnych strefy umiarkowanej. Obecnie służy głównie do pokazywania bezkręgowców egzotycznych. Budynek ma 16 mniejszych okien wystawo- wych o wymiarach 60 cm × 100 cm × 100 cm oraz 4 większe zewnętrzne gabloty o wymiarach 110 cm × 120 cm × 150 cm. Nad każdym oknem umieszczona jest etykieta z danymi 170 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW o biologii gatunku wraz z jego kolorową fotografią. Plansze wokół budynku informują o sys- tematyce i rozwoju bezkręgowców. Zaplecze hodowlane mieści się w trzech pomieszcze- niach w odrębnym budynku poza terenem zwiedzania. Staraniem dyrektora naczelnego inż. Lecha BANACHA przeprowadzono w bieżącym roku remont innowacyjny ekspozycji. Szerokie kontakty zagraniczne dyrektora do spraw hodowlanych mgr Radosława RATAJSZ- CZAKA umożliwiają nawiązanie współpracy z ośrodkami hodującymi bezkręgowce oraz wzbogacenie kolekcji o nowe interesujące gatunki. Rozwój kolekcji bezkręgowców obrazuje porównanie ilości gatunków z roku 1977 z rokiem 1998. Wije w 1977 r. – 2 gat.; w 1998 r. – 2 gat.; owady w 1977 r. – 25 gat. ,w 1998 r. – 40 gat. ; pajęczaki w 1977 r. – 4 gat. , w 1998 r. – 22 gat.; ślimaki w 1977 r. – 1 gat. , w 1998 r. – 7 gat. Ciekawsze gatunki owadów to liściec Phyllium sp., patyczak Acrophylla wuelfingi, rohaty- niec Xylotrupes gideon, kruszczyca Eudicella smithi, pawica Philosamia cynthia, modliszka Sphodromantis sp., pluskwiak afrykański Platymeris biguttata. Dużym zainteresowaniem zwiedzających cieszą się jadowite skolopendry, skorpiony i ptaszniki. Najcenniejszymi gatunkami w hodowli są ślimaki z rodziny Partulidae (EEP) oraz ptasznik czerwonokolanowy Euathlus smithi (Czerwona Księga). P r a c o w n i c y p o z n a ń s k i e g o i n s e k t a r i u m Duże zasługi wniósł długoletni pracownik wyróżniony złotą odznaką PTE nieżyjący już lepidopterolog-amator Marceli LEWANDOWSKI. Członkiem PTE jest także Jacek PAŁASIE- WICZ również lepidopterolog (brygadzista działu). Zapleczem hodowlanym bezkręgowców zajmuje się od lat Eliza JANUSZEWSKA. Od 1978 roku na stanowisku asystenta insektarium pracuje mgr Anna JÓZEFOWICZ (od 1996 roku zastępowana przez mgr Hannę SITEK). Pra- cownicy insektarium wraz z asystentami Działu Dydaktycznego prowadzą prelekcje dla mło- dzieży, prezentując bezkręgowce z różnych grup systematycznych, opiekują się uczniami startującymi w olimpiadach biologicznych, a także szkolą praktykantów i wolontariuszy.

Anna JÓZEFOWICZ, Poznań

Ekologiczna waloryzacja zarośli śródpolnych na przykładzie zgrupowań biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) – wyniki wstępne* Ecological evaluation of the midfield copses on the basis of ground beetle (Coleoptera: Carabidae) communities – preliminary results

Przedmiotem badań były zgrupowania biegaczowatych (Carabidae) w 4 rodzajach zarośli śródpolnych (Z1 – zakrzewienia z dużym udziałem drzew, Z2 – zakrzewienia na skarpie, Z3 – roślinność zielna z pojedynczymi krzewami, Z4 – roślinność zielna z udziałem drzew i krzewów). Stanowiska te były zlokalizowane na terenie Zespolu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych, w woj. bydgoskim. Chrząszcze odławiano do pułapek Barbera, które opróżniano co 10 dni w okresie od maja do sierpnia 1997 r. Po oznaczeniu zebranego materiału do gatunku (rodzaju), zgrupowania oceniano pod wzgledem wybranych wskaźników ekologicznych.

* Temat zrealizowany w ramach Grantu KBN Nr 6 P04F 052 11 WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 171

Odłowiono ogółem prawie 2000 osobników. Wyższą zasobnościa charakteryzowały się stanowiska Z1 i Z3 (odpowiednio 672 i 622 osobn.). Pod względem liczby gatunków obser- wowanych w zgrupowaniach biegaczy, jedynie stanowisko Z4 miało ich wyrażnie mniej (29) niż pozostałe (41–36 gatunków). Z punktu widzenia bioróżnorodności, najcenniejszym siedliskiem była niska roślinność zielna z pojedynczymi krzewami (Z3), bowiem wskaźnik różnorodności gatunkowej był naj- wyższy (H' = 4,51). Ogółem zanotowano wystąpienie 55 gatunków biegaczy. W każdym siedlisku obserwowano inny układ dominacyjny. Najliczniej występowały : Agonum assimile (PAYK .) (w Z1), Bembidion properans STEPH. (Z3), Harpalus rufipes (DEGEER) (Z1), Pterostichus cupre- us (L.) (Z4), Carabus cancellatus ILL. (Z2, Z3) i Pterostichus vulgaris (L.) (Z1). Na podstawie uzyskanych wyników nie można wyróżnić stanowisk „lepszych” czy „gor- szych” dla biegaczowatych. Wszystkie należy traktować jako warte ochrony zbiorowiska ro- ślinne, potencjalne użytki ekologiczne, bowiem stanowią źródło zasilania przyległych pól uprawnych w pożyteczną entomofaunę. Grzegorz KACZOROWSKI, Bydgoszcz Ewa KRASICKA-KORCZYŃSKA, Bydgoszcz Janina BENNEWICZ, Bydgoszcz Tadeusz BARCZAK, Bydgoszcz

Wpływ sproszkowanej szałwii lekarskiej i bylicy piołunu na dynamikę liczebności i migracje populacji Rhizopertha dominica F. ( Coleoptera: Bostrychidae) The effect of powdered sage and wormwood on the dynamics of abundance and migrations of the population of Rhizopertha dominica F. (Coleoptera: Bostrychidae) Pokarm jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych. W sytuacji, gdy stanowi równocześnie siedlisko życia – jak ma to miejsce w przypadku chrząszczy spichrzowych – wprowadzenie do niego dodatkowych substancji, może stanowić czynnik wpływający na rozrodczość, rozwój, długość okresu życia, a w konsekwencji na liczebność populacji. Celem badań było sprawdzenie wpływu ziół szałwii lekarskiej i bylicy piołunu na rozwój, liczebność i migracje populacji Rhizopertha dominica. Zioła te zastosowano w postaci sproszkowanej, w proporcji 0,5g ziół na 40g pszenicy. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że wprowadzenie do optymalnego dla tego gatunku substratu (pszenicy) ziół zwierających antyfidanty stanowi czynnik obniżający liczebność populacji kapturnika zbożowca. Związki chemiczne zawarte w tych roślinach wy- kazują właściwości antyfidantów dla badanego gatunku. W warunkach umożliwiających migracje osobnikom dorosłym kapturnika zbożowca, dodanie do ziarna pszenicy sproszkowanej szałwii spowodowało niższe zasiedlenie tego substratu. Stwierdzono również, iż emigracja z ziarna z zawartością szałwii jest bardzo wysoka, zwłaszcza w początkowym okresie zasiedlania ziarna. Natomiast dodanie sproszkowanego piołunu do pszenicy nie wywiera wyraźnego wpływu na przebieg procesów populacyjnych, takich jak: śmiertelność, aktywność migracyjna czy zasiedlenie. Samice wykazują większą wrażliwość na działanie tych antyfidantów, co potwierdza wyższa ich śmiertelność. Prowadzi to do zmiany struktury płciowej populacji. Małgorzata KŁY Ś , Kraków 172 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Fauna Heteroptera i Thysanoptera nadmorskiego pasa otwartych wydm białych i szarych Słowińskiego Parku Narodowego Fauna of Heteroptera and Thysanoptera of a coastal belt of open white and grey dunes in the Słowiński National Park Badania dotyczą fauny Heteroptera i Thysanoptera nadmorskiego pasa otwartych wydm białych i szarych Słowińskiego Parku Narodowego, w rejonie Czołpina i Łeby. Wydmy te charakteryzują się bardzo ubogą, mało zróżnicowaną roślinnością, reprezentowaną przez zespół Elymo-Ammophiletum. Skład fauny pluskwiaków z rzędu różnoskrzydłych (Heteroptera) ustalono na podstawie analizy 26 prób zebranych w 1991, 1992, 1994 i 1996 r. metodą czerpakową i strząsania z drzew. Próby zbierano na ogół w czerwcu i pod koniec sierpnia. Ogółem złowiono 347 plu- skwiaków należących do 26 gatunków z 6 rodzin. Do najliczniej występujących na roślinach zielnych należały: Chorosoma schillingi SCHILL., Ischnodemus sabuleti FALL., Nysius thymi WFF., Stenodema calcaratum FALL. oraz Trigonotylus coelestialium KIRK. i T. pulchel- lus HBN. Na Pinus silvestris L. i Pinus mugo (kosodrzewina) zbierano najczęściej Pilophorus confusus KB. oraz Gastrodes grossipes DEG. Skład fauny wciorniastków (Thysanoptera) ustalono na podstawie wyników 20 prób czer- pakowych lub roślinnych (głównie kwiatów) zebranych w 1991, 1994, 1996 i 1997 r. Łącznie znaleziono 2 174 osobniki, należące do 17 gatunków, w tym 8 gatunków związa- nych z trawami, 3 – z liśćmi drzew liściastych i iglastych i 6 – z kwiatami i liśćmi różnych ro- ślin, przede wszystkim dwuliściennych. Dwa gatunki występowały na roślinach wydmowych licznie: Chirothrips manicatus – żeru- jący i rozmnażający się w kłoskach traw i Thrips tabaci – gromadzący się głównie w kwiatach Hieracium sp. i Jasione montana. Alicja KORCZ, Poznań Irena ZAWIRSKA, Poznań

Badania nad drapieżcami redukującymi jaja owadów w sadach Studies on predators reducing the number of insect eggs in orchards Celem pracy było zbadanie gatunków drapieżnych odżywiających się jajami owadów w sadach, określenie okresu ich aktywności oraz poziomu powodowanej przez nich redukcji. Dla osiągnięcia tego celu stosowano metodę polegającą na wprowadzeniu złóż jaj skośnika zbo- żowiaczka (Sitotroga cerealella OLIV.) w korony drzew a następnie na ocenie poziomu ich redukcji przez poszczególne gatunki drapieżców i parazytoidów. Przy braku drapieżcy podczas przeglądów, najczęściej identyfikowano je po sposobie żerowania. Badania prowadzone w latach 1991–1997 nad sprawcami redukcji jaj w sadach wykazały, że najliczniejszymi i najbardziej aktywnymi były następujące gatunki drapieżców: skorek po- spolity (Forficula auricularia L.), wojsiłka pospolita (Panorpa communis L.), kosarz (Opilio parietinus DEG.), nadrzewek długoskrzydły (Meconema thalassinum DEG.) oraz osa pospolita (Vespa vulgaris L.). Udział innych drapieżców w redukcji jaj nie był ustabilizowany i wahał się w poszczegól- nych latach w granicach od 0 do 5%. Do nich można zaliczyć: pluskwiaki (Anthocoris nemo- rum L., Himacerus apterus FAB., Orius spp.), larwy złotooków (Chrysopa carnea STEPH., WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 173

Ch. perla L.), imagines i larwy biedronek (Adalia bipunctata L., Calvia quatuordecimgut- tata L.) oraz mrówki, pająki, muchówki i roztocze z rodziny Amystidae. W czasie deszczów sporadycznie jaja skośnika były niszczone przez ślimaka ogrodowego (Cepea nemoralis L.). Warto również podkreślić, że skorki, kosarze, pasikoniki i niektóre pluskwiaki są to stawonogi żerujące nocą i w związku z tym obserwacje nad ich aktywnością były utrudnione.

Jan KOT, Dziekanów Leśny k. Warszawy Hanna PASZEWSKA, Dziekanów Leśny k. Warszawy

Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) różnych typów zarośli śród- polnych Ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae) of various types of midfield copses Badania nad zgrupowaniami biedronek (Coccinellidae) w zaroślach środpolnych przeprowadzono w 4 stanowiskach na terenie wsi Leszcz i Świerczynki k. Torunia. Były to stanowiska: krzewy – K, las olchowy – L, rów 1 – R1, rów 2 – R2. Analizie poddano materiał z pułapek Moericka oraz z odłowów siatką entomologiczną w okresie od maja do sierpnia 1998 r. Złowiono ogółem 124 osobniki. Spośród nich jedynie 1 osobnik to fitofag (Subcoccinella vigintiquatuorpunctata L.) oraz 1 osobnik , to biedronka mykofagiczna (Thea vigintiduopunc- tata L.). Biedronki nieco liczniej wystąpiły w stanowisku R2 (57 osobników). Dominowały tam Coccinella septempunctata L. oraz Propylea quatuordecimpunctata L. Te same gatunki były dominantami w pozostałych zaroślach. Uboższe pod wzgledem liczebności biedronek były stanowiska krzewiasto-drzewiaste (K i L). Wyrównana była również liczba gatunków. Ogółem stwierdzono występowanie 11 gatun- ków. Najwięcej było w stanowisku R2 (7 gat.), natomiast najmniej było w krzewach – K (5 gat.). Biedronki, jako afidofagi, są ściśle zwiazane z liczebnością mszyc. W 1998 roku liczeb- ność mszyc była niska, a zatem baza pokarmowa dla biedronek była uboga i liczebność tych pożytecznych chrząszczy była również niska. W tych warunkach nie ujawniły sie wyraźne róż- nice w jakości zgrupowań biedronek w badanych zaroślach śródpolnych.

Lucyna LEWIŃSKA, Bydgoszcz Grzegorz KACZOROWSKI, Bydgoszcz

Melaniny owadów i ich znaczenie Insects melanines and their significance

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech owadów jest ich barwa. W procesie powsta- wania pigmentacji ważną rolę odgrywają melaniny. Odpowiedzialne są za powstawanie barwy żółtej, czerwonej, brązowej i czarnej. Znaczną aktywność syntezy melanin można zaob- serwować np. w momencie formowania się pokrycia ciała poczwarek i wybarwiania się po- 174 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW krycia ciał owadów dorosłych. Melanizacja występuje nieodłącznie z procesem sklerotyzacji u owadów, kiedy to po linieniu miękka i niemal bezbarwna kutikula już po 1–2 godzinach staje się twarda i ciemna. Melanina jest bezpostaciowym polimerem syntetyzowanym w procesie kopolimeryzacji różnych pośrednich form powstałych podczas utleniania związków o-difenolowych. Jest czę- ścią składową kutikuli, różne jej odmiany mogą występować w hemolimfie lub w kropelkach tłuszczu, a wiele innych pojawia się jako wtręty w epidermie lub innych tkankach. U owadów obserwuje się melanizację nie tylko w procesach pigmentacji, tj. przy powstawaniu barw ochronnych i samego ubarwienia, lecz także przy skaleczeniach, powstawaniu kapsuł melaninowych w celu ochrony organizmu przed inwazją obcych ciał. Melanizacja jest więc reakcją obronną owadów na obecność w ich ciele mikroorganizmów lub pasożytów. Larwy miniarki Agromyza frontella spasożytowane przez błonkówkę Dacnusa dryas bronią się tworząc kapsułkę melaninową, dzięki której śmiertelność pasożyta wzrasta o 10%. Synteza melanin uaktywnia się również po śmierci owadów. Zjawisko to łatwo zaobser- wować np. u larw mączlika szklarniowego, Trialeurodes vaporariorum, spasożytowanych przez dobrotnicę szklarniową, Encarsia formosa. Podobne zjawisko można zauważyć u larw motyli zabitych przez pasożytnicze grzyby lub bakterie. Promieniowanie jonizujące zastosowane w niskich dawkach obniża wydajność biosyntezy melanin i u napromieniowanych larw muchówek, chrząszczy i motyli można zaobserwować obniżoną pośmiertną melanizację ich ciał. U młodych larw poddanych napromieniowaniu pośmiertna melanizacja jest całkowicie zahamowana. Stopień inhibicji procesu zależy od wieku larw (stadium rozwojowe), dawki promieniowania i od czasu, jaki upłynął od zabiegu napromieniowania do śmierci larw. Zjawisko zahamowania aktywności biosyntezy melanin w ciele owadów przez promienie jonizujące można wykorzystywać w testach identyfikacji napromieniowanych szkodników.

Dorota LUPA, Warszawa Stanisław IGNATOWICZ, Warszawa

Tradycje i kierunki badań entomologicznych na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Traditions and scope of entomological research at the Maria Curie-Skłodowska University in Lublin Początek badań entomologicznych w ośrodku lubelskim można wiązać z utworzeniem UMCS, to jest od października 1944 roku. W tym okresie na Wydziale Matematyczno-Przy- rodniczym powstał Zakład Biologii, przemianowany na Zakład Zoologii Szczegółowej i En- tomologii i następnie na Katedrę Zoologii Systematycznej a obecnie Zakład Zoologii. Tę placówkę badawczą tworzył prof. dr hab. Konstanty STRAWIŃSKI, którą kierował do 1 paź- dziernika 1962 roku. On też nadał jej główny nurt badawczy jakim była entomologia w róż- nych aspektach. Wychował liczne grono entomologów, stając się twórcą polskiej szkoły entomologii. Znaczący był również udział prof. STRAWIŃSKIEGO w organizacji i pracy Polskiego Związku (Towarzystwa) Entomologicznego, którego był wieloletnim prezesem. Ponadto w latach 1954–66 pracował na stanowisku redaktora naczelnego Polskiego Pisma Entomolo- gicznego. WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 175

Po odejściu profesora na emeryturę, entomologia jako podstawowa dziedzina badań była dalej kontynuowana przez doc. dr hab. Sergiusza RIABININA (1963–64), prof. dr hab. Sędzi- mira M. KLIMASZEWSKIEGO (1964–73), a następnie przez długi okres przez prof. dr hab. Zdzisława CMOLUCHA (1973–1995). Obecnie Zakład Zoologii jest kierowany przez prof. nadzw. dr hab. Jacka ŁĘTOWSKIEGO przy zachowaniu i rozwijaniu tradycji różnokierunko- wych badań entomologicznych. W okresie ponad 50-ciu lat pracownicy Zakładu opublikowali 415 publikacji oryginalnych, 7 monografii, 12 książek, 82 artykuły popularno-naukowe i 66 innych pozycji, zdoby- wając tym wiodącą rolę w zakresie badań entomologicznych na UMCS. W wydanych do dzisiaj materiałach wyodrębniają się następujące kierunki badawcze: – morfologia, biologia, taksonomia i systematyka owadów: ważki – J. URBAŃSKI, obecnie tą grupą owadów zajmuje się P. BUCZYŃSKI; prostoskrzydłe – I. BARAN; przylżeńce – K. SĘCZKOWSKA, obecnie H. KUCHARCZYK; pluskwiaki równoskrzydłe – S. M. KLIMA- SZEWSKI, W. WOJCIECHOWSKI, J. KARWAŃSKA, K. BOCHEN, E. GŁOWACKA; pluskwiaki różnoskrzydłe – K. STRAWIŃSKI, T. ZIARKIEWICZ, D. BUCZEK, A. CMOLUCHOWA, J. FE- DORKO, J. PIASECKA, obecnie L. LECHOWSKI, Z. SMARDZEWSKA-GRUSZCZAK; chrząsz- cze: sprężyki – K. PAWELSKA; omomiłkowate – J. CHOBOTOW, kusakowate – B. STANIEC, stonkowate – E. PIETRYKOWSKA, biedronki – Z. STĄCZEK, ryjkowcowate – Z. CMOLUCH, J. FEDORKO, J. ŁĘTOWSKI, A. MINDA-LECHOWSKA, R. GOSIK; błonkówki: mrówki – J. PĘTAL-FIGIELSKA, muchówki – J. DASZKIEWICZ-HUBICKA, obecnie M. GROCHOW- SKA; motyle minujące – S. ADAMCZEWSKI, obecnie A. MAZURKIEWICZ; – faunistyka i ekologia owadów zasiedlających różnorodne naturalne zbiorowiska roślinne: rezerwaty, parki narodowe i krajobrazowe oraz środowiska antropogeniczne: łąki kośne, pola uprawne, lasy gospodarcze – liczne prace K. STRAWIŃSKIEGO, J. URBAŃSKIEGO, J. J. KARPIŃSKIEGO, S. JAKUBISIAKA, Z. CMOLUCHA, A. CMOLUCHOWEJ, J. FEDORKI, J. PIASECKIEJ, J. DASZKIEWICZ-HUBICKIEJ, J. HONCZARENKO, K. SĘCZKOWSKIEJ. Obec- nie prowadzone są badania pod kierunkiem J. ŁĘTOWSKIEGO, na obszarach chronionych: w Poleskim i Roztoczańskim P. N., w parkach krajobrazowych – Janowskim, Kazimier- skim, Nadwieprzańskim, Wrzelowieckim, Krzczonowskim, Chełmskim; – entomologia stosowana – to badania K. STRAWIŃSKIEGO, J. J. KARPIŃSKIEGO, ZIARKIE- WICZA, J. HONCZARENKO, I. RUSZKOWSKIEJ, J. RUSZKOWSKIEGO, B. MICZULSKIEGO, Z. CMOLUCHA i współpracowników. Ten nurt badawczy jest głównie kontynuowany przez pracowników Akademii Rolniczej pod kierunkiem prof. dr hab. A. ANASIEWICZ we współpracy z dr hab. B. ŁAGOWSKĄ, dr hab. J. NAPIÓRKOWSKĄ-KOWALIK, dr W. WINIAR- SKĄ i dr hab. W. HUSZCZĄ. Wiele osób rozpoczynających prace badawcze w Zakładzie lub z nim ściśle współpracują- cych, kontynuowało je w innych ośrodkach kraju lub za granicą: J. URBAŃSKI, J. J. KARPIŃ- SKI, B. MICZULSKI, J. PĘTAL-FIGIELSKA, S. M. KLIMASZEWSKI, W. WOJCIECHOWSKI, J. KARWŃSKA, E. GŁOWACKA, J. FEDORKO, Alikhan Akhtar MUHAMMAD, W. BOGDANOW i I. SIENKIEWICZ. Zapoczątkowany kierunek ekologiczny na bazie entomologii, prowadzony był przez S. RIABININA i T. PUSZKARA w Zakładzie Ochrony Przyrody UMCS. Ponadto K. PAŁKA od wielu lat opracowuje motyle w Muzeum Zoologicznym. Materiał entomologiczny stanowi również bazę w części opracowań problemów z zakresu fizjologii wykonywa- nych przez prof. dr hab. K. GROMYSZ-KAŁKOWSKĄ z Zakładu Fizjologii Zwierząt. Na uwa- gę zasługują również prace zespołu prof. dr hab. J. JAROSZA z Zakładu Patologii Owadów koncentrujące się na wykorzystaniu patologii owadów i immunologii bezkręgowców do walki biologicznej. Jacek ŁĘTOWSKI, Lublin Tadeusz PUSZKAR, Lublin 176 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Cyclophora albiocellaria (HÜBNER, 1789) (Lepidoptera, Geometridae): próba rozwiązania problemu taksonomicznego na podstawie danych morfologicznych, zoogeograficznych i bionomii gatunku

Cyclophora albiocellaria (HÜBNER, 1789) (Lepidoptera: Geometridae) – an attempt at solving a taxonomical problem based on morphological, zoogeographic and bionomical data

Cyclophora albiocellaria (HÜBNER) jest gatunkiem znanym z Europy południowej i czę- ściowo wschodniej oraz zachodniej Azji. Na większości obszaru swojego zasięgu tworzy on rozproszone, nieliczne populacje. Pierwsze stanowiska w Polsce zostały odkryte dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. na Pogórzu Przemyskim. Następne trzy notowania poczy- niono w latach 1995–1997 na Lubelszczyżnie. Osobniki ze wszystkich sześciu polskich stanowisk reprezentują formę nominalną tego gatunku. W Europie zachodniej występuje C. albiocellaria lennigiaria (FUCHS, 1883), morfologicznie i ekologicznie odmienny takson o nie- wyjaśnionym statusie, traktowany jako podgatunek, forma lub odrębny gatunek, zarówno w starej jak i nowszej literaturze (SPULER, 1910; HERBULOT, 1961-1963; URBAHN, 1970; FORSTER, WOHLFAHRT, 1981; MÜLLER, 1996). Celem tego posteru jest przedstawienie dotychczasowych wyników badań morfologicznych nad obydwoma formami motyli dorosłych, z różnicami genitalnymi włącznie. Prezentu- ję również dane z zakresu morfologii larwalnej i poczwarkowej C. albiocellaria – f. typowej, jej rośliny żywicielskie we wschodniej Europie oraz fenologię pojawu, uwzględniając zmien- ność sezonową. Główną intencją, która mi przyświeca jest zwrócenie uwagi specjalistów na szereg nierozwiązanych pytań związanych z tym i jemu podobnymi problemami, pojawiają- cymi się na szczeblu gatunkowym. Adam MALKIEWICZ, Wrocław

Agromyzidae (Diptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego Agromyzidae (Diptera) of the Wielkopolski National Park Z terenu Wielkopolskiego Parku Narodowego wykazano (1955–1997) dotychczas 122 gatunki muchówek minujących, należących do 11 rodzajów Agromyzidae. Około 70% stanowią rodzaje Phytomyza FALL. (44 gatunki), Liriomyza MIK (22 gatunki) i Agromyza FALL. (20 gatunków). Najczęściej wykazywane były: Amauromyza (Trilobomyza) labiata- rum (HEND.), Phytoliriomyza variegata (MEIG.), Phytomyza crassiseta ZETT. i Ph. obscu- ra HEND. Z nielicznych stanowisk w kraju znanych jest 18% gatunków. Miniarki atakowały 129 gatunków roślin, pochodzących z 30 rodzin botanicznych. Naj- liczniej reprezentowane były Asteraceae (25 gatunków), Umbelliferae, Poaceae i Lamiaceae (po 12 gatunków roślin). Rodziny te minowane były kolejno przez 29, 14, 14, 10 gatunków muchówek. Największą liczbę minowców stwierdzono w liściach Mycelis muralis (L.) DU- MORT. (5 gatunków) i Solidago virgaurea L. (4 gatunki). Muchówki minowały głównie roślinność zielną. Z warstwą drzew związane były Agromyza alnibetulae HEND., A. alnivora Spenc., Paraphytomyza fulvicornis (HEND.), P. heringi (HEND.) i P. tremulae HER.; z krzewami – P. similis (BRISCH.), Phytomyza agromyzina MEIG., Ph. (Chromatomyia) lonicerae (R.-D.). WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 177

Ponad 52% (64 gatunki) fauny stanowią monofagi, z czego 30 gatunków reprezentuje fa- gizm pierwszego stopnia. Większość miniarek (95 gatunków) stwierdzono w zbiorowiskach leśnych; najbogatszy okazał się ols, gdzie minowały 63 gatunki muchówek (20 gatunków wyłącznie w tym lesie). Tylko nieliczne muchówki występowały na ciepłych i słonecznych stanowiskach. Były to: Liriomyza balcanica (STROBL), Phytomyza selini HER., Ph. thymi HER. i Ph. origani HER. Blisko 46% stwierdzonych miniarek występuje w Europie, z czego prawie połowa ogranicza swój zasięg do jej części. Wśród nich przeważają gatunki północno-środkowo-europejskie. Większość muchówek rozsiedlona jest na całym obszarze naszego kraju. W pasie niżu wy- stępują: Agromyza hendeli GRIFF., Liriomyza scorzonerae RYD., Phytomyza chaerophyllia- na HER. i Ph. (Chromatomyia) farfarella (HEND.). Nieliczne muchówki WPN docierają do wyższych partii naszych gór. Są to m. in.: Phytomyza astriantiae HEND. (po piętro hal), Ph. farfarae HEND. (po górną granicę lasu), Ph. thymi HER. (po piętro kosodrzewiny).

Zofia MICHALSKA, Poznań Mariola WIRKOWSKA, Poznań

Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidae) siedlisk węglanowych okolic Chełma Weevils (Coleoptera: Curculionidae) of calcareous habitats of the region of Chełm W okolicach Chełma występuje wiele interesujących zbiorowisk roślinnych zbliżonych charakterem do „naturalnych”; niektóre z nich uznano za najcenniejsze w Polsce (niskie torfowiska węglanowe). W celu ich ochrony utworzono liczne rezerwaty, jednym z nich jest projektowany rezerwat „Zawadówka”. Posiada on wiele cech szczególnych, co spowodowane jest budową geologiczną obszaru, oraz klimatem. Pokłady kredowe, które zalegają tu stosunkowo płytko, uległy zwietrzeniu. Wytworzyły się na nich zapadliska, wypełnione wodą na- pływającą z wyżej położonych wzniesień, na których powstały torfowiska węglanowe. Wśród nich występują wzniesienia kredowe z roślinnością kserotermiczną; tak więc obok siebie znajdują się zbiorowiska torfowiskowe, ciepłolubne murawy i zbiorowiska zaroślowe. Badania nad fauną ryjkowcowatych prowadzono w latach 1995–96 w sześciu różnorod- nych zbiorowiskach roślinnych projektowanego rezerwatu „Zawadówka”. Celem niniejszych badań było ustalenie składu gatunkowego oraz struktury liczebności tej grupy owadów, za- siedlających wybrane zespoły roślinne. Na badanym terenie zebrano 1081 osobników ryjkowcowatych, ze zbioru tego wyodręb- niono 118 gatunków. Najwięcej osobników zebrano w zbiorowisku z klasy Festuco-Brometea (313), a gatunków w Potentillo albae-Quercetum (56). Ponieważ teren ten charakteryzuje się szczególnymi walorami środowiskowymi, dlatego obok gatunków kserotermofilnych występują wilgociolubne. Do pierwszych z nich zaliczono – Apion sedi, A. elongatulum, A. atomarium, A. aestimatum, A. ergenense, Peritellus leuco- grammus, Trachyphloeus alternans, Polydrusus inustus, Foucartia squamulata, Sitona langu- idus, S. longulus, Larinus brevis, Tychius aureolus, T. medicaginis, Sibinia pyrrodactyla, S. ti- bialis, Hypera arator, Ceutorhynchus campestris, Pseudorchestes cinereus. 178 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Gatunkami łąk wilgotnych i wodnymi były – Auletobius sanquisorbae, Apion affinae, A. vi- cinum, Nanophyes marmoratus, Tanysphyrus lemnae, Notaris bimaculatus, Hypera adspersa, Limnobaris dolorosa, L. t-album, Pelenomus comari. W badanych zespołach roślinnych dominowały gatunki łąkowe, przeważnie oligofagi (40,7%) i kserotermofilne (16,1%), zaś wśród wyróżnionych elementów zoogeograficznych najliczniej pod względem liczby gatunków i osobników reprezentowane były formy palearktyczne (50, 8% gat., 65,1% osobn.). Alicja MINDA-LECHOWSKA, Lublin Jacek ŁĘTOWSKI, Lublin

Błonkówki minujące (Hymenoptera: Tenthredinidae) Konina i okolic Mining hymenopterans (Hymenoptera: Tenthredinidae) of Konin and its surroundings

Na podstawie danych, zawartych w publikacjach BEIGER, WOROSZYŁŁO (1978), BEIGER (1982), niepublikowanych prac magisterskich (HODLIK, 1986; KUCZYŃSKA, 1994; ZAWA- DA, 1994) oraz własnych materiałów autorki dokonano podsumowania dotychczasowych ba- dań błonkówek minujących województwa konińskiego. Obserwacje prowadzono w 12 miejscowościach: Grodziec, Pyzdry, Dąbrowice, Kuny, Ka- łek, Olesin, Tury, Paprotnia, Bieniszew, Kazimierz Biskupi, Ślesin i Konin. Stwierdzono łącznie 14 gatunków, co stanowi 43,8 % fauny minujących Tenthredinidae Polski. Na uwagę zasługuje Messa glaucopis (KON.) (na Populus nigra L.) – nie stwierdzona dotychczas w północno-wschodniej części kraju, a z pozostałego obszaru Polski wykazana z nielicznych stanowisk. Błonkówki są pasożytami 16 gatunków roślin z 6 rodzin botanicznych. Do najczęściej mi- nowanych należą: Alnus glutinosa (L.) GAERTNER, Betula pendula ROTH, Betula pubescens EHRH. (Betulaceae). Wszystkie błonkówki, z wyjątkiem Heterarthrus ochropodus (KLG.) i Fenella nigrita WESTW., związane są troficznie z określonymi rodzajami botanicznymi i na- leżą do monofagów trzeciego stopnia. Heterarthrus ochropodus (KLG.) jest monofagiem pierwszego stopnia i minuje tylko w liściach Populus tremula L., natomiast Fenella nigrita WESTW. jest oligofagiem systematycznym pierwszego stopnia i, na badanym obszarze, ata- kuje liście Agrimonia eupatoria L., Fragaria vesca L., Potentilla reptans L. (Rosaceae). Badaniami objęto zbiorowiska leśne (olsy, lasy mieszane i sosnowe), pobrzeża lasów mieszanych i sosnowych, park miejski, zarośla, tereny otwarte (łąki, przydroża, miedze) oraz tereny przylegające do Huty Aluminium w Koninie - Malińcu. Największą liczbę gatunków (12) wykazano w lesie mieszanym, najmniejszą na pobrzeżu lasu sosnowego (2 gatunki). Na obszarze skażonym emisjami przemysłowymi z huty stwierdzono 6 gatunków błonkówek, z tego Metallus pumilus KLG. i Fenella nigrita WESTW. mino- wały też w strefie najsilniej skażonej. Szanownej Pani prof. dr hab. Zofii MICHALSKIEJ za udostępnienie niepublikowanych materiałów i życzliwą pomoc składam serdeczne podziękowanie.

Maria MYSSURA, Konin WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 179

Entomofagi zimujące na korze drzew i krzewów owocowych – część I: entomofagi zimujące na pniach drzew owocowych na terenach zielonych Lublina Entomophages wintering on the bark of fruit trees and shrubs. Part I: Entomophages wintering on fruit tree trunks in green areas of Lublin Owady zimujące w korze drzew, należą do różnych zespołów troficznych: roślinożerców, drapieżców i parazytoidów. Celem niniejszej pracy było poznanie składu gatunkowego entomofagów zimujących na pniach drzew owocowych głównie jabłoni. W latach 1994–1995 badania prowadzono w ogrodzie w śródmieściu Lublina i na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej (UTM FB08), a w latach 1996–1997 także w sadzie jabłoniowym w Zakładzie Doświadczalnym w Felinie położonym na obrzeżu miasta (UTM FB17). Owady z pni zbierano do opasek z papieru falistego. Opa- ski zakładano na przełomie maja i czerwca i zdejmowano w październiku. Owady drapieżne wszystkich stadiów oraz imagines parazytoidów wyjmowano z opasek i konserwowano. Po- zostałe owady przetrzymywano w insektarium w warunkach naturalnych temperatur, po przezimowaniu hodowle prowadzono w laboratorium, uzyskując w ten sposób imagines pa- razytoidów. W materiałach zebranych w latach 1994–1997 wyodrębniono trzy zgrupowania entomofa- gów: 1) owady drapieżne zimujące w stadium imago lub larwy (Coleoptera: Coccinelidae i Cleri- dae; Diptera: Syrphidae; Neuroptera: Coniopterygidae; Heteroptera: Anthocoridae); 2) parazytoidy zimujące wewnątrz żywiciela: (Lepidoptera: Cydia pomonella (L.), Swammer- damia pyrella (VILL.), Ypsolopha horridela (TRIET.), Acronicta psi (L.) i innych Noctu- idae). 3) parazytoidy zimujące na zewnątrz ciała żywiciela; kokony Hymenoptera parasitica i bo- bówki Diptera, Tachinidae. Najliczniejsze zgrupowanie osobników wśród drapieżców tworzyły biedronki. Najwięcej parazytoidów zimujących w żywicielu wyhodowano ze Swammerdamia pyrella, a wśród para- zytoidów zimujących na zewnątrz żywiciela najwięcej osobników należało do pasożyta Triar- thria setipennis (FALL.) (Diptera, Tachinidae). Jolanta NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK, Lublin Wanda WINIARSKA, Lublin Magdalena GANTNER, Lublin

Entomofagi zimujące na korze drzew i krzewów owocowych – część II: Triarthria setipennis (FALL.) (Diptera: Tachinidae) – specyficzny parazytoid Forficula auricularia L. Entomophages wintering on the bark of fruit trees and shrubs. Part II: Triarthria setipennis (FALL.) (Diptera: Tachinidae) – a specific parasitoid of Forficula auricularia L. Wykorzystanie opasek z papieru falistego do zbierania entomofauny zimującej na pniach drzew owocowych, umożliwiło zebranie bobówek Triarthria setipennis (FALL.) (Diptera: Ta- chinidae); (leg. J. NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK, det. A. DRABER-MOŃKO). Zastosowanie opa- 180 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW sek w badaniach nad fauną leszczyny, ujawniło obecność rączycy T. setipennis także na tych krzewach (leg. M. GANTNER). Badania prowadzono w latach 1994–1997. Na terenie Lublina owady odławiano na drzewach owocowych (głównie jabłoniach) rosnących na trzech stanowiskach: w sadzie przydomowym, w Muzeum Wsi Lubelskiej (UTM FB08) i w sadzie produkcyjnym (FB17). Na leszczynie próby pobierano w trzech miejscowościach: na plantacji chronionej w Koń- skowoli (FB79) , na nie chronionej chemicznie plantacji w Czerniejowie (FB16) i w lesie k. wsi Nowy Staw (FB09). Rączyca T. setipennis jest wewnętrznym parazytoidem Forficula auricularia (L.), jednakże przepoczwarcza się na zewnątrz ciała żywiciela. Dlatego bobówki znajdują się w miejscach ukrywania się skorków. W latach 1994–1997 rączyca T. setipennis występowała na wszystkich badanych stanowiskach. Na drzewach owocowych zebrano 160 osobników, z czego 50% odławiano w sadzie przydomowym w 1994 r. Na leszczynie zebrano 132 bobówki, z czego 30% osobników odło- wiono w Końskowoli w 1995 r. i 27% w Czerniejowie, gdzie nie stosowano zabiegów chemicznych. Na wszystkich badanych stanowiskach stwierdzono wysoką śmiertelność rączycy, opano- wanej przez hiperparazytoidy z rodziny Pteromalidae.

Jolanta NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK, Lublin Wanda WINIARSKA, Lublin Magdalena GANTNER, Lublin

Chrząszcze sprężykowate i stonkowate (Coleoptera: Elateridae, Chrysomelidae) rezerwatu „Podzamcze” koło Bychawy Elaterid and chrysomelid beetles (Coleoptera: Elateridae, Chrysomelidae) of „Podzamcze” nature reserve near Bychawa Budowa geomorfologiczna, klimat oraz stosunki wodne Wyżyny Lubelskiej wpływają na duże zróżnicowanie florystyczne tego regionu, w tym również na bogactwo zbiorowisk cie- pło- i sucholubnych. Na terenie Wyniosłości Giełczewskiej koło Bychawy znajduje się rezerwat florystyczny „Podzamcze” (UTM FB05). Położony jest on na prawym brzegu doliny rze- ki Kosarzewki i obejmuje odcinek zbocza o wysokości do 15 m., długości ok. 500 m i szero- kości do 200 m. Szczyty zbocza oraz płytkie wcięcia pokrywają murawy kserotermiczne z niewielkim udziałem (ok. 10%) zarośli, natomiast na dnie głębszych wcięć i u podnóża zbocza występują naturalne oraz sadzone zadrzewienia grądowe, a także roślinność ruderal- na i łąkowa. Na wierzchowinie rezerwat otaczają pola uprawne. Badania sprężykowatych i stonkowatych rezerwatu „Podzamcze” prowadzono w roku 1997 w wyróżnionych zespołach murawowych: Festuco-Brometea, Koelerio-Festucetum sulca- tae, Thalictro-Sativietum pratensis, Inuletum ensifoliae i Brachypodietum pinnati. Celem tych badań było określenie składu jakościowego i ilościowego badanej entomofauny Elateridae i Chrysomelidae oraz próba wydzielenia siedliskowych grup ekologicznych. Materiał zbierano raz w miesiącu – od maja do sierpnia włącznie, metodą jakościową – przy użyciu czerpaka entomologicznego oraz „na upatrzonego”. WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 181

Wśród złowionych owadów wyróżniono 11 gatunków Elateridae. Najliczniej występowały: Selatosomus latus (FABR.), Adrastus rachifer (FOURCR.) oraz Agriotes ustulatus (SCHALL.) związany z roślinami z rodziny baldaszkowatych, obficie rosnącymi na terenie rezerwatu. Pozostałe gatunki poławiano mniej licznie, a niektóre pojedynczo. W przypadku stonkowatych, poławiano zarówno gatunki eurytopowe, które przechodziły do zbiorowisk kserotermicznych z przyległych pól i łąk, jak też gatunki stenotopowe – kserotermofilne, znajdujące na nasłonecznionych zboczach rezerwatu optymalne warunki bytowe. Do form kserotermofilnych należały: Coptocephala rubicunda (LAICH.), Dibolia schillingi (LETZN.), D. cryptocephala (KOCH), Longitarsus obliteratus (ROSENH.) i Pachybrachis tes- sellatus (OLIV.). Krzysztof PAWLĘGA, Lublin Radosław ŚCIBIOR, Lublin

Kalendarium pojubileuszowe 75-lecia „Polskiego Pisma Entomolo- gicznego – Bulletin Entomologique de [la] Pologne” After 75th Anniversary of the „Polskie Pismo Entomologiczne – Bulletin Entomolo- gique de [la] Pologne” – a chronological review

Poster jest przeglądem dat i działań z lat 1922–1998, związanych z kształtowaniem się profilu merytorycznego i formy edytorskiej głównego obecnie i najstarszego periodyku Pol- skiego Związku/Towarzystwa Entomologicznego. Przedstawiono je na tle najważniejszych wydarzeń zachodzących w tym czasie w naszym stowarzyszeniu. „Polskie Pismo Entomologiczne” powstało w wyniku uchwały członków sekcji entomologicznej Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika we Lwowie, podjętej na zebraniu w dniu 6 marca 1922 r. Dwa miesiące później wyszedł z druku pierwszy zeszyt „PPE”. Tytuł periodyku został potwierdzony w pierwszym statucie powstałego 9 miesięcy później sa- modzielnego Polskiego Związku Entomologicznego. Ukształtowane w okresie międzywojennym profil merytoryczny i forma edytorska „PPE” zostały po wojnie potwierdzone uchwałą XVIII Walnego Zgromadzenia PZE powziętą we Wrocławiu w dniu 12 kwietnia 1947 r. [„... kontynuować wydawnictwo periodyku związkowe- go pod niezmienioną nazwą i w tej samej formie”]. Tak więc odnośnym wzorcem edytorskim „Pisma” stał się ostatni przedwojenny tom XVII, a praktycznym potwierdzeniem tej intencji był pierwszy zeszyt tomu XVIII, wydany w 1949 r. Wszelkie następne zmiany edytorskie dokonywane w latach 1953–1981 zostały wprowadzone w wyniku kolejnych uchwał Walnych Zgromadzeń. I tak, XXIII Walne Zgromadzenie (Cieplice, 17–18 VII 1953) powołalo do życia dwie serie „Pisma”: „A” (publikacje oryginalne) i „B” (prace popularno-naukowe, przeglądowe oraz informacyjne). Z kolei Walne Zgro- madzenie obradujące w ramach XXX Zjazdu PZE (Rogów, 23–25 X 1965) upoważniło Za- rząd Główny do przeprowadzenia zmian edytorskich, w wyniku których w miejsce dotychczasowych serii wprowadzono dwa obligatoryjne działy podstawowe: „Entomologia teore- tyczna – Entomologie génerale” i „Entomologia stosowana – Entomologie apliquée”. Wreszcie Walne Zgromadzenie w ramach XXXVII Zjazdu (Kraków, 22–23 IX 1981) uchwaliło wprowadzenie trzeciego obligatoryjnego działu: „Krótkie doniesienia – Commu- 182 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW nications”. Późniejsze Walne Zgromadzenia nie wprowadziły już żadnych zmian profilu ani poprawek formy edytorskiej „PPE”. Aktualnie obowiązującym – legalnym wzorcem edytorskim Pisma jest więc nadal tom 52 wydany w 1982 r. Zarząd Główny wybrany przez Walne Zgromadzenie we wrześniu 1995 r na XLII Zjeź- dzie Towarzystwa w Poznaniu, nie zgłosił wówczas żadnych inicjatyw edytorskich (par. 27/2 Statutu) dotyczących „PPE”, które mogły być wówczas rozpatrzone i ewentualnie zaakcep- towane przez Walne Zgromadzenie. Jednak w styczniu 1996 r. – bez upoważnienia ze strony tej najwyższej władzy, a jedynie w wyniku nielegalnego głosowania – zmienił formę i profil 65 tomu „Pisma”, wprowadzając podtytuł angielski zamiast francuskiego, likwidując obligatoryjne działy i ich tytuły oraz wprowadzając wyłączność języka angielskiego w miejsce dotychczasowych czterech (tj. polskiego, angielskiego, francuskiego i niemieckiego). Tym dzia- łaniem Zarząd Główny zignorował obowiązujące nadal uchwały Walnych Zgromadzeń z lat 1947, 1965 i 1981, a więc i paragraf 27/1 Statutu, co w myśl par. 17/1/c zagrożone jest wyklu- czeniem z Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. Naruszenie obowiązujących uchwał zostało potwierdzone orzeczeniami Głównej Komisji Rewizyjnej z 15 XI 1997 oraz z 6 III i 16 IV 1998.

Jerzy PAWŁOWSKI, Kraków

Kierunki adaptacji środowiskowych w życiu larwalnym minujących błonkówek (Hymenoptera: Tenthredinidae) Directions of environmental adaptations in larval life of mining hymenopetrans (Hymenoptera: Tenthredinidae) Omówiono, jako prawdopodobne, 4 etapy przystosowań. Za najbardziej pierwotne ze względu na biologię, morfologię i rośliny żywicielskie uznano gatunki z plemienia Pseudodi- neurini (PIERONEK, 1995: Biul. Sekcji hymenopterol., 4: 15-16.). Następny etap obejmowały- by gatunki z rodzajów Metallus, Parna i Scoloioneura, również pierwotne, ale niezdolne w czasie aktywnego życia do opuszczania min; III – rodzaje Heterarthrus i Messa , a IV – rodzaje Fenusa i Profenusa (oraz im pokrewne ), u których przystosowania do minowania są najdalej posunięte. Podano przykłady przemian adaptacyjnych w ontogenezie larwalnej u Heterarthrus va- gans (FALLEN ), Fenusa dohrnii (TISCHBEIN ) i Scolioneura betuleti (KLUG ) (PIERO- NEK, 1966: Acta zool. cracov., 11: 499-553.; PIERONEK, 1973: Acta zool. cracov., 18 (3): 41-71.; BIERCA, 1995: Biul. Sekcji hymenopterol., 4: 13-14.).

Barbara PIERONEK, Kraków WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 183

Morfologia I stadium rozwojowego i uwagi o biologii Coptocephala rubicunda (LAICHARTING, 1781) (Coleoptera: Chrysomelidae) Morphology of the first development stage and notes on the biology of Coptocephala rubicunda (LAICHARTING, 1781) (Coleoptera: Chrysomelidae) Spośród trzech gatunków z rodzaju Coptocephala odnotowanych na terenie Polski opisana została jedynie morfologia larwy I okresu wzrostowego C. unifasciata. Celowe jest więc przedstawienie budowy morfologicznej I stadium larwalnego i pewnych zagadnień z biologii gatunku C. rubicunda. W oparciu o literaturę oraz na podstawie przeprowadzonych obserwacji dokonano analizy porównawczej budowy morfologicznej C. unifasciata i C. rubicunda. Cechami odróżniają- cymi te gatunki są: – kształt szczecinek czołowych przedniego rzędu (dwie pary buławkowatych, wyszczerbio- nych, jedna para spłaszczonych na końcu, jedna para prostych – C. rubicunda, wszystkie proste – C. unifasciata); – rozmieszczenie i wielkość centralnych szczecinek wargi górnej (po 4 szczecinki w dwóch grupach: 3 szczecinki położone blisko siebie, czwarta nieco krótsza umiejscowiona na przednim brzegu – C. rubicunda, wszystkie 4 szczecinki jednakowej długości blisko siebie – C. unifasciata); – liczba i kształt szczecinek na przedpleczu (po 7 prostych na przednim i tylnym brzegu – C. rubicunda, 6 maczugowatych i jedna prosta na przednim brzegu, 10 prostych na tylnym – C. unifasciata). Dorosłe osobniki C. rubicunda żerują na kwiatach roślin baldaszkowatych porastających suche i słoneczne zbocza. Zaobserwowano żerowanie tego gatunku na : Pimpinella saxifra- ga L., Seseli hippomarathrum JACQ. i sporadycznie Selinum carvifolia (L.) L. W czasie owipo- zycji jesiennej obserwowano w laboratorium zachowanie się 10 par. W ciągu doby jedna samica składa średnio 10 jaj, okres ten trwa do końca września. Jaja składane są w luźnych zło- żach po 5–10 sztuk lub pojedynczo. Samica przymocowuje je do ścianek hodowlarki za po- mocą nici odchodzących od tylnego bieguna i pokrywa każde jajo z osobna kałową wydzieli- ną. Pomimo ciągłego dostarczania owadom pokarmu, średnio 21% jaj złożonych przez jed- ną samicę nie posiadało kałowej osłonki. Otrzymano larwy I okresu wzrostowego. W miarę wzrostu larwy dobudowywały nowe warstwy wydzieliny kałowej do istniejącej osłonki i tym sposobem powiększały jej rozmiary. Dyskusyjnym zagadnieniem jest przyczyna wysokiej śmiertelności larw I stadium rozwojowego. Przypuszczać można, iż spowodowana była ona nieodpowiednimi warunkami termicznym lub wilgotnościowymi. Jednakże opierając się na danych z literatury można również wysnuć przypuszczenie, że C. rubicunda podobnie jak większość gatunków z podrodziny Clythrinae potrzebuje do rozwoju obecności pewnego gatunku mrówek. Do rozstrzygnięcia tych kwestii jak i określenia specjalizacji pokarmowej stadiów przedimaginalnych niezbędne jest przeprowadzenie dalszych obserwacji.

Ewa PIETRYKOWSKA, Lublin 184 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Wstępne badania nad nasileniem wybranych fitofagów owsa upra- wianego w siewie czystym oraz współrzędnie z roślinami strączkowymi Preliminary studies on the intensity of selected phytophages of oat cultivated in pure cultures and along with leguminous plants W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie niechemicznymi metodami ograniczania szkodliwości agrofagów. Wśród nich duże znaczenie ma zastosowanie siewów mieszanych. W badaniach porównano występowanie szkodników na owsie odmiany „Góral” uprawianym w siewie czystym i mieszanym: owies + bobik i owies + groch z 50% udziałem każdego z komponentów. Zebrana entomofauna reprezentowana była przez owady należące do Diptera, Coleopte- ra, Homoptera i Heteroptera. Na owsie w siewie czystym najliczniej występowały muchówki z rodziny Chloropidae, a wśród nich dominowała Oscinella frit L. Na wszystkich uprawach obserwowano duże nasilenie Oulema spp., oraz wysoki procent uszkodzonych roślin i sto- pień zżerowania liści flagowych przez larwy tych owadów. Powierzchnia liści flagowych owsa została zniszczona średnio w 58% w siewie czystym i w 40% w mieszankach. Uznawane za ważne gospodarczo mszyce Stitobion avenae F. i Rhopalosiphum padi L. występowały na badanych obiektach w niewielkim nasileniu. Natomiast uprawa owsa z grochem wyraźnie ogra- niczyła liczebność owadów wielożernych takich jak Macrosteles laevis RIB. i Lygus rugulipennis POP.

Marta PISAREK, Rzeszów

Stanowiska i rośliny pokarmowe trzmiela wschodniego (Bombus semenoviellus SKOR.) w Polsce

Localities and host plants of the eastern bumblebee (Bombus semenoviellus SKOR.) in Poland

Od czasu pierwszego stwierdzenia w Polsce trzmiela wschodniego w roku 1994 odkryto ponad 20 stanowisk tego gatunku w środkowowschodniej i północnej części kraju. Lokalnie, co stwierdzono w woj. łomżyńskim i siedleckim, może on zajmować nawet drugie miejsce w rankingu miejscowych gatunków trzmieli. Pod względem środowiskowym jest to gatunek łąkowy, preferujący takie rośliny pokarmowe jak Polygonum bistorta L. czy Centaurea ja- cea L. Przypuszcza się, że gatunek ten pojawił się w Polsce niedawno i rozszerza swój zasięg w kierunku zachodnim. Ze względu na krótki języczek nie zapyla koniczyny czerwonej (Tri- folium pratense L.).

Tadeusz PLEWKA, Dziekanów Leśny k. Warszawy WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 185

Wpływ żerowania mszycy zbożowej (Sitobion avenae F.) na zawartość niektórych składników pokarmowych w kłosach wybranych odmian pszenżyta ozimego The effect of feeding of cereal aphid (Sitobion avenae F.) on the content of some nutrition components in crop of selected varieties of winter wheat-rye Skład chemiczny roślin żywicielskich jest jednym z najważniejszych czynników warunku- jących właściwy wzrost i rozwój zasiedlających je szkodników. O wartości odżywczej tkanek roślinnych dla mszyc decyduje przede wszystkim zawartość pierwotnych metabolitów, tj. ni- skocząsteczkowe związki azotowe i cukry rozpuszczalne, pełniących jednocześnie rolę sty- mulatorów żerowania. Sok floemowy roślin będący źródłem pokarmu dla przeważającej większości gatunków mszyc, charakteryzuje się niskim stężeniem azotu oraz stosunkowo wysoką zawartością cu- krowców. Dlatego mszyce, aby pokryć zapotrzebowanie na azot, muszą pobierać odpowiednio duże ilości pokarmu, bądź też modyfikować metabolizm roślin w kierunku wzmożonej syntezy związków azotowych. Celem pracy było więc określenie wpływu żerowania bezskrzy- dłych samic mszycy zbożowej (Sitobion avenae F.) na zawartość azotu rozpuszczalnego oraz cukrowców rozpuszczalnych w kłosach dwóch odmian pszenżyta ozimego. Materiałem do badań były kontrolne oraz sztucznie zasiedlone przez bezskrzydłe samice mszycy zbożowej kłosy odmian „Grado” (odmiana podatna) i „Lasko” (względnie odporna) uprawianych w naturalnych warunkach polowych. Azot rozpuszczalny oznaczono metodą Kjeldahla z wykorzystaniem półautomatycznego zestawu aparatów Büchi 425 i 320. Zawar- tość cukrowców roz-puszczalnych zmierzono kolorymetrycznie z zastosowaniem metody fe- nolowej (LESZCZYŃSKI, 1996). Uzyskane wyniki dowiodły, że kłosy podatnej odmiany „Grado” zawierają więcej azotu rozpuszczalnego oraz mniej cukrowców rozpuszczalnych w porównaniu ze względnie odpor- ną odmianą „Lasko”. Żerowanie mszyc w kłosach pszenżyta „Grado” wywoływało wzrost ilości azotu po 24, 96 i 168 godz. trwania doświadczenia oraz jego spadek po 48 godz. Natomiast w zaatakowa- nych przez mszyce roślinach odmiany „Lasko” poziom analizowanego składnika zwiększał się jedynie po 96 godz. W pozostałych przypadkach (48 i 168 godz.) żerowanie szkodnika w kłosach względnie odpornej odmiany obniżało stężenie azotu. Wyjątek stanowił pierwszy rozpatrywany termin (24 godz.), podczas którego zawartość badanego składnika w zasiedlonych przez mszyce kłosach pszenżyta „Lasko” utrzymywała się na poziomie kontroli. Śred- nio w okresie trwania doświadczenia żerowanie S. avenae wywoływało wzrost ilości azotu rozpuszczalnego w kłosach odmiany „Grado” oraz jego spadek w odmienie „Lasko”. Stwierdzono ponadto, iż 24-godz. żerowanie mszyc na pszenżycie ozimym przyczynia się do obniżenia poziomu cukrów rozpuszczalnych w kłosach odmiany „Grado” oraz do ich spadku w odmianie „Lasko”. Dłuższa obecność szkodnika (48 i 96 godz.) obniżała stężenie analizowanych substancji zarówno w odmianie podatnej jak i względnie odpornej. Nato- miast w ostatnim z rozpatrywanych terminów (168 godz.) w zasiedlonych przez mszyce kło- sach obu badanych odmian odnotowano wzrost zawartości cukrów. Średnio w analizowanym okresie stwierdzono, iż żerowanie S. avenae wywołuje spadek poziomu cukrów rozpuszczalnych w przypadku odmiany „Grado” oraz ich wzrost w odmianie „Lasko”.

Cezary SEMPRUCH, Siedlce Antoni Piotr CIEPIELA, Siedlce 186 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Szkodliwe owady i ich parazytoidy zasiedlające szyszki świerka Picea abies (L.) KARST. w Beskidzie Śląskim i Beskidzie Żywieckim*

Pest insects and their parasitoids inhabiting spruce cones (Picea abies (L.) KARST) in the Beskid Śląski Mts. and Beskid Żywiecki Mts. W latach 1995–1997 prowadzono badania w wybranych drzewostanach Beskidu Śląskiego będących pod wpływem imisji przemysłowych i Beskidu Żywieckiego, częściowo prawie wol- nych od tych imisji. W każdym z wymienionych kompleksów na wyznaczonych powierzchniach zebrano z 50 rosnących świerków próby szyszek, każda zawierająca 20 szyszek. Każdą probę szyszek dzielono na 3 części: 50% założono do hodowli masowych, 25% przeznaczono do hodowli indywidualnych, natomiast pozostałe 25% analizowano. Analiza szyszek wykazała wyraźne różnice pomiędzy liczbą szkodliwych owadów zasiedlających szyszki w badanych komplek- sach. Liczba szkodliwych owadów w Beskidzie Śląskim była 1,5× niższa w porównaniu z licz- bą tych owadów w Beskidzie Żywieckim. Wykazano, że najczęściej szyszki były zasiedlane przez konofagi: Cydia strobilella L. (Lep.: Tortricidae), Dioryctria abietella (DEN. et SCHIFF.) (Lep.: Phycitidae), Eupithecia sp. (Lep.: Geometridae), Kaltenbachiola strobi (WINN.) (Dipt.: Cecidomyiidae), Strobilomyia anthracina (CZERNY) (Dipt.: Anthomyiidae). Analiza nasion wykazała, że prawie wszystkie próby były zasiedlone przez Plemeliella abietina SEITN. (Dipt.: Cecidomyiidae), która powodowała straty w nasionach od 0,33% do 42%. W okresie badań uzyskano następujące parazytoidy: Anogmus sp. (Hym.: Pteromalidae), Torymus spp. (Hym.: Torymidae), Tetrastichus strobilanae RATZ. (Hym.: Eulophidae), Platygaster contorticor- nis (RATZ.) (Hym.: Platygastridae) i Liotryphon strobilellae L. (Hym.: Ichneumonidae).

Małgorzata SKRZYPCZYŃSKA, Kraków Marek KOZIOŁ, Kraków Mieczysław KOSIBOWICZ, Kraków

Skład gatunkowy i struktura dominacyjna pluskwiaków różnoskrzyd- łych (Heteroptera) rezerwatu „Stawska Góra” koło Chełma Species composition and dominance structure of true bugs (Heteroptera) of „Stawska Góra” nature reserve near Chełm Rezerwat „Stawska Góra” pod Chełmem Lubelskim położony jest w północno-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, w dzielnicy Pagórów Chełmskich. Kształtem jest zbliżony do równoległoboku o wymiarach 200 na 220 m i łącznie zajmuje powierzchnię 4,9 ha. Usytu- owany jest wśród pól uprawnych z dala od zadrzewień, chociaż na terenie rezerwatu wystę- pują luźne skupienia drzew i krzewów. Rezerwat utworzony został w 1956 roku w celu ochrony wielu rzadko spotykanych gatunków roślin, głównie licznej populacji dziewięćsiłu popłocholistnego (Carlina acanthifolia ssp. onopordifolia). Na jego terenie stwierdzono 216 gatunków roślin naczyniowych (wśród nich 6 objęto ochroną całkowitą, a 24 uznawane są za rzadkie) i 28 gat. mchów. Dość licznie występują tu rośliny reprezentujące pontyjski lub subpontyjski element flory – łącznie 49 taksonów.

* Temat jest fragmentem badań w ramach grantu nr 5P06 M00108 WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 187

Pod względem fitosocjologicznym zbiorowiska rezerwatu należą do klasy Festuco-Brome- tea, wśród których największy obszar zajmuje zespół Brachypodio-Teucrietum. Ponadto wy- stępują tu ciepłolubne zarośla reprezentują zespół Prunetum fruticosae, oraz zbiorowiska z klasy Rhamno-Prunetea. Materiał entomologiczny zbierano w latach 1996–1997 metodami ilościowymi. W odniesieniu do owadów zasiedlających warstwę runi zastosowano czerpak entomologiczny, natomiast pluskwiaki zamieszkujące herpetobium pozyskiwano dwoma metodami: pułapkami Barbera oraz sitem entomologicznym. W warstwie runi odłowiono 2226 osobników zaliczonych do 93 gatunków. Dominanty (gat. o udziale powyżej 5%) skupiały niemal 53% wszystkich zgromadzonych osobników i należały do nich: Adelphocoris lineolatus (18%), Lygus rugulipennis (14,7%), Coptosoma scutellatum (8,9%), Plagiognathus chrysanthemi (6%) i Halticus apterus (5,1%). W strukturze ilościowej heteropterofauny obserwuje się pewne różnice w zależności od metody, którą zbierano materiał. Wspólnych dla obu metod było 18 gatunków, wśród któ- rych znalazły się wszystkie dominanty i większość subdominantów. Ta grupa stanowi specyficzny, związany ściśle z powierzchnią gleby składnik fauny pluskwiaków. Za pomocą sita entomologicznego zebrano 369 osobników należących do 33 gatunków. Dominanty skupiały łącznie ponad 61% ogółu osobników a zaliczono do tej klasy 5 gatun- ków: Adomerus biguttatus (18,7%), Tropistethus holosericeus (17,3%), Megalonotus chiragra (9,2%), Campylosteira verna (9,2%) i Megalonotus hirsutus (7,0%). Metodą pułapek Barbera zebrano 259 osobników, wśród których wyróżniono 31 gatun- ków. Struktura udziału wyróżnionych klas liczebności była podobna jak w przypadku owa- dów odłowionych sitem, a do dominantów zaliczono 4 gatunki: Alydus calcaratus (20,0%), Adomerus biguttatus (18,9%), Campylosteira verna ( 16,2%), i Rhyparochromus pini (7,7%). Łącznie w wyniku prowadzonych badań w rezerwacie „Stawska Góra” stwierdzono 114 gatunków Heteroptera. Po uwzględnieniu danych STRAWIŃSKIEGO (1959) z tego terenu wykazanych jest 137 gatunków pluskwiaków. Zofia SMARDZEWSKA-GRUSZCZAK, Lublin Lech LECHOWSKI, Lublin

Nowe dla fauny Polski gatunki owadów występujące na drzewach i krzewach ozdobnych w Polsce Insects of ornamental trees and shrubs of Poland, new to the Polish fauna W latach 1995–97 podczas lustracji 35 szkółek drzew i krzewów ozdobnych rozmieszczo- nych na terenie całego kraju stwierdzono ponad 100 gatunków owadów, spośród których sie- dem jest nowych dla fauny Polski: zdobniczka robiniowa – Appendiseta robinae (GILLETTE) na robinii akacjowej, tarcznik trzmielinowy – Unaspis euonymi (COMSTOCK) na trzmielinie japońskiej, mączlik różanecznikowy – Dialeurodes chittendeni LAING. i skoczek różaneczni- kowy – Graphocephala fennahi YOUNG na różaneczniku, wciornastek begoniowiec – Scirto- thrips longipennis (BAGNALL) na azalii i pryszczarek igliczniak – Dasineura gledi- tchiae (OSTEN-SACHEN) na igliczni trójcierniowej. Grażyna SOIKA, Skierniewice Gabriel ŁABANOWSKI, Skierniewice 188 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

Adaptacje biologiczno-morfologiczne rośliniarek Hemichroa australis LEP. i Hemichroa crocea GEOFF. (Hymenoptera: Tenthredinidae)

Biological-morphological adaptations of Hemichroa australis LEP. and H. crocea GEOFF. (Hymenoptera: Tenthredinidae)

Na terenie Polski występują dwa gatunki reprezentujące rodzaj Hemichroa STEPHENS, tj. Hemichroa australis LEPELETIER i Hemichroa crocea GEOFFROY. Larwy wymienionych owa- dów żerują na liściach brzóz (Betula spp.) i olch (Alnus spp.)., a dla H. crocea roślinami żywi- cielskimi są również leszczyny (Corylus spp.) i wierzby (Salix spp). Adaptacje biologiczno-morfologiczne tych dwóch rośliniarek przedstawiono w oparciu o badania własne, poparte danymi pochodzącymi z literatury. Owady obu gatunków wydają 1–2 pokolenia w ciągu roku. Jaja są składane do ogonków liści roślin żywicielskich pojedynczo (H. australis) lub po kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt (H. crocea) i wtedy są umieszczane również w żyłce środkowej liścia. Larwy charakteryzują się rozwojem 5- lub 6-stadialnym. Żer larw zachodzi w obrębie bla- szek lisciowych. W trzech pierwszych stadiach rozwojowych, larwy żerują na liściu, na któ- rym się wylęgły. W tym okresie czasu larwy H. crocea żerują gromadnie, a larwy H. australis samotnie. Ślad żeru ma postać wąskiej ścieżki, biegnącej między bocznymi żyłkami liścia. Starsze larwy H. crocea przechodzą na odrębne liście, żerując bez względu na przebieg żyłek liścia, podobnie jak larwy H. australis. Śladem żeru jest wówczas obszerny otwór. Zielona barwa ciała larw sprawia, że są one prawie niewidoczne wśród liści, na których żerują. Sprzyja temu charakterystyczne ułożenie larw na krawędzi żerowiska. Larwy H. australis i H. crocea podobnie jak owady dojrzałe, posiadają swoiste cechy ubarwienia, umożliwiajace rozpoznanie gatunku. Danuta SOŁTYK, Kraków

Porównanie budowy morfologicznej ostatnich stadiów larwalnych (L3) Bledius erraticus ERICHSON, 1839 i B. procerulus ERICHSON, 1840 (Coleoptera: Staphylinidae: Oxytelinae).

Comparison of morphological structure of last larval instars (L3) of Bledius erraticus ERICHSON, 1939 and B. procerulus ERICHSON, 1840 (Coleoptera: Staphylinidae: Oxytelinae) Badano morfologię dotychczas nie znanych larw Bledius erraticus i B. procerulus, które w warunkach naturalnych mogą występować w podobnych biotopach. Wymienione taksony należą do jednego podrodzaju (Hesperophilus) i do dwóch różnych grup gatunków, nazwa- nych odpowiednio „annularis” i „semiferrugineus”. Spośród znanych około 440 gatunków z rodzaju Bledius SAMOUELLE (około 30 w Polsce), zaledwie 16 doczekało się opisów postaci larwalnych. Omawiane chrząszcze prowadzą podziemny tryb życia, występując w mniejszych lub większych koloniach. Niektóre z nich wykazują zachowanie subsocjalne, a odży- wiają się głównie glonami. Do analizy morfologicznej wykorzystano larwy trzeciego (ostatniego) stadium larwalnego, które uzyskano z hodowli owadów doskonałych. Porównano bu- dowę zewnętrzną larw obu gatunków, a występujące różnice między nimi zilustrowano od- powiednimi rysunkami. Dotyczą one następujących cech: 1) szerokości i ubarwienia głowy WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 189

(0,62–0,67 mm, żółtobrunatne – B. erraticus; 0,59–0,63 mm, brązowe – B. procerulus); 2) budowy wargi górnej (obecność środkowego wzgórka na jej przednim brzegu oraz pary przed- nich szczecinek grzbietowych – B. procerulus; brak tych elementów budowy – B. erraticus); 3) budowy żuwaczki (wysmukła, z 2 zębami na jej krającym brzegu – B. erraticus; krępa, z 3 zębami na jej krającym brzegu – B. procerulus); 4) budowy żuwki szczęki (z 7 długimi zę- bami i pękiem kilkunastu drobnych ząbków na jej szczycie – B. erraticus; z 9 lub 10 długimi zębami i palczastym wyrostkiem szczytowym – B. procerulus); 5) budowy grzbietowej strony przedbródka wargi dolnej (z dwoma regularnymi rzędami wyrostków kutikularnych, bez szczecinek – B. erraticus; z parą grubych szczecinek, lecz bez regularnych rzędów wyrostków kutikularnych – B. procerulus); 6) stosunku długości pierwszego do drugiego członu głaszcz- ka wargowego (1,6 – B. erraticus; 2,0 – B. procerulus); 7) budowy odnóża (goleniostopa z 11 szczecinkami i tępo zakończonym pazurkiem – B. erraticus; goleniostopa z 9 szczecinkami i pazurkiem zaostrzonym – B. procerulus); 8) budowy i ubarwienia tergitów tułowia (jednolite, ciemnożółte – B. erraticus; rozdzielone, jasnobrązowe – B. procerulus); 9) liczby szczecinek i sensilli dzwonkowatych na przedpleczu (odpowiednio: 26 i 2 – B. erraticus; 24 i 8 – B. procerulus); 10) liczby szczecinek na śród- i zapleczu (po 24 – B. erraticus; po 22 – B. procerulus); 11) budowy tergitów odwłoka I i II (jednolite – B. erraticus; rozdzielone – B. procerulus); 12) kształtu wyrostków końcowych odwłoka (rozszerzonych w części szczytowej – B. erraticus; nie rozszerzonych w części szczytowej – B. procerulus). Spośród wyżej wymienionych różnic tylko wielkość głowy, barwa poszczególnych części ciała oraz szczegóły budowy pazurków i wyrostków końcowych to cechy gatunkowe. Pozosta- łe mają prawdopodobnie wyższą rangę systematyczną, gdyż są wspólne (jak wynika z literatury i danych nie opublikowanych autora) dla różnych gatunków, należących do tej samej grupy – „annularis” lub „semiferrugineus”. Bernard STANIEC, Lublin

Czołgi i motyle – znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla lepidopterofauny Tanks and butterflies – significance of military shooting areas in Biedrusko for the butterfly fauna Poligon czołgowo-artyleryjski w Biedrusku od ponad 90 lat użytkowany jest przez wojsko. Mimo bliskiego sąsiedztwa Poznania obszar ten jest słabo antropogenicznie przekształcony. Znaczną część poligonu zajmują kompleksy muraw, łąk, okrajków i zarośli, które wykształci- ły się po odlesieniu jego centralnej części. Taka mozaikowość przestrzenna środowiska na styku odmiennych fitocenoz wywołuje zjawiska ekotonowe, które przyczyniają się do zachowania różnorodności gatunkowej. W 1997 roku na terenie poligonu przeprowadzono wstępne badania, które wykazały obecność wielu oligo- i stenotopowych gatunków z rzędu Lepidoptera. Gatunki te znane są z nielicznych stanowisk na obszarze Polski lub też ich występowanie jest zagrożone. W Wiel- kopolsce wycofały się one z większości znanych wcześniej stanowisk, prawdopodobnie wskutek niszczenia środowisk ich rozwoju. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: – Cupido minimus – w Wielkopolsce znany dotychczas z jednego stanowiska; – Glaucopsyche alexis – w Wielkopolsce notowany na poligonie w Biedrusku oraz na stanowisku bezpośrednio przylegającym do tego terenu – motyl zagrożony wyginięciem w Pol- sce; 190 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

– Euphydryas aurinia – z Wielkopolski podawany po raz ostatni w 1956 r.; stanowisko w Bie- drusku to jedyne, znane obecnie miejsce jego występowania w tym regionie – motyl zagro- żony wyginięciem w Polsce, prawnie chroniony. Uwagę zwraca również bardzo liczne występowanie gatunków, które w dogodnych środo- wiskach są częściej spotykane np. Lycaena dispar, L. vigaureae, Plebejus argyrognomon, Po- lyommatus amandus, P. coridon. Badania wstępne sugerują, że poligon wojskowy w Biedrusku pełni rolę refugium dla ga- tunków normalnie eliminowanych przez intensywną gospodarkę rolną i leśną oraz osadnictwo. Urszula WALCZAK, Poznań

Asymetria fluktuacyjna cech metrycznych w miejskich i pozamiejskich populacjach dwóch gatunków os Vespa germanica (F.) i V. vulgaris (L.) (Hymenoptera: Vespidae) Fluctuating asymmetry of metric characters in urban and suburban populations of two wasps: Vespa germanica (F.) and V. vulgaris (L.) (Hymenoptera: Vespidae)

Asymetria fluktuacyjna (FA) cechuje się niekierunkowymi różnicami wartości cech mię- dzy stronami ciała. Jej wymiar koreluje ujemnie z niektórymi parametrami charakteryzują- cymi populację, takimi jak płodność i przeżywalność w określonych warunkach środowisko- wych, a także ze stopniem heterozygotyczności białkowej, którego wysoki poziom jest wiąza- ny z wyższą homeostazą oraz niższą FA. Reguły tej nie potwierdzają gatunki społecznych błonkówek, a u źródeł takiej niespójności wydaje się leżeć odmienny u tych grup model transmisji genowej (haplodiploidalność). Badania przeprowadzono na robotnicach dwóch gatunków os społecznych Vespa germanica i V. vulgaris, zbieranych na terenach miejskich oraz pozamiejskich. Z uwagi na niejedno- rodność wariantów wzorów barwnych, w obrębie grup gatunkowych „germanica” i „vulgaris” wyróżniono osobniki typowe i nietypowe. Do pomiarów wybrano 14 mierzonych obustron- nie cech metrycznych dotyczących długości/szerokości fragmentów ciała, a także zaciemnie- nia dwóch pierwszych tergitów odwłoka oraz nadustka. Uzyskane wyniki wskazują, że na terenach zurbanizowanych zmienność wartości analizowanych parametrów była wyższa. W zakresie cech pigmentacji tergitów i nadustka, tereny zurbanizowane sprzyjają odstępstwom od typowej charakterystyki gatunkowej V. germanica i V. vulgaris. Najwyższe wartości wskaźnika asymetrii fluktuacyjnej obserwowano w przypadku trzech cech barwnych: pigmentacji nadustka (%DCL) oraz pigmentacji tergitów (%D1T, %D2T). Asymetria tych cech przyczyniała się w najbardziej istotny sposób do kształtowania wymiaru całkowitej asymetrii, zarówno u jednego, jak i drugiego gatunku. Osobniki V. germanica zbierane w miastach charakteryzowały się wyższą asymetrią %D1T (pTukey< 0.025) oraz większą asymetrią długości policzków, ML (pTukey< 0.015). Podobnie, wśród osobników V. vulgaris większą asymetrią %DCL oraz %D1T odznaczały się okazy zebrane na terenach miejskich. Znacząco wyższy stopień asymetrii u „miejskich” okazów V. vulgaris odnotowano także dla dwóch parametrów morfometrycznych: WEmin (minimalna szerokość oka)

(pTukey< 0.025) i LMsTa (długość 1. tarsomeru odnóży środkowych) (pTukey< 0.05). Plastycz- ność fenotypów V. germanica i V. vulgaris jest więc zauważalna jedynie w zakresie cech pig- WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 191 mentacyjnych, oraz bardzo słabo zaznaczona w zakresie cech morfometrycznych. Można zatem przypuszczać, że skanalizowanie genotypu w odniesieniu do cech pigmentacyjnych jest, przeciwnie niż w przypadku cech morfometrycznych, stosunkowo niskie, a wariancja takich cech nie miałaby istotnego wpływu na wariancję przystosowalności. W obrębie V. germanica do podwyższania wielkości asymetrii „całkowitej” przyczyniają się osobniki typowe, podczas gdy u V. vulgaris – osobniki nietypowe. Może to decydować o różnym udziale osobników typowych i nietypowych obu gatunków na terenach miejskich i sugerować silniejsze działanie „stresu środowiskowego” (miejskiego) na osobniki typowe V. germanica i nietypowe V. vulgaris. Katarzyna WATAŁA, Łódź

Wartość determinacyjna cech kluczowych w oznaczaniu robotnic os z rodzaju Vespula THOMS. (Hymenoptera: Vespidae) Diagnostic value of taxonomic characters when idetifying workers of the genus Vespula THOMS. (Hymenoptera: Vespidae) Szeroki zakres zmienności wzorów barwnych (rysunków), jako cech kluczowych stosowanych przy oznaczaniu robotnic dwóch gatunków os: Vespula germanica (F.) i Vespula vulgaris (L.), oraz duże podobieństwo fenotypowe tych dwóch blisko spokrewnionych gatunków, mają istotne implikacje praktyczne. Uniemożliwiają one niekiedy poprawną i wiarygodną klasyfikację robotnic, szczególnie gdy mamy do czynienia z osobnikami nietypowymi. Po- prawność oznaczeń powinna być więc weryfikowana na podstawie jak największej liczby do- stępnych cech, obejmujących oprócz cech kluczowych, również inne parametry pigmentacyj- ne i morfometryczne. W pracy zbadano wartość determinacyjną powszechnie stosowanych cech kluczowych oraz ich znaczenie przy właściwej dyskryminacji robotnic V. germanica (F.) i V. vulgaris (L.). Badaniom poddano 22 cechy metryczne dotyczące długości/szerokości fragmentów ciała, za- ciemnienia powierzchni dwóch pierwszych tergitów odwłoka i nadustka oraz 5 niemetrycz- nych cech barwnych o dużym i bardzo dużym znaczeniu kluczowym przy oznaczaniu robotnic obydwu gatunków. Cechy te poddano wielowymiarowej analizie statystycznej w celu do- brania właściwych przedziałów dyskryminacyjnych, a także ustalenia, które z badanych cech odznaczają się największą mocą dyskryminacyjną przy rozdziale gatunków V. germanica i V. vulgaris. Stwierdzono, że spośród cech metrycznych największą mocą dyskryminacyjną charakteryzują się: pigmentacja nadustka (%DCL, Fusuw> 39), długość policzka

(ML, Fusuw> 36), pigmentacja 1. tergitu (%D1T, Fusuw> 11) oraz wycięcie oka

(WEmax:WEmin, Fusuw> 12). Cechami niemetrycznymi (kluczowymi), które w sposób najistot- niejszy decydują o znaczącej dyskryminacji między gatunkami są wzór barwny nadustka

(Fusuw> 72), plama policzka (Fusuw> 43) oraz wzór barwny przedplecza (Fusuw> 43). Uzyskane wyniki wskazują, że największe znaczenie w poprawnej klasyfikacji robotnic gatunków V. germanica i V. vulgaris należy przypisać cechom morfometrycznym. Stanowią one najpewniejsze kryterium rozstrzygające o przynależności osobników o trudnym do ustalenia statusie gatunkowym (osobniki „wątpliwe”), a jednocześnie wydają się najbardziej uni- wersalne. Na podstawie cech metrycznych osobniki „wątpliwe” są klasyfikowane jako gatunek V. vulgaris, a na podstawie cech kluczowych jako „nietypowe” V. vulgaris. Klasyfikacja 192 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW była bardziej jednoznaczna, gdy do analizy włączano jedynie nietypowe osobniki obu gatun- ków, co oznacza, że zbiór porównawczy wykorzystywany przy oznaczaniu osobników o wąt- pliwej przynależności systematycznej powinien zawierać znaczące proporcje osobników nietypowych obu gatunków. Katarzyna WATAŁA, Łódź

Osiągnięcia polskiego pszczelnictwa u progu XXI wieku Achievements of the Polish apidology on the eve of the 21st century Pszczelnictwo jako dyscyplina nauki poświęconej pszczołom i pszczelarstwu rozwijała się bardzo prężnie przez cały miniony XX wiek. Poprzez nadzwyczajną aktywność twórców tej dyscypliny, szczególnie lata ostatniego półwiecza zaznaczyły się godnie w historii polskiej, ale także światowej nauki. Intencją tego referatu jest charakterystyka osiągnięć, które miały decydujący wpływ na rozwój pszczelarstwa w kraju. Przytoczone zostaną także i takie badania, których wyniki miały znaczenie daleko wykraczające poza granice naszego kraju, które śmiało zaliczyć można do światowych osiągnięć apidologicznych w naukach, zarówno podstawowych, jak i stosowanych. Do tej pierwszej grupy zaliczyłbym prace J. WOYKEGO nad: szczegółowym wyjaśnieniem mechanizmów determinacji płci u pszczół, wykryciem i opisa- niem alleli płciowych, wykryciem zjawiska zjadania larw trutni diploidalnych i „powołaniem ich do życia” poprzez opracowanie techniki ich wychowu oraz udowodnieniem zjawiska wie- lokrotnej kopulacji matek pszczelich. To ostatnie z wymienionych badań pozwoliło na opracowanie, także przez J. WOYKEGO, dawek nasienia stosowanych przy sztucznym unasienianiu matek pszczelich. Dzięki tym aplikacyjnym badaniom zaczęto stosować powszechnie i z sukcesem (ze skutecznością większą niż przy naturalnym unasienianiu) na całym świecie sztuczne unasienianie matek pszczelich, co pozwoliło na znaczny postęp w hodowli i badaniach genetycznych. Charakterystyki tej nie sposób jednak dokonać bez udziału ich bohate- rów, których losy związane były najczęściej z konkretnymi placówkami badawczymi. Dlatego też przegląd osiągnięć powinien być uzupełniony o charakterystykę pszczelarskich ośrod- ków badawczych. Aby jednak nie ograniczać się tylko do historii warto opracowanie to uzupełnić o charak- terystykę współczesnej aktywności. Szczególnie tej powiązanej z zagranicznymi ośrodkami apidologicznymi. Istnieją bowiem dzisiaj w kraju wspólnie z tymi placówkami realizowane projekty badawcze, których tematyka koncentruje się na rozwiązywaniu najważniejszych problemów nurtujących pszczelarstwo światowe. Wydaje się, iż do grupy tych najważniej- szych zaliczyć można projekt realizowany przez nasz ośrodek (Zakład Pszczelnictwa AR-T w Olsztynie) wspólnie z Instytutem Pszczelnictwa w Oberursel (Uniwersytet we Frankfurcie nad Menem), zmierzający do wyhodowania pszczół odpornych na Varroa jacobsoni. Pszczel- nictwo polskie skutecznie wkracza także do Europy. Potwierdzeniem tej tezy jest realizacja pierwszego pszczelarskiego projektu biotechnologicznego, opłacanego przez Unię Europej- ską, w ramach pakietu INCO-COPERNICUS: „Mapping disease resistance genes with QTL in the honey bees”, w którym obok 6 zagranicznych ośrodków badawczych i nasz ze- spół uczestniczy.

Jerzy WILDE, Olsztyn WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 193

Techniki mapowania genów u pszczoły Apis mellifera L. Gene-mapping techniques in the honey bee Apis mellifera L. Zakład Pszczelnictwa Akademii Rolniczo Technicznej w Olsztynie bierze udział w pracach w ramach projektu badawczego COPERNICUS, finansowanego przez Unię Europej- ską, „Mapping disease resisatntce genes with quantitative trait loci (QTL) in honey bees”. Celem badań jest otrzymanie linii pszczół odpornych na choroby oraz ustalenie markerów genetycznych powiązanych z genami warunkujacymi fizjologiczną i behawioralną odporność pszczół na: warrozę powodowaną przez roztocz Varroa jacobsoni OUD, i zgnilec amerykań- ski wywoływany przez bakterie Bacillus larvae. Zainteresowano się tym zagadnieniem gdyż choroby te stanowią w Europie najczęstszą przyczynę strat wśród rodzin pszczelich, a ko- nieczność ich leczenia środkami chemicznymi ogranicza zaufanie do pszczelarzy jako produ- centów naturalnie czystych produktów. Oprócz Polski w projekcie biorą udział ośrodki z Włoch, Niemiec, Austrii, Czech i Słowacji. W pracach oparto się na trutniach ponieważ są one osobnikami haploidalnymi i nie wy- stępuje dominacja pomiędzy allelami. W projekcie zamierza się: 1. Zidentyfikować polipeptydy i białka odpornościowe znajdujące się w mleczku pszczelim, pyłku, propolisie; 2. Zlokalizować markery w genomie związane z genami odporności; 3. Użyć uzyskane dane molekularne do ustalenia linii pszczół odpornych na choroby. Ściśle określony jest zakres prac przypadających poszczególnym placówkom. Zadanie za- kładów pszczelnictwa polega na wyselekcjonowaniu linii pszczół odpornych i podatnych na zgnilec złośliwy i warrozę oraz prowadzeniu dalszych ich kojarzeń. Laboratorium w Grazu określa dodatkowo fizjologiczne podstawy odporności, na podstawie składu hemolimfy i ak- tywności białek oraz enzymów w rodzinach odpornych i podatnych na choroby. W Berlinie prowadzone są oznaczenia molekularne. W badaniach molekularnych używa się techniki QTL (quantitative trait loci), która pozwala na określenie markerów loci związanych z fizjo- logicznymi cechami. Markery te są identyfikowane techniką AFLP (amplified fragment len- ght polymorphism), polegajacą na określeniu struktury genomowego DNA. W ten sposób uzyskuje się próby o zróżnicowanym składzie DNA. Technika ta pozwala również na ziden- tyfikowanie markerów genetycznych lub określenie markerów molekularnych związanych z fenotypowymi cechami i genetycznym loci. Jerzy WILDE, Olsztyn Janusz BRATKOWSKI, Olsztyn Maciej SIUDA, Olsztyn

Klasyczne technologie pasieczne a biotechnologie Classical bee-keeping techniques and biotechnology Od kilku tysiącleci człowiek chował pszczoły, stosując mniej lub bardziej skutecznie se- lekcję i dobór, w celu poprawienia ich cech użytkowych. Dopiero jednak od dziewiętnastego wieku można mówić o świadomej hodowli pszczoły miodnej. Do chwili obecnej pszczoła pozostaje jednak zwierzęciem nieudomowionym. Przez szereg lat zwiększano produkcyjność poprzez wprowadzanie technologii gospodarki pasiecznej polegających m. in. na regulowa- 194 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW niu struktury rodziny przez odbieranie pszczół, czerwiu, prowadzenie gospodarki dwuro- dzinnej, odbieranie nowych produktów pszczelich jak obnóża pyłkowe, propolis itp. W krajach o wysokim stopniu rozwoju klasycznych technologii pasiecznych bardzo trudno jest zwiększyć produkcję uzyskiwaną od rodziny pszczelej. W warunkach polskich ilość pozyski- wanych najważniejszych produktów pasiecznych: miodu i obnóży pyłkowych może dochodzić odpowiednio do 120 i 20 kg. Są to wartości wysokie, przekraczające nawet 10 razy średnią krajową. Spodziewać się jednak należy, że wielkości te nie zostaną przekroczone w najbliż- szym czasie przy zastosowaniu tradycyjnych metod gospodarki pasiecznej. Jedyną możliwo- ścią jest zastosowanie metod biotechnologicznych. W chwili obecnej największe znaczenia ma sztuczne unasienianie matek pszczelich, albowiem pszczoła miodna jest jedynym wśród zwierząt chowanych przez człowieka, którego unasienianie w warunkach naturalnych nie jest kontrolowane. Pszczelarze mogą stworzyć jedynie warunki matkom do odbycia lotów weselnych, w czasie których sukces reprodukcyjny odnoszą nie zawsze najbardziej warto- ściowe pod względem genetycznym osobniki. Sztuczne unasienianie matek pszczelich daje możliwości kontrolowanego doboru rodziców, dzięki czemu jest możliwe tworzenie mie- szańców wielorakich i wielokrotnych, które poprzez wykorzystanie zjawiska heterozji na ogół znacznie przewyższają pokolenia wyjściowe produkcyjnością, dynamiką rozwoju i innymi cechami przydatnymi w gospodarce pasiecznej. Najlepszym przykładem doskonałego wielokrotnego mieszańca jest wyhodowana pszczoła „Buckwast”. Ostatnio podjęto również prace zmierzające do stworzenia mapy genów warunkujących odporność na choroby psz- czół: warrozę oraz zgnilca złośliwego. W tych badaniach używane są techniki biologii molekularnej w celu określenia markerów związanych z genami odporności.

Jerzy WILDE, Olsztyn Maciej SIUDA, Olsztyn Janusz BRATKOWSKI, Olsztyn

Współczesne kierunki hodowli pszczół Current trends in bee-keeping Dynamiczny rozwój hodowli pszczół datuje się od lat 50-tych naszego stulecia, kiedy opracowano technikę sztucznego unasieniania matek pszczelich. Aktualnie sztuczne unasienianie wykorzystuje się masowo do uzyskiwania mieszańców wielokrotnych i wielorakich, charakteryzujących się wysoką produkcyjnością. Obok miodu, który jest głównym produktem pasiecznym, obnóża pyłkowe stają się ważnym elementem podnoszenia opłacalności gospodarowania. Istnieją możliwości skutecznej selekcji pszczół specjalizujących się w zbiera- niu dużych ilości pyłku. Mleczko pszczele jest kolejnym produktem pasiecznym, którego produkcję zwiększa się na drodze hodowlanej. W Chinach wyselekcjonowano rodziny, od których pozyskuje się nawet 4 kg mleczka w sezonie, co przewyższa 20 krotnie średnią wy- dajność w Polsce. Prace nad wyhodowaniem pszczół odpornych na zgnilec złośliwy i kiślicę prowadzone są już od lat trzydziestych naszego stulecia. Odkryto genetyczne podstawy odporności rodzin pszczelich na te choroby, jednak nie wyhodowano linii pszczół całkowicie odpornych. Opra- cowane mechanizmy znalazły zastosowanie w hodowli pszczół odpornych na Varroa jacobsoni, co obecnnie w Europie jest priorytetem. W Polsce prowadzony jest jeden z jej kierunków – hodowla pszczół o krótkim okresie czerwiu zasklepionego. Całkowitym sukcesem zakoń- WIAD. ENTOMOL., 17 Supl.: POZNAŃ 1998 195 czyła się hodowla linii pszczół odpornych na inwazję świdraczka pszczelego Acarapis woodi. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych hodowano także pszczoły odporne na pestycydy, co jednak zaniechano, ze względu na zbyt szybką rotację preparatów. W Polsce prowadzi się ponadto hodowlę zachowawczą dwóch podgatunków pszczoły środkowoeuropejskiej Apis mellifera mellifera. W okolicach Olecka znajduje się rejon zamkniętej hodowli pszczoły augustowskiej, w Puszczy Kampinoskiej natomiast utworzono zamknięty rejon hodowli psz- czoły kampinoskiej. Obok coraz dynamiczniej rozwijających się metod biotechnologicznych, w klasycznej hodowli dużą nadzieję, stanowi możliwość wyhodowania pszczół triploidalnych. Powstać one mogą z unasienienia matek pszczelich plemnikami trutni diploidalnych, które mają podwój- ną liczbę chromosomów (zarówno osobniki, jak i ich plemniki). Zrealizowanie tego zadania utrudnia zbyt mała liczba plemników produkowanych przez te trutnie. Czy zamierzenie to jest możliwe do realizacji jeszcze w tym stuleciu? Jerzy WILDE, Olsztyn Maciej SIUDA, Olsztyn Janusz BRATKOWSKI, Olsztyn

Biegaczowate (Coloeoptera: Carabidae) wybranych rezerwatów Puszczy Bukowej – „Trawiasta Buczyna” i „Źródliskowa Buczyna” w Szcze- cińskim Parku Krajobrazowym Ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of selected reserves of the forest Puszcza Bukowa: „Trawiasta Buczyna” and „Żródliskowa Buczyna” in the Szczeciński Landscape Park

Do jednych z najcenniejszych mikroregionów Pomorza Szczecińskiego należą niewątpli- wie lesiste pasma wzgórz morenowych zwane Puszczą Bukową, położone obok południowo- wschodnich granic Szczecina. Tereny te do niedawna należały do ubogich w badania entomologiczne, a prace prowadzone przez badaczy niemieckich były dość fragmentaryczne. Obecnie znane są opracowania dotyczące wybranych rodzin chrząszczy i motyli przeprowadzone na terenie Puszczy Bukowej przez BUNALSKIEGO, BUCHHOLZA, NOWACKIEGO (1992) oraz KUBISZA (1993) i STACHOWIAKA (1994), jednak nie obejmujące rodziny biegaczowatych. W roku 1995 podjęto próbę poznania i prześledzenia składu gatunkowego biegaczowatych, ich sezonowych zmian oraz określenia gatunków charakterystycznych dla badanych re- zerwatów i ich otuliny. Połowów Carabidae dokonano powszechnie w tym celu stosowaną metodą pułapek glebowych Barbera, ustawionych po 10 sztuk w każdym z badanych środowisk i wybieranych w od- stępie 14 dniowym od kwietnia do października. Łącznie w okresie badań zebrano 5 208 okazów chrząszczy pochodzących z 10 rodzin, z których najliczniejszą okazały się biegaczowate z 2 990 osobnikami. Carabidae reprezentowane były przez 38 gatunków w rezerwacie „Trawiasta Buczyna” i jego otulinie oraz 42 gatunki w rezerwacie „Źródliskowa Buczyna” i otulinie. Gatunkami charakterystycznymi dla obu rezerwatów były: Abax parallelipipedus, Carabus glabratus, C. nemoralis, C. hortensis i Pterostichus nigrita, zaś w otulinie rezerwatów: Pterostichus vulgaris, Pterostichus caerulescens i Nebria brevicollis. 196 43 ZJAZD PTE – STRESZCZENIA ZGŁOSZONYCH POSTERÓW

W dynamice liczebności biegaczowatych wystąpiły dwa szczyty: wiosenny i letni zgodne z biologią tej rodziny. Diagram Czekanowskiego przedstawiający podobieństwo badanych zgrupowań Carabi- dae wykazuje duże podobieństwo gatunkowe pomiędzy dwoma rezerwatami i otuliną rezerwatu „Źródliskowa Buczyna”, zaś wyraźnie mniejsze pomiędzy rezerwatem „Trawiasta Bu- czyna”i jego otuliną, co odzwierciedla pewne skutki ingerencji człowieka w środowisko naturalne. Maria WOLENDER, Szczecin

Wykorzystanie produktów roślinnych w ochronie roślin przed szkodnikami Application of plant products to plant pest control Stosowanie substancji roślinnych w celu ograniczenia populacji szkodników roślin uprawnych może stanowić koncepcję alternatywną w stosunku do chemicznych metod zwalczania. Obecnie znanych jest wiele związków naturalnych pochodzących z roślin tropikalnych i syn- tetycznych, hamujących żerowanie jednego lub wielu gatunków szkodników. Również ekstrakty uzyskiwane z licznych roślin rosnących w klimacie środkowoeuropejskim wykazują aktywne działanie deterentne w stosunku do owadów – szkodników roślin. Badania prowadzone od szeregu lat w Katedrze Entomologii ATR w Bydgoszczy wykaza- ły, że w naszych warunkach klimatycznych i glebowych istnieją rośliny, z których różnego typu wyciągi (wodne, alkoholowe, acetonowe) wpływają ujemnie na szkodniki. Obserwacje prowadzono w warunkach laboratoryjnych i polowych Obiektem badań były: stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata SAY.), bielinek kapustnik (Pieris brassicae L.) oraz szkodniki produktów przechowywanych. Obserwowano wpływ wyciągów na że- rowanie i rozwój testowanych owadów. Analizowano śmiertelność jaj, larw i imagines. Do- świadczenie trwało aż do uzyskania poczwarek w poszczególnych kombinacjach. W doświad- czeniach ze stonką analizowano również rozwój następnych pokoleń. Wśród przebadanych roślin znaleziono gatunki, które wykazywały aktywność biologiczną ograniczając żerowanie owadów, odstraszając je lub ujemnie wpływając na ich rozwój. Do najskuteczniej działających roślin, o szerokim spektrum działania w warunkach laboratoryjnych można zaliczyć tatarak zwyczajny i chmiel zwyczajny. W przypadku stonki ziemniaczanej dobrze działały również wyciągi alkoholowe z mięty pieprzowej i borówki brusznicy (na imagines), dziurawca zwyczajnego i ostróżki polnej (na larwy) oraz wyciąg wodny z nostrzyka żółtego (na imagines). Obserwowano także silną reakcję gąsienic bielinka kapustnika, wyrażającą się prawie cał- kowitym zahamowaniem ich żerowania, na alkoholowe wyciągi z kory kasztanowca zwyczajnego i hyzopu lekarskiego oraz wodny wyciąg z liści orzecha włoskiego. Wśród badanych roślin w warunkach polowych, najskuteczniejsze działanie w stosunku do stonki ziemniaczanej, wykazały wyciągi z nagietka lekarskiego, glistnika jaskółczego ziela oraz rdestu wężownika. Ekstrakty te ograniczały liczebność imagines (w przypadku tataraku w 100%) oraz wpływały na zmniejszenie liczby składanych jaj. Stosunkowo słaba była sku- teczność w stosunku do larw. Przedstawione wyniki wskazują, że na obecnym etapie badań, substancje uzyskiwane z roślin nie zastąpią środków chemicznych. Mogą one jednak ograniczać w pewnym stopniu populacje owadów obniżając ich liczebność poniżej progu szkodliwości.

Krystyna WYROSTKIEWICZ, Bydgoszcz Maria WAWRZYNIAK, Bydgoszcz Wiad. entomol. 17 Supl.: 197-206 Poznań 1998

LISTA UCZESTNIKÓW 43 ZJAZDU POLSKIEGO TOWARZYSTWA ENTOMOLOGICZNEGO LIST OF THE MEMBERS OF THE 43th CONGRESS OF THE POLISH ENTOMOLOGICAL SOCIETY

ANASIEWICZ Anna, prof. dr hab. ul. Godebskiego 17, 20-045 Lublin, tel.: (81) 533-89-66

BAJACZYK Rafał, mgr Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96

BANASZAK Józef, prof. dr hab. Katedra Biologii i Ochrony Środowiska WSP, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz, tel.: (52) 341-35-33, e-mail: [email protected]

BARANIAK Edward, dr Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96

BARANOWSKA Anna Uniwersytet Szczeciński, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, ul. Wąska 13, 71-415 Szczecin

BARCZAK Tadeusz, dr hab. Wydział Zootechniczny ATR, Katedra Zoologii, ul. Ks. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz, tel.: (52) 379-04-48, e-mail: [email protected]

BARTKOWSKA Klara, dr hab. Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96

BĄK Jolanta, dr Instytut Biologii WSP, ul. Konopnickiej 15, 25-406 Kielce, tel.: (41) 332-37-33

BĄKOWSKI Marek, mgr Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96, e-mail: [email protected] 198 43 ZJAZD PTE – LISTA UCZESTNIKÓW ZJAZDU

BEDNARSKA Katarzyna, mgr Uniwersytet Śląski, Katedra Fizjologii Człowieka i Zwierząt, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37, e-mail: [email protected]

BENNEWICZ Janina, dr ul. Leszczyńskiego 101/75, 85-137 Bydgoszcz, tel.: (52) 379-15-08, e-mail: [email protected]

BOROWSKI Jerzy, mgr inż. ul. Akademicka 20 A/4, 96-135 Rogów, e-mail: [email protected]

BRATKOWSKI Janusz, mgr inż. Zakład Pszczelarski ART., ul. Słoneczna 48, 10-957 Olsztyn, e-mail: [email protected]

BUCHHOLZ Lech, inż. ul. Żmujdzka 32 m. 2, 31-217 Kraków, tel.: (12) 411-97-13, e-mail: [email protected]

BUCZYŃSKI Paweł, mgr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19, e-mail: [email protected]

BUNALSKI Marek, dr Katedra Entomologii AR, ul Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań

BURAKOWSKI Bolesław, dr Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa

BURDAJEWICZ Stanisław, dr hab. ul. Szydłowska 53/6, Poznań, tel.: (61) 822-48-20

BUSZKO Jarosław, dr hab. Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, ul Gagarina 9, 87-100 Toruń, tel.: (56) 621-44-69, e-mail: [email protected]

CERBIN Sławomir, mgr ul. Generała S. Maczka 28a/9, 60-651 Poznań, tel.: (61) 848-61-59

CHMIELEWSKI Wit, doc. dr hab. Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Kazimirska 2, 24-100 Puławy, tel.: (81) 886-42-08, e-mail: [email protected]

CHOBOTOW Jacek, mgr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19

CHRAŚCINA Małgorzata, mgr Uniwersytet Śląski, Katedra Fizjologii Człowieka i Zwierząt, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37, e-mail: [email protected]

CHRZAN Anna, mgr Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska Instytutu Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55 WIAD. ENTOMOL, 17 Supl.: POZNAŃ 1998 199

CIESIELSKA Zofia, prof. dr hab. Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska Instytutu Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55

CZACHOROWSKI Stanisław, dr ul. Żołnierska 14c m.312, 10-561 Olsztyn, tel.: (89) 527-60-33 wewn. 250 lub 223, e-mail: [email protected]

CZEPIEL Katarzyna, mgr ul. Kleeberga 10/26, 20-243 Lublin, tel.: (81) 747-13-24

CZERNIAKOWSKI Zbigniew, dr inż. AR Kraków, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-959 Rzeszów, tel.: (17) 857-42-55 wewn. 325

DEMSKI Krzysztof ul. Chemików 4, 66-470 Kostrzyn n/O., tel.: (95) 752-25-62

DOBOSZ Roland, mgr Muzeum Górnośląskie, Pl. Sobieskiego 2, 41-902 Bytom, tel.: (32) 81-34-01, e-mail: [email protected]

FRĄCKIEL Krzysztof, mgr Biebrzański Park Narodowy, 19-110 Goniądz

FUDAŁA Aleksander ul. Grottgera 13a/5, 80-311 Gdańsk - Oliwa

FUDAŁA Tadeusz ul. Powstania Styczniowego 11/7, 80-288 Gdańsk - Morena, tel.: (58) 348-93-92

GANTNER Magdalena, mgr Katedra Entomologii AR, ul Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47, e-mail: [email protected]

GĄSIOR Jan, dr inż. ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-959 Rzeszów

GOLAN Katarzyna, mgr inż. ul. Bursztynowa 37/44, Lublin, (81) 743-23-60

GORCZYCA Jacek, dr Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-72-31 wewn. 1462, e-mail: [email protected]

GÓRSKA-DRABIK Edyta, mgr inż. ul. Słonecznikowa 23, Lublin, tel.: (81) 746-67-61

GÓRZ Andrzej, mgr Instytut Biologii WSP, Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55

GROBELNY Seweryn, mgr Os. Tysiąclecia 64 m.10, 61-255 Poznań 200 43 ZJAZD PTE – LISTA UCZESTNIKÓW ZJAZDU

GRYGIER Piotr, mgr inż. ul. Pozdawnicka 1, tel.: (61) 868-15-35, e-mail: [email protected]

HADAŚ Tadeusz B., mgr ul. Miodowa 34/51, 42-606 Tarnowskie Góry

HURUK Alicja Instytut Biologii WSP, ul. M. Konopnickiej 15, 25-406 Kielce, tel.: (41) 332-37-33

HURUK Stanisław, dr Instytut Biologii WSP, ul. M. Konopnickiej 15, 25-406 Kielce, tel.: (41) 332-27-33

HUSZCZA Władysław, dr hab. Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 533-20-47 wewn. 139

IGNATOWICZ Stanisław, prof. dr hab. SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, tel.: (22) 843-49-42

JANICKI Dariusz, mgr Uniwersytet Szczeciński, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, ul. Wąska 13, 71-415 Szczecin, tel.: (91) 22-64-11 wewn. 282, e-mail: [email protected]

JAŚKIEWICZ Bożenna, dr Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47

JÓZEFOWICZ Anna, mgr ul. Górna Wilda 95 m.3, 61-563 Poznań, tel.: (61) 833-34-52

KACZOROWSKI Grzegorz, dr inż. pl. Weyssenhoffa 11/4, 85-072 Bydgoszcz, tel.: (52) 22-58-31 wewn. 239 lub 365, e-mail: [email protected]

KAFEL Alina, mgr Uniwersytet Śląski, Katedra Fizjologii Człowieka i Zwierząt, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37

KANIUCZAK Zdzisław, dr Instytut Ochrony Roślin, Terenowa Stacja Doświadczalna, ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów, tel.: (17) 854-38-62

KARG Jerzy, doc. dr hab. ul Szkolna 4, 64-003 Turew, tel.: (65) 513-42-53, e-mail: [email protected]

KĘDZIORSKI Andrzej, dr Uniwersytet Śląski, Katedra Fizjologii Człowieka i Zwierząt, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-77-37, e-mail: kedziors@us,edu.pl

KLAUSNITZER Bernhard Erich Max, prof. dr D-01193 Dresden, postf. 202731, RFN WIAD. ENTOMOL, 17 Supl.: POZNAŃ 1998 201

KŁY Ś Małgorzata, dr Instytut Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55

KONWERSKI Szymon, mgr Os. Powstań Narodowych 35/10, 61-215 Poznań, (61) 879-05-13

KORCZ Alicja, dr hab. Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań, tel.: (61) 864-90-66

KOT Jan, doc. dr hab. Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki, tel.: (22) 751-30-46, e-mail: [email protected]

KUŚKA Antoni, dr hab. ul. Miodowa 3/38, 44-335 Jastrzębie Zdrój, tel.: (36) 471-32-35

LECHOWSKI Lech, dr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19

LEWANDOWSKI Rosław ul. Kręta 4, 62-006 Kobylnica, tel.: (61) 815-01-02

LEWIŃSKA Lucyna, mgr inż. al. Powstańców Wielkopolskich 10, 85-090 Bydgoszcz, tel.: (52) 22-58-31 wewn. 239, e-mail: [email protected]

LIPA Jerzy J., prof. dr hab. Instytut Ochrony Roślin, Zakład Metod Biologicznych i Kwarantanny, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań, tel.: (61) 864-90-74, e-mail: [email protected]

LIS Jerzy A., dr hab. Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii, ul. Oleska 22, 45-052 Opole, tel.: (77) 54-18-15

ŁABANOWSKI Gabriel, doc. dr hab. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice

ŁĘTOWSKI Jacek, dr hab., prof. Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-31

MALKIEWICZ Adam, mgr Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, tel.: (71) 22-50-41, e-mail: [email protected]

MARCINIAK Barbara, dr Muzeum Przyrodnicze UŁ, Park Sienkiewicza 1, 90-011 Łódź

MELKE Andrzej ul. Św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz, tel.: (62) 57-44-76

MICHALSKA Zofia, dr hab. Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96 202 43 ZJAZD PTE – LISTA UCZESTNIKÓW ZJAZDU

MIKKOLA Kauri, dr Finnish Museum of Natural History, University of Helsinki, P.O. Box 17, 00014 Helsinki, Finlandia

MINDA-LECHOWSKA Alicja, dr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19

MISZTA Alicja Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, ul. Św. Huberta 35, 40-543 Katowice, tel.: (32) 51-25-47 wewn. 25

MLECZAK Mariusz ul. Glińska 2/1, 66-200 Świebodzin

MROCZKOWSKI Maciej, prof. dr hab. ul. Bobrowa 2, (skr. poczt. 22), 05-807 Podkowa Leśna, tel.: (22) 758-94-65

MYSSURA Maria, mgr ul. 11 Listopada 18/70, 62-510 Konin, tel.: (63) 45-30-21

NAKONIECZNY Mirosław, dr Uniwersytet Śląski, Katedra Fizjologii Człowieka i Zwierząt, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, (32) 58-77-37, e-mail: [email protected]

NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK Jolanta, dr hab. Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47 wewn. 127

NAWROT Jan, prof. dr hab. Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań, tel.: (61) 867-16-71

NEKRUTENKO Yuri P., doc. dr Schmalhausen Institute of Zoology, B. Chmielnitsky str. 15, UA-252601 Kiev, Ukraina

NOWACKA Wanda, dr hab. ul. Generała S. Maczka 16/73, Poznań, tel.: (61) 848-52-89

NOWACKI Janusz, dr hab. Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel.: (61) 848-79-19

NOWOSAD Andrzej, dr Zaklad Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96, e-mail: [email protected]

OSSOWSKA Małgorzata, mgr inż. Wydział Leśny AR, Zakład Filozofii Przyrody i Kultury Wsi, al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków, tel.: (12) 411-91-44 wewn. 526, e-mail: [email protected]

PAWLĘGA Krzysztof, mgr Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

PANKANIN-FRANCZYK Małgorzata, dr Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki, tel.: (22) 751-30-46, e-mail: [email protected] WIAD. ENTOMOL, 17 Supl.: POZNAŃ 1998 203

PAŁKA Krzysztof, mgr Instytut Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-59-63, e-mail: [email protected]

PAWIŃSKA Maria, dr Instytut Ziemniaka, 76-009 Bonin

PAWLIKOWSKI Tadeusz, prof. dr hab. Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, ul. Gagarina 9, 81-100 Toruń, tel.: (56) 621-44-49, e-mail: [email protected]

PAWŁOWSKI Jerzy, prof. dr hab. Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków

PIEKARSKA-BONIECKA Hanna, dr Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, e-mail: [email protected]

PIERONEK Barbara, prof. dr hab. al. Pokoju 21/2, 31-548 Kraków, tel.: (12) 411-14-06

PIETRYKOWSKA Ewa, mgr Instytut Biologii UMCS, Zakład Zoologii, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19, e-mail: [email protected]

PIOTROWSKI Wiesław, mgr Poleski Park Narodowy, ul. Chełmska 7/16, 22-234 Urszulin, tel.: (82) 571-30-71 wewn. 38

PISAREK Marta, mgr inż. AR Kraków, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-959 Rzeszów, tel.: (17) 857-42-55 wewn. 319

PLEWKA Tadeusz, mgr Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, 05-092 Łomianki

PUSZKAR Tadeusz, prof. dr hab. ul. Dziewanny 5/93, 20-539 Lublin, tel.: (81) 537-59-12

RATAJCZAK Zdzisław Os. Jana III Sobieskiego 37c m.23, 60-688 Poznań, tel.: (61) 823-52-87

RAZOWSKI Józef, prof. dr hab. Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków

RYBSKA Eliza, mgr ul. Bystra 8/2, 61-366 Poznań, e-mail: [email protected]

RYNARZEWSKI Tomasz P. O. Box 6, 60-967 Poznań 9

SEMPRUCH Cezary, dr Wydział Rolniczy WSRP, Zakład Biologii Molekularnej i Biofizyki, ul. Prusa 12, 08-119 Siedlce, (25) 44-10-11 wewn. 1367 204 43 ZJAZD PTE – LISTA UCZESTNIKÓW ZJAZDU

SIEKIERSKI Jan, mgr Plac Zbawiciela 5 m.7, 00-651 Warszawa, tel.: (22) 628-88-83

SIENKIEWICZ Paweł Os. Wichrowe Wzgórze 24/10, 61-678 Poznań, tel.: (61) 820-65-06

SIONEK Rafał, mgr Państwowa Inpekcja Ochrony Roślin, Wojewódzki Inspektorat w Rzeszowie, ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów, tel.: (17) 854-23-73

SKRZYPCZYŃSKA Małgorzata, prof. dr hab. Katedra Entomologii Leśnej AR, al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków, tel.: (12) 411-91-44 wewn. 347, e-mail: [email protected]

SMARDZEWSKA-GRUSZCZAK Zofia, dr Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19

SMOLEŃSKI Marcin, dr inż. Ktedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa, tel.: (22) 49-81-53

SOIKA Grażyna, dr Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Pomologiczna 18, 96-100 Skierniewice

SOŁTYK Danuta, dr Instytut Biologii WSP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków, tel.: (12) 422-07-55

SOSIŃSKI Janusz, mgr Akademia Rolnicza w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 60-625 Poznań

SOSZYŃSKI Bogusław, dr ul. Olimpijska 12 m.64, 94-043 Łódź, tel.: (42) 86-02-67

STANIEC Bernard, dr Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, tel.: (81) 537-50-19, e-mail: [email protected]

SZADZIEWSKI Ryszard, prof. dr hab. ul. Polanki 94, 80-302 Gdańsk, e-mail: [email protected]

SZUJECKI Andrzej, prof. dr hab. Ktedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Rakowiecka 26/30, 02-528 Warszawa

SZYSZKO Jan, prof. dr hab. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, ul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa

SZWEDO Jacek, dr Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice, tel.: (32) 58-72-31 wewn. 1462, e-mail: [email protected]

ŚCIBOR Radosław, mgr Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin WIAD. ENTOMOL, 17 Supl.: POZNAŃ 1998 205

TARNAWSKI Dariusz, dr Instytut Zoologiczny UWr, Sienkiewicz 21, 50-335 Wrocław, tel.: (71) 22-50-41

TOMALAK Marek, dr Instytut Ochrony Roślin, Zakład Metod Biologicznych i Kwarantanny, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań, tel.: (61) 864-90-72, e-mail: [email protected]

TOMASZEWSKI Mirosław ul. Seledynowa 59/2, 70-781 Szczecin, tel.: (91) 463-12-97

TROJAN Przemysław, prof. dr hab. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa

TURZAŃSKI Jerzy, mgr ul. Rataja 16, 51-507 Wrocław, tel.: (71) 346-64-06

TYLKOWSKA Anna ul. Krakowska 64/10, 71-017 Szczecin, tel.: (91) 435-74-95

WALCZAK Urszula, mgr Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań, tel.: (61) 852-34-96, e-mail: [email protected]

WARCHAŁOWSKI Andrzej, prof. dr hab. Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław

WANAT Marek, dr Muzeum Przyrodnicze UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, tel.: (71) 22-50-41, e-mail: [email protected]

WATAŁA Katarzyna, dr Pracownia Dydaktyki Biologii i Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, tel.: (42) 35-44-33

WAWRZYNIAK Maria, dr hab. Akademia Techniczno-Rolnicza, ul. Kordeckiego 20A, 85-225 Bydgoszcz, tel.: (52) 379-04-31

WIERZBOWSKI Zbigniew Zespół Ochrony Lasu, ul. Gostyńska 139, 62-004 Czerwonak

WILDE Jerzy, prof. dr hab. Zakład Pszczelarski ART, ul. Słoneczna 48, 10-957 Olsztyn, e-mail: [email protected]

WINIARSKA Grażyna, dr Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa, tel.: (22) 629-32-21

WINIARSKA Wanda, dr Katedra Entomologii AR, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin, tel.: (81) 532-30-47

WIRKOWSKA Mariola ul. Lazurowa 16/55, 60-655 Poznań 206 43 ZJAZD PTE – LISTA UCZESTNIKÓW ZJAZDU

WOLENDER Maria, dr ul. Arkońska 14/20, 71-470 Szczecin

WOLFF Krystian, mgr ul. Żeromskiego 23, 60-544 Poznań

WORŁOWSKA Maria, dr ul. Grażyny 9/24, 31-217 Kraków, tel.: (12) 422-07-55 wewn. 256

WYROSTKIEWICZ Krystyna, dr hab. ul. Niemcewicza 5/20, 85-064 Bydgoszcz, tel.: (52) 379-03-65, e-mail: [email protected]

ZŁOTORZYCKA Jadwiga, prof. dr hab. Instytut Mikrobiologii UWr., ul. Grunwaldzka 87/2, 53-437 Wrocław. Organizacja 43 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego została wsparta finansowo przez: AR w Poznaniu, Leśny Zakład Doświadczalny – Murowana Goślina AR w Poznaniu, Leśny Zakład Doświadczalny – Siemianice AR w Poznaniu, Rolnicze Gospodarstwo Doświadczalne – Dłoń Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Poznaniu WARUNKI PRENUMERATY - SUBSCRIPTION ORDERS

PRENUMERATA KRAJOWA . Prenumeratę krajową dla osób fizycznych nie będących członkami PTEnt. oraz osób prawnych prowadzi Biblioteka Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław. Wpłaty na rok 1998, w wysokości 18,- zł., przyjmowane są na konto: B. P. H. SA II O/Wrocław Nr 10601682-001179-27000-520101 . Zamówienia hurtowe prosimy kierować pod adresem Redakcji. Przy zakupie powyżej 30 egzemplarzy udzielamy 20% rabatu. . Prenumeratę dla członków PTEnt., z 20% zniżką, przyjmuje: Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Entomologcznego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, B. P. H. SA II O/ Wrocław, Nr 10601682-001179-27000-520101 . Sprzedaż pojedynczych numerów oraz subskrypcję na stałą dostawę pro- wadzą Oddziały ORPAN na terenie całego kraju.

FOREIGN SUBSCRIPTION

Subscription order and all payments should be adressed to:

Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, Poland.

Our account: No 10204027-2596-270-1 is placed in: PKO Bank Państwowy, I O/Poznań, Poland.

Price: institutional - 30 $, personal - 20 $, single fascicles - 10 $ each.