internet politiek Interview Metahaven EPD en de Patriot Act Essay Cyber-utopisme Cobra Birgitta Jónsdóttir Kunstprijs Gabriella Coleman 2013 Smári McCarthy BOIJ-adv-designcolumn-DEF.indd 1 en StudioFormafantasma. van Aubel,Elisa vanJoolen,EricKlarenbeek bestaand werkvanonderanderen Marjan baanbrekende innovaties.Met primeursen processen kunnenaandebasis staanvan producten, maarookafvalof scheikundige hoek. Nietalleenhergebruik van bestaande riële bronnenvanuiteencompleetnieuwe energiedilemma endeomgangmetmate- generatie ontwerpersbenaderthethuidige gebruik makenvangrondstoffen.Eennieuwe teert ontwerpendieopalternatievemanieren Design Column#7WastedMatterpresen- 18 januari-11mei Wasted Matter Design Column#7 ruimte aandezeverbeelding. inzichten ontstaan.DeDesignColumnbiedt derwerpen vaaknetanderswaardoornieuwe experimentele verbeeldingbekijkenzedeon- eigenzinnige benaderingeninteresseinde en inzichtenovereenactueelthema.Methun werpers enkunstenaarstonennieuweideeën middel vaneenkleinetentoonstelling.Ont- Column eenonderwerpuithetnieuwsdoor Iedere driemaandenbelichtdeDesign Het ideedatverschilmaakt Dit projectisonderdeelvan 03-01-14 14:37

Credits: Studio Eric Klarenbeek Colofon 4 Inleiding Deze bijlage bij De Groene Amsterdammer Internet en politiek verschijnt ter gelegenheid van de toekenning van Katja Weitering de Cobra Kunstprijs Amstelveen aan Metahaven. cobra-museum.nl 5 Beelden voor verandering De Groene Amsterdammer groene.nl Interview met Metahaven (Vinca Hoofdredactie Xandra Schutte Kruk en Daniel van der Velden) Redactiechef bijlage Evert de Vos ‘Je kunt ons werk beschouwen als Redactie Joost de Vries Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp), een vorm van verzet, tegengeluid Remco Tonino ­ met beeldmateriaal’ Foto­redactie Simone Berghuys, Richard de Boer Yvonne Zonderop Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Jorie Horsthuis ­ Webredactie Katrien ­Otten 8 Strijd om internet Medewerkers Bureau Europa, Rogier Cremers, De cloud begint waar jouw ­Margreet Fogteloo, Menno Grootveld, Vinca vingertoppen eindigen en het Kruk, Daniel van der Velden, Joost de Vries, Katja toetsenbord begint ­Weitering, Yvonne Zonderop Acquisitie Tiers Bakker, Igor Bijlsma, Hans Boot, Joost de Vries Ivo Jansen op de Haar, ­Pieter Wolter Uitgever Teun Gautier 10 Essay Omslag Metahaven, beeld uit Nomadic Chess, 2013 Cyber-utopisme Fotografie Meinke Klein Gevangen in de cloud Metahaven De tentoonstelling Metahaven Selected Projects 2010-2014 is vanaf 17 januari tot en met 16 maart 14 Online patiëntendossiers te zien in het Cobra Museum voor Moderne Kunst Kan de NSA straks de patiëntengegevens inzien? Niemand weet het Margreet Fogteloo

16 ‘Als individu ben je nergens’ Birgitta Jónsdóttir over digitale rechten Metahaven Pagina 16 Pagina 5 17 ‘Ze breken de vaste patronen’ Gabriella Coleman over hacken en vrijheid Metahaven

19 ‘We kunnen ze niet vertrouwen’ Smári McCarthy over vrijheid van informatie Metahaven

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 3 De publicatie Uncorporate Identity (2010) van Metahaven

Zijn Europese clouddiensten daadwerkelijk Inleiding ‘veiliger’ dan die in de Verenigde Internet en politiek Staten? door Katja Weitering

Sinds mei 2013 is er in de Verenigde Staten een opvallende stijging gesig- toekenning van de Cobra Kunstprijs Amstelveen aan het ontwerp­collectief naleerd in de verkoop van 1984 van George Orwelll, de dystopische roman Metahaven. De Cobra Kunstprijs wordt sinds 2005 tweejaarlijks uitge- over een fictieve samenleving waarin burgers door een onzichtbare macht, reikt aan een in Nederland woonachtige kunstenaar die vernieuwend werk ‘Big Brother’ genaamd, met gebruik van de nieuwste technologieën wor- maakt dat van engagement getuigt. den afgeluisterd. Volgens James Bamford, in The New York Review of Metahaven, in 2007 opgericht door Daniel van der Velden en Vinca Books (15 augustus 2013), steeg de verkoop van 1984 via Amazon.com Kruk, is een in Amsterdam gevestigd ontwerpcollectief dat op het snij- in een enkele dag met 6021 procent. Bamford stelt dat de hernieuwde vlak tussen politiek en esthetiek opereert. In hun werk, zowel vrij als in belangstelling voor Orwells klassieker een direct gevolg is van de gelekte opdracht, behandelt Metahaven actuele politieke en sociale kwesties door nsa-documenten die in dezelfde periode voor het eerst in The Guardian de inzet van ‘door onderzoek gedreven design’ en ‘door design gedreven en The Washington Post verschenen. onderzoek’. Recente projecten zijn Black Transparency, Nomadic Chess en Begin dit jaar tekende het Amerikaanse ministerie van Justitie hoger Facestate. Tevens ontwierp Metahaven producten voor WikiLeaks. Solo- en beroep aan tegen een vonnis over een observatieprogramma van de nsa. groepstentoonstellingen vonden onder meer plaats bij MoMA PS1, Bureau De rechter oordeelde dat het ‘arbitrair’ verzamelen van data van ‘bijna elke Europa en de Gwangju Design Biennale. Werk van Meta­haven werd gepu- burger’ een ongeoorloofde inbreuk op de privacy vormt. Het programma bliceerd en besproken in diverse nationale en internationale toonaange- dient om terrorisme te voorkomen maar de rechter vindt dat ‘de staat geen vende media, waaronder The New York Times en Dazed & Confused. Begin geslaagd voorbeeld’ heeft kunnen noemen (bron: de Volkskrant, 4 januari dit jaar verschijnt van Metahaven het boek Black Trans­parency: The Right 2014). Het is de vraag in hoeverre het Amerikaanse rechts­systeem in staat to Know in the Age of Mass Surveillance. is om vrij van politieke druk dit oordeel ook in hoger beroep te bevestigen. Bij de diverse opdrachten en projecten van Metahaven staat engage- De onthullingen van Edward Snowden drukken ons wederom met de ment met de hedendaagse internetcultuur centraal. Het ontwerpcollectief, neus op de feiten: internet is politiek. Het stiekem observeren van burgers dat de slogan ‘het persoonlijke is geopolitiek’ hanteert, is bij uitstek een op massale schaal wordt ingezet als instrument om een politieke agenda voorbeeld van een kunstpraktijk waar de grenzen van disciplines worden te dienen. Een realiteit die Orwell al in 1948 vanuit het domein van de geslecht, kruis­bestuivingen worden nagestreefd en het kunstenaarschap literatuur met een vooruitziende blik beschreven heeft. Ook in Nederland vanuit utopische overwegingen kritisch wordt ingezet in de samenleving. zijn we ons in toenemende mate bewust van prangende kwesties rondom De noodzaak van een brede discussie over internet en politiek wordt internet, ‘big data’, privacy, macht en verschillende stakeholders. Afgelo- steeds urgenter voelbaar in verschillende domeinen van de samenleving, pen oktober meldde de nos: ‘Bedrijven huiverig voor cloud VS’. Als gevolg van de politiek tot het recht, de kunst en cultuur en de privé-sfeer van bur- van de nsa-onthullingen eisen bedrijven steeds vaker dat hun data niet gers. De Groene heeft in de afgelopen jaren deze discussie kritisch gevolgd bij Amerikaanse clouddiensten worden opgeslagen. Maar zijn Europese en gevoed. De redactie heeft in samenwerking met Metahaven deze special clouddiensten ook daadwerkelijk ‘veiliger’ dan die in de Verenigde Staten? samengesteld, die door de studio van beelden en illustraties is voorzien. De complexe relatie tussen internet en politiek, en actuele vraagstuk- ken over de cloud staan centraal in deze bijlage van De Groene, die door Katja Weitering is artistiek directeur van het Cobra Museum voor Moderne het Cobra Museum voor Moderne Kunst is geïnitieerd. De aanleiding is de Kunst

4 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 In gesprek met Metahaven ‘Wie heeft een paar honderd miljoen vrienden?’ Metahaven wil een visueel repertoire bieden voor een progressieve internetpolitiek. ‘Het kernprobleem is dat we geen enkel zelfbeschikkingsrecht hebben over de infrastructuur waarmee we werken.’ door Yvonne Zonderop foto Roger Cremers

In het voormalige kantoor van de bedrijfs- artsen van Shell, pal aan het IJ in Amsterdam- Noord, huist een groepje creatieve werkplaat- sen, verbonden aan de Tolhuistuin. Hier zetelt Metahaven, een vooraanstaand bureau voor graphic design, dat vorige maand nog werd uit- geroepen tot designstudio van het jaar door het Londense Icon Magazine. Metahaven werkte samen met WikiLeaks, exposeerde in MoMA PS1, en wordt internationaal geroemd. Maar je zou het niet zeggen als je hun studio betreedt, die ze ook nog eens delen met het architectuur- tijdschrift Volume. De jaren-vijftigstoelen ogen doorgesleten, het koffieapparaat is defect. De oprichters en kern van Metahaven, ont- werpers Vinca Kruk en Daniel van der Velden, lijkt het in het geheel niet te deren. Daniel is zojuist teruggekomen uit New York, Vinca is in

‘Humor is enorm belangrijk. Als je geen macht hebt, horen grappen bij je sterkste wapens’

beslag genomen door hun aanstaande tentoon- stelling in het Cobra Museum. Het museum eert de studio als een nieuwe generatie ontwerpers met een nieuwe manier van werken. Het is het meest recente blijk van nationale erkenning. Speels, serieus, hedendaags, offensief: Meta­ haven is het allemaal. Vinca en Daniel kennen elkaar van de Rotter­damse kunstacademie. Beiden vervolg- den hun opleiding aan de Jan van Eyck Aca- demie in Maastricht, waar zij voor het eerst samenwerkten. Inmiddels geven ze zelf les in Arnhem en Amsterdam. Ze hebben de ontwerp- praktijk in tien jaar tijd ingrijpend zien veran- deren. Internet heeft een nieuwe beeldtaal mogelijk gemaakt waar Vinca Kruk en Meta­haven vol overtuiging aan Daniel van der bijdraagt. Beelden gaan de hele Velden: ‘Onze wereld over en worden gemakke- beeldtaal is ontregelend’ lijk bewerkt en gedeeld. Interna- tionale samenwerking is een stuk

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 5 eenvoudiger geworden: Vinca en Daniel namen voorbeeld van geestig protest. Daniel slaat het ­betekent in de praktijk dat je eens in de zelf het initiatief voor samenwerking met Wiki- boek Uncorporate Identity open, dat hij met twee, drie jaar iemand uitkiest, of je door Leaks en met de IJslandse piraten. Maar inter- Vinca produceerde en dat inmiddels is uitver- iemand laat uitkiezen met wie je dan een net brengt ook problemen met zich mee die kocht. Het bevat een ruime verzameling van paar jaar doorgaat. Je moet er dus op Metahaven ruimschoots aan de kaak stelt. creatieve, ontregelende beelden en teksten die ­vertrouwen dat het op termijn iets ople- Naast beelden en video’s maakt het niet zozeer het bedrijfsleven als wel de ontwik- vert.’ ontwerpers­collectief essays, boeken en inter- keling van de staat als merk aan de kaak stellen. Het lijkt alsof jullie met die manier views. Ze ontwierpen sjaals voor WikiLeaks en Volgens Vinca is het boek een voorafschaduwing van werken meer waardering oogsten in een merkcampagne voor IJsland als bestem- van hun recentere kritische werk over de wen- het buitenland dan in Nederland. ming voor datacenters. Met grafische middelen ding die internet heeft genomen, en waar vol- Vinca: ‘Ja, dat is zo, maar ik denk er stellen ze bezwaarlijke praktijken aan de orde, gens haar de staat veel te verwijten valt. niet veel over na. Op een gegeven moment zoals de ongebreidelde dataopslag door de nsa. Jullie maken design met een maatschappe- merk je dat je vooral op reis bent en minder Een Britse journalist schreef: ‘Metahaven wendt lijk in plaats van een esthetisch doel? afspraken hebt in de stad waar je woont beelden aan als wapens voor verandering.’ Vinca: ‘Maatschappelijk versus esthetisch en werkt. Wij zoeken specifiek mensen en Herkennen jullie je in die omschrijving? is geen tegenstelling waar wij ons in herken- Daniel: ‘Ik denk het wel. We gebruiken een nen. Je kunt wel degelijk design maken dat instrumentarium dat refereert aan grafisch ont- een grensverleggende vorm heeft en tegelijk werpen.’ politieke betekenis. Design heeft een geschie- Jij zegt: instrumentarium, hij zegt: wapens. denis van weglaten, dat gebeurde om wille van Daniel: ‘Onze middelen zijn natuurlijk vreed- de beoogde ­functionaliteit. Minimalisme stond zaam. Metahaven wil een visueel repertoire bie- voorop. Wij zoeken juist complexiteit op. Wij den voor een progressieve internetpolitiek. Het vinden het interessant dat design de gedaante is een militant ontwerp, in die zin zou je het een kan ­aannemen van een website, een boek, een wapen kunnen noemen.’ film, soms van een artikel of lezing; we stre- Vinca: ‘Je kunt wapens ook zien als beelden. ven dat bewust na. Vorm is bij ons inhoud, en Het is een metafoor voor een andere beeldtaal, inhoud vorm.’ dus ik ben het eigenlijk wel eens met die term.’ Nederlands design staat bekend om z’n een- Daniel: ‘Wij combineren dingen die normaal voud en toepasbaarheid. Staan jullie wel in die gesproken niet worden gecombineerd, dat is traditie? onze manier van werken. Onze beeldtaal is altijd Het blijft even stil, Vinca en Daniel kijken enigszins onthutsend, ontregelend, ongemakke- elkaar vragend aan. lijk.’ Daniel: ‘De Nederlandse ontwerptraditie is Vinca: ‘We citeren uit herkenbare beelden, heel breed. Als je Dutch design ziet als iets dat uit merkbeelden of uit beelden die bekend zijn je op scherp probeert te stellen, dat experiment op, of van, internet. We combineren die beelden aangaat, passen wij daarin. Maar Dutch design zodanig dat we er iets anders mee vertellen.’ als feelgood-merk dat alleen probeert te cashen Daarbij gebruiken jullie ook humor. op zijn simpelheid, dat is niets voor ons.’ Daniel: ‘Humor is enorm belangrijk. Als je Vinca: ‘Tegelijkertijd is er ook een Neder- geen macht hebt, horen grappen bij je sterkste landse traditie waarin de ontwerper gelijk- wapens. Net als practical jokes en hoaxes.’ waardig is aan de opdrachtgever en waarin hij Vinca: ‘Vooral op internet werken grappen zich engageert met het doel van de opdracht- ongelooflijk goed als je ze combineert met zaken gever. Denk aan Wim Crouwel en het Stedelijk die je aan de orde wilt stellen. Beelden nestelen Museum, of aan Willem Sandberg. Die vorm zich in een nieuw collectief geheugen en zorgen van Dutch design inspireert. Maar we zijn kri- voor nieuwe referenties.’ tisch over de manier waarop Dutch design wordt Daniel: ‘Soms is de manier waarop het ingezet als marketingtool. We willen nadenken systeem over zichzelf praat al een soort grap. over hoe de politiek verandert en hoe we als ont- Neem Keith Alexander van de nsa. De man werpers met ons werk daarop kunnen reageren. gebruikt een abstracte taal over de cloud, over We willen kunnen meedenken in plaats van te cyberspace en terrorisme, allemaal om te laten wachten op een plek die design uiteindelijk zien dat het heel ingewikkeld is en dat niemand wordt toegewezen.’ behalve zij er iets van begrijpen. Dat wij als bur- Daniel: ‘De relatie met de opdrachtge- organisaties op, en die zijn nu eenmaal niet per gers maar moeten vertrouwen dat alles bij hen ver verandert. Vroeger was de opdrachtgever se in Nederland. Dat is een belangrijker drijf- in goede handen is. Het is een tragedie van de degene die het werk van de ontwerper open- veer dan erkenning. We geven wel al lang les in burgerrechten, maar het is ook een komedie baar maakte. Die klassieke opdrachtgevers zijn Nederland, Daniel op het Sandberg Instituut, ik van de goede dictator. In een lezing hebben we er in Nederland steeds minder. Daardoor gaan in Arnhem op de kunstacademie. Daar brengen Alexander vergeleken met de regisseur uit The steeds meer ontwerpers zichzelf representeren, we onze manier van werken in en dat waarderen Truman Show, de enige persoon die het hele via sociale media. Wij worden vaak voorgesteld collega’s wel degelijk.’ overzicht heeft. Er zit een soort misplaatste als een soort kunstenaarspraktijk, en dat zijn we Daniel: ‘In geen enkel land is er een kritische vaderlijkheid in die heel komisch is.’ ook wel, maar we werken heel vaak in opdracht massa voor wat wij belangrijk vinden. Maar je en zijn vooral ontwerpers die de samenwerking kunt wel zeggen dat de mondige minderheid Daniel pakt zijn laptop erbij. Hij laat een zoeken. We zijn zelf op zoek gegaan naar case vaker in het buitenland zit dan hier. De vraag in wit beeld zien met rode letters usb, in de exacte studies waarbij ons ontwerp een rol zou kunnen Nederland is: kunnen een aantal kleinschalige belettering van de Zwitserse bank ubs. Daarna spelen.’ initiatieven zich bij elkaar voegen tot iets gro- toont hij de poster ‘Tinker, tailor, soldier, skype’, Jullie noemen jezelf pro-actief. ters? Daar is bindweefsel voor nodig, dat moet met onder in beeld de hashtag #nsa, een mooi Daniel: ‘We streven naar een mix. Dat worden gegenereerd.’

6 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Links: ren wijzen naar bedrijven, jongeren lijken oké je geloof ik een derde van de gebruikers achter Trans­parent met Facebook of Apple en bewaren hun woede je hebben. Wie heeft een paar honderd miljoen Camouflage voor de staat. vrienden? (2011), WikiLeaks- Vinca: ‘De groei van technologie­bedrijven is Dus je moet als cloudoperator geen alweter sjaal, een keuze die we allemaal zelf hebben gemaakt.’ willen zijn. Partijen die data opslaan moeten ­geproduceerd De cloud is niet door de staat bedacht, die is heel bewust grenzen stellen aan hun eigen ken- in oplage en door het bedrijfsleven bedacht. nis. Daarnaast moeten gebruikers meer keuze verkocht door WikiLeaks Vinca: ‘Maar de staten hebben het wel krijgen in wat ze aan wie geven, en of ze über- mogelijk gemaakt dat bedrijven hen zijn voor- haupt iets geven. Dat wordt nu niet opgelost.’ bijgestreefd. De manier waarop bedrijven data Linksonder: vergaren is altijd binnen wetgeving die de staat De laptop komt weer te voorschijn. Daniel videostills uit stelt. Ook het overschrijden ervan gebeurt bin- toont een fascinerende video van veertien minu- Black Trans­ nen wat de staat mogelijk maakt. En wetgeving ten met de titel Black Transparency (te vinden parency (2013) is wel de enige manier om die bedrijven in check op mthvn.tumblr.com). Het is een fraai voor- te houden. beeld van Metahavens werkwijze zoals Vinca die Ook Europa is meegegaan in de wetgeving omschreef: geciteerde beelden, overal vandaan, die sinds 11 september zo sterk is aangepast. al dan niet vervormd, versneld, vertraagd, in een Dat gebeurde onder de vlag van terrorisme­ andere context geplaatst. Mooi en vervreem- Een jaar of drie geleden, dus ruim voor het nsa- bestrijding, maar dat begrip is zo ver opgerekt, dend tegelijk. Maar ook somber en boos. schandaal, zocht Metahaven samenwerking met weten we sinds de onthullingen van Snowden, Proberen jullie vorm te geven aan een tegen- het Icelandic Modern Media Initiative (immi), dat mensen die drie links van elkaar verwijderd kracht? dat de IJslandse internet­wetgeving bedacht zijn op internet al kunnen worden onderzocht Daniel: ‘Deels. We zijn visueel medeplichtig. die onder meer bronbescherming, vrijheid van en als verdacht worden aangemerkt. Het komt De huidige tegenstellingen zijn nogal versim- expressie en klokkenluiders­bescherming regelt. absurd dichtbij.’ peld.’ Metahaven maakte voor hen beelden die IJsland De vraag rijst hoe het internet er had voor­ Maar ‘Black Transparency’ is behoorlijk moesten promoten als bestemming voor data- gestaan zonder 9/11. somber en dreigend. opslag. De samenwerking maakte ze nog bewus- Vinca: ‘Ja, dat is een heel goede vraag.’ Vinca: ‘Het is een pamflet, een soort mani- ter van het belang van de fysieke infrastructuur Daniel: ‘Nu ja, de Googles bestonden natuur- fest, maar dan met beeld. We hebben gepro- van internet. Recentelijk stortten ze zich op de lijk al voor 9/11. De business van big data zou beerd dat in te bedden in een cultuur waar het cloud. Ze schreven twee grote essays in een reeks toch wel ontstaan zijn. Maar we moeten ons niet verzet zich nu afspeelt, vooral op internet. van vier over data­opslag zonder fysieke herken- blind staren op wetgeving. Die kan zomaar opzij Het deed me denken aan het einde van de ningspunten – wat de cloud eigenlijk is. worden geschoven. Het kernprobleem is dat we jaren zeventig: somber, grijs, jullie rechtsorde is De term ‘de cloud’ klinkt als iets dat onaan- geen enkel zelfbeschikkingsrecht hebben over de onze niet.’ raakbaar is. de infrastructuur waarmee we werken. De grote Daniel: ‘Dat is wat deze video zegt, absoluut. Daniel: ‘De cloud is een beeld, dat is het internetbedrijven hebben zich aanvankelijk als We tonen beelden van onlusten in Athene. Het geniale van het concept. Het heeft een beeld monopolisten kunnen bewegen in een vacuüm. nsa-schandaal heeft op een bepaalde manier in de plaats gesteld voor die abstractie van het Zij hebben van onze online identiteit een alom- alles te maken met Griekenland en de eurocrisis. ­internet. Wij hebben getraceerd dat de term vattende identiteit kunnen maken. Het gaat in beide gevallen om een overheid die voor het eerst is gebruikt in 1996 in een paper Daar moet een oplossing voor komen. Ik voor haar burgers een soort abstracte machts- van het Massachusetts Institute of Technology geloof in een lokaler internet, dus dataopslag en machine is geworden.’ (mit). Nu is het een algemeen geaccepteerde regelgeving dichter bij huis, gecombineerd met Vinca: ‘Je kunt ons werk beschouwen als term.’ gereedschap waarmee de burger zich het inter- een vorm van verzet, als het bewapenen van Het idee van de cloud is: wees gerust, wij zor- net beter kan toe-eigenen. We moeten ons los- een tegengeluid met beeldmateriaal. Maar je gen voor jouw data. maken van de manier waarop sociale media ons kunt het ook zien als een manier om te begrij- Vinca: ‘De cloud wordt gebracht als iets dat nu in de greep hebben.’ pen hoe de wereld verandert in een tijd waarin vooral gemakkelijk is, waarbij je als gebruiker ­technologie en politiek nauw met elkaar verbon- vooral niet te veel moet willen nadenken.’ den zijn.’ Daniel: ‘Dan is het goed om de fysieke kant En het lukt ons niet meer om los te komen in het oog te houden. Data wordt opgeslagen in ‘Je kunt ons werk beschouwen van het internet. centrales. Een van de interessantste voorstel- als een vorm van verzet, Vinca: ‘Het internet is gewoon onderdeel len om de nsa tegen te gaan was het idee om als het bewapenen van een van ons leven geworden. Mensen herkennen de watertoevoer naar hun datacenters te versto- elkaar op globale schaal juist aan het feit dat ze ren. Het datacenter van de nsa in Utah gebruikt tegengeluid met beeld’ internet hebben. We moeten ons het internet als meer dan zes miljoen liter water per dag voor infrastructuur toe-eigenen.’ koeling. Het idee is dat de staat Utah geen basis- Daniel: ‘Ja, want voor elke oplossing zul je voorzieningen als water hoeft te leveren aan een Minder afhankelijk worden van sociale media? het internet nodig hebben. Hopelijk zijn we organisatie die de grondrechten schendt. Helaas Daniel: ‘Niet van sociale media, want die op weg naar een nieuwe structuur waarin een was het een voorstel uit conservatieve hoek, gaan niet meer weg. De cloud gaat ook niet combinatie van lokale inbedding en schaal- links denkt daar niet aan. Zij vinden dat schen- meer weg. De iPhone waarmee je dit gesprek grootte mensen op de been brengt. Daarin moet dingen van grondrechten op nationaal niveau opneemt ga je niet meer inruilen voor een Nokia je als ontwerper en als maker een rol willen spe- moeten worden gecorrigeerd. Maar dat gebeurt uit 1996. Maar we kunnen wel nadenken over len. En die rol is positief. We mogen een video niet.’ de vraag wat die instrumenten nu precies verza- maken met een duistere outlook, maar de rol Er is veel kritiek op de staat, en op de NSA melen. Wil je al je data wel aan dat instrument van iedereen die daaraan bijdraagt is positief. die alle ruimte krijgt. Maar bedrijven lijken geven? Of kun je beter je data verdelen over Wij steunen het verzet, maar wij krijgen ook vrijuit te gaan, terwijl die al die informatie ver- verschillende partijen? Om een verandering af enige erkenning van het oude systeem. We zijn garen. Is dat een kwestie van generatie? Oude- te dwingen op Facebooks Terms of Service moet een grensgeval.’

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 7 De strijd om het internet is nog niet gestreden De onzichtbare wolk Hoe veroveren we het internet terug? De eerste stap: de cloud niet zien als iets abstracts, maar als iets persoonlijks, heel dichtbij. De cloud begint waar jouw vingertoppen eindigen en het toetsenbord begint. door Joost de Vries

De geschiedschrijving van het internet heeft later riep Time Magazine Facebook-oprichter gebruiken. ‘Spying against humanity’ noemde in ieder geval een heldere spanningsboog vol- Mark Zuckerberg uit tot Persoon van het Jaar, Eben Moglen, professor aan Columbia Univer- tooid, een ‘er was eens’-sprookje met een duis- met zijn ‘humanistische manier’ van mensen bij sity, de praktijken van de nsa. En inderdaad, de ter einde. Lang, lang geleden, op een plek hier elkaar brengen. Dat was een internet van vrien- nsa had geen betere blik kunnen hebben al ware ver, ver vandaan, was er een groep alternatieve- den, van gemeenschappen, van ondernemers. het engelen zelf. lingen die droomde van een betere wereld. Die Wat voelt dat als lang geleden. alternatievelingen in de San Francisco Bay Area Inmiddels weten we dat we nu op het punt In de veronderstelling dat de strijd om het hadden geen gezamenlijk project, deelden geen van het sprookje zijn aanbeland waar de Kwade internet nog niet gestreden is, dat het sprookje manifest, hadden geen overkoepelende visie wat Koningin, of de Boze Stiefmoeder, het voor het nog meer hoofdstukken zal tellen, is dan de een computer moest zijn, maar deelden wel een zeggen heeft, of zoals Metahaven het verwoordt vraag: hoe veroveren we het terug? Die vraag is bepaald wereldbeeld. Het was een anti-hobbesi- in haar essay Captives of the Cloud, Part III: in handen van talloze hackers en software-ont- aanse manier van denken, die de centrale over- ‘Het internet begon als een plek die te ingewik- wikkelaars over de wereld die werken aan pro- heid en andere instituties zag als obstakels – die keld was voor natiestaten; inmiddels is het, in gramma’s die geen deel uitmaken van een cloud, je via cyberspace perfect zou kunnen omzeilen. het tweede decennium van de 21ste eeuw, een of die zo versleuteld zijn dat geen overheid ze Autarkie was essentieel: ‘Ask not what your plek die alleen natiestaten nog lijken te begrij- kan kraken. De vraag kun je ook juridisch bena- country can do for you. Do it yourself.’ pen.’ Misschien heeft de eerste idealistische fase deren, zoals Marleen Stikker van Waag Society San Francisco in de late jaren zestig en zeven- van autarkie en zelfontplooiing wel meteen voor al eens deed, toen ze opmerkte (eveneens in De tig was een ankerplaats, al werd er in de wer- de eerste weeffout in het internet gezorgd, door- Groene) dat we moeten denken aan ‘een minis- kelijkheid ook vanuit een hoop andere plaatsen dat het sentiment van anti-overheidsbemoeie- terie van Technologie’, waarin ‘we de rechten gewerkt, maar mensen als Apple-oprichters nis ervoor zorgde dat er nooit duidelijke rech- van de internetsamenleving (zouden) moeten Steve Jobs en Steve Wozniak liepen daar toen ten voor de internetter zijn afgesproken. Zoals definiëren en dat ministerie zou die kunnen rond, net als Douglas Engelbart, de uitvinder Maxim Februari eerder dit jaar in De Groene handhaven. Dat zou veel goed doen voor het van de muis, Lee Felsenstein, ontwerper van de opmerkte: ‘Er is niet eens een begín gemaakt afnemende vertrouwen dat er nu in internet is’. eerste draagbare computer, Howard Rheingold, met het denken over democratisering en de ver- Maar in beide gevallen wordt de democrati- de grondlegger van virtual communities, Kevin rechtsstatelijking van het internet. (…) Internet sche waarde van het internet onderschat. Daar- Kelly en Chris Anderson, die later het tijdschrift is een nieuw continent. Je bestormt met mil- mee wordt niet bedoeld het autarkische ideaal, Wired zouden oprichten. Wat ze deelden was joenen, miljarden een continent waar nog niets maar dat de gebruikers – en dan bedoel ik de een gemeenschapswens, die ervan uitging dat geregeld is. Wat zijn de eerste dingen die je gaat miljarden, niet de goed geïnformeerde duizen- mensen fundamenteel goedaardige wezens zijn, doen? Je gaat aan staatsinrichting doen, wetten den – het internet niet meer zien als ‘een iets’, sociaal, rationeel en van nature geneigd om coö- opstellen. Als ik het woord rechtsstaat laat val- bij gebrek aan een beter woord. Het is geen ding peratief te leven. Het internationale netwerk len, denken mensen dat ik politietoezicht wil. dat je aan en uit kunt zetten, het is een volledig van computers moest gaan uitgroeien tot de Het tegenovergestelde is het geval. Ik wil geen vanzelfsprekend verlengstuk van je identiteit. antithese van de Koude Oorlog; computers kon- staatstoezicht, ik wil rechten voor het individu, De gemiddelde internetter maakt zich mis- den mensen verbinden, bij elkaar brengen en zo zeggenschap voor dat individu. Als je een nieuw schien wel eens zorgen om de nsa, maar zal zijn voor harmonie zorgen. land inricht zeg je toch ook niet: we gaan niet manier van internetten er niet op aanpassen. Dat ideaal van de gebruiker die het zelf doet iets doen aan staatsinrichting, want dat ziet er Hoe maak je mensen bewust van iets wat ze werd lang volgehouden. Aan het begin van zo wantrouwend uit.’ ‘als vanzelfsprekend’ zien (start eens een bewust- deze eeuw, bij de opkomst van het ‘web 2.0’, het In dat vacuüm van rechten zijn ‘publiek-­ wordingscampagne voor… je ringvinger)? Taal- web van de participerende, content leverende private technocraten, cloud providers, en gebruik lijkt me een essentieel onderdeel van dit vraagstuk. Woorden zijn belangrijk. Hackers en andere internetactivisten komen graag aan met twee romans: Orwells Nineteen Eighty-Four ‘Spying against humanity’ noemde Eben Moglen, professor en Huxley’s Brave New World, zo zeer dat toen aan Columbia University, de praktijken van de NSA Snowden zijn onthullingen deed de verkoop van Nineteen Eighty-Four op Amazon.com met een paar duizend procent steeg. Orwells hoofdper- gebruikers, schreef Wired dat ‘engelen vanuit geheime diensten’ gesprongen die, zo weten we soon is Winston Smith, wiens baan (‘his great de hemel straks geen beter zicht op de mens- nu dankzij Snowden, een ijzeren greep hebben pleasure in life’) inhoudt dat hij oude kranten en heid hebben’ dan wij zo meteen via internet op alle data, alle verstuurde e-mails, alle ge- boeken herschrijft, om woorden te wijzigen die op onszelf. Weer een paar jaar later riep Time uploade foto’s, alle aankopen bij webwinkels die niet stroken met de partijlijn van Big Brother. Magazine ‘You’, de gebruiker die het internet wij vrijwillig en zonder erbij na te denken in de In Big Brothers ‘newspeak’ is het vocabulaire van YouTube en Wikipedia mogelijk maakte, uit cloud gooien. En die informatie naar hartenlust, van de Engelse taal zo klein mogelijk gemaakt, tot Persoon van het Jaar. En weer een paar jaar zonder verdere controle, voor eigen doeleinden zelfstandige naamwoorden – hond, boom, huis,

8 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Model voor een nomadisch datacentrum (2013); Het publiek-private WikiLeaks-embargo van december 2010 (2012)

suiker – mogen nog maar één ding betekenen. Metaforen zijn niet toegestaan, want metaforen moedigen creatief denken aan. De metafoor van de cloud is een opvallende. De cloud is een wolk, zacht, ver weg, niet scha- delijk, en belangrijker: onbereikbaar en onper- soonlijk. Als je je als reguliere internetgebruiker er al bewust van bent dat al je digitale doen en laten in de cloud verdwijnt, dat íedereens doen en laten in de cloud verdwijnt, dan maakt dat de cloud groter, abstracter, verder weg. Iets waar jij als particuliere gebruiker niets mee kunt. En waar mensen niets mee kunnen, denken ze lie- ver niet aan. Vergelijk dat eens met de metafoor van de ‘eco- logische voetafdruk’. Oorspronkelijk kwam die term uit de academische wereld, bij ­berekeningen van de warmte en energie die ­mensen afge- ven. Inmiddels is de term ­gemeengoed in het debat over ­klimaatverandering en in de ­natuurbescherming. Het maakt van ­bijvoorbeeld

CO2-uitstoot een persoonlijk iets: een voetaf- druk is iets dat jij hoogstpersoonlijk ­achterlaat. Je komt de term inmiddels tegen op campagnes van het Wereld Natuur Fonds en op de Green- wheels-auto’s. ‘Reduceer je ecologische voetaf- druk!’ – dat is iets wat jij kunt doen, het maakt iets abstracts (klimaat) heel concreet. In Captives of the Cloud, Part III merkt Metahaven op: ‘Hoe bevrijd je een maatschappij die internet heeft? Dat weet niemand, maar om te beginnen zouden we af moeten van de verra- derlijke brabbeltaal van de technocratie. We zijn verslaafde consumenten geworden van onzin- nige abstracties. Niemand heeft ooit “the cloud” gezien, of zijn huurder, “big data”.’ Vooralsnog zal de slogan ‘Reduceer je cloud!’ geen klinkend succes zijn, omdat een cloud niet iets is waar je het gevoel bij krijgt dat je het kunt reduceren. Misschien moeten we er daarom mee beginnen de cloud niet meer als cloud te zien. De cloud is geen wolk, de cloud is je schaduw. De cloud is een vingerafdruk. Het is wat jij achterlaat, alle leuke vakantiefoto’s en beluisterde vrolijke liedjes, maar ook alle intieme data – het valt allemaal in hetzelfde afvoerpuntje bij elkaar te bekijken. Als de cloud al een wolk is, dan is het rook. Als Google via algoritmes op basis van metadata kan ‘weten De metafoor van de cloud is een opvallende. De cloud is een wolk, dat je gay bent, voordat jij het zelf weet’, dan zacht, ver weg, niet schadelijk, onbereikbaar en onpersoonlijk is de cloud geen cloud, maar iets dat kijkt in je ziel. Het is persoonlijk en concreet, niet ver weg en abstract. Kijk uit het raam naar de lucht – dat wat je ziet is niet de cloud. De cloud zit recht voor je en begint waar jouw vingertoppen eindigen en je toetsenbord begint. De eerste stap van het terugveroveren van het internet zal zijn: duide- lijk maken dat het internet van jou en van mij is, niet van welke natiestaat dan ook.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 9 Essay Cyber-utopisme Gevangen in de cloud De anarchistische vrijstaat die internet ooit was, is verworden tot een toezichtsstaat. Door de almaar uitdijende cloud krijgen overheden persoonlijke data op een presenteerblaadje aangeboden. tekst en beeld Metahaven

De cloud is voor informatie wat de con- moet garanderen is monsterachtig van omvang. Diagram van tainerterminal is voor goederen. Hij heeft een Volgens een onderzoek van The New York Times de splitsing hogere graad van standaardisering dan eerdere uit 2012 gebruikt de cloud wereldwijd ongeveer van het inter- net in twee vormen van informatie- en communicatie­ dertig miljard watt aan elektriciteit, wat ruwweg werelden, vrij technologie. Van sociale netwerken tot de detail- overeenkomt met de stroomproductie van der- naar Michael handel, van financiële transacties tot e-mail en tig kerncentrales. Ongeveer een kwart tot een Froomkin. telefoon­gesprekken: uiteindelijk komen deze en derde van deze energie wordt verbruikt door Metahaven, 2012 andere diensten allemaal in de cloud terecht. datacentra in de Verenigde Staten. Volgens een Zeker, het internet was altijd al een soort expert kan ‘één enkel datacentrum meer energie groothandel voor informatiestandaarden. Infor- verbruiken dan een middelgrote stad’. maticahoogleraar Milton Mueller heeft opge- Een datacentrum is een geblindeerd, groot, merkt dat deze vroeger werden aangeboden ‘via plat gebouw. Walmart is zijn voorloper. De aparte technologieën onder aparte wetten en exacte locaties van de meeste centra zijn geheim. toezichthouders’, maar nu zijn samengekomen Op haar gebruikers maakt de cloud een bijna in het internet. In de cloud gaat wat Mueller transparante indruk – altijd beschikbaar, maar ‘digitale convergentie’ noemt nog een stap ver- nooit fysiek aanwezig. Maar in wezen is de cloud der: gegevens worden doeltreffender en grondi- een rudimentaire infrastructuur van beton en ger verzameld, geanalyseerd en te gelde gemaakt staal. Denk eerder aan een fort dan aan een dan op het open internet. wolk. Zoals architect en schrijver Pier Vittorio De laatste twintig jaar hebben verschillende Aureli zegt: ‘Iedere macht, hoe groot, totalitair, auteurs geprobeerd om de fysieke verschijnings- alomtegenwoordig, hightech, democratisch en vorm van de schijnbaar grenzeloze informatie- ontwijkend ook, laat uiteindelijk sporen achter samenleving te beschrijven. De term space of die moeilijk uit te wissen zijn. Dat is de reden flows werd bijvoorbeeld in de jaren negentig dat – anders dan het web – de stad als plek in bedacht door de Spaanse socioloog Manuel onze perceptie een strategische plek van actie Castells. Deze term slaat op de ruimtelijke en en tegenactie is. (…) Om het netwerk kritisch te fysieke aspecten van de wereldwijde goederen-, kunnen benaderen moeten we ons een radicale informatie- en geldstromen. Volgens Castells voorstelling maken van zijn materialisering.’ bestaat de space of flows uit een circuit van elek- In discussie met Aureli betoogt de theore- tronische schakelingen die, alles bij elkaar, de ticus Boris Groys dat het netwerk zich op (of materiële basis vormen voor de processen die onder) een ‘territorium, gecontroleerd door het eigendom, vrijheid van meningsuiting, iden- van strategisch belang zijn in de netwerksamen- leger’ bevindt. Hiermee, beweert Groys, ‘ligt het titeit, beweging en context hebben wij niets te leving. Castells voegt hieraan toe dat deze mate- doel van toekomstige oorlogen nu al vast: con- maken. Al jullie wetten zijn gebaseerd op mate- riële basis ‘een ruimtelijke vorm is, net zoals trole over het netwerk en de informatie die erin rie, en die is hier niet.’ “de stad” of “de regio” dat waren in de handels­ omgaat. Het lijkt me dat het streven naar mon- Hij riep cyberspace uit tot een sociaal-­ samenleving of het industriële tijdperk’. diale totalitaire macht niet achter ons ligt, maar politieke gemeenschap. Een ruimte die zich Volgens de juristen Tim Wu en Jack Gold­ een belofte van de toekomst is. Als het netwerk kennelijk kon onttrekken aan de invloed van smith schuilt er onder deze ‘vormeloze cyber- culmineert in één mondiaal gebouw, dan moet de staat, en volgens Barlow zelfs aan de zwaar- space’ een ‘transportinfrastructuur van koper- er één macht zijn die hem controleert. De cen- tekracht. De ideeën van Barlow vonden weer- draad, glasvezelkabels en routers en switches die trale politieke vraag van onze tijd is: wie is die klank; de onafhankelijkheid van het internet van informatie van de ene naar de andere plek gelei- macht?’ centrale autoriteit is nog altijd een belangrijke den’. James Gleick beschrijft het data­centrum drijfveer voor veel internetgebruikers, program- als het ‘raderwerk’ en de cloud als de ‘avatar’. De begintijd van het internet werd gekenmerkt meurs, hackers en burgerrechtenactivisten. Het De cloud heeft datacentra nodig. En die zijn door een zeker anarchisme. John Perry Barlow, standpunt wordt ook door veel academici seri- weer afhankelijk van grote hoeveelheden water, oprichter van de Electronic Frontier Foundation eus genomen. Milton Mueller voegt toe dat het hoogwaardige glasvezelverbindingen en andere (en ooit tekstschrijver van de Grateful Dead) cyber-libertarisme volgens hem ‘nooit echt is geavanceerde infrastructuur. Er moet ook goed- verwoordde dit anarchisme in zijn in 1996 ver- geboren. Het was eerder een soort visioen dan kope energie in overvloed beschikbaar zijn; schenen manifest A Declaration of the Inde- een ideologie of “isme” met een politiek en insti- de enorme CO2-uitstoot van de cloud schendt pendence of Cyberspace. Barlow betoogt hierin tutioneel programma. Maar nu we met de poli- zelfs de meest tolerante milieuwet­geving. Ook dat het netwerk en zijn bewoners onafhankelijk tieke en ideologische dilemma’s van het wereld- al lijken data in de cloud gewichtloos, de infra­ zijn van de ouderwetse regels en verordenin- wijde internet worden geconfronteerd, kunnen structuur die de permanente beschikbaarheid gen van de natiestaat: ‘Met jullie ideeën over we er niet zonder.’

10 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Hilarisch genoeg is de plek waar de retoriek Skype maakt het ‘eenvoudig om ervaringen uit ministaat die in de jaren zestig van de vorige van de grenzeloze informatievrijheid het meest te wisselen met de mensen die belangrijk voor je eeuw door een Britse familie werd opgericht hardnekkig is de cloud. De machtigste informa- zijn, waar ze zich ook bevinden’. En Instagram, en kantoor hield op een voormalig defensie­ tiebedrijven ter wereld hebben het over zichzelf dat is overgenomen door Facebook, voorziet ‘een platform in de Noordzee. Gedurende de dot- alsof ze hartverwarmende liefdadigheidsinstel- wereld die meer onderling verbonden is door com-explosie van begin deze eeuw stonden aan lingen zijn. Iedere ceo-miljardair is in zijn eigen foto’s’. boord van Sealand de servers van HavenCo, beleving een soort dalai lama. Pseudo-liberaal Het cyber-utopisme is nooit vertaald een bedrijf dat offshore data-hosting aanbood. gewauwel met een verondersteld universele gel- naar beleid. Maar het wordt wel in verband Indertijd investeerde Joi Ito, de huidige direc- digheid is doorgedrongen in de junk space van gebracht met zaken als online anonimiteit, teur van het MIT Media Lab, honderdduizen- de mission statements, jaarrapporten en ted- ­cryptografie, peer-to-peer p2p ( ) file sharing, den dollars in HavenCo. Ito verklaarde in 2002 talks, vooral als het over de cloud gaat. Micro- ­geanonimiseerde tor- (The Onion Router-) nog steeds een grote fan te zijn van het idee. In soft wil iedereen in de hele wereld helpen ‘zijn verbindingen, ­bulletproof hosting en offshore theorie was Sealand een soevereine staat. Het volledige potentieel te verwezenlijken’. Facebook data­vrijplaatsen, om een paar voorbeelden te cyber-utopisme zou daarmee een heel land tot ‘stelt mensen in staat om te delen en de wereld noemen. Michael Froomkin, hoogleraar aan de zijn beschikking hebben en het internet dien- opener en meer onderling verbonden te maken’. rechten­faculteit van University of Miami, defi- overeenkomstig kunnen hervormen. nieerde de ­vrijhaven voor dataopslag in 1996 James Grimmelmann, hoogleraar aan Uni- als het digitale equivalent van een belasting­ versity of Maryland, is sceptisch over de ideeën Volgens een expert kan ‘één paradijs. In theorie kan geen enkele buiten- die HavenCo hierover had: ‘HavenCo probeerde enkel datacentrum meer landse mogendheid of organisatie de data­ een slaatje te slaan uit het einde van de rechts- vrijplaats haar wil opleggen. staat. “Derdewereldregulering” was een eufe- energie verbruiken dan een Ooit was dit het verdienmodel van het misme voor minimale regulering – of helemaal middelgrote stad’ beruchte prinsdom Sealand, een niet-erkende geen. In een speurtocht naar de kleinste gemene

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 11 deler was HavenCo bereid om tot het nulpunt cinerend en enigszins zorgwekkend diagram. De cloud heeft het de staat te gaan.’ De tegenstelling in dat diagram is er een tus- met zijn gecentraliseerde sen de ‘Cypherpunk Dream’ en ‘Data’s Empire’. ­opslagmodel vooral Grimmelmann zet ook vraagtekens bij de Het grootste deel van het anarchistische, dus effectiviteit van het bedrijf, omdat ‘voor de Barlow-achtige gedachtegoed bevindt zich aan makkelijker gemaakt meeste doeleinden betaalbare hosting aan één eerstgenoemde kant, en het grootste deel van van beide zijden van de Atlantische Oceaan de cloud en haar standaardisering en controle makkelijk zou kunnen concurreren met de luxe- aan de andere. Opmerkelijk genoeg duiken overheid mogelijk om de eigen rechtsstaat ver- variant van Sealand in de Noordzee’. Hij voegt clouddiensten als YouTube en Twitter op onder regaand te hervormen en daarbij in feite de daar retorisch aan toe: ‘Wie heeft er in een tijd de Cypherpunk Dream. Vermoedelijk heeft dat eigen grondwet aan de laars te lappen. Europa van YouTube en BitTorrent (…) nog behoefte te maken met de rol die beide diensten heb- volgde gedwee in het kielzog van de VS. Er is aan HavenCo?’ ben gespeeld in politiek activisme op internet. een glijdende schaal ontstaan tussen legitieme Sealand was ondertussen wel het vlaggen- Froomkin noemt Data’s Empire een ‘renaissance zelfbescherming en ongrondwettelijke bemoeie- schip van de anarcho-libertaire beweging op het van de staat’. Misschien, zo oppert hij, is dat een nis, en het internet is daarvan een van de slacht­ internet. Het p2p BitTorrent-platform Pirate overreactie op een fata morgana; het anarchis- offers gebleken. De cloud heeft het de staat (in Bay probeerde in 2007 het noodlijdende prins- tische internet bestond immers voornamelijk in de praktijk vooral: de Amerikaanse overheid) dom, dat zichzelf uit geldgebrek op eBay had de verbeelding van zijn pleitbezorgers. met zijn gecentraliseerde opslag­model vooral aangeboden, op te kopen en burgerschap van Nu viel het einde van de eerste dotcom-­ makkelijker gemaakt. Stel je voor dat je in plaats het ministaatje te introduceren als serieuze ont- explosie zo ongeveer samen met de aanslagen van in een ingewikkeld gangenstelsel te moeten snappingsstrategie. van 11 september 2001, waarbij een nieuwe, patrouilleren gewoon bewakings­camera’s kunt Wat is er geworden van het cyber-utopisme? grenzeloze vijand van de staat opdook: al-Qaeda. ophangen in de Walmart. Michael Froomkin schetste in 2012 een fas- De war on terror maakte het de Amerikaanse In hun hoop te ontsnappen aan de greep van

12 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 de staat gingen de cyber-utopisten ervan uit staat langs private weg, en gebruikmakend van gezag niet om zoiets af te dwingen. Lieberman dat deze zich zou laten inperken door de wet. de juiste technologische hulpmiddelen, alsnog ventileerde in juridische zin niet veel meer dan De droom van de offshore datavrijhaven weer- zijn eigen praktische (en wettelijke) beperkin- zijn ­persoonlijke aanbevelingen. Lieberman, spiegelt deze visie. Maar staatsmacht kan ook in gen kan omzeilen. nu eens vol vaderlandsliefde, dan weer in een een juridisch vacuüm worden uitgeoefend. Daar Boyle benadrukte dat de staat daarvoor de dubbelrol van aanklager en rechter, verklaarde wees James Boyle, hoogleraar rechten aan Duke grondwet niet hoeft te overtreden. Grimmel- tegenover de media dat ‘het mij voorkomt dat University, al in 1997 op. In zijn essay Foucault mann stelt dat ‘wat er op het papiertje staat dat Assange en WikiLeaks de spionagewet hebben in Cyberspace stelde Boyle al dat de optimisti- “wet” heet geen wet is als het niet overeenkomt geschonden’. sche juridische verwachtingen van het cyber- met wat mensen daadwerkelijk doen’. En dat Het gevolg was dat de bedrijven waar Wiki- utopisme in een teleurstelling zouden gaan blijkt te kloppen. Dertien jaar na dato biedt de Leaks in technische zin van afhankelijk was uitmonden: ‘Omdat het niet uitmaakt of je een controversiële klokkenluiderssite WikiLeaks het om aan publieke giften te komen de organi- document ophaalt vanaf een computer die zich levende bewijs voor deze stelling na het slacht- satie lieten vallen zonder dat er een rechter op achtduizend of op acht kilometer afstand offer te zijn geworden van een boycot door een aan te pas hoefde te gekomen. Het Californi- van jou bevindt, zijn geografische nabijheid en deel van het Amerikaanse bedrijfsleven. sche Every­DNS blokkeerde de toegang tot de de beschikbaarheid van de data onafhanke- WikiLeaks, opgericht in 2006, zou je kunnen domeinnaamserver. PayPal, MasterCard, Visa lijk van elkaar geworden. Als de macht van de zien als het symbool van het overgangstijdperk en Western Union stopten met het verwerken koning zo ver reikt als zijn zwaard zijn veel data tussen het libertaire en het gecontroleerde inter- van WikiLeaks-donaties. Apple verwijderde op het internet in principe vrij van regulering net. Het doel van WikiLeaks is om door middel een WikiLeaks-app uit zijn iTunes-winkel. Deze door welk specifiek staatshoofd dan ook.’ Maar van anoniem gelekte documenten misstanden maatregelen kwamen alles bij elkaar neer op een in dat geval, zo betoogde Boyle, kan de staat nog aan de kaak te stellen en rechtvaardigheid te buitenwettelijke boycot waarop de organisatie de facto terugslaan: het digitaal libertarisme bevorderen. WikiLeaks doet dat door zijn data- niet was voorbereid. verleidt zijn aanhangers ertoe te negeren dat de hosting in meerdere landen onder te brengen en Yochai Benkler, hoogleraar rechten aan Har- zo te organiseren dat deze langs juridische weg vard University, schrijft in een artikel in 2011 door geen enkele specifieke overheid of organi- dat WikiLeaks aan banden werd gelegd door satie het zwijgen kan worden opgelegd. ‘nieuwe aanvalspatronen, gericht op het wei- Maar de inkomstenbron van WikiLeaks geren van diensten als domeinnaamregistratie bestaat uit publieke giften; deze worden ver- en opslag in de cloud, en het ontwrichten van werkt door de Wau Holland Stiftung in het het betalingssysteem’. Hij stelt dat deze aanval Duitse Kassel. Wau Holland zou in 2010 onge- afkomstig is van meerdere partijen, waarvan veer één miljoen euro aan donaties voor Wiki- sommige rechtstreekser betrokken zijn dan Leaks hebben ontvangen. De crowdfunding andere. Maar indirect, zo betoogt Benkler, kan verliep tot en met 2010 via betalingskanalen als de aanval op het conto van de regering-Obama PayPal (het online-betalingssysteem dat eigen- worden geschreven. dom is van eBay), Western Union, en Visa en Amerikaanse politici zijn gehouden aan MasterCard, twee bedrijven die samen de cre- de voorschriften van het First Amendment; ditcardmarkt vrijwel domineren. Je zou kun- zij kunnen een website niet zomaar stilleg- nen zeggen dat de WikiLeaks-donaties daarmee gen omdat die onwelgevallige informatie afhankelijk waren van een particuliere cloud ­publiceert. Maar het bedrijfsleven kan een zake- van in de VS gevestigde financiële grootmach- lijke ­overeenkomst met wie dan ook gewoon ten. Daarnaast maakte WikiLeaks ook nog eens ­opzeggen. Door dit mechanisme ontstond een gebruik van data-hosting bij Amazon.com, een buitenwettelijk publiek-privaat bondgenoot- bedrijf dat ook wel de Walmart van het web schap tussen politiek en bedrijfsleven, en werd wordt genoemd. Toen WikiLeaks in de tweede volgens Benkler ‘een juridisch ontoereikende helft van 2010 op grote schaal Amerikaanse insinuatie van illegaliteit gekoppeld aan een overheidsdocumenten ging lekken, bereikten de wettelijk vacuüm’. inkomsten volgens WikiLeaks’ eigen zeggen een record van achthonderdduizend individuele gif- Als WikiLeaks één ding duidelijk maakt, is het Censuur in ten in één maand. dat de juridische uitgangspunten van het cyber- de cloud: Op 1 december 2010 verwijderde Amazon utopisme onvermoede resultaten hebben in de zowel een alle WikiLeaks-documenten van zijn servers. niet-digitale, materiële wereld. ­Traditionele WikiLeaks- app als een Het besluit om dat te doen was ingegeven door liberale niches als vrijheid van meningsuiting app over Joe Lieberman, op dat moment een invloed- en burgerlijke ongehoorzaamheid zijn niet altijd Amerikaanse rijke Amerikaanse senator voor de staat Con- zo overtuigend; ze vertonen dezelfde zwak­ drone-aan- necticut en voorzitter van de senaatscommis- heden als Sealand en Pirate Bay dat deden in vallen werden door Apple sie voor ­Binnenlandse Veiligheid. Lieberman, een naïeve verwachting dat de staat zich aan de om onduide- ­Democraat, riep Amerikaanse bedrijven op om wet zal houden. Liberale waarden als netwerk­ lijke redenen vrijwillig te stoppen met iedere dienstverle- neutraliteit en internetvrijheid zijn van grote uit hun ning aan WikiLeaks, ook al had hij het wettelijk betekenis voor de democratie. Maar ze bieden iTunes-store geweerd. weinig houvast voor degenen die ze het hardst Metahaven, nodig hebben. De macht gaat uiteindelijk niet 2012 over het publiceren of achterhouden van infor- Indirect kan de aanval op matie, maar over de mensen die dat doen. WikiLeaks op het conto van Dit artikel is een ingekorte en bewerkte versie de regering-Obama worden van Captives of the Cloud: Part II. geschreven Vertaling: Menno Grootveld

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 13 Kan een patiëntendossier veilig zijn? Amerika kent uw ziektes De medische gegevens van alle Nederlandse burgers moeten dit jaar worden vastgelegd in het landelijke schakelpunt (LSP), ondanks niet-aflatende kritiek op privacyrisico’s. En of de NSA de data opeist kan niemand weten: dat is geheim. door Margreet Fogteloo

Nederlandse patiëntgegegens in het EPD vallen onder Amerikaanse jurisdictie. Metahaven 2012

In een folder met een foto van een breed Inmiddels hebben twee miljoen mensen hier- pocrates hebben afgelegd. De bezweringen dat lachende vrouw met vlammend rood haar wor- aan gehoor gegeven. Dat is veel minder dan onbevoegden geen toegang kunnen krijgen tot den alle burgers uitgenodigd toestemming te gepland, maar naar verwachting zal het aantal de data steken echter schril af tegen de niet-­ geven om hun medische gegevens beschikbaar dit jaar gestaag groeien. Deze mensen geloven aflatende kritiek op de privacyrisico’s. te stellen aan het landelijk schakelpunt (lsp), kennelijk in de veiligheid van het systeem. Wie Het elektronisch patiëntendossier is vanaf de voorheen het elektronisch patiëntendossier zijn persoonlijke data afgeeft vertrouwt erop dat invoering in 2008 omstreden. Toenmalig vws- (epd). ‘Een ziekte, een blessure of een onge- zorgverleners – huisartsen en apothekers en minister Ab Klink begon ermee zonder de toe- val komt vaak onverwacht en als je daardoor straks ook medisch specialisten – geen fouten stemming van patiënten goed te regelen. Men- terechtkomt bij een onbekende arts, een andere maken bij de invulling van de data en bovendien sen konden slechts actief bezwaar aantekenen, apotheek of de huisartsenpost is het belangrijk zorgvuldig omgaan met de zogenaamde uzi-pas anders zouden de gegevens gewoon opgenomen dat die zorgverlener meteen de actuele medi- die alleen big-geregistreerde artsen verkrijgen. worden. Veel erger was dat de veiligheid van het sche gegevens kan inzien. Zo krijgt u de juiste Wie zijn data afgeeft vertrouwt er bovendien systeem rammelde.Toch nam de Tweede Kamer zorg.’ En doet u dat niet, waarschuwt de folder, op dat het systeem niet wordt gehackt door het epd vervolgens aan, maar de Eerste Kamer dan is er een risico van fouten. bijvoorbeeld bedrijven. Of dat de nsa er niet in verwees het in 2011 naar de prullenbak: onvei- Vanaf 1 januari wordt Nederland door mid- geïnteresseerd is om voor specifieke doeleinden lig. Daarop trok de overheid zich terug, maar del van een wervingscampagne gepusht om de een kijkje te nemen in de schatkamer van gege- ze wilde koste wat het kost dat het toch door- ‘aorta’ van het lsp te vullen met data. Over de vens over iemands meest persoonlijke bezit: ging. Er was immers al veel in geïnvesteerd, zo’n veiligheid ervan staat vermeld dat huisartsen en gezondheid. Of iemand in therapie is geweest 280 miljoen euro. Er lag een bijna dogmatische apothekers alleen de medische gegevens mogen wegens een depressie, een abortus heeft moe- drang aan ten grondslag om een centrale ont- delen met andere zorgverleners, en andere zorg- ten ondergaan, ongewenst kinderloos is, lijdt sluiting van gegevens te creëren. De zorg zou verleners de gegevens alleen mogen opvragen aan epileptische aanvallen, geteisterd wordt hierdoor efficiënter worden – het toverwoord om als dat nodig is voor de behandeling. Het uitwis- door clusterhoofdpijn, last heeft van eetstoor- de zorgkosten te beteugelen. Het dossier kreeg selen valt onder de Wet bescherming persoons- nissen, kanker heeft gehad – kortom data die een doorstart onder een andere naam – lande- gegeven (Wbp) en daaraan dienen de gebruikers voor medici niet voor niets vallen onder het lijk schakelpunt – en kwam in handen van een zich te houden. beroepsgeheim waarvoor zij de eed van Hip- andere eigenaar: een in allerijl opgericht samen-

14 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 werkingsverband van de patiënten­federatie, de De minister zei dat ‘er goede Guido van ’t Noordende, die als privacy- en vier grote zorgverzekeraars, de koepels van huis- beveiligingsonderzoeker de beveiliging van het artsen, huisartsenposten, apotheken en zieken- afspraken gemaakt moeten lsp heeft onderzocht, constateert dat de afluis- huizen, dat opereert onder de naam Vereniging worden over de gegevens van terpraktijken van de Amerikaanse spionage- van Zorgaanbieders voor Zorgcommunicatie Nederlandse patiënten’ dienst eerder leiden tot ongeloof dan tot het (vzvz). De vereniging nam de taak op zich om treffen van beschermende maatregelen. Hij stelt de uitwisseling van gegevens te beheren, met dat het lsp technisch niet waterdicht is. ‘Dat zou als doel ‘het systeem te behouden en uit te brei- dan het eerste systeem ter wereld zijn. Boven- den’. Voor de technologische infrastructuur was dien zijn zelfs de technische maatregelen om het op dat moment al het Amerikaanse ict-bedrijf af te zwakken. ‘De Patriot Act wordt te groot systeem basaal tegen afluisteren te beveiligen csc verantwoordelijk. csc is wereldwijd markt- uitgelegd. Er is in de bijna tien jaar dat de wet niet genomen. Bijvoorbeeld, het van verzender leider op het gebied van cloud-infrastructuur en bestaat nauwelijks een beroep op gedaan.’ tot ontvanger versleutelen van berichten is zeker had in 2005 na een openbare aanbesteding de Minister Schippers verklaarde zich vervol- mogelijk, maar is niet toegepast. Los van de opdracht gekregen om het informatiesysteem gens in een nota naar de Kamer concreter dan vraag of de VS nu wel of niet juridisch bevoegd voor de Nederlandse gezondheidszorg te bou- ze een half jaar daarvoor was: zorginstellingen zijn om in de gegevens te kijken, zouden uitwis- wen en uit te voeren. vzvz bleef met csc in zee die voor het opzetten of beheren van een elek- selingssystemen natuurlijk zo ontworpen moe- gaan. En hier wringt de schoen pas echt. tronisch patiëntendossier in zee gaan met een ten zijn dat medische gegevens die uitgewisseld bedrijf dat is geworteld in de Verenigde Staten worden helemaal nooit ingezien kunnen wor- In 2012 kwam uit onderzoek van het Instituut moeten zich volgens haar ‘bewust zijn van de den. Dit is niet het geval bij het lsp. Je kunt er voor Informatierecht van de Universiteit van risico’s’. Ze zei omineus dat ‘er goede afspraken wel vanuit gaan dat wanneer het mogelijk is om Amsterdam naar voren dat het risico bestaat dat gemaakt moeten worden over de gegevens van gegevens af te luisteren dit gebeurt. Er wordt te het Amerikaanse bedrijf op grond van de Patriot Nederlandse patiënten’. veel op het systeem vertrouwd. Snowden heeft Act of fisa Amendment Act, een verzameling Wat is daar nu van terechtgekomen? De dat bewezen.’ anti-terreurwetten met verregaande bevoegd- relatie tussen vzvz en csc is niet beëindigd In een democratische samenleving heeft heden die is ingevoerd een maand na 9/11, gege- – moet je daaruit concluderen dat het Ameri- de overheid juist de verantwoordelijkheid om vens aan de overheid van de Verenigde Staten kaanse bedrijf niet onder de Patriot Act valt? Bij burgers te beschermen, zegt hij. ‘Waarom kie- moet doorspelen. Het rapport beschrijft hoe de navraag verwijzen csc en vzvz naar elkaar, en zen overheid en bedrijven niet voor systemen Patriot Act de opsporingsdiensten mogelijkhe- zij baseren zich formeel op het contract waarin waarin afluisteren niet kan plaatsvinden? De den geeft om met name cloudgegevens van niet- is vastgelegd dat zij zich houden aan de nale- overheid kan normen stellen, zoals end-to-end Amerikanen te doorzoeken. Zolang zij gegevens ving van de Nederlandse privacywetgeving. Een beveiliging: alleen zender en ontvanger hebben bij een bedrijf hebben opgeslagen met een link woordvoeder van csc zegt verder dat hij ‘geen een sleutel om gegevens te ontcijferen. Ze moe- met Amerika is dat mogelijk. Bedrijven wor- uitspraken doet over zaken die we leveren aan ten kiezen voor systemen die niet afgeluisterd den achter de schermen onder druk gezet om opdrachtgevers, zoals vzvz, en zich niet uit- kunnen worden.’ gegevens af te staan, en ze mogen de gebruikers spreekt over juridische aangelegenheden’. Hij begrijpt ook niet waarom de overheid, niet vertellen of informatie is opgevraagd. Het nadat het epd door de Eerste Kamer was afge- is zelfs zwaar strafbaar als iemand een fisa- Alf Zwilling van vzvz herhaalt de uitspraak wezen, niet heeft gekozen voor uitbreiding van request laat uitlekken. Hoe vaak dit gebeurt, is van zijn directeur. ‘Overtreding van de Wbp de reeds bestaande regionale systemen, zoals volgens de onderzoekers onbekend. wordt in het contract aangemerkt als wan- de Senaat voorstelde. ‘Die waren ook regionaal Deze brisante conclusies leidden welis- prestatie en is reden voor ontbinding van het bezit, er was geen centraal schakelpunt en er waar tot ophef maar minister Schippers nam contract en schadeloosstelling. De vzvz is van waren minder toegangspunten. Er zaten harde genoegen met een slappe verklaring van csc: mening dat hiermee de juridische aspecten zijn grenzen tussen de systemen. En als je dan een zij hielden zich gewoon aan de Nederlandse gewaarborgd.’ Maar je weet toch niet of er een keer buiten regio’s moet uitwisselen, dan kun je privacywet. Bovendien benadrukte Schippers overtreding plaatsvindt, vanwege de geheim- gegevens actief versturen, bijvoorbeeld bij een in een brief aan het College Bescherming Per- houding? Zwilling geeft geen antwoord. Wel doorverwijzing. Voor noodgegevens kun je een soonsgegevens (cbp), de toezichthouder, dat een zegt hij dat de discussie over álle persoonlijke apart systeem inrichten. In het algemeen geldt: eventuele overtreding van de Nederlandse pri- data in relatie tot Amerika op dit moment op hoe groter een informatiesysteem, hoe moeilij- vacywetgeving zou worden aangemerkt als een Europees niveau besproken wordt. Wat daar ker te beheersen. Dat het lsp onder de Patriot wanprestatie en reden zou zijn voor ontbinding uitkomt zal bepalend worden. Het is volgens Act valt maakt het extra beangstigend.’ van het contract met csc. hem een juridisch en ethisch probleem – dat nu Toch hebben we Snowden niet nodig om te Schippers kon toen misschien nog worden wordt vertaald naar de politiek. Wat je dus ziet beseffen wat de risico’s van het lsp zijn. Er is verweten dat ze te goed van vertrouwen was, is dat de nationale verantwoordelijkheid zich vanaf het begin kritiek geuit, desondanks werd maar na de onthullingen van Edward Snowden verplaatst naar Brussel: daar wordt momenteel het systeem ingevoerd en wordt het systeem is dat niet meer mogelijk. We weten nu zeker gepraat over welke houding Europa moet aan- nu gevuld met data. Het cbp houdt ondertus- dat privacywetgeving geen puur nationale aan- nemen tegenover Amerika, en daarop baseert de sen toezicht. Vorige week constateerde de toe- gelegenheid is en kan worden overruled door de minister – en vervolgens vzvz – haar standpunt. zichthouder nog dat alle, steekproefsgewijs Amerikaanse wetgeving. Onder invloed van de Hebben zij boter op hun hoofd? Kijkt de poli- onderzochte apothekers op verschillende pun- aanhoudende onthullingen kwam dit vraagstuk tiek liever weg? ten tekortschoten. Zo bleken bijvoorbeeld vier eind vorig jaar opnieuw in het nieuws: het is apothekers in strijd met hun medisch beroeps- theoretisch mogelijk dat de Amerikaanse over- geheim patiëntgegevens te hebben verstrekt aan heid het elektronisch patiëntendossier inziet. een fabrikant van incontinentiemateriaal. Er De directeur van vzvz, Edwin Velzel, kon het waren ook overtredingen met de beveiliging van allemaal maar nauwelijks geloven. Hij achtte ‘Je kunt er wel vanuit gaan de toegang. het ondenkbaar dat csc onder de Patriot Act dat wanneer het mogelijk is De apothekers hebben beloofd maatregelen viel. Maar áls csc geen verklaring kon leveren, te treffen. dan zou hij de samenwerking met csc beëindi- om gegevens af te luisteren Beterschap beloven, het is altijd achteraf. gen. En hij begon het Amsterdamse onderzoek dit gebeurt’ Gezond wantrouwen werkt preventief.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 15 mijn rekeningen gezien, alles, alles wat je kunt bedenken hebben ze gelezen. Maar ze zijn nooit fysiek door mijn voordeur gestapt, ze zijn via de achterdeur gekomen... via de deur van het internet. Legaal, want ik was vrijwilliger bij WikiLeaks en daar deed de fbi onderzoek naar. Ik kreeg een brief van Twitter waarin stond dat het Amerikaanse ministerie van Justitie al mijn Twitter-gegevens wilde hebben, binnen drie dagen. Al mijn berichten, alle metadata. Twit- ter is het enige bedrijf dat niet op de zwarte lijst van Snowden staat. Microsoft, Skype, Facebook, Google, Yahoo! en vele andere bedrijven hebben vrijwillig persoonlijke data aangeboden aan het ministerie van Justitie. Alleen Twitter heeft een geweldige juridische afdeling die hun gebrui- Birgitta Jónsdóttir over digitale rechten kers beschermt. Toen ik die brief kreeg was ik woedend, en begon er meteen over te tweeten. Voor ik het wist was het wereldnieuws, terwijl ik nog steeds thuis in mijn pyjama zat. Ik ben ‘Als individu ben maar een eenvoudige IJslandse parlementariër, zonder assistent! Samen met de Electronic Frontier Foun- dation (eff) en de American Civil Liberties je nergens’ Union (aclu) ben ik naar de rechtbank gestapt, waar we erachter kwamen dat je als individu nergens bent. De rechter zei dat het aan de De FBI viel haar huis binnen en onderzocht sociale-mediabedrijven is om jouw gegevens te al haar persoonlijke gegevens. Terwijl ze toch beschermen, terwijl we nu juist van Snowden parlementariër was. Maar ook werkte ze als hebben geleerd dat die bedrijven ons helemaal niet beschermen – behalve Twitter, maar ook zij vrijwilliger bij WikiLeaks. werden uiteindelijk gedwongen mijn informatie tekst en beeld Metahaven af te staan. Als parlementariër zat ik in commissies voor ‘Ik ben een poetician. Ik ben een dichter die functionerende wetgeving over klokken­luiders buitenlandse betrekkingen en de Navo. Dat mijn in 1995 cyberspace in is gevallen en nu behoort en bronbescherming. We namen bijvoorbeeld persoonlijke gegevens blijkbaar openbaar waren, tot de global internet tribe, die probeert onze de Belgische wet over bronbescherming over. vond ik een enorme schending van mijn positie online vrijheden te beschermen, onze privacy. Een van de dingen die me opvielen – en ik had er als volksvertegenwoordiger. Maar het geldt niet Mijn politieke activiteiten begonnen direct nooit van gedroomd ooit zulke wetten te kunnen alleen voor mij: wat ik het meest problematisch na de financiële crash van IJsland in 2008. Ik schrijven – is hoe slecht veel wetten zijn geschre- vind aan de nsa-onthullingen is dat journalisten heb geholpen een politieke beweging op te zet- ven en dat we zelden weten wie ze schrijven. Zel- geen bronnen meer kunnen beschermen. Geen ten en die in het parlement verkozen te krij- den wordt dat gedaan door het parlement, maar arts kan de vertrouwelijkheid van het contact gen. Momenten van crisis zijn vaak momenten vaker door ministeries, en binnen de Europese met zijn patiënten garanderen, geen advocaat waarop het mogelijk is dingen te verbeteren. Unie en de Verenigde Staten door lobbyisten. Je kan de geheimen van zijn cliënten waarborgen. We gingen acht weken voor de verkiezingen van kunt geen “track changes” aan zetten. We ont- Met andere woorden, die dingen die wij zien als start en kregen prompt 7,2 procent van de stem- dekten dat niet alleen de VS matige wetgeving fundamenten van onze democratie zijn al lang men. Het was ons doel om nieuwe democrati- hebben wat betreft de bescherming van privacy, aan het wankelen gebracht. sche “tools” te creëren waarmee het publiek mee maar veel landen in Europa ook. Ik zie het als kon schrijven aan een nieuwe grondwet, om er mijn taak om mensen wakker te krijgen en om zeker van te zijn dat de banken geen bailout kre- hun rechten te beschermen, zelfs als deze rech- gen. Die grondwet werd geschreven. ten heel abstract zijn, want ze zijn digitaal. ‘Ik was woedend en begon Vervolgens richtte ik het Icelandic Modern Wetgeving die onze rechten beschermt is niet er meteen over te tweeten. Media Initiative (immi) op, wat begon als een alleen belangrijk voor IJsland, want ze kan veel Voor ik het wist was het parlementair voorstel om tien verschillende meer mensen beschermen dan alleen IJslan- wetten in vier verschillende ministeries aan ders. Ik hoop dat het tot een “safe haven” kan wereldnieuws’ te passen met betrekking tot het universeel leiden. Het immi kan klokkenluiders niet fysiek erkende recht op vrijheid van meningsuiting, en beschermen, maar het kan er wel voor zorgen het beschermen van journalistieke bronnen en dat het materiaal, voor de openbaarmaking Dus dit is het moment om te heroverwegen hoe klokkenluiders. Tot mijn grote verbazing kregen waarvan ze hun leven riskeren, ook openbaar onze democratieën functioneren, want het lijkt we dit voorstel door het parlement, ook al werkt blijft. Om websites te bouwen die geen overheid me dat wat wij in veel landen democratie noe- de regering op dit moment nog steeds aan het kan censureren, zodat initiatieven als Wiki- men eigenlijk dictatuur is.’ ratificeren van de verschillende onderdelen. Leaks straks niet meer nodig zijn… Bij het schrijven aan dat wetsvoorstel werkte De fbi is mijn huis binnengevallen, en is Birgitta Jónsdóttir is een van de oprichters van ik samen met vrijwilligers van WikiLeaks, met door al mijn persoonlijke gegevens gegaan. de IJslandse Piratenpartij en voorzitter van hacktivisten uit Nederland en journalisten uit Ze hebben mijn brieven gelezen, zagen met het Icelandic Modern Media Institute (IMMI). Engeland. We gingen op speurtocht naar de best wie ik was en waar, en hoe lang. Ze hebben al Vertaling Joost de Vries

16 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Gabriella Coleman over hacken en vrijheid ‘Ze breken de vaste patronen’ Organisaties als Anonymous en LulzSec doen aan ‘Anonymous is niet makkelijk te definiëren culture jamming. Ze beschadigen geen particuliere omdat het continu van gezicht verandert, hoe- personen, maar spelen met de sensatiegerichte wel het een gezichtsloos fenomeen is. Anony- houding van de media. tekst en beeld Metahaven mous is een naam die door verschillende niet- gerelateerde groepen over de hele wereld wordt gebruikt om protesten op te zetten. Dat varieert van protesten tegen de Scientology-kerk tot directe digitale actie tegen bedrijven en overhe- den. Soms worden computers gehackt op zoek naar informatielekken, soms worden systemen platgelegd. Het icoon van Anonymous is het Guy Faw- kes-masker, dat inmiddels over de hele wereld een symbool is geworden voor anoniem protest. Ik zou zeggen dat Anonymous een “anti-merk merk” is, omdat niemand het merk controleert. Wil je het Guy Fawkes-masker gebruiken, de logo’s, prima, doe het gerust en doe het voor je eigen politieke activisme. Met als gevolg dat je inmiddels het logo op de vreemdste plekken

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 17 tegenkomt. Maar wanneer je goed kijkt naar de lig waren. Zo vonden ze een bedrijfsplan en een met iemand die werkte aan Operation HBGary groepen die het symbool gebruiken, dan is het powerpointpresentatie waarin HBGary plannen en er nu spijt van had zoveel persoonlijke infor- belangrijk te weten dat het geen willekeurige maakte om valse informatie aan WikiLeaks door matie over Barr te hebben onthuld. Het kostte mensen zijn. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, te spelen zodat dat in een kwaad daglicht kon Barr zijn huwelijk. Maar voor de hacktivisten maar meestal houden de activisten die onder de worden gesteld bij publicatie ervan. Ook hadden werkte de persoonlijke informatie van Barr juist Anonymous-vlag opereren zich bezig met vra- ze plannen om journalisten zoals Glenn Green- heel goed; wanneer je een individu publiekelijk gen over surveillance, privacy, en klokkenluiden. wald, die positief over WikiLeaks schreef, in dis- vernedert is dat nu eenmaal een slimme manier In december 2010 publiceerde WikiLeaks een krediet te brengen. Dit plan wilde HBGary pre- om media-aandacht te krijgen. Maar volgens mij groot aantal diplomatieke rapporten, die door senteren aan Bank of America. Dit bedrijf wist staat het op gespannen voet met de eigen ethiek Bradley (Chelsea) Manning waren gelekt. Dat zich op dat moment bedreigd door WikiLeaks, van privacy en anonimiteit. Binnen Anonymous leverde, uiteraard, een enorme rel op. Maar toen dat beweerde gevoelige informatie van de bank speelde dit vraagstuk ook. Misschien was het gebeurde er iets opvallends: een aantal bedrij- daarom dat zich een groep afsplitste, die noemde ven zoals MasterCard en PayPal, die financiële diensten verleenden aan WikiLeaks en namens hen donaties registreerden, zeiden niet langer met WikiLeaks te willen werken. Naar alle waar- Iemand die werkte aan schijnlijkheid door druk vanuit de overheid. Veel Operation HBGary had er nu mensen vonden dit schandalig: deze bedrijven, spijt van zoveel persoonlijke die ook diensten verleenden aan racistische informatie te hebben onthuld organisaties zoals de Ku Klux Klan, weigerden een volkomen legitieme organisatie. Het was een soort preventieve censuur, want WikiLeaks zich LulzSec (een samentrekking van “Lulz” en “security”) en begon vervolgens de media zelf aan te vallen, op een eigen, speelse manier. Anonymous en LulzSec worden door de Amerikaanse en Britse overheden als honderd procent criminelen gezien, en ten onrechte. Hun politieke drijfveren worden niet erkend. Terwijl het juist voorbeelden zijn van digitale burgerlijke ongehoorzaamheid. LulzSec hackte bijvoorbeeld de homepages van pbs en The Sun en plaatste er grappige verzonnen nieuwsverhalen. Ze bescha- digden geen particuliere personen, maar speel- den met de macht van het media-establishment. Dat is culture jamming, het is het gebruik van humor. Het doet geen blijvende schade en speelt met de sensatiegerichte houding die de media zelf hebben. Anonymous en LulzSec breken de vaste patronen, de rules of engagement, en druk- ken zo hun stempel op het politieke spel. En dat heeft een enorm democratisch potentieel.’

Gabriella Coleman is hoogleraar aan McGill University en gespecialiseerd in de ethiek en politiek van computerhacking was nergens schuldig aan bevonden. Anony- mous wist de verontwaardiging hierover in een paar dagen om te zetten in een signaal door via een zogenoemde Distributed Denial of Service (DDoS) PayPal en MasterCard aan te pakken. Hun websites gingen tijdelijk uit de lucht. Er was nog een tweede gebeurtenis die net zo belangrijk was: Operation HBGary. De Ameri- kaanse veiligheidsanalist Aaron Barr had in The Financial Times opgeschept dat hij wist wie er achter Anonymous zaten en dat hij hun namen aan de fbi zou geven. Anonymous besloot wraak te nemen en verschafte zich toegang tot de servers in bezit te hebben. De plannen en projecten van Barrs werkgever, HBGary (een digi- van HBGary werden door Anonymous op tale dienstverlener aan de Amerikaanse internet gezet, net als pijnlijke, persoonlijke overheid en defensie). Anonymous wiste gegevens over Barr. Daarnaast hackten ze wat servers, en vond meer dan zeventien­ zijn Twitter-account en begonnen allerlei duizend e-mails die soms politiek gevoe- hilarische tweets te sturen. Ik sprak laatst

18 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Smári McCarthy over vrijheid van informatie ‘We kunnen ze niet vertrouwen’ Als software-ontwikkeling democratiseert, waarom kan wetgeving dan niet dat voorbeeld volgen? vraagt Smári McCarthy, van het Icelandic Modern Media Initiative, zich af. tekst en beeld Metahaven

‘Iets meer dan honderd jaar geleden leefden we kunnen onze internetproviders niet vertrou- voor wetgeving moeten gaan gebruiken, compu- mensen nog in een klein dorp of op een boer- wen, we kunnen onze telefoonbedrijven niet tertechniek gebruiken om duizenden mensen in derij, waar hun persoonlijke infrastructuur gro- vertrouwen – vooral telefoonbedrijven. Zelfs als staat te stellen te participeren in heel complexe tendeels afgesloten was van de buiten­wereld. de aardigste mensen in de wereld een telefoon- politieke processen. “Liquid democracy” wordt Vandaag is onze infrastructuur niet minder bedrijf zouden beginnen, zouden we nog steeds dat nu genoemd. Je zou wetten moeten behan- belangrijk geworden, maar we laten haar alles moeten encrypten – want zelfs de aardigste delen als wiki’s… and then let the chaos just hap- beheersen door mensen die verder en verder van mensen doen niet altijd de aardigste dingen. pen. We hoeven die creatieve chaos niet altijd zo ons vandaan staan. We hebben er nauwelijks Ik denk dat we moeten nadenken over veel te controleren zoals we dat zouden willen. toezicht op. Het zal niet makkelijk zijn, maar we nieuwe, moderne wetgeving, waarin rekening Het lijkt misschien makkelijker om een groepje moeten onze technische infrastructuur volledig wordt gehouden met de recente software-­ volwassen bekende politici te hebben, die in een gaan vervangen. We moeten ophouden Gmail ontwikkelingen die klokkenluiders als Snowden Kamer tegen elkaar kunnen schreeuwen, maar te gebruiken, we moeten ophouden cloud hos- hebben geopenbaard. We moeten ervoor zorgen wetgeving kan een stuk slimmer worden als we tende providers te gebruiken. We moeten naar dat wetten geschreven worden voor de mensen iedereen toestaan te participeren. die de wetten moeten dienen, niet voor hen met Een van de belangrijkste onderwerpen waar- de diepste zakken. Onder bepaalde omstandig- mee ik me binnen wetgeving heb beziggehouden heden is wetgeving net software, alleen is het de is het updaten van wet­geving rond de vrijheid software die een maatschappij draaiende houdt. op informatie. Traditioneel gezien hebben bur- Wanneer je de wet benadert vanuit dat perspec- gers altijd weinig nagedacht over hun recht om tief, dan zie je dat veel wetgeving is geschreven te weten waar hun overheid zich precies mee met allerlei “bugs”, met veel herhalingen en veel bezighoudt. In de jaren zeventig begonnen men- dingen die gewoonweg niet kloppen. sen zich af te vragen of de documenten van de In de goeie ouwe tijd werd software geschre- overheid niet openbaar zouden moeten zijn voor ven door een comité, als het ware. Een kleine het publiek. Vrijheid-van-informatiewetten wer- groep mensen die besliste hoe het moest func- den opgericht in landen als de Verenigde Staten, tioneren, wat het moest kunnen doen, hoe het waar iedereen elk document van de overheid kon moest worden ontworpen. Ze stonden los van opvragen, al hield de overheid het voorrecht ver- het publiek, of de uiteindelijke gebruiker. Min of zoeken met “nee” te beantwoorden. Na een tijd meer is dit ook wat er gebeurd is als het gaat om werd ingezien dat dit niet langer voldoende was, wetten. De laatste paar eeuwen hebben we het omdat het gewone publiek nu eenmaal niet weet model gehad waarin maatschappijen werden welke documenten de overheid wel of niet heeft. ontworpen door comités. We hebben mensen in Dat was de tweede generatie die in landen als Kamers en parlementen gestopt, en hebben ze Noorwegen en Estland opkwam, waar mensen gezegd eens wat wetten te ontwerpen. Hoe die nu toegang kunnen krijgen tot lijsten waarop wetten vervolgens precies werden gemaakt, daar staat welke documenten de overheid allemaal heeft het publiek weinig over te zeggen gehad. heeft. Nu zijn we aangekomen bij de derde gene- Free software heeft de laatste jaren de manier ratie, die moderner is en eigenlijk zegt: hé, als we waarop software wordt geschreven openbaar een lange lijst hebben met documenten, waarom toegankelijk gemaakt, waardoor nu iedereen die maken we die lijst niet aanklikbaar? Gebruik het een systeem toe waar alle e-mail voor iedereen dat wil en kan mee kan doen, met als gevolg dat internet ten volle en cut out the middle man – de altijd encrypted is, zodat het voor justitie niet het buitengewoon transparant is geworden hoe ambtenaar die “nee” kan zeggen.’ langer betaalbaar is om iedereen als een ver- bepaalde software functioneert en via welke pro- dachte te behandelen en alle e-mail “zomaar” te cessen een beslissing wordt genomen. Free soft- Smári McCarthy is directeur van het Icelandic kunnen lezen. We kunnen de bedrijven die de ware is een democratisering dus van software. Modern Media Initiative. onderzeese datakabels beheren niet vertrouwen, Deze technische ontwikkeling zouden we ook Vertaling Joost de Vries

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 19 Met JCJ Vanderheyden onbekend werk uit particulier Licht tijd en ruimte bezit! 14 dec 2013 t/m 30 mrt 2014 www.hnbm.nl

JCJ_vanderheyden_adv._kunstbeeld_v8.indd 1 22-11-13 14:33