36 Boekman 81 Kunst en politiek Cultuur teruggeven aan de burger

Han ten Broeke Als het aan Carolien Gehrels ligt, opereert de overheid als een omgekeerde Robin Hood. Zij neemt belasting van de armen en geeft subsidies aan de rijken – kunstpubliek bestaat immers vooral uit witte, hoogopgeleide en bemiddelde burgers. De VVD pleit ervoor de rol van de overheid te verkleinen. De directe relatie van de burger met kunst en cultuur moet in ere worden hersteld.

Cultuur omringt ons. Gelukkig maar. neer, terwijl u – ongemerkt – 117 euro in We zouden niet zonder kunnen. Geen enkele de hand gedrukt kreeg. Dat is namelijk de beschaving kan zonder. Maar het simpele feit overheidsbijdrage voor deze en elke andere dat cultuur ons omringt, rechtvaardigt niet de productie van het Orkest van het Oosten in massieve inmenging van de overheid in kunst het nieuwe Muziekgebouw Enschede. U denkt en cultuur als keurmeester, opdrachtgever en dat dit in Amsterdam anders is? Ook in de subsidiënt. Met ruim drie miljard euro neemt hoofdstad, waar bijna de helft van alle Neder- de overheid tweederde van de exploitatie van landse cultuurbestedingen neerslaat, is twee- de gesubsidieerde cultuursector in Nederland derde van de instellingen voor meer dan de voor haar rekening. (Vinkenburg 2008) Burgers helft van overheidssubsidies afhankelijk. betalen gemiddeld slechts één vijfde van het (Kammer 2009) Het pas voltooide Muziekgebouw entreebedrag voor de culturele activiteit van aan ’t IJ draaide in 2007 met een bezettings- hun keuze. Natuurlijk zijn er verschillen tussen graad van net boven de vijftig procent, maar podiumkunsten en musea of tussen regio’s en van elke zes bezoekers kwam er één met een steden, maar de rode lijn is overal dezelfde: vrijkaartje binnen. (Lange 2009) Commerciële forse overheidsinmenging! zaalverhuur zorgde hier voor de werkelijke Laat ons bijvoorbeeld eens aannemen dat inkomsten. u in Enschede een kaartje aanschafte voor Ook in de rest van Nederland weet de Wagners Das Rheingold 1, onlangs uitgevoerd gesubsidieerde cultuursector amper tien procent door de Nationale Reisopera. Voor een kaartje aan ‘overige inkomsten’ en slechts zeven op de eerste rang legde u dan vijfenzestig euro procent aan private bijdragen binnen te halen. 37 VVD

Waar het overgrote deel van het Nederlandse culturele erfgoed in de negentiende eeuw door private bijdragen van voornamelijk het mecenaat is ontstaan, heeft de Nederlandse overheid het particuliere initiatief vanaf de Tweede Wereldoorlog consequent gesmoord. (Steenbergen 2008, 21 e.v.)

Thorbecke en de actuele politiek Desondanks heeft de Amster- damse wethouder Carolien Gehrels de euvele moed om een ‘Derde Gouden Eeuw’ aan te kondigen in haar Kunsten- plan 2009–2012. (Jansen 2008) Het subtiele, maar ongenoemde verschil met die vorige bloeiperioden is dat Gehrels haar cultuurambities schaamteloos laat betalen door de burgerij. Tegen de adviezen van de Cultuurraad in besloot zij namelijk miljoenen belastingeuro’s extra uit te trekken voor de cultuur op haar persoonlijke verlanglijstje. ‘Het ergste wat je deze stad kunt aandoen, is haar iets cadeau geven’, memo- reerde Wim Pijbes, directeur van het Rijksmuseum. (Pijbes 2009) Na een paar honderd miljoen voor de verbouwing van zijn museum kan hij het Han ten Broeke, woordvoerder Cultuur weten! Maar hij waarschuwt VVD, voor Victory Boogie Woogie van Piet Mondriaan in het Gemeentemuseum ook dat ‘het verwaarlozen van Den Haag. Foto: Merel Maissan. de traditionele netwerken, het verambtelijken van de gift- 38 Boekman 81 Kunst en politiek

relatie en het formaliseren Toezicht en het besluit van de onafhankelijke van allerlei regelgeving. […] museumdirectie in – de eigen droomlocatie aan de kunstwereld in een het museum op te dringen; brug, bos of eigenlijk isolement brengen’. stiekem de Randstad. Om nog maar te zwijgen Door, zoals Gehrels in de over de poging van de SP om de museumdirectie Boekmanlezing (juni 2009), te te degraderen tot een stel decorbouwers van stellen dat ‘de invloed die de de museale ambities van founding father Jan politiek kan uitoefenen, [...] Marijnissen. veel te klein is’ gooit zij het Dé repliek op de nieuwe bemoeizucht van sacrosancte principe van Gehrels en anderen kwam van VVD-leider Thorbecke2 dat ‘de regering geen oordelaar is van kunst en wetenschap’ volledig over- boord. Haar opstelling kan De overheid gebruikt cultuurbeleid als mijns inziens niet worden goedgepraat door haar instrument om beleidsdoelstellingen onbetwistbare inzet voor kunst en cultuur. Stelt u zich te behalen eens voor dat de PVV alsnog meedoet aan de gemeente- raadsverkiezingen en Gehrels als wethouder wordt afgelost door mijn collega-Tweede Mark Rutte: ‘Hoe meer je de kunst vrijlaat, Kamerlid Martin Bosma, die des te groter de rol en betekenis ervan voor de op basis van exact dezelfde samenleving zullen zijn.’4 L’art pour l’art dus. argumentatie de Amsterdamse Of, zoals Frits Bolkestein ooit stelde: ‘De cultuurbudgetten naar goed- kunstenaar dient alleen zijn kunst’. (Bolkestein dunken kan decimeren. 1990, 189-190) Eigenlijk verdient Thorbecke Afstand tussen politiek en een opfrisbeurt. Vooruit: de overheid gaat niet kunst is meer dan ooit nood- over kunst, maar heeft wel een bescheiden rol zakelijk. en opvatting over de kunsten. Daarvoor hoeven we trouwens niet telkens kramp- Emancipatie van cultuur achtig terug te grijpen op De maatschappelijke rol van kunst en cultuur Thorbecke. Het recente ontstaat immers juist door de bescheiden Tweede Kamerdebat 3 – beter overheid die ruim baan geeft aan burgers. de ‘soap’– over de locatie van Helaas zit de overheid meer in de weg. Niet de het Nationaal Historisch culturele keuzen die geëmancipeerde burgers Museum leverde een schouw- zelf maken, maar de politieke keuzen die voor spel op waarbij enkele hen worden gemaakt, zijn het ijkpunt voor het partijen over elkaar heen Nederlandse kunst- en cultuurbeleid geworden. buitelden om – eveneens tegen De overheid gebruikt cultuurbeleid zelfs als het advies van de Raad van een instrument om allerhande beleids- 39 VVD

doelstellingen te behalen. Dat is goed te zien positieve correlatie als volstrekt vanzelf- aan de plannen van de verschillende kunst- sprekend ervaren door de cultuurelite. Er wordt instellingen. Schrijft de minister iets over zelfs ritueel toe opgeroepen bij het jaarlijkse ‘educatie’ of ‘maatschappelijke participatie’? cultuurdebat tijdens de Uitmarkt met de Direct daarop doorspekken de cultuur- cultuurwoordvoerders in Paradiso. Tijdens de directeuren hun plannen met deze mode- editie van 2009, het jaar waarin de Nederlandse termen, knikken de cultuurraden instemmend economie met vijf procent kromp, bleef die en rinkelt de subsidiekassa. traditionele oproep uit. Overigens net als het Gerrit Komrij wist het treffend te formuleren: consistente aanbod iets in te leveren! Minister ‘Kunstenaars zijn zwanen, geen ezels die pakjes Plasterk wist Cultuur zelfs buiten de twintig dragen.’ Zolang cultuurbeleid ernaar streeft heroverwegingen van dit kabinet te houden. dat de zaal vol zit met allochtonen of bijstands- Dat is een gemiste kans voor een noodzakelijke moeders of elke provinciestad streeft naar zijn herziening. eigen Concertgebouworkest, zal de legitimiteit Van het bloeiende mecenaat, zoals dat aan van overheidsuitgaven in de cultuursector het begin van de twintigste eeuw in ons land verder worden uitgehold.5 Omdat de werkelijk- nog bestond, is relatief weinig over. Alom heid zich nu eenmaal weigert aan te passen aan heerst het besef dat de overheid wel voor kunst de wenselijkheid, dreigt de overheid te gaan en cultuur zal zorgen. Zij is van nachtwakers- opereren als een omgekeerde Robin Hood. staat via verzorgingsstaat uitgegroeid tot een Zij neemt van de armen (belasting) en geeft aan geluksmachine, die de burger helpt bij zijn de rijken (subsidies voor culturele instellingen keuzes uit de enorme mogelijkheden voor die hoofdzakelijk bezocht worden door witte, besteding van vrije tijd. De crisis dwingt ons hoogopgeleide en bemiddelde burgers). Ik zou nu de rol van de overheid te herzien, maar het is zeggen: Geef dat op! Spreidingsbeleid onder een moreel deficit dat we dat zonder crisis niet de noemer van cultuurbeleid is hopeloos. inzagen. Ook de VVD niet! De rol van de over - Met uitzondering van een zekere regionale heid moet dus worden verkleind en in de cultuur spreiding, omdat Nederland nu eenmaal een zal de directe relatie van de burger met kunst gedecentraliseerde eenheidsstaat is, moeten en cultuur moeten worden hersteld. In ere we die illusie durven doorprikken als we hersteld getuige de monumentale verzamelingen tenminste een legitiem cultuurbeleid overeind van de Nederlandse rijksmusea of het Amster- willen houden. Beschouw kunst- en cultuur- damse Vondelpark die alle zijn ontstaan door beleid voortaan dan ook nog slechts langs twee aanwending van privaat kapitaal in een klimaat uitgangspunten die een bepaalde mate van waarin het mecenaat bloeide. ‘Bevorderen, overheidsinmenging rechtvaardigen. Het dat heet de algemene voorwaarden scheppen, eerste is activering van de burger en het tweede waaronder de ontwikkeling mogelijk wordt’, conservering van het erfgoed. (Boekman 1989, 40) aldus Thorbecke. Het creëren van een dergelijk, voorwaardenscheppend Van overheidstaak naar burgerzaak klimaat is dan ook de enige opdracht voor de Resultaat van de jarenlange overheids- overheid. interventie is een Cultuurbegroting die Op bezoek in Frankrijk werd mij duidelijk zowel absoluut als relatief enorm is gegroeid6, dat de invoering van een Wet op de Mecenaten terwijl de welvaart van burgers evenzeer is tot spectaculaire resultaten had geleid in het toegenomen. Opmerkelijk genoeg wordt die vrijmaken van kapitaal ten gunste van de 40 Boekman 81 Kunst en politiek

cultuur. Ook in Groot- Van Bach kan niet worden genoten als slechts Brittannië leidde de actie ‘Get K3 is beluisterd. Het Festival Oude Muziek Britain Giving’ tot een explosie Utrecht zit dan ook terecht in de basisinfra- van betrokkenheid van de structuur. samenleving bij de instand- De beschermwaardigheid van cultuur houding en activering van de betekent echter nog steeds niet een recht op cultuur. Ik zou in overweging volledige subsidiëring. Ook hier geldt dat eigen willen geven dat ook in Neder- inkomsten – een directe relatie tussen zij die land een ‘Geefwet’ wordt genieten van cultuur en zij die het voortbrengen geïntroduceerd die op een – moeten worden verworven om waardevol te overzichtelijke en toe- gankelijke manier de groten- deels bestaande fiscale voordeelregelingen bundelt. Een terugtredende overheid is Behoud voor later De maatschappelijke functie een teken van een bloeiende cultuur van kunst is dat ze bijdraagt aan een vrije, tolerante en dynamische samenleving en de naam en faam van Nederland over de wereld verbreidt. Indien kunst en zijn. Maar hier ligt wel de tweede, conserverende cultuur volledig aan de taak voor de overheid: voorkomen dat een samenleving en een Geefwet minimaal cultureel aanbod in de vorm van de zouden worden overgelaten, recent ingestelde basisinfrastructuur omvalt. bestaat het risico dat een Deze omvat een zo divers mogelijke selectie van breed en verspreid aanbod grote en kleine culturele instellingen, waarvoor – de Collectie Nederland – de inhoudelijke beoordeling bij de Raad voor verdwijnt. De fondsen kunnen Cultuur ligt. De verschillende fondsen zouden weliswaar opnieuw in het veel vaker als verstrekkers van laagrentende leven worden geroepen, maar leningen moeten opereren zoals het succesvolle indien de basisinfrastructuur CultuurInvest in België. (Steenbergen 2008) verdwijnt, rest nog slechts de Dat voorkomt dat Viktor&Rolf verschillende vernieuwing die misschien jaren achtereen subsidie hebben moeten aan- tien jaar standhoudt. Dat is vragen terwijl één laagrentende lening zou geen optie: dus moeten hebben volstaan.7 cultureel erfgoed en de Een terugtredende overheid is een maat van cultuur historische waarde - succes en een teken van een bloeiende cultuur. overdracht voor toekomstige De cultuur van ‘vragen’ kan dan worden generaties worden behouden. ingeruild voor die van ‘geven’. Want de BKR Daar hoort ook onderwijs bij: mag dan zijn afgeschaft, de bijbehorende muziekonderwijs bijvoorbeeld. mentaliteit waart op sommige plekken nog 41 VVD

Han ten Broeke is woordvoerder Cultuur voor de VVD Stem!

altijd rond. De huidige overheid heeft in haar Rutten, P. (et al.) (2005) Vormgeving in de creatieve economie. zelfvoldaanheid lang genoeg de eerste rangen Delft: TNO. Steenbergen, R. (2008) De Nieuwe Mecenas: cultuur en de bezet gehouden. Opstaan, uw plek kennen en terugkeer van het particuliere geld. Amsterdam: plaats bieden aan het hooggeëerde publiek! Business Contact. Vinkenburg, B. (2008) De ontwikkeling van de rijksbijdrage voor kunst en cultuur. Amsterdam: Berenschot. Literatuur Boekman, E. (1989) Overheid en kunst in Nederland. Amsterdam: Boekmanstichting/Van Gennep. Noten Bolkestein, F. (1990) De Engel en het Beest. Prometheus: 1 Het eerste deel van Wagners Der Ring des Nibelungen. Amsterdam. 2 Tweede Kamerdebat 15 september 1862. Jansen, K. en W. Takken (2008) ‘Wij investeren in kunst en 3 TK 83/6508-6526. cultuur’. In: NRC Handelsblad, 8 oktober. 4 Website VVD: http://www.markrutte.nl/ nieuws_ Kammer, C. (2009) ‘Niet financieel gezond, toch subsidie’. details.php?id=987. In: Het Parool, 16 april. 5 Nu al noemen Nederlanders consequent kunst- en Lange, A. de (2009) ‘Pissig om vrijkaartjes’. In: Het Parool, cultuur in de top 5 (4de plaats) van potentiële 9 april. bezuinigingen (zie TNS-NIPO enquête, 12 september Mondriaan Stichting (2008) Jaarverslag 2007. Amsterdam: 2009). Mondriaan Stichting. 6 De Nederlandse rijksbegroting voor cultuur is anno Mondriaan Stichting (2009) Jaarverslag 2008. Amsterdam: 2010 ongeveer gelijk aan de federale cultuuruitgaven Mondriaan Stichting. van Duitsland, te weten ongeveer 1 miljard euro. Pijbes, W. (2009) ‘Stad moet burgertrots stimuleren’. In: 7 Zie onder meer: Mondriaan Stichting 2008, 116-117, Het Parool, 16 maart. Mondriaan Stichting 2009,119. Zie ook: Rutten 2005.

[advertentie] Geschenk Cultuur en media Bas Heijne, Valerie Frissen, voor abonnees Fouad Laroui, Sara Selwood in 2015 en Paul Schnabel Ministerie van OCW/Boekmanstudies van Boekman. Los verkrijgbaar bij de Boekman- stichting via www.boekman.nl of 020-624 37 36 (15 euro).