Teithlen y De-orllewin: Llwybr Arfordir Cymru

Cafodd Llwybr Arfordir Cymru ei lansio yn 2012 ac mae’n ymestyn ar hyd 870 milltir o dirlun gwefreiddiol, gan basio nifer fawr o safleoedd hanesyddol a mannau diddorol, gan gynnwys rhai o gestyll a llysoedd difyrraf Cadw.

Os ydych chi yn y De-orllewin, dilynwch lwybr yr arfordir i Gastell Cydweli a Chastell Talacharn, i gael gwybod am storïau Arglwyddi Mers y De ac effaith eu gweithgareddau nhw o ran ffurfio Cymru, neu i ddysgu am hyd a lled cyfoeth a grym esgobion yr oesoedd canol yn Llysoedd yr Esgobion yn Llandyfái a Tyddewi...

Castell Talacharn

Mae Castell Talacharn yn sefyll yn osgeiddig ar esgair isel uwchben aber eang afon Taf, ac mae’n un o gyfres o geyrydd a oedd yn rheoli’r hen lwybr ar hyd arfordir y De-orllewin. Peidiwch â cholli twˆr campus y gogledd-orllewin a’i do carreg cromennog anarferol, na’r golygfeydd gwych o’r bylchfuriau. Mewn cyfnod mwy diweddar, daeth y safle’n ysbrydoliaeth i rai o gewri llenyddol Cymru. Yma yr ysgrifennodd Dylan Thomas ei gyfres o storïau byrion, Portrait of the Artist as a Young Dog a lluniodd Richard Hughes ei nofel, In Hazard.

Castell Cydweli Mae Castell Cydweli yn dyst i dechnoleg gwaith maen y gaer Llys yr Esgob yn Llandyfái ganoloesol. Dyma gastell cadarn a thrawiadol a gafodd ei ddatblygu dros fwy na thair canrif o ryfel rhwng y Cymry a’r Saeson. Mae’r siâp Henry de Gower, esgob Tyddewi rhwng 1328 a 1347 a gododd hanner lleuad yn tarddu o gaer stocâd wreiddiol y 12fed ganrif, ac Lys yr Esgob yn Llandyfái, a dyma hoff lety’r esgobion canoloesol mae’n cael ei amddiffyn gan afon Gwendraeth ar un ochr a chan ffos hynny oedd yn chwilio am loches ymhell o bryderon yr Eglwys a’r ddofn ar siâp cilgant ar yr ochr arall. Ym 1136 cafodd y Dywysoges Wladwriaeth. Daeth cyfnod llewyrchus Llandyfái i ben pan gafodd Gwenllïan (gwraig Arglwydd Deheubarth) ei lladd mewn brwydr ei drosglwyddo i Henry VII ym 1546. Mae’r neuadd fawr a’r porthdy yn erbyn y Normaniaid a oedd yn meddiannu Cydweli ar y pryd. mewnol yn gampau pensaernïol arbennig o dda. Mae gan y safle I fwynhau eiliad gwirioneddol ganoloesol, mynnwch gip ar Gydweli hanes mwy diweddar hefyd, gan ei fod wedi’i ddefnyddio yn ganolfan i yn niwl y bore. unedau o’r Llu Awyr ac o fyddin yr Unol Daleithiau yn yr Ail Ryfel Byd.

1 A59 A565 3 26 M58 A570

7 M6 A58 6 A580 23 5 LIVERPOOL Amlwch M57 Birkenhead A5025 2 Capel 1 M62 1 Caer y Twrˆ r Hillfort Lligwy 5 7 2 6 A57 Lligwy 2 Holyhead Mountain Hut Group Tregwehelydd Standing Stone Burial Chamber Great Ormes A551 3 1 Din Lligwy Head 3 Caer Gybi Roman Fortlet Prestatyn Penmon Priory 2 3 Hut Group Maen Achwyfan M Holyhead Benllech and St Seiriol’s Well Llandudno A558 Rhyl Cross 4 e A56 4 Penrhos Feilw Standing Stones Presaddfed r Puffin Island Colwyn s e 5 Burial Chamber Beaumaris y 11 4 Bay Basingwerk M53 5 Tyˆ Mawr Standing Stone B5109 Penmon Cross Abergele A5151 A548 12 Castle Abbey 5 6 B5109 and Dovecote 6 Trefignath Burial Chamber Holy Island A5 Llangefni A55 Rhuddlan Castle A540 M56 Plas Conwy Castle Flint 9 A55 Bryn Celli Ddu and Twthill Ty Newyddˆ Burial Chamber A545 Mawr and Town Walls Castle 14 A56 Burial Chamber Bangor St Winifred’s Chapel Llanfairfechan St Asaph A55 and Holy Well 11 Barclodiad y Gawres 7 A541 A550 Burial Chamber 10 Denbigh Friary, Teithlen y De-orllewin: A55 A54 Lord Leicester’s Church Clwyd 7 Din Dryfol A4080 8 A470 and St Hilary’s Chapel Ewloe Castle 12 Burial Chamber Bethesda B5106 A544 A525 A51 9 Segontium Chester A49 Llwybr Arfordir Cymru 8 Bodowyr A548 A549 Chester Burial Chamber Roman Fort Denbigh Castle Mold Roman Amphitheatre A5118 Chester Gwydir Uchaf and Town Walls A55 9 Castell Bryn Gwyn Llanrwst Castle Llanberis A5 Chapel A51

Caernarfon Castle A494 10 Caer Lêb Dolbadarn Capel Curig A543 A541 A41 and Town Walls Alyn A4086Castle Ruthin

Dee Beeston Betws-y-Coed Castle C a e r n a r f o n Capel Garmon A534 A4085 Derwen Burial Chamber Conwy Churchyard Cross Dolwyddelan A525 B a y Wrexham A498 Castle A49 A499 A5014 A483 Beddgelert Blaenau Alwen Rug Ffestiniog Chapel Valle Crucis St Cybi’s Eliseg’s Corwen Pillar Abbey Well A525 A5 Nefyn A4212 A525 Dee Whitchurch Llangar Llangollen Penarth Fawr A497 Old Church Chirk Dee B4417Medieval House Porthmadog A41 Criccieth Llyn Bala Castle Trawsfynydd A495 Pwllheli A494 A528 Harlech Bala Lake Old Oswestry A470 Castle Hill Fort A499 Oswestry Abersoch Dyffryn Ardudwy Henry de GowerBurial hefydChamber fu’n gyfrifol am Lys Esgob Tyddewi, sef y Moreton Corbet Aberdaron A5 Castle llys esgob canoloesol mwyaf trawiadol sydd gan Gymru. Mae’r Tanat A496 Lake Vyrnwy Bardsey Cymer Abbey A49 A53 Island safle cyfan yn iasol, gan ddwyn i gof gyfnod pan oedd crefydd yn ei Haughmond Abbey Dolgellau A470 hanterth a’r esgobion yn ddynion pwerus. Mae gan y llys addurniadau Severn Barmouth Pont A495 Minllyn Vyrnwy A458 Shrewsbury coeth a cherfiadauCastell cain y Bereyn y meini. Mynnwch weld y neuadd fawr, sef A458 A5 Banwy A483 siambr fwyaf trawiadol y llys, a oedd yn berffaith ar gyfer gwleddoedd. Welshpool Wroxeter Cantlop Roman City A493 Llanfair Caereinion Bridge A chofiwch gymryd cipB4405 ar yr isgrofftydd helaeth a’r bwa mawreddog, Dyfi A458 A488 Acton Burnell o fu’n fynedfa addas i adeilad mor eiconig. A490 Castle Tywyn A489 A470 Machynlleth Montgomery Castle Mitchell’s Fold Langley Stone Circle Chapel Dolforwyn Castle A49 Aberdyfi Dyfi Furnace B4386 Tra byddwch chi ar Lwybr Arfordir Cymru, mae’r safleoedd eraill i A489 B4518 Church Newtown Stretton Bryntail B4385 chwilio amdanyn nhw ynA487 cynnwys Castell Llansteffan, Croes Caeriw Lead Mine Borth Bishop’s C a a r dChapel i g a n Non. Castle Severn Clun Llanidloes A488 B a y Castle

Aberystwyth A44 A483 Craven Arms I wybod am y storïau a’r bobl y Ponterwydtu ôl i’n Wye128 o safleoedd hanesyddol, Rheidol Llangurig Stokesay B4340 Castle ewch i cadw.cymru.gov.uk.A4120 A4117

Ithon Hoffwch Cadw ar Facebook a dilynwch @cadwcymru ar Twitter i Teme Ludlow Ystwyth Knighton A4113

B4343 gael y newyddion diweddaraf.A485 Llys Esgob Tyddewi Rhayader Wigmore A488 Castle A456 Pontrhydfendigaid B4356 A44 A487 A470 Presteigne A49 A4112 Aberaeron Strata Florida Mortimer’s Cross B4362 Water Mill New Quay Abbey Tregaron Llandrindod Wells Leominster

A44 Aeron A44

A4110 Wye A482 A481 A485 B4343 A4111 A4112 A417

Aberporth B4337 B4567 Teifi Builth A480 A487 A486 B4459 Wells B4546 A438 Cardigan B4570 Lampeter Irfon St Dogmaels A465 A483 Llanwrtyd Wells Abbey A484 A475 A49 Carreg Coetan Arthur B4350 Arthur’s A4103 Burial Chamber Stone Hay-on-Wye Wye Strumble Hereford A438 Tywi Rotherwas Head Castle Newcastle A482 Fishguard Chapel Newport Emlyn

A485 Llandovery Pentre Ifan Brecon Gaer Burial Chamber Bronllys A484 Roman Fort Longtown Cothi A40 A470 Castle A487 Llynfi B4313 Llanwrda Honddu Castle Wye

W A479 A478 Talley Sennybridge Usk e s t u A465 e a Abbey A49 r dd n le Llanthony Grosmont Llys Esgob C C Llangadog l n 4 e r A40 Brecon Castle d Priory Tyddewi d te Dinefwr A4069 au B4329 s a A4215 A40 Skenfrith A487 E Dryslwyn Castle Monnow Tretower Court Castle Castle Llandeilo B4347 and Castle A40 Ramsey St Non’s Tywi White Island Chapel Castle Carmarthen Goodrich

A466 Castle Wiston Castle A4067 Castle B4521 A48 Crickhowell Hen Gwrt S t B r i d e s St Clears A40 Carreg Cennen A40 Moated Site A40 B4312 Castle B4233 B a y Broad Llansteffan Brynamman Trothy Narberth A4068 Brynmawr Haven B4341 Abergavenny A4115 A470 Blaenavon Monmouth Priory A4221 A4059 A465 A4136 A483 Ammanford Ironworks Castle A478 B4248 Island A4076 Castell Raglan Castle Wye A477 Ystalyfera Ebbw 2 A476 A40 A4075 Talacharn A4066 Vale Milford A477 Carew Rhymney St Briavel’s Castell 49 A474 Glyn-neath A467 Haven Pendine Loughor Cross A4048 Raglan Castle 1 Merthyr Usk Cydweli A4046 A484 Tawe A466 Cynon Tydfil A469 Burry Pontardawe A4109 A465

Skokholm A4043 48 Neath Aberdare Tintern Port A4061 Island A4059 A472 Usk Offa’s M4 A4042 Abbey Pembroke C a r m a r t h e n A4054 A449 Dyke 47 45 Pontypool Llys yr Esgob Carswell Llanelli 46 Chepstow Castle yn Llandyfái 3 Medieval House B a y Loughor 44 Neath Abbey A4233 and Port Wall Castle 43 Afan Treorchy A472 Chepstow Neath Ebbw Cwmbran Runston B4295 42 Llanmelin Wood Bulwarks A4107 Blaengarw Rhymney Caerleon Chapel Weobley A483 A469 Hillfort Camp B4271 Roman Fortress Castle A4064 A4058 A48 SWANSEA Maesteg Taff 2 Swansea Port 41 M48 Parc le Breos Burial Chamber 26 Castle Talbot 40 A4061 A470 24 A4118 Margam Stones Pontypridd A468 A467 Caerwent 1 Worms Head Museum A4093 23 Roman Town A4063 Caerphilly The Mumbles 28 NEWPORT M4 21 Oxwich 38 Castle Newport 22 Port-Eynon Castle Coity 29 M4 Newcastle Castell Coch M4 30 S w a n s e a 36 Castle A48 Castle (Bridgend) Llantrisant 29a M49 32 17 B a y 37 35 Avonmouth 34 33 A4106 A48 St Quentin’s Castle 18a y Portishead r (Llanblethian) a Porthcawl CARDIFF u 19 Ogmore Ewenny Tinkinswood t s

Castle Priory Burial Chamber E

Cowbridge M5 Penarth n Clevedon BRISTOL 20 A4055 r Old Beaupre Castle e

v St Lythans Burial Chamber e A370 S B4265 Barry Yatton Stanton Drew A38

Circles & Cove 21 Rhyw 30 munud yw amser y siwrnai o Gydweli i Dalacharn, rhyw 40 munud o Dalacharn i Landyfái a rhyw 55 munud o Landyfái i Dyddewi. Weston-super-Mare 2