Mil. S. Filipović Milenko S. Filipović OZRENJACI ILI MAGLAJCI ETNOLOŠKI PRIKAZ GLASNIK ZEMALJSKOG MUZEJA SARAJEVO Godina 1952, sveska VII 1 Ozrenjaci ili Maglajci Mil. S. Filipović Ozrenjaci ili Maglajci ETNOLOŠKI PRIKAZ OPŠTE NAPOMENE Ove beleške su nastale delimično u toku 1937 i 1938, kada sam posećivao manastir Ozren, ruševine manastira Gostovića i crkvu Vozuću, a delimično 1950, kada sam ponova posetio Ozren da bih nabavio karakteristične etnološke predmete iz ovog kraja za Zemaljski muzej u Sarajevu. Beleške ne pružaju potpunu sliku narodne prošlosti i narodnog života Ozrenjaka, ali daju izvesnu predstavu o karakterističnim osobinama te grupe i pružiće ne samo nove etnološke građe nego će doprineti boljem poznavanju etničkih prilika i etničke podele u Bosni. Na pravom etnološkom proučavanju Bosne rađeno je uopšte vrlo malo i ima krajeva i oblasti o čijem se stanovništvu - njegovoj etničkoj prošlosti i etničkim osobinama - ne zna ništa ili gotovo ništa. Treba nastojati da se što pre utvrdi koliko ima kod nas takvih etničkih grupa - i koje su njihove osobine, polazeći sa gledišta da i etničke osobine jedne takve grupe uvek pretstavljaju jednu organsku celinu i da se pojedini običaji i ustanove u nekom kraju ili kod neke grupe mogu razumeti i objašnjavati samo kao delovi celine kojoj pripadaju. Potrebno je, radi toga, što više opisa pojedinih predeonih ili lokalnih grupa i da ti opisi budu što iscrpniji. Srbi Ozrenjaci pretstavljaju naročitu etničku grupu među bosanskim Srbima. Oni se oštro razlikuju od Srba u susednim predelima ne samo nošnjom, što odmah pada u oči, nego se razlikuju i po drugim crtama u životu. Glavno je, pak, da se oni sami osećaju i smatraju posebnom grupom, koja je, u odnosu prema susedima, strogo endogama. Ozrenski Srbi razlikuju se oštro od Srba u srednjoj Bosni, dok razlike prema Srbima u predelima oko Spreče i dalje na severu nisu tako izrazite: oni sa Srbima u čitavoj severo-istočnoj Bosni čine jednu širu etničku grupu. To je glavni razlog da objavljujem ove beleške: dok se ne nađe neko ko će u pojedinostima potpuno opisati osobine te grupe ili proučiti njen postanak i njene karakteristike, ove beleške neka služe kao prva obaveštenja o postanku i o osobinama ove grupe i kao građa koja će zadovoljiti prvu potrebu. Nedostatak ovoga rada je što se osobine Ozrenjaka i pojave u njihovom etničkom životu ne porede sa osobinama i pojavama kod njihovih suseda. To, nažalost, nije mogućno, jer njihovi susedi uopšte nisu proučavani. Najbliža bolje poznata grupa su Visočani u Srednjoj Bosni, ali su i oni prilično udaljeni. Objavljivanje ovoga spisa ima da doprinese uklanjanju takvih nedostataka u budućem radu. PREDEO Prostor između donjeg toka reke Spreče na severu i Bosne na zapadu ispunjava planina Ozren sa svojom podgorinom. Planina je naseljena i ta naselja se smatraju posebnom predeonom celinom. Dok su zapadna, severna i severoistočna granica veoma izrazite, prema istoku i jugu granica nije tako oštra ni geografski ni etnološki. Istočna granica polazi od reke Spreče iznad sela 2 Mil. S. Filipović Krtove i prolazi između Milinog Sela (koje pripada Ozrenu) i Devetaka pa se prihvata srednjeg toka reke Turije i ide donekle Turijom. Od Turije južna granica skreće na jugozapad, tako da obuhvata sela G. i D. Brijesnicu i onda razvođem između Rujnice i Bočine izbija na reku Bosnu. Za vreme austrougarske okupacije (1897-1918) i u godinama posle 1918 bilo je znatnih promena u upravnoj podeli, ali se ipak u narodu ceo taj kraj i danas zove Maglajskom Nahijom, po tome što je nekada sav bio u sastavu Maglajske nahije ili sreza. Danas je samo jednim delom u njegovu sastavu (sela: Striježevica, Trbuk, Osojnica, G. i D. Paklenica, Rečica, Brusnica, G. i D. Rakovac, Bukovica, Smrdin, Strajišće, Krsno Polje i Bakotići). Dobojskom srezu pripadaju: Podkamen, Pridjel, Potočani, Ševarlije, Lipac i Suho Polje. Gračaničkom srezu pripadaju: Tekućica, Boljanić, Karanovac, Sočkovac, Kakmuži, Petrovo Selo-Brđani i Petrovo Selo-Lužani, Krtova i Porječina. U sastavu Tuzlanskog sreza su: Vasiljevci, Mičijevići, Stupari, Tumare, G. i D. Brijesnica, Sižje i Milino Selo. Takva upravna podela je došla kao posledica krupnih promena u životu naselja i stanovništva ovoga kraja u toku decenija posle prestanka turske vladavine. O tim promenama biće više reči u daljim izlaganjima. Iako se u planini Ozrenu sama površina sastoji od različitih stena (serpentina, krečnjaka, trahita i dr.), ipak se to ne oseća: Ozren je pod šumom koje ima svuda. Šuma je bukova i hrastova oko manastira Ozrena, a u višim delovima planine prevlađuje crni bor. Planina je veoma disicirana uskim a dubokim dolinama potoka i rečica, između kojih su dugačke a visoke kose. Mnoge od tih kosa su iskrčene i reštrkana sela i pojedinačne kuće su po oštrim grebenima kosa. To su “male” ili “zaseoci”, a po nekoliko takvih zaselaka, često među sobom i veoma udaljenih, čine jedno naselje, jednu “jaftu”. 3 Ozrenjaci ili Maglajci Stanovništvo ovoga kraja je srpsko (pravoslavno) i muslimansko; ne uzimajući u obzir sasvim malobrojne službeničke porodice, Hrvata (katolika) ima samo na Visu u Bakotićima, i to svega 5 porodica. Muslimani su poglavito u selima kraj rijeke Bosne, a ima ih nešto u Suhom Polju pored Spreče. Najveća njihova grupa je u samom gradu Maglaju, a i sela sa muslimanskim stanovništvom su su većinom u blizini Maglaja. Na desnoj strani Spreče nastaje veći pojas muslimanskih naselja. Maglajski muslimani u selima u podgorini Ozrena čine jednu etničku grupu sa muslimanima na levoj strani reke Bosne, a cela ta grupa jedva da se i u čemu po etničkim osobinama, sem po jeziku, razlikuje od muslimana u susednim krajevima. Sličan je položaj i Hrvata (katolika) na Visu: oni su po svemu danas ogranak od veće grupe na levoj strani Bosne. Sasvim je drukčiji etnički položaj ozrenskih Srba. Srbi su u velikoj većini. U čitavoj grupi naselja oko manastira Ozrena, unutra u planini, je čisto srpsko stanovništvo. Oni su se tu skupili oko manastira, koji je iz 16 veka, i tu se držali tako zbijeni zbog manastira, ali su opet i oni svojom masom uticali da se manastir održava. Srpsko stanovništvo čitavog predela je istih etničkih osobina, a sličnih osobina su i stanovnici još nekoliko sela južno od Krivaje, oko Vozuće i Gostovića, nekadašnjih manastira. Ti Srbi pretstavljaju, dakle, posebnu etničku grupu, različitu od susednih. Ta srpska grupa ima i svoje naročito ime: Ozrenjaci, Ozrenci (Ozrenjci) ili Maglajci. Ime su dobili po predelu odnosno po nekadašnjem upravnom središtu, ali taj naziv ima i etnološkog značenja, jer se Ozrenjaci razlikuju od susednih Srba od kojih ih deli samo reka Bosna ili reka Spreča. Čuju se za ozrenske Srbe i drugi nazivi, ali ne tako određeni. Posavci ih zovu imenom Brdnjaci, a tako ljudi iz Posavine zovu uopšte sve stanovnike brdskih sela na jugu od Posavine. Istim imenom ih zovu i Srbi iz sela oko reke Bosne, ali oni zovu i Sprečacima one Ozrenjake koji su u selima u slivu Spreče. Prekobosanci ih zovu i podrugljivim imenom Ćoćani. Prekobosanci i Trebavci smatraju Ozrenjake primitivnijim i sirovijim od sebe i može se kod njih čuti da ponekom kažu: “Što si zavro ko Ozrenjak?” Veoma se razlikuju ozrenski Srbi od Srba na levoj strani Bosne kao i od onih na desnoj strani Spreče. U sastavu srpske pravoslavne parohije maglajske ima sela s obe strane Bosne i crkvi u Maglaju dolaze i jedni i drugi, ali kod crkve zasebno igraju kolo Ozrenci, a zasebno Ošvani, kako ih obično zovu po glavnom selu Ošvama. Drukčija su im kola, drukčije melodije, drukčije nošnje. Na severu od Ozrena, preko Spreče, su Srbi Trebavci, po planini Trebavi i njenoj podgorini. Za Srbe u selima oko Krivaje nisam imao prilike da čujem kako ih zovu Ozrenjaci. Oni su vrlo slični Ozrenjacima, ali se ipak i po nošnji mogu raspoznati: u njihovih žena su pregače duže i rađene više “bijelim načinom” (ističe se bijela boja), a muškarci leti nose “pelengaće” od belog platna, a zimi čakšire. Ozrenjaci ili Maglajci su, u odnosu prema susednim grupama, endogamni, i to naročito u odnosu prema stanovništvu nižih predela na severu: devojke iz tih krajeva ne bi se nipošto udale u brdo, a iz brda poneka se uda u polje. Oko 1900 pojavile su se osobite prijateljske veze između Ozrenjaka i Srba u Bosanskoj Posavini. Otada su počeli da dolaze pojedinci, pa i čitave porodice iz Bos. Posavine, osobito iz sela oko Brčkog, radi odmora i oporavka. Osobito je toga bilo mnogo u godinama pred drugi svetski rat. Dolazili su pred kraj leta i u jesen i proboravili bi po 20-30 dana, naročito u vremenu od Petrova dana do Velike Gospojine. Boravili bi kod starih poznanika, ili gde zakupe stan; posle i oni s “brda” silaze u posetu njima. Kako sam mogao da vidim 1950, tuberkuloza je po ozrenskim selima veoma raširena i možda su njenu širenju doprinele i te veze, jer su na letovanje na Ozren i dolazila u prvom redu tuberkulozna lica. Po ozrenskim selima kreću se i često se vide nomadski rumunski Cigani, tzv. Karavlasi. Pominjem ih stoga što ih Ozrenjaci zovu Bugarima, a njihova padališta zovu bugarištima (bugarište). Samo se priča još da su nekada i u podgorinu Ozrena dolazili preko zime sa stokom “Arnauti”, tj. stočari iz jugoistočnih krajeva, iz Polimlja. Verovatno da su baš ta stočarska kretanja bila od uticaja i na naseljavanje Ozrena, jer među ozrenskim Srbima ima doseljenika iz Vasojevića. Jedino gradsko naselje u predelu je Maglaj, ali ono ne pripada samo Ozrenu: Maglaj je na periferiji predela, na reci Bosni, i od ranije je ekonomsko i upravno središte ne samo za ozrenska 4 Mil. S. Filipović sela nego i za znatan broj sela na levoj strani reke Bosne. Pošto je izgrađena železnička pruga dolinom Bosne, i sam grad se širi više na levu stranu Bosne, koja je ravna i pruža povoljnije uslove za razvitak grada.