Milenko S. Filipović

Mil. S. Filipović

OZRENJACI ILI MAGLAJCI

ETNOLOŠKI PRIKAZ

GLASNIK ZEMALJSKOG MUZEJA

SARAJEVO

Godina 1952, sveska VII

1 Ozrenjaci ili Maglajci

Mil. S. Filipović Ozrenjaci ili Maglajci

ETNOLOŠKI PRIKAZ

OPŠTE NAPOMENE

Ove beleške su nastale delimično u toku 1937 i 1938, kada sam posećivao manastir Ozren, ruševine manastira Gostovića i crkvu Vozuću, a delimično 1950, kada sam ponova posetio Ozren da bih nabavio karakteristične etnološke predmete iz ovog kraja za Zemaljski muzej u Sarajevu. Beleške ne pružaju potpunu sliku narodne prošlosti i narodnog života Ozrenjaka, ali daju izvesnu predstavu o karakterističnim osobinama te grupe i pružiće ne samo nove etnološke građe nego će doprineti boljem poznavanju etničkih prilika i etničke podele u Bosni. Na pravom etnološkom proučavanju Bosne rađeno je uopšte vrlo malo i ima krajeva i oblasti o čijem se stanovništvu - njegovoj etničkoj prošlosti i etničkim osobinama - ne zna ništa ili gotovo ništa. Treba nastojati da se što pre utvrdi koliko ima kod nas takvih etničkih grupa - i koje su njihove osobine, polazeći sa gledišta da i etničke osobine jedne takve grupe uvek pretstavljaju jednu organsku celinu i da se pojedini običaji i ustanove u nekom kraju ili kod neke grupe mogu razumeti i objašnjavati samo kao delovi celine kojoj pripadaju. Potrebno je, radi toga, što više opisa pojedinih predeonih ili lokalnih grupa i da ti opisi budu što iscrpniji. Srbi Ozrenjaci pretstavljaju naročitu etničku grupu među bosanskim Srbima. Oni se oštro razlikuju od Srba u susednim predelima ne samo nošnjom, što odmah pada u oči, nego se razlikuju i po drugim crtama u životu. Glavno je, pak, da se oni sami osećaju i smatraju posebnom grupom, koja je, u odnosu prema susedima, strogo endogama. Ozrenski Srbi razlikuju se oštro od Srba u srednjoj Bosni, dok razlike prema Srbima u predelima oko Spreče i dalje na severu nisu tako izrazite: oni sa Srbima u čitavoj severo-istočnoj Bosni čine jednu širu etničku grupu. To je glavni razlog da objavljujem ove beleške: dok se ne nađe neko ko će u pojedinostima potpuno opisati osobine te grupe ili proučiti njen postanak i njene karakteristike, ove beleške neka služe kao prva obaveštenja o postanku i o osobinama ove grupe i kao građa koja će zadovoljiti prvu potrebu. Nedostatak ovoga rada je što se osobine Ozrenjaka i pojave u njihovom etničkom životu ne porede sa osobinama i pojavama kod njihovih suseda. To, nažalost, nije mogućno, jer njihovi susedi uopšte nisu proučavani. Najbliža bolje poznata grupa su Visočani u Srednjoj Bosni, ali su i oni prilično udaljeni. Objavljivanje ovoga spisa ima da doprinese uklanjanju takvih nedostataka u budućem radu.

PREDEO

Prostor između donjeg toka reke Spreče na severu i Bosne na zapadu ispunjava planina Ozren sa svojom podgorinom. Planina je naseljena i ta naselja se smatraju posebnom predeonom celinom. Dok su zapadna, severna i severoistočna granica veoma izrazite, prema istoku i jugu granica nije tako oštra ni geografski ni etnološki. Istočna granica polazi od reke Spreče iznad sela

2 Mil. S. Filipović

Krtove i prolazi između Milinog Sela (koje pripada Ozrenu) i Devetaka pa se prihvata srednjeg toka reke Turije i ide donekle Turijom. Od Turije južna granica skreće na jugozapad, tako da obuhvata sela G. i D. Brijesnicu i onda razvođem između Rujnice i Bočine izbija na reku Bosnu. Za vreme austrougarske okupacije (1897-1918) i u godinama posle 1918 bilo je znatnih promena u upravnoj podeli, ali se ipak u narodu ceo taj kraj i danas zove Maglajskom Nahijom, po tome što je nekada sav bio u sastavu Maglajske nahije ili sreza. Danas je samo jednim delom u njegovu sastavu (sela: Striježevica, Trbuk, Osojnica, G. i D. Paklenica, Rečica, Brusnica, G. i D. Rakovac, Bukovica, Smrdin, Strajišće, Krsno Polje i Bakotići). Dobojskom srezu pripadaju: Podkamen, Pridjel, Potočani, Ševarlije, Lipac i Suho Polje. Gračaničkom srezu pripadaju: Tekućica, Boljanić, Karanovac, Sočkovac, Kakmuži, Petrovo Selo-Brđani i Petrovo Selo-Lužani, Krtova i

Porječina. U sastavu Tuzlanskog sreza su: Vasiljevci, Mičijevići, Stupari, Tumare, G. i D. Brijesnica, Sižje i Milino Selo. Takva upravna podela je došla kao posledica krupnih promena u životu naselja i stanovništva ovoga kraja u toku decenija posle prestanka turske vladavine. O tim promenama biće više reči u daljim izlaganjima. Iako se u planini Ozrenu sama površina sastoji od različitih stena (serpentina, krečnjaka, trahita i dr.), ipak se to ne oseća: Ozren je pod šumom koje ima svuda. Šuma je bukova i hrastova oko manastira Ozrena, a u višim delovima planine prevlađuje crni bor. Planina je veoma disicirana uskim a dubokim dolinama potoka i rečica, između kojih su dugačke a visoke kose. Mnoge od tih kosa su iskrčene i reštrkana sela i pojedinačne kuće su po oštrim grebenima kosa. To su “male” ili “zaseoci”, a po nekoliko takvih zaselaka, često među sobom i veoma udaljenih, čine jedno naselje, jednu “jaftu”.

3 Ozrenjaci ili Maglajci

Stanovništvo ovoga kraja je srpsko (pravoslavno) i muslimansko; ne uzimajući u obzir sasvim malobrojne službeničke porodice, Hrvata (katolika) ima samo na Visu u Bakotićima, i to svega 5 porodica. Muslimani su poglavito u selima kraj rijeke Bosne, a ima ih nešto u Suhom Polju pored Spreče. Najveća njihova grupa je u samom gradu Maglaju, a i sela sa muslimanskim stanovništvom su su većinom u blizini Maglaja. Na desnoj strani Spreče nastaje veći pojas muslimanskih naselja. Maglajski muslimani u selima u podgorini Ozrena čine jednu etničku grupu sa muslimanima na levoj strani reke Bosne, a cela ta grupa jedva da se i u čemu po etničkim osobinama, sem po jeziku, razlikuje od muslimana u susednim krajevima. Sličan je položaj i Hrvata (katolika) na Visu: oni su po svemu danas ogranak od veće grupe na levoj strani Bosne. Sasvim je drukčiji etnički položaj ozrenskih Srba. Srbi su u velikoj većini. U čitavoj grupi naselja oko manastira Ozrena, unutra u planini, je čisto srpsko stanovništvo. Oni su se tu skupili oko manastira, koji je iz 16 veka, i tu se držali tako zbijeni zbog manastira, ali su opet i oni svojom masom uticali da se manastir održava. Srpsko stanovništvo čitavog predela je istih etničkih osobina, a sličnih osobina su i stanovnici još nekoliko sela južno od Krivaje, oko Vozuće i Gostovića, nekadašnjih manastira. Ti Srbi pretstavljaju, dakle, posebnu etničku grupu, različitu od susednih. Ta srpska grupa ima i svoje naročito ime: Ozrenjaci, Ozrenci (Ozrenjci) ili Maglajci. Ime su dobili po predelu odnosno po nekadašnjem upravnom središtu, ali taj naziv ima i etnološkog značenja, jer se Ozrenjaci razlikuju od susednih Srba od kojih ih deli samo reka Bosna ili reka Spreča. Čuju se za ozrenske Srbe i drugi nazivi, ali ne tako određeni. Posavci ih zovu imenom Brdnjaci, a tako ljudi iz Posavine zovu uopšte sve stanovnike brdskih sela na jugu od Posavine. Istim imenom ih zovu i Srbi iz sela oko reke Bosne, ali oni zovu i Sprečacima one Ozrenjake koji su u selima u slivu Spreče. Prekobosanci ih zovu i podrugljivim imenom Ćoćani. Prekobosanci i Trebavci smatraju Ozrenjake primitivnijim i sirovijim od sebe i može se kod njih čuti da ponekom kažu: “Što si zavro ko Ozrenjak?” Veoma se razlikuju ozrenski Srbi od Srba na levoj strani Bosne kao i od onih na desnoj strani Spreče. U sastavu srpske pravoslavne parohije maglajske ima sela s obe strane Bosne i crkvi u Maglaju dolaze i jedni i drugi, ali kod crkve zasebno igraju kolo Ozrenci, a zasebno Ošvani, kako ih obično zovu po glavnom selu Ošvama. Drukčija su im kola, drukčije melodije, drukčije nošnje. Na severu od Ozrena, preko Spreče, su Srbi Trebavci, po planini Trebavi i njenoj podgorini. Za Srbe u selima oko Krivaje nisam imao prilike da čujem kako ih zovu Ozrenjaci. Oni su vrlo slični Ozrenjacima, ali se ipak i po nošnji mogu raspoznati: u njihovih žena su pregače duže i rađene više “bijelim načinom” (ističe se bijela boja), a muškarci leti nose “pelengaće” od belog platna, a zimi čakšire. Ozrenjaci ili Maglajci su, u odnosu prema susednim grupama, endogamni, i to naročito u odnosu prema stanovništvu nižih predela na severu: devojke iz tih krajeva ne bi se nipošto udale u brdo, a iz brda poneka se uda u polje. Oko 1900 pojavile su se osobite prijateljske veze između Ozrenjaka i Srba u Bosanskoj Posavini. Otada su počeli da dolaze pojedinci, pa i čitave porodice iz Bos. Posavine, osobito iz sela oko Brčkog, radi odmora i oporavka. Osobito je toga bilo mnogo u godinama pred drugi svetski rat. Dolazili su pred kraj leta i u jesen i proboravili bi po 20-30 dana, naročito u vremenu od Petrova dana do Velike Gospojine. Boravili bi kod starih poznanika, ili gde zakupe stan; posle i oni s “brda” silaze u posetu njima. Kako sam mogao da vidim 1950, tuberkuloza je po ozrenskim selima veoma raširena i možda su njenu širenju doprinele i te veze, jer su na letovanje na Ozren i dolazila u prvom redu tuberkulozna lica. Po ozrenskim selima kreću se i često se vide nomadski rumunski Cigani, tzv. Karavlasi. Pominjem ih stoga što ih Ozrenjaci zovu Bugarima, a njihova padališta zovu bugarištima (bugarište). Samo se priča još da su nekada i u podgorinu Ozrena dolazili preko zime sa stokom “Arnauti”, tj. stočari iz jugoistočnih krajeva, iz Polimlja. Verovatno da su baš ta stočarska kretanja bila od uticaja i na naseljavanje Ozrena, jer među ozrenskim Srbima ima doseljenika iz Vasojevića. Jedino gradsko naselje u predelu je Maglaj, ali ono ne pripada samo Ozrenu: Maglaj je na periferiji predela, na reci Bosni, i od ranije je ekonomsko i upravno središte ne samo za ozrenska

4 Mil. S. Filipović sela nego i za znatan broj sela na levoj strani reke Bosne. Pošto je izgrađena železnička pruga dolinom Bosne, i sam grad se širi više na levu stranu Bosne, koja je ravna i pruža povoljnije uslove za razvitak grada. Na periferiji su još neka gradska odnosno varoška naselja, ali izvan predela. To su Doboj, Gračanica i Puračić. Doboj, koji je na levoj strani Bosne i naprama ušću Spreče, naglo se je razvio u godinama posle prvog svetskog rata kao saobraćajno i privredno središte i postao sresko mesto. Sela ozrenska u dolini Spreče održavaju bliže veze sa trgom u Gračanici, varoši na desnoj obali Spreče, a najistočnija sela i sa sprečkom varošicom Puračićem. U tursko vreme, u doba naturalne privrede, veze i sa Maglajem bile su neznatne i svodile su se na neznatnu razmenu dobara na nedeljnom trgu i kupovinu industrijskih i zanatskih proizvoda, za kojima se nije ni osećala velika potreba. Tada preko Ozrena nije bilo ni znatnijeg saobraćaja. Bilo je puteva preko Ozrena, ali su oni bili od lokalnog značaja. To su bili: put iz Maglaja preko Brusnice, Meteriza i Krčmarice u Gračanicu, a od Krčmarice se je odvajao put koji je išao Ozrenom na Kraljicu i Mičijeviće, pa u Puračić i Tuzlu. Od Rakovca se je moglo ići u Tuzlu putem pored Rakovačke Rijeke uz Krušik, na Omerovu Vodu i preko Tumara dalje u Puračić i Tuzlu. Glavni drum dolinom Bosne u tursko vreme uopšte nije ni dodirivao ovaj kraj, jer je prolazio levom stranom Bosne. Tek 1900 izgrađen je drum i desnom obalom Bosne. Za razvitak ozrenskih Srba bili su od značaja još neki činioci. U ravni pored reke Spreče i Bosne u ranije vreme uopšte nije bilo srpskih naselja: srpska sela su bila po samoj planini i sa svih strana zaštićena šumama i retko naseljenim pojasom duž reka; ukoliko je tu bilo sela, to su bila muslimanska sela. Tako su ozrenski Srbi dugo vremena živeli kao izolovana grupa. Samo na jugoistoku bili su bliže povezani sa Srbima na levoj strani Krivaje, oko Vozuće i Gostovića. Njihovo kulturno i političko središte u to vreme bio je manastir Ozren, jedina crkva i zborno mesto za Srbe iz čitavog predela u tursko vreme. To su bili činioci koji su uslovili da se u planini Ozrenu, veoma disiciranoj i sa koje polaze dugačke kose i mnoge manje riječne doline centrifugalno na sve strane, ipak izgradi veoma homogena srpska etnička grupa, kako su u njen sastav bili ušli prilično heterogeni elementi. To nije jedini takav slučaj da planina posluži kao tle za obrazovanje etničke grupe: baš u istoj oblasti kojoj pripada Ozren, i severoistočnoj Bosni ima još takvih primera. To su Trebava i Majevica. To je izuzetna i vrlo zanimljiva pojava, jer je običnije i sasvim normalno da se etničke grupe stvaraju u predjelima koji imaju izgled ulegnuća u zemljinoj površini, kao što su riječne doline, polja ili kotline, gdje je živ međusobni saobraćaj stanovništva omogućen postojanjem jednog središta kom se sa periferije centripetalno spuštaju mnogi putevi. Obično su takve predeone celine odvojene od drugih planinama, koje su retko naseljene, i preko kojih nema življeg saobraćaja. Planina Ozren se je u prošlosti ponašala kao ostrvo, ali je to bilo uslovljeno pomenutim činiocima, koji su opet bili posledica društvenih prilika u nekadašnjoj turskoj. Čim je prestala turska vladavina 1878, razvitak čitave Bosne krenuo je drugim pravcem. I na Ozrenu i kod ozrenskih Srba počele su da se vrše krupne promene, čija su posledica raspadanje etničkog jedinstva ozrenskih Srba, kome smo mi savremenici i svedoci. Građenje drumova i još, više, građenje želujezničkih pruga dolinama Bosne i Spreče dovelo je do prave revolucije u životu naselja i ljudi ovoga kraja. Nastalo je naglo spuštanje ljudi s brda u polja, bliže drumovima i na njih, tako da su pored puteva nastali nizovi kuća i mnogi novi zaseoci u polju, a osobito oko željezničkih stanica. Industrijska eksploatacija šuma, koja se je razvila osobito posle prvog svetskog rata, moderni kamenolomi u Ševarlijama i Lipcu, otvaranje rudnika u Petrovom Selu i podizanje fabrika u dolini Spreče, nekada pod barama i šumama. Prirodno množenje stanovništva sa svoje strane uticalo je na dva načina. U prvom redu, dele se zadruge i mnogi podeljenici silaze iz brda u polje. S druge strane, porast stanovništva u starim selima i novi zaseoci ispod starih sela imali su kao posledicu i podizanje novih crkava: sem crkve u D. Rakovcu, koja je u planini, podignute su crkve u Maglaju, Bočinji, Boljaniću i Tumarama, koje su sve na periferiji, a njima treba dodati i crkvu u Doboju, kojoj odlaze ljudi iz nekih sela ovoga predela. Tako je crkva manastira Ozrena prestala da vrši onu ulogu koju je imala u narodnom životu Srba ozrenskih i u tursko doba. Više Ozren (manastir) nije središnja tačka oko koje će se skupljati Ozrenjaci. Uticaj crkve i vere i inače biva sve

5 Ozrenjaci ili Maglajci slabiji u narodnom životu. Saobraćaj ljudi i dobara upućen je ka nekadašnjoj periferiji Ozrena i koncentriše se u dolinama Spreče i Bosne, a Doboj, grad na ušću Spreče u Bosnu, dobija sve veći značaj. Udaljenost između krajnjih naseljenih tačaka na profilu S-J znatno se je pojačala, pa i to utiče na slabljenje veza među ljudima iz severne i zapadne podgorine Ozrena. Preko planine vode samo rđavi seoski putevi, a oko planine udobni drumovi i željezničke pruge. Te promene, imale su za posledicu da je već krajem 19 veka počelo da se razbija administrativno jedinstvo, što se je produžilo i pojačalo pred drugi svetski rat, tako da je danas predeo u administrativnom pogledu tako podeljen da ulazi u sastav četiri sreza. Te promene utiču da je već počelo da se raspada i etničko jedinstvo Ozrenjaka, veoma izraženo u velikoj ujednačenosti svih osobina u čitavu kraju. Zasada se to vidi uglavnom samo u nošnji, jer se nošnja i inače najbrže menja: već ima osetnih razlika u nošnji stanovnika sela u zapadnoj podgorini Ozrena, oko Maglaja i Doboja, i onih u severnoj podgorini Ozrena, prema Spreči. Prema tome, na Ozrenu, planini, vršen je proces etničke integracije pod dejstvom naročitih uslova, a od osamdesetih godina 19 veka menjaju se životni uslovi i prirodni činioci dolaze opet jače do izražavanja te u srpskoj etničkoj grupi Ozrenjaka nastupa diferencijacija, koja će verovatno dovesti do stvaranja novih etničkih grupa u dolinama Spreče i Bosne.

PREDEO U PROŠLOSTI - POREKLO DANAŠNJEG SRPSKOG STANOVNIŠTVA

Niti se predeo kao celina niti se pojedina mesta u njemu pominju u dosad poznatim pisanim izvorima iz srednjeg veka: Prve pisane vesti su s početka 16. veka, pošto je turska vladavina u Bosni učvršćena. Druga vrsta spomenika za poznavanje prošlosti su materijalni ostaci od ranijeg stanovništva u samom predelu. Nažalost, u ovom kraju između Spreče i Krivaje uopšte nisu vršena arheološka istraživanja, te se ne zna ima li istorijskih tragova kao ni ostataka iz rimskog doba. Nesumnjivo da je i u to vreme ovde bilo života, kao što ga je bilo u susednim krajevima odmah preko Bosne, gde su otkrivena naselja iz preistorijskog i rimskog doba (Novi Šeher i okolina Doboja). Po Ozrenu ima nekoliko gradina, i verovatno je da se tu radi o preistorijskim tragovima, jer je iskustvo arheologa u Bosni pokazalo da se na lokalitetima takvog imena obično nalaze preistoriski ostaci. Mnogo je po ozrenskim selima i Crkvina. Nije isključeno da je na nekoj od tih Crkvina zaista bila u ranije vreme i crkva, mada je arheološko iskustvo pokazalo da se u Bosni na mestima sa takvim imenom često radi o rimskim starinama, ali ne uvek (na pr. na Crkvini na Glasincu bila je u srednjem veku crkva, koja je bila vrlo dobro poznata čak i u Dubrovniku). Brojne su starine po ozrenskim selima za koje se može uzeti sa sigurnošću da su iz srednjega veka. To su mnogobrojna “grčka” groblja sa stećcima. Nažalost ni na jednom stećku u ovom kraju dosad nije otkriven natpis. Nekoliko podataka o stećcima u neposrednoj okolini manastira Ozrena, tj. u selima Vasiljevcima, Krtovi i Kakmužu, izneto je već ranije.1 Stećaka ima svuda po ovom kraju i evo još nekoliko podataka o njima. Narod ih obično zove “mramor”, “mramorje”, “mramorovi”, a pripisuje ih Grcima, Čifutima ili divovima. Karakteristično je da ih muslimani pripisuju Grcima. Veruje se da je te Grke oterala iz Bosne višegodišnja suša. Među muslimanima se čuje i predanje da su u ovom kraju bili pre Turaka “Madžari” i da su to “madžarska” stara groblja pa i ono u Krsnom Polju. “Madžari” su bili i austriska vojska koja je 1697 prodrla u Bosnu. Kod Pašinih Konaka blizu Maglaja je veća srednjevekovna nekropola. U selu Bakotićima je jedan veliki stećak, a idući od Bakotića prema Ozrenu, na Ćelaru ili Ćelarskom brdu je više raštrkanih stećaka. U Donjoj Paklenici ima stećaka na više mjesta. Ističe se Divsko Groblje u polju: jedan stećak u vidu ploče i jedan vrlo velik u vidu niskog sarkofaga. Stećaka ima po Ševarlijama. Kod škole u D. Rakovcu je brdašce Mramor sa nekoliko stećaka. I na Molitvištu u Brijesnici je mesto Mramor sa desetak stećaka. Nema sumnje da među nazivima mesta po Ozrenu ima i mnogo takvih koji su postali u daljoj starini, kao što na pr. Megara, Kraljica i dr. Ja ću se osvrnuti samo na neka od takvih imena

1 Mil. S. Filipović - Đ. Mazalić: Manastir Ozren u Bosni. Spomenik SAN (u štampi).

6 Mil. S. Filipović koja imaju veći značaj. Jedno vrelo pod planinom Ozrenom a nedaleko od manastira Ozrena zove se Perun.2 U tom imenu očuvana je uspomena na staru slovensku religiju i ono je, dakle, iz doba pre nego što su tu doseljeni Srbi primili hrišćanstvo. Dva sela pod Ozrenom se zovu Kakmuži i Boljanići. Oba imena postoje i u istočnoj Hercegovini (“Sandžaku”). Dr Jeremić je zabeležio da stanovnici Boljanića i Kakmuža pod Ozrenom imaju predanje da su im preci došli iz okoline Pljevalja.3 Bio sam lično u ta dva sela pod Ozrenom i uverio se da već svi seljaci znaju da postoje istoimena sela u okolini Pljevalja i da različito nagađaju o svojoj vezi sa tim krajem, ali nema ni jednog roda koji bi se pouzdano znalo ili verovalo da je zaista poreklom odatle. Pomenuta imena mogu biti uspomena na neke etničke veze između stanovništva u dolini Spreče i stanovništva u staroj Raškoj, i to na veze koje su mogle postojati u starije vreme, najdalje u 16 veku, pošto se tada pominju ozrenski Boljanići. To je samo pretpostavka. A što se tiče Kakmuža, treba istaći da je lično ime Kakmuž zabeleženo u Bosni već u 13 veku: među onima koji su se kleli kao svedoci na povelju što ju je 1269 izdao bosanski ban Matija Ninoslav Dubrovčanima bio je i Kakmuž Odramčić.4 Prve pouzdane vesti o prilikama u ovom kraju su iz 16 veka. God. 1503, u tursko-ugarskom ugovoru o miru, pominje se Maglaj kao važnije utvrđenje na turskoj strani.5 Znači da je Maglaj kao grad postojao, ipak, već od ranije. To je sve što se može da zaključi na osnovu te šture vesti. Otada, Maglaj se pominje kao važnije mesto i upravno središte. Tako u bitki kod Jajca 1525 poginula su na turskoj strani i dva istaknuta glavara: Lutvo Čelebija i maglajski subaša. Tursku vojsku je predvodio Husrevbeg.6 Svojom poveljom o osnivanju zadužbine (džamije, imareta i hanikaha) u Sarajevu, krajem novembra 1531, Husrevbeg je odredio, pored svega ostaloga, i platu za onoga džabiju koji će skupljati prihode sa dobara u maglajskoj nahiji koja je dao toj zadužbini. Ali, ne kaže se koja su to imanja.7 Iz tog vremena su i prve vesti o Srbima oko Maglaja. Ferdinand Habzburški, kao kralj ugarski, spremao se je 1529 za rat protiv Turaka pa je tražio oslonca i kod narodnih vođa u Turskoj, tražeći da se i oni podignu protiv Turaka, a on im obećava nagradu. Tako je on tada pisao i Žarku od Maglaja i Jurašinu od Žepča i nekom vojvodi Hasanu.8 Da li su Žarko i njegovi Srbi bili potomci kakvih skorašnjih doseljenika, koje su tek doveli Turci, ili su bili pretstavnici starog, autohtonog, stanovništva, o tome se ne može reći ništa. Srbi su u 16 veku u tom kraju bili brojni i napredni i oni u drugoj polovini 16 veka podižu manastir Ozren, a u daljoj okolini i manastire Vozuću i Gostović ili Udrim. U natpisu o praćenju manastira Ozrena 1587 sačuvano je ime popa Jakova, koji je bio od “plemena” (roda) Marića, od kojih inače nema nikakvog drugog traga. Tih Srba iz 16 veka vremenom je nestalo: oni su se iseljavali i stradali od epidemija i ratova, a na njihova mesta su dolazili drugi, tako da među današnjim srpskim stanovnicima ozrenskih sela uopšte nema starosedelaca. Oskudne su vesti o prilikama oko Maglaja u 17 veku, ali ih ima i one nam unekoliko prikazuju i tadašnje etničke prilike u ovom kraju. Početkom 17 veka, 1609 god, dovršeno je živopisanje crkve manastira Ozrena. To je bio velik i skup posao, a to znači da je srpska okolina manastira u to vreme bila brojno jaka i ekonomski napredna. Manastir je normalno živeo i radio kroz ceo taj vek sve do austrisko-turskog rata 1683-1699, koji će se teško osetiti i u ovom kraju. U tzv. kruševskom pomeniku, čiji se je original čuvao u Narodnoj biblioteci u Beogradu 1941, kada je izgoreo, upisana su i nekolika mesta i lica iz severoistočne Bosne, pa i iz Ozrena i okoline. Utvrdio sam da su neka lica iz manastira Papraće, koja se pominju u tom pomeniku, živela između 1620 i 1628 godine,9

2 Bosanska Vila XIV (Sarajevo 1899) 189-190. 3 R. Jeremić: O poreklu stanovništva Tuzlanske oblasti. Glasnik Geogr. društva VII-VIII (B. 1922) 151. 4 F. Miklosich: Monumenta Serbica (Vienae 1858) 33. 5 J. v. Hammer: Geschichte des Osmanischen Reiches II (Pest 1828) 618. 6 Ć. Truhelka: Gazi Husrevbeg, njegov život i njegovo doba. Glasnik Zem. muzeja 1912, 116. 7 Nav. delo 217. 8 A. Ivić: Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji tokom XVI i XVII stoleća, I (Novi Sad 1913) 12-13, 16; - Istorija Srba u Vojvodini (N. Sad 1929) 97. 9 Mil. S. Filipović - Đ. Mazalić: Manastir Papraća u Bosni. Spomenik SAN XCIX (Beograd 1950) 100.

7 Ozrenjaci ili Maglajci pa su verovatno iz tog vremena i oni što se pominju iz okoline Ozrena. Sem jerođakona Evgenija iz manastira Ozrena, u kruševskom pomeniku se pominje i prezviter Raden iz sela Boljanića

Pominju se iz Ozrena i neki Radič i Dragiša Kovač. Ne veli se s kog Ozrena, ali je verovatno da je to ovaj Ozren, jer se taj upis u pomenik između upisa iz mesta koja su u široj okolini Ozrena (Spreča, Živinice, Moranci). Zna se još za jedan srpski rod toga vremena u okolini Maglaja. Danas su to Komnenovići u Toploj, u Boki, koji imaju predanje da su poreklom iz sela Pilatovaca u Oputnoj Rudini. Odatle su se bili otselili najpre u Maglaj, zbog čega su se zvali i Maglajevići, pa odatle u Banjane i iz Banjana su došli sa vladikom S. Ljubibratićem (tj. 1693) u Toplu, kada su kaluđeri iz Tvrdoša i mnogi Srbi iz Hercegovine prešli u Boku na mletačko zemljište.10 Jedan musliman iz Maglaja doći će do najvišeg položaja u Bosni i biti na toj dužnosti u tri maha. To je Fadil-paša Maglajac koji je 1647 postao vezirom u Carigradu i koji je bio bosanski valija 1651- 1652, 1653-1655 i 1656-1657.11 Opet jedan Maglajac, Mahmud, biće na tom položaju 1671-1672. Pre toga on je bio zamenik velikog vezira.12 Pojava tih ljudi na tako visokim položajima nije mogla, u to vreme, proteći bez uticaja na razvitak Maglaja i etničkih prilika u njegovoj okolini. Nažalost, o tome nema nikakvih neposrednih podataka. Iz tog vremena su prve vesti o katolicima u okolini Maglaja, nažalost vrlo šture. Biskup M. Maravić, koji inače redovno iznosi koliko u kom kraju ima hrišćana a koliko muslimana, u svom izveštaju od 1655 god. veli za Maglaj samo toliko da taj kraj ima 330 musl. kuća i 4 džamije. Iznosi kako se kreševski franjevački manastir stara o pet katoličkih parohija, od kojih je jedna maglajska, a u svih pet je 700 katoličkih kuća sa 5600 duša.13 Koliko ih je bilo u okolini Maglaja i u kojim selima, to su pitanja na koja odgovara unekoliko jedan pozniji izveštaj: bosanski biskup Nikola Olovčić, koji je 1672-1675 bršio kanonsku vizitaciju svoje biskupije, u izveštaju pisanom 1675 žali se kako je maglajska parohija najteža: dugačka je skoro tri dana hoda. U njoj uopšte nije bilo katoličke crkve. Po gradovima i selima su rđavi Turci. Svega je u parohiji bilo oko 4678 vernika.14 I maglajski župljani, koji se pismeno zauzimaju, 18 XII 1673, za svog župnika fra Augustina Vojnića, iznose u pretstavci kako je maglajska parohija duga više od dva dana hoda. Pretstavku su potpisali pretstavnici katolika iz samog Maglaja, zatim iz Cerja, Jelašaka, Lazine(?), Misurića, Jelovca, Polica, Brusnice, Lovnice, Orahovice, Rastuše i Žepča.15 To znači da su katolici maglajske parohije bili veoma raštrkani, a parohija je obuhvatala sela na teritoriji današnjih srezova Maglajskog (Brusnica, Misurići), Zavidovićkog (Jelaške, Lovnice, Žepče, verovatno i Orahovica) i Teslićkog (Rastuša); za Cerje, Jelovac, Nekole i Police nisam mogao da utvrdim gde su tačno bila. Od svih pomenutih mesta samo Maglaj i Brusnica pripadaju predelu Ozrenu. Neće proći mnogo vremena posle toga pa će ta grupa maglajskih katolika još više da se proredi; uopšte, izvršiće se značajne etničke promene u okolini Maglaja. Tim promenama su uzrok austro-turski ratovi 1683-1699, 1716-1718 i 1736-1739. U toku ratovanja 1683-1699 Austrijanci su dvaput osvajali Maglaj. Potpukovnik Kiba, komandant Broda, napao je Maglaj prvih dana avgusta 1693, poubijao Turke koje je tamo našao, a onda opljačkao i spalio ceo grad.16 Najznačajnija epizoda u ratovanju 1683-1699 bila jeprovala austriske vojske pod princom Evgenom Savojskim dolinom Bosne do Sarajeva, 1697. Povlačeći se iz Bosne, on je poveo sa sobom i mnogobrojne katolike iz doline Bosne, koji su polagali velike nade u uspeh austrijske vojske i pomagali je, pa se tako kompromitovali pred Turcima. Manjih seoba iz Bosne bilo je već od početka tog ratovanja, i te seobe su se kretale iz zapadne Bosne u Dalmaciju, na mletačko zemljište, a iz srednje i severne Bosne

10 S. Nakićenović: Boka. Srpski etnogr. zbornik XX (Beograd 1913) 444. 11 S. Bašagić: Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (Sarajevo) 73; Karl Peez: Otomanske valije (namjesnici) u Bosni. GZM 1889 (2) 62. 12 K. Peez: na ozn. mestu; S. Bašagić: Na ozn. mestu. 13 E. Fermendžin: Acta Bosnae (Zagreb 1892) 477, 478. 14 J. Jelenić: Spomenici kulturnog rada bos. franjevaca (1437-1878). Starine XXXVI (Zagreb 1928) 144. 15 Nav. delo 128-130. 16 A. Ivić: Migracije Srba u Slavoniju tokom 16, 17 i 18 stoleća. SEZb, XXXVI (Beograd-Subotica 1926) 137.

8 Mil. S. Filipović poglavito u Slavoniju, Srem i Bačku. Seobom od 1697 nestalo je uglavnom katolika iz doline Bosne.17 Nema neposrednih vesti o prilikama oko Maglaja i po Ozrenu tih godina, ali ne može biti sumnje da je bilo teških stradanja i promena i u ovom kraju, kao što su tada stradali i katolički manastir i katolici u Visokom i pravoslavni manastiri Papraća na izvoru Spreče i Liplje i Stuplje u Usori, a sa njima i narod oko njih. Dok se je broj hrišćana uopšte smanjio, a katolika gotovo i nestalo,18 kao posljedica toga rata došlo je do povećanja broja muslimana: pošto je Turska izgubila Budim, Ugarsku i Slavoniju, iz tih zemalja su mnogi muslimani prešli u Bosnu i tada su se mnogi naselili u Maglaju i u selima pored Spreče i Bosne. Jedini pouzdan podatak o raseljavanju iz okoline Maglaja je selo Maglajani u polju Lijevču, koje se pominje pod tim imenom 1718, kada su ga bili osvojili Austrijanci.19 Ti Maglajani su danas srpsko selo. Raseljavanje od Maglaja i osnivanje tih Maglajana verovatno padaju pod kraj 17 veka.20 Po jednom opisu Bosne iz 1716-1718 god. sam Maglaj je tada tvrđava koja nije velika i ima malo podgrađe od 50 kuća a pripada kadiluku Žepče. Na planini Ozrenu je bio manastir istoga imena. Inače, planina je dobro naseljena i to više hrišćanima nego muslimanima. Pominju se i srpski manastiri Vozuća i Gostović.21 U toku 18 veka neće, posle pomenutih ratova, biti više takvih poremećaja, ali će biti stradanja od epidemija. Epidemije kuge su bile u Bosni česte.22 I po selima oko Maglaja su vrlo živa predanja o stradanjima od kuge, a muslimani ističu da su ta stradanja bila u 18 veku, posle doselenja izbeglica iz Budima i Ugarske. Epidemija kuge u Bosni u 18 veku bilo je: 1731-1732, 1737, 1741- 1742, 1762 i 1782-1784. Narodno predanje tvrdi na pr. da su Srpske Rečice i Trbuk bili pre kuge muslimanska sela, pa ih kuga pomorila, a muslimani iz D. Paklenice da su se tada raselili u selo Šije na levoj strani Bosne i u Bos. Brod i Odžak. U sela koja su tada opustela doći će onda Srbi. Nema sumnje da je tada stradalo i stanovništvo srpskih sela po Ozrenu: da su mnogi iselili i izumrli. Samo što tu nije bilo promene u etničkoj pripadnosti: i novi stanovnici su bili opet Srbi. Kao što sam pomenuo već, među ozrenskim Srbima uopšte nema starosedelaca: retki su rodovi koji misle da su starinci, ali su njihova kazivanja neodređena i nepouzdana. Štaviše, među Ozrenjacima sam slušao da su jedini starinci među Srbima u Bosni Rajići u sarajevskoj Vrhovini.23 Ne samo to. Iako se pouzdano zna da je tu bilo Srba u 16 veku, nema uopšte ništa ni od njih, kao ni od poznijih slojeva: najbolje očuvana predanja o poreklu pojedinih rodova ne idu u dalju prošlost od 18 veka, što znači da je tada bilo mnogo povoljnih uslova za naseljavanje. Sadašnje srpsko stanovništvo ozrenskih sela je poreklom od doseljenika, i to ne davnašnjih. Malo ih je koji mogu reći, kao što mi reče jedan starac u Kakmužu, da je on već “peti djed” na

17 Opširno o tim seobama Mil. S. Filipović: Visočka Nahija. SEZb. XLIII (Beograd 1928) 267-272. 18 Antolovići, kojih su sada 5 porodica na Visu u Bakotićima, jedini su pretstavnici i ostatak od nekada brojnijih katolika u ovom kraju. Oni znaju da je bilo katolika i u Tuku iznad Visa, gde je posle kuge ostao od njih samo neki Sovo, pa i on posle prešao u selo Bradiće na levoj strani Bosne, gde od njega vode poreklo Sovići. I katolici s Visa izbegli su bili na levu stranu Bosne. Sami Antolovići ne znaju ništa o svom poreklu sem da im je to prezime iz novijeg vremena, a ranije da su se zvali Jelkići. Ta Jelka sa decom bila se je povratila ispreko Bosne na svoju starinu. Antolovići imaju svoje staro groblje na Visu i tvrde da je to groblje, kao i brankovićsko groblje na levoj strani Bosne, najstarije u ovom kraju. Na groblju na Visu drže “ljetnu misu” o sv. Anti, i to radi zaveta: zemlje su im “zavjetne” od vremena. 19 Dr. G. Bodenstein: Povijest naselja u Posavini god. 1718-1739. GZM 1907, 584. 20 Aleksa Jovanović iz Maglaja kazivao mi je da je on u Bjelovaru nailazio na ljude koji su mu govorili da su oni poreklom od Maglaja. 21 Nav. rad 96, 97. 22 Pregled tih epidemija Mil. S. Filipović: nav. delo 276-277. 23 Stjepanovići u Kakmužima, koji su od pre pet generacija u selu, verovatno se samo po tome smatraju starincima.

9 Ozrenjaci ili Maglajci istom mestu. Po kazivanju katolika sa Visa, Srbi su se u ovom kraju naselili posle “kužnog vremena”. Doseljenici su se naseljavali poglavito na krčevinama po brdima, a kraj Spreče su bile velike šume i močvare. Ljudi su tražili “sklonita” mesta u šumama i krčili gde je ko hteo. 24 U novije vreme je došlo do naseljavanja i po nižim mestima, po lugovima, pa je tako došlo do toga da se u pojedinim naseljima razlikuju grupe sela koje se zovu “Brđani” i grupe “Lužani”. Tipičan primer su Petrovo Selo Brđani i Petrovo Selo Lužani. Uzroci tome spuštanju su s jedne strane veliki priraštaj stanovništva, praćen deobama zadruga, a s druge strane i uvećana lična i imovna bezbednost za vreme austrougarske okupacije i posle oslobođenja. Naročito je veliko i živo spuštanje u polje i na drumove od oko 1928. Kako ti procesi napreduju brzo, pokazaće ovi primeri. U polju ispod Petrova Sela nije bilo nijedne kuće sve do osamdesetih godina 19 veka, a sada je oko železničke stanice i strugare čitavo novo naselje. U Kakmužima je bilo, u tursko vreme, oko 60 a sada ima oko 230 kuća. Preci današnjih ozrenskih Srba došli su velikom većinom iz raznih predela Hercegovine i Crne Gore. Doseljenici iz Hercegovine i Crne Gore se toliko ističu da se na Ozrenu obično čuje da su svi ozrenski Srbi poreklom s tih strana. To je uglavnom tačno, ako se i za doseljenike iz Vrhovine uzme da su i oni daljim poreklom iz Hercegovine i Crne Gore. Takvih doseljenika iz Vrhovine ima osobito po selima u zapadnoj podgorini Ozrena. Sudeći po predanju Šarčevića u Donjoj Paklenici, čijeg je pretka Vukadina doveo kao dete iz Crne Gore neki “Turčin”, kada su “kapetani” ratovali sa Crnom Gorom, i na naseljavanje Srba po Ozrenu bile su od uticaja turske vojne ekspedicije protiv Crne Gore u 18 i prvoj polovini 19 veka, pa su maglajski kapetani dolazili do novih čivčija na taj način da su nasilno premeštali Crnogorce i Hercegovce ili zarobljene naseljavali po Ozrenu, kao što su drugi radili na Glasincu.25 I danas su u naseljima pod Ozrenom živa premeštanja stanovništva iz sela u selo i raseljavanja pojedinaca u druge krajeve. Bilo je, međutim, i u novije vreme iseljavanja koje je imalo i veći zamah. Tako se u Kakmužima zna da su nekoliki odatle preselili u Botajicu pod Vučjakom na levoj strani Bosne: ko bi ovde skrivio što begu, bežao bi tamo. Takođe za turskog vremena, mnogi su iselili u Srbiju i naselili se oko Šapca i Koviljače. Često se priča o pojedincima koji su odavde bežali u Rusiju i neki od njih učestvovali kao ruski vojnici u borbama za oslobođenje Bugarske. Jedan iz Krtove se je borio na Šipki. Posle drugog svetskog rata izvestan broj Ozrenjaka je kolonizovan u Banatu, u selima Mokrinu, Međi, Lazarevu. Nisam vršio sistematska ispitivanja porekla seoskog stanovništva na Ozrenu.26

24 Priča se da su Petrovo Selo i Vasiljevce osnovali braća Vasilj i Petar (čiji je treći brat bio Nikola). Između njihovih kuća nije bilo drugih, i oni su tada bili i najbliži susedi, a među sobom su bili udaljeni nekoliko kilometara. A kad je zarikao vo na Ćeraniću i Tumarama (oko 2 sata daleko), obradovao se je Vasilj: došao mu sused! - Ima još jedno karakteristično predanje, koje je donekle u suprotnosti s prethodnim. Nekada je, priča se, u današnjim Vasiljevcima živeo simo Bjelan. Gde su mu bili hambar, košara i janjčak, te tri kose zovu se sada Košarina, Ambarina i Janjčak. Kuća mu je bila da Ljeskovcu iznad groblja. Kad se je jedan drugi doselio u Ćeraniće i riknuo njegov vo, onda je Simo rekao: “Dođe mi pred kuću (a razdaljina je dva sata hoda); nemaju mi kud kobile pasti!” Od Bjelana nema potomstva, a na njegovu zemljištu je sada deset “sela”. 25 Opširnije Mil. S. Filipović: Glasinac SEZb LX (Beograd 19509 295-298. 26 U “Uputstvima za ispitivanje naselja i psihičkih osobina” (Beograd 1911) od Jovana Cvijića zabeleženo je, na str. 45, da su ispitana naselja: Petrovo Selo, Sižje, Krtova, Porječina, Milino Selo i Vasiljevci. Rezultati tih ispitivanja nisu nigde objavljeni, a ni među rukopisima te vrste koji se čuvaju u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu, nema opisa pomenutih sela: sigurno su propali, zajedno s mnogim drugima, za vreme prvog svetskog rata. Te opise bio je izradio, kako sam lično saznao, sveštenik, docnije prota u Bijeljini, pok. Pavle Katanić (ubijen 1941). Ni u njega se nisu bili sačuvali koncepti tih opisa, i tako se sva ta građa propala.