Program Ochrony Środowiska Dla Gminy Goworowo Na Lata 2012 – 2015 Z Perspektyw Ą Do Roku 2019

GMINA GOWOROWO

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY GOWOROWO NA LATA 2012 – 2015 Z PERSPEKTYW Ą DO ROKU 2019

Opracowano w: „EKOL-EKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostroł ęce ul. Macieja Rataja 7 tel. 29/766 87 10 e-mail: [email protected] www.ekolekon.com

Goworowo, 2011 r. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 2

SPIS TRE ŚCI 1. WST ĘP ...... 4 1.1. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA ...... 5 1.2. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA ...... 5 1.3. KONCEPCJA I STRUKTURA PROGRAMU ...... 6 1.4. METODYKA PRACY NAD PROGRAMEM ...... 7 2. PODSTAWOWE ZAŁO śENIA PROGRAMU...... 8 2.1. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE ...... 8 2.1.1. Zasady polityki ekologicznej...... 8 2.1.2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NSRO) – Narodowa Strategia Spójno ści...... 9 2.1.3. Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko”...... 9 2.1.4. Krajowe limity wykorzystania zasobów naturalnych i poprawy stanu środowiska...... 10 2.1.5. Cele polityki ekologicznej województwa mazowieckiego...... 11 2.1.6. Uwarunkowania wynikaj ące z powiatowego programu ochrony środowiska ...... 12 2.2. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE ...... 16 2.2.1. Uwarunkowania wynikaj ące z projektu „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego wraz z elementami strategii rozwoju gminy Goworowo”...... 16 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY GOWOROWO...... 18 3.1. POŁO śENIE GEOGRAFICZNE I ADMINISTRACYJNE ...... 18 3.2. UKŁAD PRZESTRZENNY GMINY ...... 18 3.3. DEMOGRAFIA ...... 19 3.4. GOSPODARKA ...... 21 3.5. STRUKTURA U śYTKOWANIA GRUNTÓW ...... 23 3.6. MORFOLOGIA I RZE ŹBA TERENU ...... 24 3.7. BUDOWA GEOLOGICZNA ...... 25 3.8. GLEBY ...... 25 3.9. WODY POWIERZCHNIOWE ...... 26 3.10. WODY PODZIEMNE ...... 27 3.11. WALORY KRAJOBRAZOWE ...... 28 3.12. SZATA RO ŚLINNA ...... 29 3.13. ZASOBY SUROWCÓW NATURALNYCH ...... 30 3.14. WARUNKI KLIMATYCZNE ...... 31 3.15. WALORY PRZYRODNICZE GMINY GOWOROWO ...... 31 3.16. ISTNIEJ ĄCE FORMY OCHRONY PRZYRODY NA TERENIE GMINY GOWOROWO ...... 32 3.16.1. Obszary Natura 2000 ...... 32 3.16.2. Lasy ochronne...... 33 3.16.3. Pomniki przyrody...... 34 3.16.4. Ochrona gatunkowa ...... 34 3.17. INFRASTRUKTURA TECHNICZNO – IN śYNIERYJNA ...... 34 3.17.1. Zaopatrzenie w wod ę ...... 34 3.17.2. Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków...... 35 3.17.3. Składowiska odpadów...... 36 3.17.4. Zaopatrzenie w ciepło ...... 36 3.17.5. Zaopatrzenie w gaz...... 36 3.17.6. Zaopatrzenie w energi ę elektryczn ą ...... 36 3.18. TRANSPORT I KOMUNIKACJA ...... 38 3.19. KRAJOBRAZ I DZIEDZICTWO KULTUROWE ...... 39 4. OCENA STANU ŚRODOWISKA NA TERENIE GMINY GOWOROWO...... 40 4.1. ZASOBY I JAKO ŚĆ WÓD POWIERZCHNIOWYCH ...... 40 4.2. ZASOBY I JAKO ŚĆ WÓD PODZIEMNYCH ...... 41 4.3. ZASOBY GLEBOWE , ICH EKSPLOATACJA I OCHRONA ...... 41

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 3

4.4. JAKO ŚĆ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO ...... 43 4.5. HAŁAS ...... 46 4.6. GOSPODARKA ODPADAMI ...... 47 4.7. PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE ...... 47 4.8. ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII ...... 49 4.9. POWA śNE AWARIE ...... 50 4.10. PROGRAM ROLNO ŚRODOWISKOWY ...... 51 5. WNIOSKI Z DIAGNOZY STANU AKTUALNEGO ...... 54 6. STRATEGIA OCHRONY ŚRODOWISKA DO 2019 ROKU ...... 55 6.1. NADRZ ĘDNY CEL "P ROGRAMU ..." I ZNACZENIE PROGRAMU DLA ROZWOJU GMINY ...... 55 6.2. PRIORYTETY EKOLOGICZNE...... 55 6.3. CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ GMINY GOWOROWO W SFERZE OCHRONY ŚRODOWISKA - STRATEGIA KRÓTKO - I DŁUGOTERMINOWA ...... 56 6.3.1. Ochrona zasobów wodnych ...... 56 6.3.2. Ochrona gleb...... 60 6.3.3. Gospodarka odpadami...... 62 6.3.4. Ochrona jako ści powietrza ...... 64 6.3.5. Ochrona przed hałasem...... 66 6.3.6. Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym niejonizuj ącym ...... 68 6.3.7. Edukacja ekologiczna społecze ństwa...... 69 6.3.8. Ochrona przyrody i krajobrazu ...... 70 6.3.9. Gospodarka zasobami kopalin...... 71 6.3.10. Nadzwyczajne zagro Ŝenia środowiska ...... 71 6.3.11. Tendencje rozwojowe ...... 72 7. ZARZ ĄDZANIE PROGRAMEM I KONTROLA REALIZACJI PROGRAMU ...... 73 7.1. INSTRUMENTY ZARZ ĄDZANIA REALIZACJ Ą PROGRAMU ...... 73 7.1.1. Instrumenty prawne...... 73 7.1.2. Instrumenty społeczne ...... 74 7.1.3. Instrumenty finansowe ...... 75 7.2. UPOWSZECHNIANIE INFORMACJI O ŚRODOWISKU ...... 75 7.3. MONITORING WDRA śANIA PROGRAMU ...... 75 8. HARMONOGRAM RZECZOWO – FINANSOWY NA LATA 2012 – 2015 Z PERSPEKTYW Ą DO ROKU 2019 ...... 77 9. DANE I MATERIAŁY WYJ ŚCIOWE ...... 79

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 4

1. WST ĘP Ustawa Prawo ochrony środowiska obliguje województwa, powiaty i gminy do sporz ą- dzenia i uchwalenia programów ochrony środowiska, obejmuj ących okres czterech lat z perspektyw ą kolejnych czterech. Program taki jest podstaw ą działania jednostek administracyjnych w zakresie polityki ekologicznej i powinien by ć zgodny z Polityk ą Ekologiczn ą Pa ństwa (PEP) oraz przenosi ć jej cele na poziom gminy. Jednocze śnie, powinien uwzgl ędnia ć specyficzne problemy ekologiczne wyst ępuj ące na terenie gminy Goworowo. Celem niniejszego opracowania jest sporz ądzenie Programu ochrony środowiska dla gminy Goworowo, którego realizacja doprowadzi do poprawy stanu środowiska naturalnego, do efektywnego zarz ądzania środowiskiem oraz zapewni skuteczne mechanizmy chroni ące śro- dowisko przed degradacj ą. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. stanowi, Ŝe Rzeczypospolita Polska zapewnia ochron ę środowiska, kieruj ąc si ę zasad ą zrównowa Ŝonego rozwoju oraz wskazuje, i Ŝ ochrona środowiska jest nie tylko obowi ązkiem obywateli, ale tak Ŝe władz publicznych. Zrównowa Ŝony rozwój w my śl Prawa ochrony środowiska to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym nast ępuje proces integrowania działa ń politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowa- niem równowagi przyrodniczej oraz trwało ści podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania mo Ŝliwo ści zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczno- ści lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokole ń. Władze publiczne zatem poprzez swoj ą polityk ę powinny zapewni ć nie tylko bezpiecze ństwo ekologiczne, ale i dost ęp do nie uszczuplonych zasobów współczesnemu i przyszłemu pokoleniu. Ustawa o samorz ądzie gminnym stanowi, Ŝe gmina wykonuje okre ślone ustawami zadania publiczne o charakterze lokalnym, w tym mi ędzy innymi zadania z zakresu ochrony śro- dowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, wodoci ągów i zaopatrzenia w wod ę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czysto ści i porz ądku oraz urz ądze ń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energi ę elek- tryczną, ciepln ą oraz gaz, ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Gmina, akceptuj ąc zasady zrównowa Ŝonego rozwoju, szuka takich kierunków rozwoju, które doprowadz ą do ograniczania emisji, zmniejszania energo-, wodo- i materiałochłonno ści, poprawy jako ści środowiska przyrodniczego, wzmacniania struktur ekologicznych, rozwijania aktywno ści obywatelskiej, poprawy jako ści Ŝycia mieszka ńców. Winno w tym pomóc wła ściwe, zgodne z ide ą ekorozwoju, planowanie wszelkich działa ń. Aktualizacja Programu ochrony środowiska okre śla kontynuacj ę polityki środowiskowej, ustala cele i zadania środowiskowe oraz szczegółowe programy zarz ądzania środowiskiem, odnosz ące si ę do aspektów środowiskowych, usystematyzowane według priorytetów. Przy two- rzeniu Programu przyj ęto zało Ŝenie, i Ŝ powinien on spełnia ć rol ę narz ędzia w pracy przyszłych uŜytkowników, ułatwiaj ącego i przy śpieszaj ącego rozwi ązywanie zagadnie ń techniczno- ekonomicznych zwi ązanych z przyszłymi projektami.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 5

1.1. Podstawa prawna opracowania Ustawa, Prawo ochrony środowiska, ustaliła w art. 17 i art. 18, Ŝe organ wykonawczy gminy w celu realizacji polityki ekologicznej pa ństwa sporz ądza gminny program ochrony śro- dowiska, który nast ępnie jest uchwalany przez rad ę gminy. Projekty gminnego programu ochrony środowiska podlegaj ą zaopiniowaniu przez: organ wykonawczy powiatu. Gminny Program ochrony środowiska sporządzany podobnie jak polityka ekologiczna pa ństwa, co 4 lata, powinien okre śla ć cele i priorytety ekologiczne, rodzaj i harmonogram dzia- ła ń proekologicznych oraz środki niezb ędne do osi ągni ęcia celu, w tym mechanizmy prawno- ekonomiczne i środki finansowe. Z wykonania programów organy wykonawcze gminy sporządzaj ą, co 2 lata raporty, któ- re przedstawia si ę radzie gminy. Program ochrony środowiska ma spełnia ć wymagania okre ślone w art. 14, art. 17 i art. 18 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627, z 2001 r. z pó źn. zm.) oraz okre ślone w Wytycznych Ministra Środowiska z grudnia 2002 r. Niniejszy „Program ochrony środowiska dla gminy Goworowo na lata 2012 – 2019” jest drugim tego rodzaju dokumentem gminy. Niniejszy „Program ochrony środowiska dla gminy Goworowo na lata 2012 – 2019” , zwany dalej Programem, jest drug ą edycj ą dokumentu i jego aktualizacj ą uwzgl ędniaj ącą analiz ę stanu środowiska na terenie gminy oraz cele gminnej polityki ekologicznej i zadania niezb ędne do jej realizacji . Opracowanie obejmuje zagadnienia przewidziane do ujęcia w gminnych programach ochrony środowiska. 1.2. Cel i zakres opracowania Przyst ąpienie Polski do Unii Europejskiej zobowi ązało nas do wdra Ŝania Dyrektyw UE, st ąd te Ŝ i zasady polityki regionalnej Unii przekładane s ą na polityk ę naszego kraju. Podstawowym celem Programu jest okre ślenie i wdro Ŝenie polityki ekologicznej pa ństwa na poziomie gminnym. Poszukiwanie rozwi ąza ń umo Ŝliwiaj ących wykorzystanie funduszy unijnych kierowanych w znacznym stopniu na przedsi ęwzi ęcia zmierzaj ące do poprawy stanu środowiska lub jego ochrony stały si ę priorytetem po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Aktualizacj ę Programu przeprowadzono w oparciu o: − obowi ązuj ące akty prawne, − Polityk ę Ekologiczn ą Państwa na lata 2009-2012 z perspektyw ą do roku 2016 − Strategi ę Rozwoju Kraju 2007 – 2015, − Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, − Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014, − Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, − Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego, − diagnoz ę stanu środowiska, − Program Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2007 – 2010 z uwzgl ędnieniem perspektywy do 2014 roku.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 6

− Program ochrony środowiska Powiatu Ostroł ęckiego. Na terenie gminy, kierunki dla opracowania Programu wytyczone s ą przez: − Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Goworowo. − Projekt Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego wraz z elementami strategii rozwoju gminy Goworowo. Cele Programu ochrony środowiska dla gminy Goworowo wynikaj ą z: − zada ń zapisanych w programach ochrony środowiska wy Ŝszego szczebla, głównie wo- jewódzkim, − uwarunkowa ń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, Program ochrony środowiska obejmuje lata do 2019 wytyczaj ąc kierunki polityki długo- terminowej, natomiast w okresie czteroletnim, krótkoterminowym do 2015 roku okre śla operacyjny plan działa ń. 1.3. Koncepcja i struktura programu Planowanie polityki ekologicznej musi odbywa ć si ę w powi ązaniu z polityk ą społeczn ą i gospodarcz ą, co rozumiane jest jako zrównowa Ŝony rozwój zapewniaj ący zachowanie równo- wagi przyrodniczej przy zagwarantowaniu mo Ŝliwo ści zaspakajania potrzeb społecze ństwa. Niniejszy Program przedstawia polityk ę ekologiczn ą gminy Goworowo. Program ochrony środowiska zawiera: 1. Informacje ogólne. 2. Podstawowe zało Ŝenia Programu. 3. Ogóln ą charakterystyk ę gminy Goworowo. 4. Ocen ę stanu środowiska na terenie gminy. 5. Infrastruktur ę techniczn ą zwi ązan ą z ochron ą środowiska i źródła zagro Ŝeń stanu środo- wiska. 6. Analiz ę mocnych i słabych stron, szans i zagro Ŝeń – analiza SWOT – aspekt środowi- skowy. 7. Cel nadrz ędny, cele główne i priorytety polityki ekologicznej gminy Goworowo. 8. Długoterminow ą polityk ę na lata 2012-2019 – cele i kierunki ochrony środowiska. 9. Plan operacyjny na lata 2012-2015. 10. Zarz ądzanie programem i kontrol ę realizacji Programu. 11. Finansowanie zada ń środowiskowych. Program ochrony środowiska słu Ŝyć b ędzie koordynacji działa ń zwi ązanych z ochron ą środowiska w gminie. Jego funkcje polega ć b ędą na: − działaniach edukacyjno – informacyjnych, przekazywaniu ogółowi społecze ństwa, zain- teresowanym podmiotom gospodarczym i instytucjom informacji na temat zasobów śro- dowiska przyrodniczego oraz stanu poszczególnych komponentów środowiska, − wskazywaniu tzw. gor ących punktów, czyli najwa Ŝniejszych zagro Ŝeń środowiska gminy i sposobów ich rozwi ązywania, wytyczaniu priorytetów ekologicznych, − promowaniu i wdra Ŝaniu zasad zrównowa Ŝonego rozwoju, − koordynacji działa ń zwi ązanych z ochron ą środowiska pomi ędzy: administracj ą pu- bliczn ą wszystkich szczebli, instytucjami i pozarz ądowymi organizacjami ekologicznymi oraz społecze ństwem gminy na rzecz ochrony środowiska, − ułatwieniu władzom gminy wydawania decyzji okre ślaj ących sposób i zakres korzystania ze środowiska.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 7

Zakłada si ę, Ŝe kształtowanie polityki ekologicznej w gminie Goworowo b ędzie miało charakter procesu ci ągłego. W zwi ązku ze zmian ą aktów prawnych ustalenia ich b ędą musiały by ć uwzgl ędnione w zarz ądzaniu ochron ą środowiska. Z tego wzgl ędu, a tak Ŝe z uwagi na dy- namiczn ą sytuacj ę finansow ą gminy oraz mo Ŝliwo ść zmiany priorytetów proponuje si ę przyj ęcie programowania “krocz ącego”, polegaj ącego na cyklicznym weryfikowaniu celów i wydłu Ŝaniu horyzontu czasowego Programu w jego kolejnych edycjach. 1.4. Metodyka pracy nad programem Za podstaw ę do opracowania Programu na lata 2012-20154 z perspektyw ą do 2019 roku przyj ęto ustalenia wynikaj ące z opracowa ń i dokumentów o znaczeniu krajowym, a przede wszystkim opracowania o znaczeniu lokalnym. Głównymi źródłami danych charakteryzuj ących aktualny stan środowiska s ą: − „Raport o stanie środowiska w województwie mazowieckim w 2010 r.”, − „Roczna ocena jako ści powietrza w województwie mazowieckim za rok 2010” − Monitoring rzek i wód podziemnych w 2009 r. i 2010 r. WIO Ś Zebrane materiały i informacje poddane analizie umoŜliwiaj ą okre ślenie diagnozy stanu środowiska w gminie, słabych i mocnych jej stron, a tak Ŝe zdefiniowanie priorytetów ochrony środowiska, w tym zada ń niezb ędnych do realizacji w ró Ŝnym okresie czasu w odniesieniu do polityki ekologicznej pa ństwa i lokalnych programów strategicznych. Zadaniem Programu z okre śleniem długofalowych celów głównych i kierunków działa ń oraz konkretnych zada ń jest systematyczne kształtowanie polityki ekologicznej gminy Goworo- wo. Zgodnie z wymaganiami ustawy Prawo ochrony środowiska i „Wytycznymi do sporz ą- dzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym” du Ŝy nacisk poło- Ŝono na proces opracowania programu i na elastyczno ść jego tre ści. Projekt Programu, opracowany we współpracy z wieloma partnerami, po przyj ęciu przez Wójta zostaje skierowany do zaopiniowania przez Zarz ąd Powiatu Ostroł ęckiego. Ko ńcowym etapem proceduralnym, ko ńcz ącym prace nad Programem jest przyj ęcie Programu przez Rad ę Gminy w formie uchwały.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 8

2. PODSTAWOWE ZAŁO śENIA PROGRAMU Zało Ŝenia wyj ściowe do opracowania programu ochrony środowiska opieraj ą si ę na uwarunkowaniach, zarówno tych, które dotycz ą wszystkich regionów i s ą uwarunkowaniami zewn ętrznymi jak i tych, które wynikaj ą z zamierze ń rozwojowych gminy, determinuj ących przy- szły kształt rozwoju gospodarczego, społecznego a tak Ŝe środowiskowo-przestrzennego gminy Goworowo 2.1. Uwarunkowania zewn ętrzne 2.1.1. Zasady polityki ekologicznej Zasady polityki ekologicznej pa ństwa s ą zasadami, na których oparta jest równie Ŝ strategia ochrony środowiska gminy Goworowo, a tak Ŝe dokumentów nadrz ędnych. Oprócz zasady zrównowa Ŝonego rozwoju jako nadrz ędnej uwzgl ędniono szereg zasad pomocniczych i konkre- tyzuj ących, m.in.: Zasad ę prewencji , oznaczaj ącą w szczególno ści: − zapobieganie powstawaniu zanieczyszcze ń poprzez stosowanie najlepszych dost ęp- nych technik (BAT), − recykling, czyli zamykanie obiegu materiałów i surowców, odzysk energii, wody i surow- ców ze ścieków i odpadów oraz gospodarcze wykorzystanie odpadów zamiast ich skła- dowania, − zintegrowane podej ście do ograniczania i likwidacji zanieczyszcze ń i zagro Ŝeń zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Rady 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i kontroli (tzw. Dyrektywa IPPC), − wprowadzanie pro-środowiskowych systemów zarz ądzania procesami produkcji i usłu- gami, zgodnie z ogólno światowymi i europejskimi wymogami w tym zakresie, wyra Ŝo- nymi m.in. w standardach ISO 14000 i EMAS, programach: czystszej produkcji oraz Od- powiedzialno ść i Troska itp. Zasad ę „zanieczyszczaj ący płaci” odnosz ącą si ę do odpowiedzialno ści za skutki zanieczyszczenia i stwarzania innych zagro Ŝeń. Odpowiedzialno ść t ę ponosi ć powinny wszystkie jednostki u Ŝytkuj ące środowisko, a wi ęc tak Ŝe konsumenci, zwłaszcza, gdy maj ą mo Ŝliwo ść wyboru dóbr konsumpcyjnych, mniej zagra Ŝaj ących środowisku. Zasad ę integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi , oznaczaj ącą uwzgl ędnienie w politykach sektorowych celów ekologicznych na równi z celami gospodarczymi i społecznymi. Zasad ę regionalizacji , oznaczaj ącą m.in. skoordynowanie polityki regionalnej z regionalnymi ekosystemami w Europie. Zasad ę subsydiarno ści , wynikaj ącą m.in. z Traktatu o Unii Europejskiej a oznaczaj ącą przekazywanie cz ęś ci kompetencji i uprawnie ń decyzyjnych dotycz ących ochrony środowiska na wła ściwy szczebel regionalny lub lokalny tak, aby był on rozwi ązywany na najni Ŝszym szczeblu, na którym mo Ŝe zosta ć skutecznie i efektywnie rozwi ązany. Zasad ę skuteczno ści ekologicznej i efektywno ści ekonomicznej odnosz ącą si ę do wyboru planowanych przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych ochrony środowiska, a nast ępnie do oceny osi ągni ętych wyników i oznaczaj ącą potrzeb ę minimalizacji nakładów na jednostk ę uzyskanego efektu.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 9

2.1.2. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 (NSRO) – Naro- dowa Strategia Spójno ści Jest to dokument opracowany w celu realizacji w latach 2007-2013 na terytorium Polski polityki spójno ści Unii Europejskiej. NSRO prezentuje strategi ę rozwoju społeczno- gospodarczego kraju, w tym cele polityki spójno ści w Polsce w latach 2007-2013 oraz okre śla system wdra Ŝania funduszy unijnych w ramach bud Ŝetu Wspólnoty na lata 2007–2013. Doku- ment został przygotowany w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego i zaakceptowany przez Komisj ę Europejsk ą 9 maja 2007 r. Cel główny NSRO (Narodowej Strategii Spójno ści) to: tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjno ści gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsi ębiorczo ści zapewniaj ącej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójno ści społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Koszty realizacji NSRO wynios ą około 85,6 mld euro. NSRO wdra Ŝane s ą poprzez programy operacyjne, m.in. Program Operacyjny Infrastruk- tura i Środowisko. 2.1.3. Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko” Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko” , zgodnie z projektem Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO) - stanowi jeden z programów ope- racyjnych b ędących podstawowym narz ędziem do osi ągni ęcia zało Ŝonych w NSRO celów przy wykorzystaniu środków Funduszu Spójno ści i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Projekt Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” na lata 2007 – 2013 został przyj ę- ty przez Rad ę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 roku. Głównym celem Programu jest podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej re- gionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu to Ŝsamo ści kulturowej i rozwijaniu spójno ści terytorialnej. Łączna wielko ść środków finansowych zaanga Ŝowanych w realizacj ę Programu Opera- cyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 wyniesie 37,6 mld euro, z czego wkład unijny wynosi ć b ędzie 27,9 mld euro, za ś wkład krajowy – 9,7 mld euro. Podział środków UE dost ępnych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Śro- dowisko pomi ędzy poszczególne sektory przedstawia si ę nast ępuj ąco: − środowisko – 4,8 mld euro − transport – 19,4 mld euro − energetyka – 1,7 mld euro − kultura – 490,0 mln euro − zdrowie – 350,0 mln euro − szkolnictwo wy Ŝsze – 500,0 mln euro Dodatkowo dla Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko przewidziane zosta- ły środki na pomoc techniczn ą (w sumie 581,3 mln euro). W ramach programu realizowanych b ędzie 15 priorytetów, m.in. − Gospodarka wodno-ściekowa – 3 275,2 mln euro (w tym 2 783,9 mln euro z FS); − Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi – 1,430,3 mln euro (w tym 1,215,7 mln euro z FS); − Zarz ądzanie zasobami i przeciwdziałanie zagro Ŝeniom środowiska – 655,0 mln euro (w tym 556,8 mln euro z FS);

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 10

− Przedsi ęwzi ęcia dostosowuj ące przedsi ębiorstwa do wymogów ochrony środowiska – 667,0 mln euro (w tym 200,0 mln euro z EFRR); − Ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych – 105,6 mln euro (w tym 89,9 mln euro z EFRR); − Drogowa i lotnicza sie ć TEN-T – 10 548,3 mln euro (w tym 8 802,4 mln euro z FS); − Transport przyjazny środowisku – 12 062,0 mln euro (w tym 7 676,0 mln euro z FS); − Bezpiecze ństwo transportu i krajowe sieci transportowe – 3 465,3 mln euro (w tym 2 945,5 mln euro z EFRR); − Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku i efektywno ść energetyczna – 1 403,0 mln euro (w tym 748,0 mln euro z FS); − Bezpiecze ństwo energetyczne, w tym dywersyfikacja źródeł energii – 1 693,2 mln euro (w tym 974,3 mln euro z EFRR); Instytucjami odpowiedzialnymi za wdra Ŝanie poszczególnych priorytetów Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (Instytucjami Po średnicz ącymi) s ą: − Ministerstwo Środowiska (priorytety I-V); − Ministerstwo Infrastruktury (priorytety VI-VIII); − Ministerstwo Gospodarki (priorytety IX-X); − Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (priorytet XI); − Ministerstwo Zdrowia (priorytet XII); − Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy Ŝszego (priorytet XIII). 2.1.4. Krajowe limity wykorzystania zasobów naturalnych i poprawy stanu śro- dowiska W Polityce Ekologicznej Pa ństwa w latach 2009-2012 z perspektyw ą do roku 2016 (M.P. z 2009 r. Nr 34, poz. 501) ustalone zostały nast ępuj ące limity krajowe zwi ązane z popraw ą jako ści środowiska i bezpiecze ństwa ekologicznego: W dziedzinie jako ści powietrza: Najwa Ŝniejszym zadaniem b ędzie d ąŜ enie do spełnienia przez Rzeczypospolit ą Polsk ą zobowi ąza ń wynikaj ących z Traktatu Akcesyjnego z dnia 16 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864) oraz z dyrektyw unijnych. Z Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/80/WE z dnia 23 pa ździernika 2001 r. w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszcze ń do powietrza z du Ŝych źródeł energetycznego spalania (Dyrektywa LCP) (Dz. Urz. L 309 z 21.11.2001, str. 1) wynika, Ŝe emisja z du Ŝych źródeł energii, o mocy powy Ŝej 50 MWc, ju Ŝ w 2008 r. nie powinna by ć wy Ŝsza ni Ŝ 454 tys. ton dla SO 2 i 254 tys. ton dla NOx. Limity te dla 2010 r. wynosz ą dla SO2 - 426 tys., dla NO x - 251 tys. ton, a dla 2012 r. wynosz ą dla SO 2 -

358 tys. ton, dla NO x - 239 tys. ton. Polska zobowi ązała si ę do tego, aby udział odnawialnych źródeł energii w 2010 r. wynosił nie mniej ni Ŝ 7,5%, a w 2020 r. - 14% (wg Komisji Europejskiej udział powinien by ć nie mniejszy ni z 15%). Do 2016 r. zakłada si ę tak Ŝe całkowit ą likwidacj ę emisji substancji niszcz ących warstw ę ozonow ą przez wycofanie ich z obrotu i stosowania na terytorium Polski. W dziedzinie ochrony wód: Do ko ńca 2015 r. Polska powinna zapewni ć 75% redukcji całkowitego ładunku azotu i fosforu w ściekach komunalnych ko ńcz ąc krajowy program budowy oczyszczalni ścieków i sieci kanalizacyjnych dla wszystkich aglomeracji powy Ŝej 2 000 RLM. Osi ągni ęcie tego celu b ędzie

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 11 oznaczało przywrócenie dobrego stanu wód powierzchniowych i podziemnych w całym kraju, a tak Ŝe realizacj ę Bałtyckiego Planu Działa ń przyj ętego w dniu 15 listopada 2007 r. w Krakowie dotycz ącego mi ędzy innymi walki z eutrofizacj ą wód Bałtyku. W dziedzinie gospodarki odpadami: − osi ągni ęcie w 2014 r. odzysku min. 60% i recyklingu 55% odpadów opakowaniowych, − osi ągni ęcie w 2010 r. odzysku co najmniej 25% odpadów biodegradowalnych tak, aby nie trafiły na składowiska, a w 2013 r. odzysku 50% tych odpadów, − zebranie w 2012 r. 25% zu Ŝytych baterii i akumulatorów, a w 2016 r. 45% tych odpadów. W Polityce Ekologicznej Pa ństwa na lata 2003-2006 z uwzgl ędnieniem perspektywy na lata 2007-2010, przyj ętej przez Sejm w 2002 r. (M.P. z 2003 r. Nr 33 poz. 433) ustalono limity krajowe, które w Polityce Ekologicznej Pa ństwa na lata 2009-2012 z perspektyw ą do roku 2016 (M.P. z 2009 r. Nr 34, poz. 501) nie były korygowane. Nale Ŝą do nich: − zmniejszenie wodochłonno ści produkcji o 50 % w stosunku do stanu w 1990 r. (w przeliczeniu na PKB i warto ść sprzedan ą w przemy śle), − ograniczenie materiałochłonno ści produkcji o 50 % w stosunku do 1990 r. w taki sposób, aby uzyska ć co najmniej średnie wielko ści dla pa ństw z Organizacji Współpracy Go- spodarczej i Rozwoju (OECD) (w przeliczeniu na jednostk ę produkcji, warto ść produkcji lub PKB), − ograniczenie zu Ŝycia energii o 50 % w stosunku do 1990 r. i 25 % w stosunku do 2000 r. (w przeliczeniu na jednostk ę produkcji, warto ść produkcji lub PKB), − dwukrotne zwi ększenie udziału odzyskiwanych i ponownie wykorzystywanych w procesach produkcyjnych odpadów przemysłowych w porównaniu ze stanem z 1990 r., − odzyskanie i powtórne wykorzystanie co najmniej 50 % papieru i szkła z odpadów komunalnych, − pełna (100 %) likwidacja zrzutów ścieków nieoczyszczonych z miast i zakładów przemy- słowych, − zmniejszenie ładunku zanieczyszcze ń odprowadzanych do wód powierzchniowych, w stosunku do stanu z 1990 r., z przemysłu o 50 %, z gospodarki komunalnej (na terenie miast i osiedli wiejskich) o 30 % i ze spływu powierzchniowego – równie Ŝ o 30 %. W Programie Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2007 2010 z uwzgl ędnieniem perspektywy do 2014 r. zało Ŝono mi ędzy innymi: − zmniejszenie emisji zanieczyszcze ń pyłowych i gazowych do atmosfery o około 5 %; − 100% oczyszczenie ścieków komunalnych; − zwi ększenie liczby ludno ści korzystaj ących z komunalnych oczyszczalni o około 40%; − zwi ększenie lesisto ści o około 60%. Z uwagi na brak podstaw planistycznych nie mo Ŝna obecnie dokona ć podziału limitów krajowych na regionalne. Dlatego te Ŝ, dla gminy Goworowo zało Ŝono realizacj ę polityki długo- terminowej, sprzyjaj ącej osi ągni ęciu wymienionych w limitach krajowych działa ń i ograniczania emisji zanieczyszcze ń.

2.1.5. Cele polityki ekologicznej województwa mazowieckiego Cele polityki ekologicznej województwa mazowieckiego formułuje Program ochrony śro- dowiska województwa mazowieckiego na lata 2007 – 2010 z uwzgl ędnieniem perspektywy do 2014” uchwalony przez Sejmik Województwa Mazowieckiego (Uchwała Nr 19/07).

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 12

Celem nadrz ędnym polityki ekologicznej województwa mazowieckiego jest „Ochrona wa- lorów przyrodniczych i poprawa standardów środowiska”. Główne cele programu obejmuj ą: − Zmniejszenie zanieczyszcze ń środowiska (dotyczy wód powierzchniowych i podziemnych, gleb, odpadów, powietrza atmosferycznego, hałasu i promieniowania elektromagnetycznego); − Zrównowa Ŝone wykorzystanie materiałów, wody i energii; − Rozwój proekologicznych form działalno ści w gospodarce (w szczególno ści w rolnictwie, transporcie i eksploatacji kopalin); − Utworzenie spójnego systemu obszarów chronionych, ochron ę ekosystemów cennych pod wzgl ędem przyrodniczym, ochron ę i rozwój ekosystemów le śnych; − Popraw ę bezpiecze ństwa ekologicznego (w zakresie ochrony przed powodzi ą, susz ą, osuwiskami i po Ŝarami, a tak Ŝe zmniejszenia ryzyka zwi ązanego z transportem substancji niebezpiecznych oraz wyst ępowaniem awarii przemysłowych); − Wzrost poziomu wiedzy ekologicznej (w zakresie edukacji ekologicznej w społecze ń- stwie, a tak Ŝe w działalno ści gospodarczej). Misj ą programu jest „Poprawa jako ści Ŝycia i bezpiecze ństwa ekologicznego mieszka ń- ców województwa mazowieckiego”. W programie przyj ęto nast ępuj ące priorytety ekologiczne dla województwa mazowieckiego: − Ochrona zasobów wodnych, ochrona przed powodzi ą i susz ą, gospodarka wodno- ściekowa; − Racjonalna gospodarka odpadami; − Ochrona powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami; − Ochrona i zwi ększanie zasobów przyrody, w szczególno ści ró Ŝnorodno ści biologicznej. Poza w/w priorytetami ekologicznymi jako wa Ŝne dla poprawy stanu środowiska naturalnego było uwzgl ędnienie w Programie zada ń dotycz ących: − ochrony przed hałasem (w szczególno ści drogowym), − ochrony powierzchni ziemi (gleby i zasobów surowców mineralnych), − racjonalizacji wykorzystania zasobów surowców i energii (w tym energii odnawialnej), − ochrony przed promieniowaniem elektromagnetycznym, − ochrony przed skutkami powa Ŝnych awarii przemysłowych, − wzmacnianie systemu zarz ądzania ochrona środowiska, − poprawy świadomo ści ekologicznej społecze ństwa.

2.1.6. Uwarunkowania wynikaj ące z powiatowego programu ochrony środowi- ska Strategiczny cel polityki ekologicznej powiatu ostroł ęckiego został sformułowany nast ę- puj ąco: poprawa stanu środowiska przyrodniczego i ochrona jego zasobów. Cele szczegółowe to: 1. Ograniczenie emisji do środowiska. 2. Ochrona środowiska przyrodniczego i krajobrazu. 3. Racjonalne gospodarowanie środowiskiem.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 13

4. Podniesienie stanu świadomo ści ekologicznej społecze ństwa oraz zwi ększenie jego aktywno ści na rzecz chronienia środowiska. Dla realizacji powy Ŝszych celów sprecyzowano nast ępuj ące działania: 1) Ograniczenie emisji do środowiska Cel operacyjny: Zmniejszenie zu Ŝycia wody oraz osi ągni ęcie lepszej jako ści wód Działania : − wdro Ŝenie programu działa ń na rzecz ograniczenia spływu zanieczyszcze ń azotowych (budowa urz ądze ń do składowania obornika, magazynowania gnojowicy, rolnicze wykorzystanie ścieków i osadów) ze źródeł rolniczych, − wspieranie systemu indywidualnego oczyszczania ścieków w terenach o rozproszonej zabudowie i w aglomeracjach o RLM mniejszej ni Ŝ 2000, − modernizacja, rozbudowa i budowa systemów kanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ście- ków w aglomeracjach o RLM powy Ŝej 2000, − stosowanie „najlepszych dost ępnych technik” (BAT) w instalacjach produkcyjnych i komunalnych, sk ąd pochodz ą ścieki, − realizacja budowy systemów oczyszczania ścieków równolegle z wodoci ągowaniem, − współpraca w zakresie wprowadzania stref ochronnych od uj ęć wody, − okre ślanie zasad gospodarowania w strefach, − analiza wydawanych pozwole ń wodnoprawnych pod k ątem zu Ŝycia wody na jednostk ę produktu, − przegl ąd wydawanych pozwole ń wodnoprawnych na korzystanie z wód, − inwentaryzacja uj ęć wody na terenie powiatu ostroł ęckiego, − racjonalne wykorzystanie istniej ących urz ądze ń i systemów melioracyjnych dla zwi ęk- szenia retencjonowania wody. Cel operacyjny: Osi ągni ęcie lepszej jako ści powietrza Działania: − inwentaryzacja źródeł emisji substancji do powietrza, − zamiana tradycyjnych kotłowni opalanych w ęglem na czystsze źródła energii, − gazyfikacja gospodarstw domowych, − wprowadzanie nowoczesnych technik i technologii energooszcz ędnych, − wspieranie działa ń w zakresie wykorzystania energii odnawialnej. Cel operacyjny: Ograniczenie hałasu i promieniowania elektromagnetycznego do obowi ązuj ących norm Działania: − inwentaryzacja źródeł uci ąŜ liwo ści akustycznej, − ocena stanu akustycznego środowiska dla terenów zagro Ŝonych hałasem, − opracowanie map akustycznych dla obszarów poło Ŝonych wzdłu Ŝ dróg, − inwentaryzacja źródeł emisji pól elektromagnetycznych i obszarów obj ętych oddziaływa- niem tych pól, − wprowadzanie zagadnie ń akustycznych w planach zagospodarowania przestrzennego – z uwzgl ędnieniem obszarów ograniczonego u Ŝytkowania analiza oddziaływania na śro- dowisko wyst ępuj ących źródeł pól elektromagnetycznych i ich wpływu na zdrowie ludzi. Cel operacyjny : Minimalizacja składowania oraz wytwarzania odpadów, osi ągni ęcie maksymalnych poziomów odzysku odpadów

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 14

Działania: − wdro Ŝenie systemu zbierania zwłok zwierz ęcych, − osi ągni ęcie zakładanych limitów odzysku i recyklingu odpadów: tworzyw – 22 %, drewno – 15 %, szkła – 35 %, papieru – 45 %, wielomateriałowe – 25 %, odpadów wielkogabarytowych – 26 %, odpadów budowlanych – 20 %, odpadów niebezpiecznych – 22 % (2006 r.), − sukcesywne ograniczanie masy odpadów opakowaniowych deponowanych na składo- wiskach opracowanie i wdro Ŝenie systemów zbierania odpadów wielkogabarytowych, budowlanych i urz ądze ń elektronicznych, − obj ęcie zorganizowan ą zbiórk ą odpadów wszystkich mieszka ńców powiatu, − wdro Ŝenie systemu segregacji odpadów, z uwzgl ędnieniem odpadów opakowaniowych, − wdro Ŝenie obowi ązków w zakresie gospodarowania odpadami, − opracowanie i wdro Ŝenie systemu gospodarowania odpadami niebezpiecznymi wyst ępu- jącymi w strumieniu odpadów komunalnych, − wdra Ŝanie nowoczesnych technologii odzysku i unieszkodliwiania odpadów, − zamkni ęcie i rekultywacja składowisk odpadów nie spełniaj ących wymogów ochrony środowiska, − deponowanie na składowiskach nie wi ęcej ni Ŝ 60 % masy wytwarzanych odpadów komunalnych i nie wi ęcej ni Ŝ 75 % odpadów ulegaj ących biodegradacji (2010 r.). Cel operacyjny: Zapobieganie skutkom awarii przemysłowych Działania: − inwentaryzacja instalacji stanowi ących potencjalne zagro Ŝenia środowiska i Ŝycia ludzi przygotowanie procedur post ępowania w przypadku wyst ąpienia kl ęsk Ŝywiołowych, − informowanie społecze ństwa o wyst ąpieniu powa Ŝnych awarii, − ochrona przed powodzi ą miejscowo ści nadnarwia ńskich (praca ci ągła), − realizacja przedsi ęwzi ęć zabezpieczenia przeciwpowodziowego. 2) Ochrona zasobów środowiska przyrodniczego i krajobrazu Cel operacyjny: Ochrona przyrody i krajobrazu Działania: − obj ęcie ochron ą terenów w ramach programu Natura 2000, − wspieranie przez samorz ąd powiatu inicjatyw dotycz ących tworzenia obszarów i obiek- tów chronionych, − opracowania ekofizjograficzne gmin jako podstawa do sporz ądzania miejscowych pla- nów zagospodarowania przestrzennego, − wdra Ŝanie programów rolno – środowiskowych. Cel operacyjny: Zwi ększanie lesisto ści w powiecie do 34 % Działania: − restrukturyzacja terenów wiejskich poprzez zalesienia i zadrzewienia, − ochrona istniej ących lasów, poprawa ich produkcyjno ści, − utrzymanie wielofunkcyjno ści lasów, poprawa ich funkcji wodochłonnej, klimatotwórczej, gleboochronnej, − ochrona istniej ących zadrzewie ń, − uwzgl ędnienie pozytywnej roli lasów i zadrzewie ń w planach zagospodarowania przestrzennego,

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 15

− zapewnienie dokumentacji urz ądzeniowej dla lasów niepa ństwowych. Cel operacyjny: Ochrona gleb Działania: − inwentaryzacja terenów zdegradowanych, − obj ęcie monitoringiem gleb rejestracji zmian fizycznych, chemicznych, biologicznych, wynikaj ących z rodzaju i intensywno ści eksploatacji gleb oraz oddziaływania negatywnych czynników, − wprowadzenie na terenach chronionych produkcji rolnej zgodnie z ustaw ą o rolnictwie ekologicznym. Cel operacyjny: Ochrona zasobów kopalin i wód podziemnych Działania: − ograniczanie wykorzystywania wód podziemnych do celów innych ni Ŝ zaopatrzenie ludno ści w wod ę, − zwi ększenie wykorzystania rozpoznanych i eksploatowanych złó Ŝ, − zagospodarowanie wyrobisk dla potrzeb małej retencji, − ograniczanie narusze ń środowiska towarzysz ących eksploatacji kopalin, − ochrona wód podziemnych przed ich ilo ściow ą i jako ściow ą degradacj ą, − uwzgl ędnienie w planach zagospodarowania przestrzennego ochrony GZP SANDR KURPIE. 3) Racjonalne gospodarowanie środowiskiem Cel operacyjny: Ograniczenie materiałochłonno ści, wodochłonno ści, energochłon- no ści i odpadowo ści gospodarki, zatrzymanie wody w środowisku Działania: − egzekwowanie obowi ązku rejestracji zu Ŝycia wody do celów przemysłowych i rolniczych w przeliczeniu na jednostk ę produkcji, − intensyfikacja zamkni ętych obiegów wody i wtórnego wykorzystania ścieków, − odbudowa zniszczonych obiektów małej retencji i budowa nowych, − promocja i stosowanie energooszcz ędnych technik i technologii, − zapewnienie prawidłowego funkcjonowania melioracji wodnych, − wprowadzanie technologii małoodpadowych, − wprowadzenie zasady recyklingu wraków samochodowych, − ograniczenie zu Ŝycia wody podziemnej, − działania na rzecz unikania odpadów. Cel operacyjny: Wykorzystanie energii odnawialnej do 7,5 % ogółu energii zu Ŝywa- nej Działania: − inwentaryzacja miejsc mo Ŝliwych do lokalizacji elektrowni wodnych, wiatrowych i innych obiektów, źródeł odnawialnej energii, − działania w kierunku produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Cel operacyjny: Usprawnienie zarz ądzania środowiskiem Działania: − wzmocnienie słu Ŝb ochrony środowiska w gminach i powiecie, − przygotowanie administracji ochrony środowiska do prowadzenia procedury IPCC,

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 16

− rozszerzanie systemu udost ępniania informacji o środowisku w/g ustawy Prawo Ochrony Środowiska, − przygotowanie słu Ŝb ochrony środowiska do pełnego wdra Ŝania prawa ekologicznego i korzystania ze środków finansowych polskich i UE, doskonalenie, zweryfikowanie lub opracowanie nowych planów zagospodarowania przestrzennego w celu uwzgl ędnienia wymaga ń wynikaj ących ze znowelizowanego prawa ekologicznego, − analiza wydanych pozwole ń ekologicznych i przestrzegania nało Ŝonych obowi ązków. 4) Podniesienie stanu świadomo ści ekologicznej społecze ństwa oraz zwi ększenie jego aktywno ści na rzecz chronienia środowiska Cel operacyjny: Wi ększa aktywno ść społecze ństwa na rzecz środowiska Działania: − wspieranie przedsięwzi ęć na rzecz rolnictwa ekologicznego, budowy zbiorników retencyjnych, odnawialnych źródeł energii, odzysku odpadów, − zalesienia i zadrzewienia realizowane przez mieszkańców powiatu we własnym zakresie i z własnych środków, − organizowanie konkursów, wystaw, imprez aktywizuj ących społecze ństwo do troski o środowisko, − promowanie podmiotów gospodarczych posiadaj ących certyfikaty ekologiczne, wspieranie działa ń zmierzaj ących do osi ągni ęcia certyfikatów, − promowanie wszelkich przykładów osi ągania efektów ekologicznych, − aktywizacja społecze ństwa do działa ń na rzecz ochrony przyrody, − propagowanie najlepszych dost ępnych technik BAT. Cel operacyjny: Wy Ŝsza świadomo ść ekologiczna społecze ństwa Działania: − podejmowanie działa ń w kierunku utworzenia gminnych centrów edukacji ekologicznej, − zapewnienie społecze ństwu powszechnego dost ępu do informacji o środowisku, − szkolenia urz ędników, radnych, nauczycieli, sołtysów wprowadzanie programów edukacyjnych dla uczniów, − programy edukacyjne dla rolników, przedsi ębiorców, − prezentacja tre ści ekologicznych w środkach masowego przekazu, − wydawnictwa o tre ści ekologicznej, − organizacja warsztatów, seminariów, konferencji z zakresu ekologii, − udział społecze ństwa w post ępowaniu w sprawach ochrony środowiska. 2.2. Uwarunkowania wewn ętrzne 2.2.1. Uwarunkowania wynikaj ące z projektu „Studium uwarunkowa ń i kierun- ków zagospodarowania przestrzennego wraz z elementami strategii rozwoju gminy Goworowo”. Cele rozwoju gminy wynikaj ą ze wskazanych mo Ŝliwo ści i problemów rozwoju gminy jak równie Ŝ z kierunków polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Rozwój rejonu powinien polega ć na pełnym zaspokojeniu potrzeb społeczno ści lokalnej, przy jednoczesnym zrównowa- Ŝonym zagospodarowywaniu terenów. Jako wiod ące cele rozwoju gminy Goworowo okre ślono w projekcie „Studium”:

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 17

− Zachowanie, ochrona i wykorzystanie przyrodniczo – krajobrazowych i historyczno - kul- turowych walorów gminy, − Rozwój proekologiczny, któremu powinny podlega ć wszystkie przemiany przestrzenne, gospodarcze i społeczne w gminie, − Wykształcenie spójnego z jednostkami s ąsiednimi efektywnego układu powi ąza ń funkcjonalno – przestrzennych, a w szczególno ści powi ąza ń przyrodniczych, powi ąza ń dotycz ących infrastruktury technicznej i komunikacji oraz powi ąza ń gospodarczych, − Rozwój funkcji wpływaj ących na wzrost dochodu gminy i jej mieszka ńców, − Podniesienie standardów Ŝycia mieszka ńców gminy, − Utrzymanie i dalszy rozwój funkcji mieszkaniowej, rekreacji i wypoczynku − Rozwój funkcji rolniczej harmonizuj ącej aspekty ekologiczne, ekonomiczne, technologiczne i społeczne oraz podniesienie poziomu produkcji rolniczej, − Budowanie to Ŝsamo ści lokalnej poprzez ochron ę dziedzictwa kulturowego i tradycji lokalnej, regionalnej i narodowej, − Likwidacja barier infrastrukturalnych Gmina nie posiada innych dokumentów strategicznych okre ślających strategi ę i kierunki rozwoju gminy.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 18

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY GOWOROWO 3.1. Poło Ŝenie geograficzne i administracyjne Gmina Goworowo poło Ŝona jest w północno-wschodniej cz ęś ci województwa mazowieckiego w powiecie ostroł ęckim i graniczy z gminami: Rzeku ń, Olszewo Borki, Młynarze, Ró- Ŝan, Rzewnie, Długosiodło, W ąsewo i Czerwin. Powierzchnia obszaru gminy Goworowo wynosi 21 910 ha tj. ok. 219 km 2. Na terenie gminy znajduje si ę 50 miejscowo ści zorganizowanych w 45 sołectw. Grunty u Ŝytkowane rolniczo stanowi ą 62,8% powierzchni gminy, lasy stanowi ą 29,7% powierzchni gminy, 7,4% obszaru gminy zajmuj ą pozostałe grunty i nieu Ŝytki. Przez teren gminy przebiega droga krajowa nr 60 Ró Ŝan – Ostrów Mazowiecka oraz linia kolejowa Ostroł ęka – Tłuszcz. Wzdłu Ŝ cz ęś ci zachodniej granicy gminy przepływa rzeka Narew. Oprócz Narwi głów- nym ciekiem wodnym gminy jest rzeka Orz. Obszar gminy Goworowo le Ŝy na Nizinie Północnomazowieckiej, w obr ębie dwóch mez- oregionów: Mi ędzyrzecza Łom Ŝyńskiego i Doliny Dolnej Narwi. 3.2. Układ przestrzenny gminy Teren gminy Goworowo zajmuje powierzchni ę ok. 219 km 2 tj. 21 910 ha. Teren gminy graniczy: − od północy – z gmin ą Rzeku ń i gmin ą Olszewo – Borki (powiat ostroł ęcki), − od wschodu – z gmin ą Czerwin (powiat ostroł ęcki) i gmin ą W ąsewo (powiat ostrowski), − od zachodu – z gmin ą Rzewnie, gmin ą Ró Ŝan i gmin ą Młynarze (powiat makowski) − od południa – z gmin ą Długosiodło (powiat wyszkowski). Pod wzgl ędem przyrodniczym cały teren gminy znajduje si ę w obszarze funkcjonalnym „Zielone Płuca Polski”. Zachodnia część obszaru gminy poło Ŝona jest w obr ębie zlewni drugiego rz ędu rzeki Narwi. Natomiast działy wodne trzeciego rzędu dziel ą ten teren na obszary odwadniane bezpo średnio przez Narew oraz przez jej lewy dopływ – Orz z Ponikwi ą. Na terenie gminy Goworowo znajduj ą si ę dwa obszary Natura 2000. S ą to obszary: − OSO Dolina Dolnej Narwi PLB 140014 w zachodniej cz ęś ci gminy; − OSO Puszcza Biała PLB 140007 na południowym kra ńcu gminy. Gmina Goworowo ma charakter typowo rolniczy. Dominuje hodowla bydła mlecznego i trzody chlewnej oraz uprawa zbó Ŝ, kukurydzy i ro ślin okopowych. Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym na terenie gminy Goworowo jest droga krajowa nr 60 Ró Ŝan – Ostrów Mazowiecka. Przebiega ona z zachodu na wschód w południowej cz ęś ci gminy. Sie ć komunikacyjn ą poza drog ą krajow ą nr 60 stanowi ą drogi powiatowe oraz gminne, przez teren gminy nie przebiegaj ą szlaki komunikacyjne o znaczeniu wojewódzkim. Na terenie gminy znajduje si ę zelektryfikowana linia kolejowa relacji Ostroł ęka – Tłuszcz. Linia po- prowadzona jest przez centraln ą cz ęść gminy z północy na południe. Na linii odbywa si ę ruch poci ągów pasa Ŝerskich do Ostroł ęki, Tłuszcza i Warszawy oraz transport towarowy głównie węgla do ENERGA Elektrownie Ostroł ęka S.A. Ponadto przez teren gminy Goworowo przebiega linia wysokiego napi ęcia 110kV Ostroł ęka-Wyszków i 220 kV Ostroł ęka – Miłosna oraz gazoci ąg tranzytowy wysokiego ci śnienia Dn 1400 Jamał I, transportuj ący gaz z Rosji do Europy.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 19

3.3. Demografia Na koniec 2010 roku gmin ę Goworowo wg danych GUS zamieszkiwało 8 518 osób.

Tabela Nr 1. Liczba mieszka ńców gminy Goworowo na tle pozostałych gmin powiatu ostroł ęckiego stan na 31.XII.2010 r. (wg. GUS) Lp. Jednostka terytorialna Liczba mieszka ńców w 2010 r. 1. Baranowo 6 565 2. Czarnia 2 550 3. Czerwin 5 078 4. Goworowo 8 518 5. Kadzidło 11 224 6. Lelis 8 626 7. Łyse 8 018 8. Myszyniec - miasto 2 950 9. Myszyniec - obszar wiejski 7 153 10. Olszewo-Borki 9 949 11. Rzeku ń 9 362 12. Troszyn 4 768 Powiat Ostroł ęcki 86 771

Tabela Nr 2. Powierzchnia gminy Goworowo na tle pozostałych gmin powiatu ostroł ęckiego (wg. GUS) Lp. Jednostka terytorialna Powierzchnia [km 2] 1. Baranowo 198 2. Czarnia 93 3. Czerwin 170 4. Goworowo 219 5. Kadzidło 258 6. Lelis 196 7. Łyse 246 8. Myszyniec - miasto 10 9. Myszyniec - obszar wiejski 218 10. Olszewo-Borki 197 11. Rzeku ń 136 12. Troszyn 156 Powiat Ostroł ęcki 2 097

Gmina Goworowo na tle pozostałych gmin powiatu ostroł ęckiego jest średni ą gmin ą pod wzgl ędem liczby mieszka ńców i zajmowanej powierzchni. Średnia g ęsto ść zaludnienia gminy wynosi 39 osoby na 1 km 2 i jest zbli Ŝona do średniej g ęsto ści zaludnienia w powiecie ostroł ęc- kim, która wynosi 40 os/km 2. Najwi ększ ą pod wzgl ędem zaludnienia jest miejscowo ść gminna Goworowo z 758 mieszka ńcami a nast ępnie miejscowo ści: śabin – 554, Ponikiew Mała – 425, Brze źno – 403 i Wólka Brzezi ńska – 403 oraz Pokrzywnica z 391 mieszka ńcami. Najmniej mieszka ńców posiada miejscowo ść Smólnik zaledwie 23 osoby. W strukturze ludno ści według płci na koniec 2010 r. nieznacznie przewaŜali m ęŜ czy źni (ogółem 4393) nad liczb ą kobiet (4125), którzy stanowi ą 51,57 % populacji mieszka ńców gminy.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 20

Tabela Nr 3. Struktura wiekowa ludno ści zamieszkałej na terenie gminy Goworowo wg grup wiekowych na koniec 2010 r. Grupa wiekowa Liczba % Dzieci i młodzie Ŝ w wieku 0-14 lat 1455 17,1 Wiek produkcyjny ogółem: 5496 kobiety 15-59 lat 2379 27,9 męŜ czy źni 15-64 lat 3117 36,6 Wiek poprodukcyjny ogółem: 1567 kobiety 1056 12,4 męŜ czy źni 511 6,0 Razem 8518 100 Źródło: GUS Gmina charakteryzuje si ę w porównaniu z powiatem ostroł ęckim mniej korzystnym odsetkiem ludno ści młodej tj. do 15 roku Ŝycia, oraz odsetkiem ludno ści w wieku poprodukcyjnym. Korzystniejszy jest tylko odsetek ludno ści w wieku produkcyjnym. Przyrost naturalny w gminie Goworowo w 2010 r. wyniósł 1 na 1000 osób. Procentowy udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie mieszka ńców przedstawia si ę nast ępuj ąco: Wykres 1. Procentowy udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie mieszka ńców gminy Goworowo w 2010 r.

Struktura wiekowa mieszka ńców gminy Goworowo

18% 17%

65%

Ludno ść w wieku przedprodukcyjnym 0-15 lat Ludno ść w wieku produkcyjnym - kobiety 15-59 lat i m ęŜczy źni 15-64 lat Ludno ść w wieku poprodukcyjnym

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Tabela Nr 4. Liczba ludno ści gminy Goworowo w latach 2000-2010, oraz udział płci. rok liczba mieszka ńców w tym kobiet w tym m ęŜczyzn 2000 8895 4335 4560 2001 8862 4316 4546 2002 8834 4302 4532 2003 8813 4287 4526 2004 8767 4253 4514 2005 8760 4253 4507 2006 8719 4247 4472 2007 8624 4192 4432 2008 8589 4167 4422 2009 8530 4143 4387 2010 8518 4125 4393 Źródło: GUS.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 21

Sytuacj ę demograficzn ą na przestrzeni lat 2000 – 2010 przedstawiono równie Ŝ na poni Ŝszym wykresie.

Wykres 2. Zmiany liczby mieszka ńców gminy Goworowo na przestrzeni lat 2000 –2010

Zmiana liczby mieszka ńców gminy Goworowo na przestrzeni 11 lat 9000

8900

8800 ców ń 8700

8600

8500 Liczbamieszka

8400

8300 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Rok

liczba mieszka ńców

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Liczba ludno ści gminy Goworowo według stanu na dzie ń 31.12.2010 r. wynosiła 8518 osób. Z analizy poziomu liczby ludno ści w latach 2000-2010 wynika, Ŝe w tych latach nast ępo- wał systematyczny ubytek mieszka ńców gminy. W przyszłych latach, s ądz ąc po aktualnym trendzie, liczebno ść osób zamieszkałych na terenie gminy prawdopodobnie b ędzie malała. 3.4. Gospodarka Według danych z Głównego Urz ędu Statystycznego (2010 r.) na terenie gminy znajduje si ę aktualnie 361 podmiotów gospodarczych, z czego 20 podmiotów działa w sektorze publicz- nym. Najliczniejsz ą grup ę stanowi ą podmioty zajmuj ące si ę handlem hurtowym i detalicznym. W grupie tej znajduje si ę 89 tj. 24,7% ogólnej liczby podmiotów. Kolejne pod wzgl ędem liczebno ści wyró Ŝnione grupy podmiotów obejmuj ą głównie: − budownictwo, − przetwórstwo przemysłowe, − rolnictwo Przedstawiona charakterystyka podmiotów prowadz ących działalno ść na terenie gminy wskazuje na du Ŝą ich ró Ŝnorodno ść , która świadczy o zró Ŝnicowanym popycie, mo Ŝliwo ściach jego zaspokojenia, a tak Ŝe o du Ŝej pomysłowo ści w organizowaniu ró Ŝnorodnej działalno ści przez mieszka ńców gminy.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 22

Tabela Nr 5. Główne podmioty gospodarcze (firmy, zakłady) funkcjonuj ące na terenie gminy Goworowo Lp. Nazwa Miejscowo ść Rodzaj działalno ści 1. Romanowski Janusz Cukiernia - Piekarnia Goworówek Cukiernia - Piekarnia 2. Klimaszewski Dariusz F.P.H Kunin Piekarnia 3. Struniawski Marek Goworowo Wyrób i sprzeda Ŝ pieczywa 4. Zakład Masarski Cynaderka Goworówek Zakład Masarski 5. Przedsi ębiorstwo Handlowo – Usługowe Brze Ŝno Sklep „Bursztyn” 6. Domasik Jan Centrum szkole ń Goworowo Nauka Jazdy 7. Drew – Trans Zalewski Piotr Hanna Pokrzywnica Transport mi ędzynarodowy – Tartak 8. P.H.U.P.”PRADOX’ Goworowo Przewóz osób 9. Duch Stanisław - Zakład Transportu Goworowo Usługi Transportowe 10. Apteka- D ąbrowska Danuta Goworowo Apteka Źródło: dane Urz ędu Gminy Goworowo Gmina Goworowo jest gmin ą w du Ŝej mierze o charakterze rolniczym jednak Ŝe ze znacznym udziałem usług handlowych, budowlanych i innych. Na tak ą struktur ę ma wpływ blisko ść miasta powiatowego Ostroł ęki oraz szlaki komunikacyjne (droga krajowa). Struktur ę podmiotów gospodarczych według Polskiej Klasyfikacji Działalno ści (PKD) w gminie Goworowo przedstawia poni Ŝsza tabela.

Tabela Nr 6. Podmioty gospodarcze na terenie gminy Goworowo wg sekcji PKD L.p. Symbol Nazwa sekcji Liczba przedsi ębior- Struktura [%] sekcji ców zarejestrowanych PKD 2010 2010 1. A Rolnictwo, le śnictwo, łowiectwo i rybactwo 36 10,0 2. C Przetwórstwo przemysłowe 38 10,5 Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz 3. E 3 0,8 działalno ść zwi ązana z rekultywacj ą 4. F Budownictwo 57 15,8 Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samocho- 5. G 89 24,7 dowych, wł ączaj ąc motocykle 6. H Transport I gospodarka magazynowa 29 8,0 Działalno ść zwi ązana z zakwaterowaniem i usługami ga- 7. I 9 2,5 stronomicznymi 8. J Informacja I komunikacja 3 0,8 9. K Działalno ść finansowa I ubezpieczeniowa 10 2,8 10. L Działalno ść zwi ązana z obsług ą rynku nieruchomo ści 3 0,8 11. M Działalno ść profesjonalna, naukowa i techniczna 8 2,2 Działalno ść w zakresie usług administrowania i działalno ść 12. N 5 1,4 wspieraj ąca Administracja publiczna i obrona narodowa; obowi ązkowe 13. O 15 4,2 zabezpieczenia społeczne 14. P Edukacja 16 4,4 15. Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 13 3,6 16. R Działalno ść zwi ązana z kultur ą, rozrywk ą i rekreacj ą 7 1,9 17. S Pozostała działalno ść usługowa 20 5,5 Razem 361 100 Źródło: GUS

Gospodarka rolna gminy opiera si ę na rolnictwie indywidualnym. Mo Ŝliwo ści intensyfikacji produkcji ro ślinnej i zwierz ęcej w gminie s ą ograniczone warunkami naturalnymi i infrastruktur ą techniczn ą. Tereny u Ŝytkowane rolniczo w gminie zajmuj ą 13 757 ha, tj. 62,8% ogólnej powierzchni gminy. Odsetek u Ŝytków rolnych w powierzchni gminy jest zbli Ŝony do od- setku u Ŝytków rolnych w powiecie ostroł ęcki – 62,24 i w woj. mazowieckim – 61,5%. Lasy i grunty zadrzewione zajmuj ą 6 511 ha tj. 29,7% areału gminy, co oznacza ni Ŝszy o jeden pro-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 23

cent wska źnik lesisto ści ni Ŝ średnio w powiecie ostroł ęckim (30,7%) ale znacznie wy Ŝszy ni Ŝ warto ść dla województwa mazowieckiego (21,8%). Ogółem na terenie gminy jest 1478 gospodarstw rolnych. Najwi ęcej bo ponad 30% jest średnich gospodarstw o powierzchni od 5 do 10 ha. Najmniej jest małych gospodarstw o powierzchni poni Ŝej 1 ha, które stanowi ą tylko niecałe 9,4% w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych. Zestawienie ilo ści gospodarstw z podziałem na wielko ść powierzchni przedstawiono w poni Ŝ- szej tabeli. Stosunkowo du Ŝo jest gospodarstw o znacznych rozmiarach powy Ŝej 15 ha prawie 15,7% ogólnej liczby gospodarstw. Struktura wielko ści gospodarstw jest korzystna świadczy o małym rozdrobnieniu gospodarstw co ma wpływ na opłacalno ść produkcji w tych Ŝe gospodarstwach.

Tabela Nr 7. Charakterystyka wielko ści gospodarstw rolnych w gminie Goworowo (Dane ze Spisu Rolnego 2002 r.) Powierzchnia Ilo ść gospodarstw Struktura procentowa do 1 ha 139 9.4 1,01 ha – 5 ha 399 27.0 5,01 ha – 10 ha 454 30.7 10,01 ha – 15 ha 254 17.2 Powy Ŝej 15 ha 232 15.7 Ogółem 1478 100 Źródło: Dane Urz ędu Gminy i Podstawowe Informacje ze Spisów Powszechnych. 3.5. Struktura u Ŝytkowania gruntów Gmina Goworowo zajmuje powierzchni ę 219 km 2. Gmina ma charakter głównie rolniczy. W strukturze u Ŝytkowania gruntów dominuj ą u Ŝytki rolne, które zajmuj ą 62,8% powierzchni gminy. Wśród u Ŝytków rolnych najwi ększy udział powierzchni maj ą grunty orne – 69,3%. Struktur ę u Ŝyt- kowania gruntów gminy Goworowo prezentuje poni Ŝsza tabela.

Tabela Nr 8. Struktura powierzchni gminy Goworowo L.p. Rodzaj u Ŝytku Powierzchnia w ha Struktura w % 1. UŜytki rolne 13 757 62,8 2. Lasy i grunty le śne 6 511 29,7 3. Pozostałe grunty i nieu Ŝytki 1 625 7,5 Razem: 20 910 100 Źródło: GUS

Struktura u Ŝytków rolnych gminy przedstawia si ę nast ępuj ąco:

Tabela Nr 9. Struktura u Ŝytków rolnych wg przeznaczenia w gminie Goworowo Rodzaj u Ŝytku Powierzchnia (ha) Struktura w % Grunty orne 9 541 69,3 UŜytki rolne Sady 34 0,2 Łąki 2 715 19,7 Pastwiska 1 467 10,7 Razem 13 757 100 Źródło: GUS. Struktur ę u Ŝytkowania gruntów gminy Goworowo przedstawiono równie Ŝ w postaci gra- ficznej w formie poni Ŝszego wykresu.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 24

Wykres 3. Struktura u Ŝytków rolnych wg przeznaczenia w gminie Goworowo

Struktura u Ŝytkowania powierzchni gminy Goworowo

10,7 19,7 Grunty orne 69,3 Sady Łąki Pastwiska 0,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

3.6. Morfologia i rze źba terenu Wysoczyzna polodowcowa obejmuj ąca przewa Ŝaj ącą cz ęść gminy ma charakter równi- ny, uformowanej przez przepływ wód roztopowych schyłku zlodowacenia środkowopolskiego. Poza stref ą ich działalno ści pozostały wschodnie skrawki terenu gminy, które charakteryzuj ą si ę bardziej urozmaicon ą rze źbą. Omawiany obszar przeci ęty jest dolin ą rzeki Orz – lewostronnego dopływu Narwi, za ś dolina Narwi obejmuje południowo-zachodni i północno-zachodni fragment gminy. Strefa równin erozyjnych, cz ęś ciowo przykrytych płatami osadów wodnolodowcowych, zajmuje znaczn ą cz ęść terenu opracowania, tworz ąc po obu stronach doliny rzeki Orz powierzchni ę poło Ŝon ą na zbli Ŝonej wysoko ści 105-115 m n.p.m. Przy braku pozytywnych ele- mentów rze źby polodowcowej na tym terenie, zwraca uwag ę obecno ść nieckowatych, zatorfio- nych obni Ŝeń wytopiskowych w okolicach wsi Cisk i Jawory. Dna tych obni Ŝeń poło Ŝone s ą na gł ęboko ści 102-105 m n.p.m. Najwi ększe wzniesienia (do ponad 135 m n.p.m.) wyst ępuj ą w rejonie wschodniej granicy gminy. Jest to fragment rozległego wzniesienia długo ści około 20 km o kierunku NNE-SSW, szeroko ści 1,5-2,0 km, przeci ętego kilkoma poprzecznymi obni Ŝeniami. Jego północny odcinek cechuje asymetria zboczy – dobrze wyra Ŝonych i do ść stromych od wschodu, a łagodnych od zachodu. Genez ę całej formy wi ąza ć mo Ŝna z akumulacj ą materiału wodnolodowcowego wiel- kiej szczeliny utworzonej w lodzie, pocz ątkowo w ąskiej, lecz poszerzaj ącej si ę w miar ę zaniku pokrywy lodowej. Bezpo średnie s ąsiedztwo niecek wytopiskowych i charakter zboczy wzniesienia wskazuj ą na dłu Ŝsze utrzymywanie si ę lodu od wschodniej strony wału ni Ŝ od zachodniej, gdzie wcze śniej zaistniały warunki sprzyjaj ące swobodnemu przepływowi wód roztopowych. W południowej cz ęś ci gminy, ww. wał o genezie szczelinowe, rozci ęty jest gł ębok ą rynną marginaln ą od długo ści około 10 km, która przebiega równole Ŝnikowo do doliny rzeki Orz. Wy- st ępuj ący tu zespół form polodowcowych wi ąŜ e si ę z procesami dezintegracji pokrywy lodowej we wczesnej fazie jej zaniku. Zaznaczaj ą si ę tu wyra źnie dwa kierunki rozłamów lodzie, a mia- nowicie W-E i NNE-SSW. Południowo-zachodnia i cz ęś ciowo zachodnia cz ęść gminy poło Ŝona jest w dolinie Na- rwi. Mo Ŝna tu wyró Ŝni ć dwa tarasy nadzalewowe oraz taras sandrowy, osi ągaj ący wysoko ść około 93 m n.p.m. Taras sandrowy zanika w obr ębie nieckowatego rozszerzenia doliny Narwi.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 25

Wy Ŝszy taras nadzalewowy si ęga około 90 m n.p.m. tj. około 5 m nad poziom rzeki, taras nadzalewowy ni Ŝszy jest tylko nieznacznie obni Ŝony, jego cech ą charakterystyczn ą s ą liczne starorzecza i ślady meandrów. Z s ąsiedztwem doliny Narwi zwi ązane s ą równiny piasków przewianych i formy wydmowe dobrze rozwini ęte w okolicach wsi Cisk. 3.7. Budowa geologiczna Gmina Goworowo poło Ŝona jest w najgł ębszej cz ęść rozległego obni Ŝenia podczwarto- rz ędowego, zwanego depresj ą Goworowa. Depresja ta powstała w wyniku intensywnych proce- sów erozji w eoplejstocenie. Istniała tu prawdopodobnie dobrze rozwini ęta sie ć rzeczna, ści śle uwarunkowana zało Ŝeniami tektonicznymi, a obszar ten mógł stanowi ć kotlin ę o cechach w ęzła hydrograficznego. Forma ta była nast ępnie modyfikowana przez cały plejstocen, głównie wsku- tek powtarzaj ących si ę procesów egzaracji lodowcowej i erozji wód płyn ących, a w mniejszym stopniu w wyniku procesów denudacji i glacitektoniki. Podczas najstarszego zlodowacenia, w którym wyst ąpiły co najmniej dwa epizody gla- cjalne, depresj ę wypełniły osady morenowe, wodnolodowcowe i zastoiskowe o ł ącznej mi ąŜ- szo ści ponad 100 m. L ądolód pierwszego zlodowacenia południowopolskiego (Nidy) wkroczył na znacznie ju Ŝ wyrównany obszar dawnej depresji. Pozostawił dwudzieln ą serie morenow ą. U schyłku trzeciego zlodowacenia południowopolskiego zarysowała si ę rozległa niecka wy ścielona w dnie osadami piaszczysto-Ŝwirowymi. W śabinie wyst ępuj ą mi ąŜ sze serie piaszczyste, którym przypisuje si ę genez ę rzeczn ą w wiek interglacjału wielkiego. W okresie poprze- dzaj ącym zlodowacenie środkowopolskie ta cz ęść obszaru znalazła si ę w zasi ęgu zastoiska ostroł ęckiego. Na południe od Goworowa, gdzie w pocz ątkach zlodowacenia środkowopolskiego po- wstał poziom wodnolodowcowy, sp ąg glin zwałowych stadiału maksymalnego le Ŝy kilkana ście metrów ni Ŝ ponad zastoiskiem ostroł ęckim. Trójdzielna seria glin tego zlodowacenia ma te Ŝ mniejsz ą mi ąŜ szo ść południowej ani Ŝeli w północnej, nizinnej cz ęś ci obszaru. W ten sposób wy- równane zostały dawne deniwelacje, nowe za ś zarysowały si ę u schyłku zlodowacenia, w okresie recesji l ądolodu stadiału północnomazowieckiego. Zachodz ące wtedy procesy zadecydowały o dzisiejszej rze źbie omawianego terenu. Istotny wpływ na jej ukształtowanie wywarła szeroka strefa przepływu wód roztopowych, które miejscami uformowały płask ą równin ę erozyjn ą. Wspomniany wy Ŝej linearny ci ąg wzniesie ń, jest efektem akumulacji wodnolodowcowej, zapocz ątkowanej w śródlodowej szczelinie. W wyniku procesów deglacjacji aeralnej powstały ró Ŝnej wielko ści niecki wytopiskowe. W ko ńcowym etapie recesji l ądolodu funkcjonował tu system dolin sandrowych – jedn ą z nich płynie obecnie rzeka Orz. Z faz ą pomorska ostatniego zlodowacenia wi ąŜ e si ę powstanie kotlinowego rozszerzenia doliny Narwi i utworzenie tarasów sandrowego i nadzalewowego wy Ŝszego. Taras ni Ŝszy ukształtowała rzeka w pó źnym glacjale, a wci ęła si ę we ń we wczesnym holocenie, formuj ąc tarasy zalewowe. Procesy eoliczne rozpocz ęły si ę prawdopodobnie ju Ŝ w starszym dryasie i roz- wijały si ę podczas kilku faz. Tworzenie si ę torfowisk przypada na pocz ątek holocenu, b ądź na okres pó źniejszy – subborealny lub subatlantycki. 3.8. Gleby Na obszarze gminy wyst ępuj ą gleby wytworzone na glinach zwałowych, pyłach i piaskach polodowcowych, piaskach eolicznych oraz piaskach rzecznych tarasów Narwi. W miej-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 26 scach ni Ŝej poło Ŝonych, na torfach, namułach rzecznych i zastoiskowych, powstały gleby orga- niczne. Gleby najlepsze, zaliczone do 2, 4, 5 i 8 kompleksu rolniczej przydatności wytworzyły si ę na glinach i pyłach glacjalnych i zajmuj ą rozległe i zwarte obszary w centrum gminy. Typolo- gicznie s ą to głównie gleby brunatne kwa śne, niekiedy bielicowe i pseudobielicowe. Obszary wyst ępowania tych gleb s ą niemal zupełnie pozbawione lasów, wyci ętych dla pozyskania cennych terenów uprawowych. W południowej i północnej cz ęś ci gminy przewa Ŝaj ą gleby słabe i bardzo słabe. Cz ęść południow ą zajmuj ą głównie gleby bielicowe wytworzone na piaskach rzecznych tarasu zalewowego i nadzalewowego Narwi oraz na piaskach eolicznych. S ą to gleby ubogie w składniki pokarmowe, cz ęsto nadmiernie przesuszone o niewielkiej przydatno ści dla rolnictwa. Na terenach ni Ŝej poło Ŝonych, wysłanych warstw ą utworów organicznych, wytworzyły si ę gleby torfowe i mułowo - torfowe, u Ŝytkowane jako ł ąki i pastwiska. Na piaskach rzecznych powstały mady. Z racji nietrwało ści utworów organicznych oraz wła ściwo ści retencyjnych obszary tych gleb s ą obj ęte ochron ą przed zmian ą u Ŝytkowania na nierolnicze. W północnej cz ęś ci gminy przewa Ŝaj ą gleby słabe, zaliczone do 6, 7 i 9 kompleksu rolniczej przydatno ści gleb. S ą to gleby brunatne kwa śne oraz bielicowe wytworzone głównie na piaskach polodowcowych. Płytkie obni Ŝenia powytopiskowe s ą cz ęś ciowo wypełnione osadami organicznymi, z glebami torfowymi i mułowo – torfowymi. Płaskie dno doliny rzeki Orz wypełnione jest piaszczystymi osadami rzecznymi, na któ- rych wytworzyły si ę głównie Ŝyzne gleby typu mada, a w lokalnych obni Ŝeniach gleby na gruntach organicznych. Rozległe, iglaste masywy le śne porastaj ą głównie tereny pokryw eolicznych i wydm, gdzie wytworzyły si ę ubogie gleby bielicowe i pseudobielicowe. Najsłabsze gleby tego typu, zwłaszcza w s ąsiedztwie istniej ących lasów, winny by ć zalesiane. 3.9. Wody powierzchniowe Zachodnia cz ęść obszaru gminy poło Ŝona jest w obr ębie zlewni drugiego rz ędu rzeki Narwi. Natomiast działy wodne trzeciego rz ędu dziel ą ten teren na obszary odwadniane bezpo- średnio przez Narew oraz przez jej lewy dopływ – Orz z Ponikwi ą. Rzeka Orz jest lewostronnym dopływem Narwi, do której wpada w miejscowo ści Szarłat na 96,8 km. Długo ść rzeki na terenie województwa mazowieckiego wynosi około 54,2 km, a powierzchnia zlewni 582 km 2. Orz wy- pływa u podnó Ŝa wału Ŝwirowo-piaszczystego moren czołowych „Czerwonego Boru” – na wysoko ści 127 m n.p.m. Sie ć wodna jest na obszarze gminy silnie rozwini ęta, charakterystycznie dla obszaru Ni- zin Środkowopolskich. Rzeka Orz w du Ŝej cz ęś ci jest uregulowana i ma posta ć kanału, równie Ŝ wi ększo ść jego dopływów została uregulowana i ma aktualnie form ę rowów melioracyjnych. Punkt kontroli stanu czysto ści rzeki Orz jest zlokalizowany w Czarnowie. Ostatnie badania jako ści wód w rzece Orz były przeprowadzane przez WIO Ś w 2009 r. W tym punkcie stan czysto ści cieku pod wzgl ędem elementów biologicznych odpowiada III klasie czysto ści. Nato- miast jako ść wody pod wzgl ędem wska źników fizykochemicznych została okre ślona na „Stan poni Ŝej dobrego”. Na takie zakwalifikowanie jako ści wody w rzece Orz miała wpływ zawarto ść azotu Kjeldahla.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 27

Jako ść wód rzeki Narew była badana przez WIO Ś w 2008 r. W punkcie kontrolno- pomiarowym w Dyszobabie (Jednolita Cz ęść Wód „Narew od Omulwi do zbiornika D ębe). Ele- menty biologiczne zostały zaklasyfikowane do I klasy jako ści, natomiast pod wzgl ędem elemen- tów fizykochemicznych wody rzeki Narew zaklasyfikowano do 3 klasy jako ści. Ogólny stan jako- ści wód został okre ślony na zły. Na terenie gminy Goworowo brak jest wi ększych zbiorników retencyjnych. Funkcj ę t ą pełni ą przede wszystkim sztucznie utworzone stawy hodowlane na rzece Orz (w rejonie wsi Ponikiew) oraz na Potoku Czerna (w rejonie wsi Ponikiew i Kolonia Czernie). Najbardziej zagro Ŝonymi powodzi ą terenami s ą obszary poło Ŝone w dolinie Narwi. Na- rew jest typow ą rzek ą nizinn ą, która prowadzi swe wody z niewielk ą pr ędko ści ą. Na rzece tej wyst ępuj ą charakterystyczne nagłe wezbrania po wiosennych, letnich czy jesiennych gwałtow- nych opadach.. Najcz ęś ciej jednak Narew wylewa wiosn ą, po śnie Ŝnej zimie, gdy nagle pojawia si ę ocieplenie. Stan ostrzegawczy na wodowskazie w Ostroł ęce wynosi 360 cm, a stan alarmowy 380 cm. Orz nie stwarza wi ększego zagro Ŝenia powodziowego, podczas wezbra ń jego wody wy- lewaj ą si ę na tereny ł ąk i pastwisk w rejonie wsi Grodzisk, Czarnowo, Jurgi, Zaorze, Kunin i Szarłat. Stan ostrzegawczy na wodowskazie w Czarnowie wynosi 160 cm, a stan alarmowy 190 cm . 3.10. Wody podziemne Według podziału hydrogeologicznego Polski gmina Goworowo le Ŝy w obr ębie regionu mazowieckiego nale Ŝą cego do makroregionu północno-wschodniego. Wyst ępuj ą tu dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. UŜytkowy poziom wodono śny w utworach czwartorz ędowych wyst ępuje na zmiennych gł ęboko ściach od 50-150 m w cz ęś ci zachodniej do 15-50 w cz ęś ci centralnej i południowej. Przewodno ść w rejonie Goworowo - Ponikiew jest niewielka, poniŜej 100 m 2/d, natomiast na pozostałym obszarze waha si ę w granicach 100-500 m 2/d. Wydajno ść potencjaln ą studni na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru okre śla si ę na 30-120 m 3/h, a w rejonie Goworowo - Ponikiew poni Ŝej 30 m 3/h. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wyst ępuje kilka ró Ŝnowiekowych po- ziomów wodono śnych o zró Ŝnicowanym rozprzestrzenieniu. Najpowszechniej wyst ępuje poziom zwi ązany z piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Jest to główny poziom wodono śny w obr ębie wysoczyznowej cz ęś ci gminy. Utwory wodono śne wykształcone s ą głównie w postaci drobno- i średnioziarnistych pia- sków, jest on prawdopodobnie w wi ęzi hydraulicznej z poziomami le Ŝą cymi gł ębiej. Strop poziomu wyst ępuje zwykle na gł ęboko ści 20-40 m, lokalnie gł ęboko ść ta maleje do 10 m. W okresie czerwiec-sierpie ń zwierciadło poło Ŝone jest w strefie stanów średnich. Ampli- tudy waha ń zwierciadła wody wynosz ą 2,4 m w okresie wielolecia 1985-1995, a w cyklu rocz- nym 0,85 m. Na terenie gminy brak jest rejonów o intensywnym poborze wody, nie ma więc obszarów obj ętych regionalnymi lejami depresji. W obr ębie opisywanego u Ŝytkowego poziomu spadki hydrauliczne wynosz ą około 0,002. Omawiany poziom u Ŝytkowy charakteryzuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem potencjalnej wydajno ści studni. W rejonie wyst ępowania warstwy o małej mi ąŜ szo ści bez izolacji wyst ępuj ą

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 28 najmniejsze wydajno ści potencjalne 10-30 m 3/h. Najwi ększe wydajno ści potencjalne do ponad 120 m 3/h zwi ązane s ą z rejonami dobrze wysortowanych piasków o znacznych mi ąŜ szo ściach. Poni Ŝej opisanego poziomu, prawie na całym terenie gminy, wyst ępuje kompleks warstw zwi ązanych z osadami wodnolodowcowymi interglacjału mazowieckiego i zlodowacenia połu- dniowopolskiego. Mi ąŜ szo ść osadów wodono śnych wynosi tu 10-20 m tylko lokalnie zwi ększa si ę do 30-40 m. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter napi ęty, a spadki hydrauliczne w kierunku bazy drena Ŝu jak ą jest rzeka Narew wynosz ą poni Ŝej 0,0015. Z akumulacyjnymi tara- sami Narwi zwi ązany jest kolejny u Ŝytkowy poziom wodono śny, ujmowany głównie abisynkami i studniami kopanymi. Stanowi ą go piaski z okresu zlodowacenia północnopolskiego, które mog ą si ę ł ączy ć z pozostałymi fragmentami piasków sandrowych fazy pomorskiej zlodowacenia pół- nocnopolskiego. Wyst ępuje on na gł ęboko ści 5-15 m, a jego mi ąŜ szo ść dochodzi do 40 m, a wydajno ść potencjalna ujmuj ących studni waha si ę w granicach 30-70 m 3/h. Zwierciadło wody ma charakter swobodny, w pobli Ŝu skarpy doliny Narwi spadki hydrauliczne s ą najwi ększe i przekraczaj ą 0,01. Inaczej sytuacja przedstawia si ę w rejonie miejscowo ści Goworowo, wyst ępuje tu inny schemat warunków hydrogeologicznych. Poziomem u Ŝytkowym s ą warstwy piasków osadza- nych w okresie zlodowacenia najstarszego, interglacjału podlaskiego i zlodowacenia południo- wopolskiego. Główny poziom wodono śny charakteryzuje si ę w tym rejonie napi ętym zwiercia- dłem i mo Ŝliwo ści ą uzyskania wydajno ści potencjalnych studni do 120 m 3/h. Na zachód od Go- worowo mog ą wyst ępowa ć niewielkie obszary, w których w utworach czwartorzędowych brak jest warstwy wodono śnej o parametrach u Ŝytkowych. Pod utworami czwartorz ędowymi w cz ęś ci północnej i zachodniej gminy le Ŝą piaszczyste osady trzeciorz ędowe. S ą one w tym rejonie słabo udokumentowane, natomiast z rozpoznania regionalnego wynika, Ŝe trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę w tym rejonie przewodno ści ą 50-100 m 2/24 h i wydajno ści ą potencjaln ą studni poni Ŝej 30 m 3/h oraz zasobami dyspozycyjnymi poni Ŝej 5 m 3/24h/km 2. 3.11. Walory krajobrazowe Gmina Goworowo charakteryzuje si ę zró Ŝnicowanych środowiskiem przyrodniczym, któ- re pomimo znacznych przekształce ń, zachowało wiele elementów wymagaj ących ochrony. S ą to: − doliny rzek Narwi, Orz i mniejszych cieków, − obszary le śne, − obiekty zabytkowe, − pomniki przyrody, − trwałe u Ŝytki zielone, − zasoby wód powierzchniowych i podziemnych. Krajobraz przyrodniczy gminy tworzony jest przede wszystkim przez doliny rzeczne, starorzecza, obni Ŝenia terenu z wyst ępuj ącymi niewielkimi zbiornikami wodnymi a tak Ŝe przez bo- gactwo lasów. Struktura krajobrazu obszaru gminy prezentuje układy mozaikowe z udziałem la- sów, trwałych u Ŝytków zielonych i obszarów upraw rolniczych. Walory przyrodnicze - dzi ęki ogromnej ró Ŝnorodno ści gatunkowej i siedliskowej tworz ące niepowtarzaln ą kompozycj ę: w s ą- siedztwie terenów rolnych znajduj ą si ę cenne zbiorowiska ł ąkowo - bagienne, le śne, kserofi- tyczne (na wydmach). Niew ątpliwym walorem jest nie tylko zachowana przyroda ale jej jako ść tzn. brak jest tu wi ększych źródeł zanieczyszcze ń przez co środowisko jest mało ska Ŝone.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 29

Gmin ę charakteryzuje do ść wysoki bo 29,7 % udział lasów w powierzchni. Stosunkowo du Ŝe kompleksy le śne oraz rozległe doliny Narwi i Orza oraz mniejsze formy dolinne i rozległe obni Ŝenia terenu modyfikuj ą warunki klimatyczne tworz ąc specyficzny mikroklimat tego obszaru. Wyst ępowanie obszarów o zró Ŝnicowanych warunkach tj. obszarów - le śnych, terenów wysoczyznowych, terenów dolinnych, terenów zurbanizowanych powoduje i Ŝ zaznaczaj ą si ę tu do ść zró Ŝnicowane i kontrastuj ące ze sob ą warunki topoklimatyczne. Najkorzystniejsze warunki klimatyczne panuj ą na terenach zboczy wysoczyzny i wysoczyznowych. Najmniej korzystne – w dolinach rzek i obni Ŝeniach terenowych. Bardzo korzystnie na klimat wpływaj ą znaczne powierzchni le śne. Zwarta powierzchnia le śna powoduje łagodzenie dobowych i rocznych ekstre- mów temperatury powietrza oraz reguluj ą bilans wodny. Cz ęść tych lasów została zidentyfiko- wana jako pełni ąca rol ę wodochronn ą (olsy i ł ęgi porastaj ące obszar obni Ŝeń bezodpływowych oraz doliny zwi ązane z sieci ą cieków powierzchniowych). 3.12. Szata ro ślinna Na terenie gminy Goworowo znajduj ą si ę skupiska cennej, wielogatunkowej ro ślinno ści drzewiastej o du Ŝych walorach przyrodniczych i krajobrazowych (parki podworskie w Szczawi- nie i w Brze źnie, grupa drzew z otoczenia ko ścioła w Goworowie) oraz aleje i szpalery drzew przydro Ŝnych, cenne pod wzgl ędem krajobrazowym. Dominuj ącym typem siedliskowym lasów na terenie gminy jest Bór świe Ŝy, zdecydowa- nie rzadziej wyst ępuje Bór suchy i Bór mieszany. Gatunkowo najpowszechniejsza jest sosna w średnich klasach wieku (40-60 lat), a tak Ŝe jako najpowszechniejszy składnik licznych młodni- ków i dr ągowin. Drzewostanów starych (60-80 lat i wi ęcej) jest bardzo mało. Oprócz sosny, jako domieszka, pojawia si ę d ąb i brzoza oraz, miejscami, g ęsty podrost gatunków li ściastych z cze- remch ą, jarz ębin ą, kruszyn ą i leszczyn ą. Bory suche – ubogie siedliskowo – buduje wył ącznie sosna z du Ŝym udziałem jałowca w pi ętrze ni Ŝszym. Znacznie mniejsze powierzchnie zajmuj ą olsy na siedliskach wilgotnych, cz ę- sto okresowo zalewanych. Olsy wyst ępuj ą w obr ębie tarasu zalewowego Narwi, wypłyconych i zamulonych zakolach oraz w obni Ŝeniach tarasu nadzalewowego, w dolinie Orzu i jego niewielkich dopływach, a tak Ŝe w obni Ŝeniach mis deflacyjnych. Gatunkiem dominuj ącym jest olcha z niewielk ą domieszk ą wierzby. Na obrze Ŝach wi ększych kompleksów le śnych, niewielkie enklawy tworz ą zagajniki brzozowe – efektowne krajobrazowo monokultury. Na wy Ŝszych partiach tarasu zalewowego Narwi sprzyjaj ące warunki siedliskowe znalazły, g ęste niekiedy, zaro śla ł ęgowe z udziałem wierzby, topoli, olchy i brzozy. Przy wy Ŝszych stanach wód s ą one okresowo zalewane i u Ŝyź- niane. W dnach obni Ŝeń, zarastaj ących zbiornikach wodnych oraz bagnach wyst ępuj ą, niewielkie obszarowo, formacje zaro ślowe olchy i wierzby, cz ęsto w kompleksie z ro ślinno ści ą szuwarow ą. Tereny najsłabszych gleb i nieu Ŝytków, enklawy śródle śne oraz obszary w bezpo śred- nim s ąsiedztwie kompleksów le śnych mog ą by ć przeznaczone do zalesie ń, zgodnie z naturalnymi warunkami siedliskowymi. Propozycje te s ą zgodne z wnioskami wynikaj ącymi z operatów taksacyjnych lasów prywatnych oraz operatów urz ądzeniowych lasów pa ństwowych. Rozległe i zwarte kompleksy le śne lasów pa ństwowych, zarz ądzane obszarowo przez cztery nadle śnictwa, podlegaj ą planowej gospodarce realizowanej przez ka Ŝdą z jednostek. Powierzchniowo, lasy pa ństwowe obejmuj ą około 60 – 70 % terenów zalesionych gminy Gowo- rowo. Lasy prywatne, w odró Ŝnieniu od pa ństwowych, s ą bardzo rozczłonkowane, tworz ąc ze-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 30 społy o zró Ŝnicowanej powierzchni, obudowuj ąc kompleksy lasów pa ństwowych. To silne roz- drobnienie powoduje, i Ŝ cz ęść obszarów najsłabszych gleb, s ąsiaduj ących z istniej ącymi lasa- mi, proponowana jest ( w operatach taksacyjnych) pod zalesienia, co zwi ększy ogóln ą lesisto ść gminy, wzmacniaj ąc jednocze śnie funkcje glebo- i wodochronne. Dolesienia winny by ć przeprowadzone gatunkami drzew i krzewów, odpowiednimi dla wybranych siedlisk, z uwzgl ędnieniem istniej ącej, naturalnej sukcesji ro ślinnej. Na terenach zabudowanych (zabudowa o charakterze jednorodzinnym i zagrodowym) wyst ępuj ą pojedyncze drzewa le śne oraz drzewa i krzewy ozdobne w kompleksie z ogrodami i sadami przydomowymi. Niektóre wyró Ŝniaj ą si ę piel ęgnowan ą zieleni ą urz ądzon ą. W miejscach atrakcyjnych krajobrazowo (dolina Narwi) powstały, cz ęsto na działkach le- śnych, kompleksy zabudowy letniskowej, wzbogacane i urozmaicane dosadzeniami ro ślin ozdobnych. Znaczne obszary tarasu zalewowego i nadzalewowego Narwi, dna doliny Orzu oraz roz- ległych obni Ŝeń w północnej cz ęś ci gminy zajmuj ą u Ŝytki zielone, wykorzystywane głównie jako łąki ko śne. Miejsca wilgotniejsze i trwale podmokłe porasta szuwar trzcinowy i trzcinowo – pał- kowy. Niewielka cz ęść u Ŝytków zielonych wykorzystywana jest jako pastwiska. 3.13. Zasoby surowców naturalnych Na terenie gminy Goworowo nie wyst ępuj ą surowce mineralne o znaczeniu gospodarczym. Wyst ępuj ą tu zło Ŝa surowców energetycznych i skalnych, eksploatowane na potrzeby lokalne. Surowce energetyczne Torfy o mi ąŜ szo ści około 2 m stwierdzono w dolinie Orzu. Zasoby w obr ębie całej doliny oszacowano na 3 170 tys. m 3, w tym bilansowe tylko 212 tys. m 3. Wyst ępuj ą torfowiska niskie zbudowane przewa Ŝnie z torfu drzewnego o średniej mi ąŜ szo ści 0,6-1,2 m, rzadziej z torfu mszystego o mi ąŜ szo ści nieco wi ększej, średnio 0,91,5 m. Torf jest silnie zamulony, ma wysoką popielno ść i nie nadaje si ę wykorzystania przemysłowego. W latach 50-tych były eksploatowane torfowiska w okolicach Jaworów i R ębiszy, jednak torf z tych złó Ŝ nie znajdował nabywców ze wzgl ędu na silne zagytienie. W zło Ŝu zachodnim (okolice Jaworów) wyró Ŝniono zasoby bilansowe w ilo ści 40 tys. m 3, torf ma tu niską popielno ść . Zasoby pozabilansowe oszacowano tu na około 800 tys. m 3. Zasoby torfu o niezłej jako ści (popielno ść około 15%), oszacowano na około 170 tys. m 3, uznano je jednak za pozabilansowe ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść ( średnio 0,65 m). Surowce skalne a) Gliny zwałowe Gliny zwałowe nie s ą na tych terenach u Ŝytkowane jako surowiec ceramiczny, mog ą jednak słu Ŝyć do produkcji cegły pełnej, o ile nie s ą zbyt piaszczyste i zamarglone. b) Iły i mułki Iły i mułki zastoiskowe odsłoni ęte erozyjne wzdłu Ŝ doliny Orzu i koło Ponikwi, mog ą mie ć znaczenie surowcowe. Wyst ępuj ą tam iły warwowe br ązowe i szarobr ązowe, tłuste o mi ąŜ szo- ści do 4-5, przewarstwione około 0,2 m warstw ą piasku. Własno ści technologiczne iłów nie były dotąd badane. c) Piaski i Ŝwiry

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 31

Piaski i Ŝwiry o ró Ŝnej genezie s ą najpospolitszym surowcem na terenie gminy, u Ŝytko- wanym na potrzeby lokalne do wyrobów betonowych, cementowych i drogownictwie. Piaski i Ŝwiry zwi ązane ze wzgórzami akumulacji szczelinowej, jako kruszywo grube w stanie naturalnym mog ą by ć przydatne dla potrzeb budownictwa komunikacyjnego i budownictwa ogólnego. Mi ąŜ szo ści tych osadów zmienia si ę w szerokim zakresie od 2 do 24 m. Natomiast piaski wodnolodowcowe oraz rzeczne, charakteryzuj ą si ę mniejsz ą przydatno ści ą dla celów gospodarczych. Nieliczne s ą równie Ŝ miejsca eksploatacji piasków eolicznych, cenionych jako surowiec do produkcji cegły silikatowej. 3.14. Warunki klimatyczne Klimat gminy Goworowo kształtowany jest przez masy powietrza polarno- morskiego, które jest obecne nad tym obszarem przez ponad 50% dni w roku. Powietrze to powoduje w okresie zimowym: ocieplenie, zachmurzenie oraz cz ęste opady, natomiast w okresie letnim powoduje obni Ŝenie temperatury. Znaczny wpływ na kształtowanie klimatu gminy maj ą tak Ŝe masy powietrza polarno - kontynentalnego obecne nad tym obszarem przez około 30% roku. Powietrze to daje pogod ę mro źną i słoneczn ą w zimie, latem za ś upaln ą. Średnia roczna temperatura na terenie gminy wynosi 7,1 o C., średnia temperatura naj- cieplejszego miesi ąca wynosi 18,0 o C, a najchłodniejszego -4,4 o C. Maksymalne temperatury przypadaj ą na miesi ąc lipiec i wynosz ą 32,6oC. Średnio w roku notuje si ę 120 dni przymrozko- wych. Dni o najwy Ŝszych mrozach wst ępuj ą w styczniu i w lutym. Okres wegetacji wynosi około 200 dni. Na terenie gminy przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i południowe. Ob- serwuje si ę niewielki udział wiatrów silnych i bardzo silnych (4-6%) i ciszy (do 12%). Średnia roczna wilgotno ść powietrza wynosi około 80%, najwy Ŝsza wyst ępuje w porze chłodnej tj. od wrze śnia do lutego. Teren gminy charakteryzuje si ę niewielkimi opadami atmosferycznymi, w granicach 518- 529 mm. Najwy Ŝsze opady rejestruje si ę w okresie letnim, szczególnie w lipcu ok. 90 mm. Opa- dy śniegu wyst ępuj ą przez 45 dni w roku, a pokrywa śnie Ŝna zalega do 90 dni w roku. Lokalny wpływ na warunki klimatyczne ma stosunkowo urozmaicona rze źba terenu jak równie Ŝ du Ŝe powierzchnie le śne. 3.15. Walory przyrodnicze gminy Goworowo Obszar gminy Goworowo le Ŝy na Nizinie Północnomazowieckiej, w obr ębie dwóch mez- oregionów: Mi ędzyrzecza Łom Ŝyńskiego i doliny dolnej Narwi. W strukturze obszaru gminy istotn ą rol ę odgrywaj ą jej przyrodnicze struktury funkcjonalno-przestrzenne: − dolina rzeki Narew i Orz. Dolina Narwi stanowi wielkoprzestrzenny element systemu przyrodniczego o znaczeniu ponadregionalnym, jest to korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym. Dolina Narwi jest obj ęta ochron ą w postaci obszaru Natura 2000 jako obszar OSO Dolina Dolnej Narwi PLB 140014. Dolina ta stanowi ł ącznik przyrodniczy pomi ędzy głównymi w ęzłami ekologicznymi jak równie Ŝ pomi ędzy innymi obszarami Na- tura 2000. − Pozostałe mniejsze doliny cieków wodnych i obni Ŝeń terenowych jako elementy drobnoprzestrzenne systemu przyrodniczego o znaczeniu lokalnym. − Wilekopowierzchniowe ekosystemy le śne (zachodnia cz ęść gminy) jako wielkoprzestrzenny element systemu przyrodniczego o znaczeniu ponadregionalnym. − Pozostałe lasy jako elementy drobnoprzestrzenne systemu przyrodniczego gminy o znaczeniu lokalnym. Lasy te w powi ązaniu z ci ągami ekologicznymi całego ekosystemu dolin rzecznych zachowuj ą układ ci ągło ści przestrzennej systemu

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 32

3.16. Istniej ące formy ochrony przyrody na terenie gminy Gowo- rowo Na obszarze gminy Goworowo znajduj ą si ę dwa obszary obj ęte ochrona na podstawie Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 (Dz. U. Nr 92 poz. 880 z pó ź. zm.) s ą to obszary Natura 2000 Dolina Dolnej Narwi OSO PLB 140014 oraz Puszcza Biała OSO PLB 140007 . Ponadto na obszarze gminy zlokalizowanych jest kilka pomników przyrody. 3.16.1. Obszary Natura 2000 Obydwa obszary Natura 2000 s ą obszarami specjalnej ochrony ptaków ustanowionymi na podstawie Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obsza- rów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. Nr 25 poz. 133). Dolina Dolnej Narwi OSO PLB 140014 jest to obszar poło Ŝony na terenie województw mazowieckiego i podlaskiego o powierzchni 26 527,9 ha, z czego 1 845,0 ha znajduje si ę na terenie gminy Goworowo. Obszar ten zlokalizowany jest w północno-zachodniej i południowo- zachodniej cz ęś ci gminy i obejmuje głównie dolin ę rzeki Narew. Obszar Doliny Dolnej Narwi swym zasi ęgiem obejmuje odcinek rzeki Narew o długo ści około 140 km, od Łom Ŝy do Pułtu- ska. Szeroko ść doliny rzecznej jest zró Ŝnicowana i zmienia si ę w zakresie 1,5 – 7 km. Niemal na całym odcinku rzeka silnie meandruje. Brzegi rzeki s ą generalnie strome, a szeroko ść nurtu wynosi 80-100 m. Charakterystyczna jest du Ŝa mozaikowato ść środowisk. Na całym obszarze doliny, Narew wytworzyła liczne starorzecza z ro ślinno ści ą szuwarow ą. Brzegi rzeki i jej dolin ę porastaj ą lasy ł ęgowe w formie niewielkich zadrzewie ń wierzbowych i olchowych, lasy gr ądowe oraz bory sosnowe. Na otwartych fragmentach doliny dominuj ą pastwiska i miejscami murawy ciepłolubne. Na obszarze tym wyst ępuje co najmniej 35 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasie, 19 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Bardzo wa Ŝna ostoja ptaków wodno- błotnych, szczególnie w okresie l ęgowym. W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: batalion (PCK), błotniak ł ąkowy, dubelt (PCK), kraska (PCK), krwawodziób, kulik wielki (PCK), kulon (PCK), łab ędź krzykliwy, rybitwa białoczelna (PCK), rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, rycyk, sieweczka rzeczna, sowa błotna (PCK), zimorodek. W okresie w ędrówek wyst ępuje co najmniej 1% populacji szlaku w ędrówko- wego bataliona oraz stosunkowo du Ŝe koncentracje osi ąga rybitwa białoskrzydła. Puszcza Biała OSO PLB 140007 obszar ten zajmuje powierzchni ę 83 779,7 ha w całości poło Ŝony jest w województwie mazowieckim. Na terenie gminy Goworowo obszar ten zajmuje powierzchni ę 1 075,3 ha w północnej cz ęś ci gminy. Puszcza Biała jest średnio zwartym kompleksem drzewostanów nale Ŝą cych po cz ęś ci do nadle śnictw: Wyszków, Ostrów Mazowiecka i Pułtusk. Lasy są rozci ągni ęte na znacznym obszarze pomi ędzy dolin ą Narwi na zachodzie, Małkini ą Górn ą na wschodzie, a dolin ą Bugu na południu. Obszar ten stanowi południow ą cz ęść mezoregionu Mi ędzyrzecze Łom Ŝyńskie, wchodz ącego w skład Niziny Północnomazowieckiej. Z punktu widzenia przyrodniczego obecnie Puszcza Biała to nie tylko mniej lub wi ęcej zwarte kompleksy le śne, lecz tak Ŝe pola uprawne, ł ąki, bagna, stawy, jeziora, starorzecza i rzeki. Spo śród tych ostatnich s ą to nieliczne, najcz ęś ciej ubogie w wod ę cieki uchodz ące do Narwi (Ostrówek, Wymakracz, Prut) i Bugu (Tuchełka, Turka, Brok). Zbiornikami wodnymi o najwi ęk- szej powierzchni s ą śródle śne stawy hodowlane: Jegiel k. Nowej Wsi (ok. 80 ha) oraz cz ęś ciowo zarośni ęte i nie napełniane stawy k. Osuchowej Nowej (ok. 40 ha).

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 33

Powierzchnia terenu jest w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci równin ą o mało urozmaiconej rze źbie (wysoko ść nad poziom morza waha si ę mi ędzy 86 a 155m), jedynie w okolicach Długosiodła znajduj ą si ę wzniesienia pochodzenia wydmowego. Gleby, powstałe z utworów dyluwialnych, składaj ą si ę głównie z piasków rzeczno-lodowcowych, wydmowych i torfów. Obecnie 90% powierzchni le śnej Puszczy stanowi ą monokultury sosnowe, zagospoda- rowane w wi ększo ści r ębni ą zupełn ą. W drzewostanach wi ększo ść stanowi ą siedliska borowe, w tym około połow ę zajmuj ą bory świe Ŝe, a jedn ą czwart ą – bory mieszane. Znacznie mniejsz ą powierzchni ę zajmuj ą drzewostany olchowe, d ębowe i brzozowe. Badania lat ubiegłych, wykazały wyst ępowanie tu 192 gatunków ptaków – w tym 132 l ę- gowych i prawdopodobnie l ęgowych oraz 16, których gniazdowanie uznano za mo Ŝliwe (Dmoch i in. 2003). Stanowi to ok. 65% liczby gatunków l ęgowych w Polsce. W świetle tych danych nale Ŝy, zatem uzna ć gniazdowanie na terenie Puszczy co najmniej 19 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Rady 79/409/EWG. S ą to: derkacz ( Crex crex ), lelek ( Caprimulgus europaeus ), kraska (Coracias garrulus ), świergotek polny ( Anthus campestris ), bocian czarny ( Ciconia nigra ), bocian biały ( Ciconia ciconia ), trzmielojad ( Pernis apivorus ), błotniak stawowy ( Circus aeruginosus ), błotniak ł ąkowy ( Circus pygargus ), bielik ( Ha- liaeetus albicilla ), orlik krzykliwy ( Aquila pomarina ), Ŝuraw ( Grus grus ), zimorodek ( Alcedo at- this ), dzi ęcioł średni ( Dendrocopos medius ), dzi ęcioł czarny (Dryocopus martius ), g ąsiorek (La- nius collurio ), jarzębatka (Sylvia nisoria ), lerka ( Lullula arborea ) i ortolan (Emberiza hortulana ). Rys. 1 Lokalizacja obszarów Natura 2000 na terenie gminy Goworowo

3.16.2. Lasy ochronne Na obszarze gminy Goworowo wyst ępuj ą lasy pełni ące role wodochronne. S ą to kompleksy le śne nale Ŝą ce do Lasów Pa ństwowych poło Ŝone w rejonie wsi Kobylin i Wólka Kuni ń- ska oraz w rejonie wsi Dzb ądzek, nad rzek ą Narew. Lasy wodochronne, poło Ŝone na obrzeŜach

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 34 rzek i mniejszych cieków wodnych maj ą za zadanie przede wszystkim przejmowa ć nadmiar wody wyst ępuj ący w okresach wy Ŝszych stanów wód zabezpieczaj ąc przed podtopieniami tereny przyległe. 3.16.3. Pomniki przyrody Na terenie gminy Goworowo znajduje si ę 10 pomników przyrody, stanowi ą je tylko drzewa:

Tabela Nr 10. Pomniki przyrody na terenie gminy Goworowo Pomnik przyrody Lokalizacja Wymiary: obwód / wysoko ść (m) Jesion wyniosły Szczawin - park 4,4 / 20 Lipa drobnolistna Szczawin 4,1 / 22 Lipa drobnolistna Szczawin 2,85 / 15 Lipa drobnolistna Szczawin 3,15 / 17 Topola biała Góry 7,55 / 30 Dąb szypułkowy Szarłat 4,8 / 15 Dąb szypułkowy Dzb ądzek 5 / 12 Dąb szypułkowy Dzb ądzek 3,6 / 13 Dąb szypułkowy Dzb ądzek 3,3 / b.d. Dąb szypułkowy Dzb ądzek 3,2 / 13 3.16.4. Ochrona gatunkowa Poszczególne zbiorowiska ro ślinne s ą miejscem bytowania i Ŝerowania ró Ŝnych grup zwierz ąt. Na terenie gminy nie wyst ępuj ą zwierz ęta charakterystyczne dla wn ętrza lasu, z wi ększych kompleksów le śnych zachodzi ć tu mog ą pojedyncze osobniki du Ŝych ssaków takich jak: jele ń, dzik, sarna, lisy. Wyst ępuj ą tu natomiast małe ssaki: wiewiórki, zaj ące, kuny, je- Ŝe. Poniewa Ŝ na terenie gminy nie były prowadzone dokładne badania fauny, dlatego brak jest szczegółowych informacji na ten temat. 3.17. Infrastruktura techniczno – in Ŝynieryjna 3.17.1. Zaopatrzenie w wod ę System zaopatrzenia w wod ę gminy Goworowo oparty jest w du Ŝej cz ęś ci na zorganizowanych wodoci ągach grupowych, w mniejszej cz ęś ci na indywidualnych studniach gospodarskich. Woda do wodoci ągów systemowych ujmowana jest z kilku czwartorz ędnych poziomów wodonośnych o ró Ŝnej zasobności Uj ęcie wody w postaci studni gł ębinowych znajduje si ę w miejscowo ściach Ponikiew Ma- ła, Lipianka i Brze źno. Przy wszystkich uj ęciach istniej ą stacje uzdatniania. Poni Ŝej podano charakterystyk ę techniczn ą uj ęć i stacji oraz zasi ęgi działania wodoci ągów.

Tabela Nr 11. Charakterystyka istniej ących studni wodoci ągowych na terenie gminy Goworowo Gł ęboko ść studni Dane eksploatacyjne Lp. Miejscowo ść Wła ściciel (m) Q(m 3/h) S(m) gminna 43,5 32 12,4 Ponikiew Mała 1. Gmina 45,0 66 9,4 (3 studnie) Gmina 45,0 52 11,2 Brze źno Gmina 135,0 81 samospływ 2. (2 studnie ) AWRSP 106,0 34 - Lipianka Gmina 25,4 30 5,9 3. (2 studnie) Gmina 25,7 30 5,2

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 35

Charakterystyk ę sieci wodoci ągowej na terenie gminy, liczb ę przył ączy do wodoci ągu, liczb ę ludno ści korzystaj ących z sieci wodoci ągowej oraz ł ączny pobór wody w gminie Goworo- wo w ci ągu ostatnich lat 2006 – 2010 przedstawiono w poni Ŝszej tabeli.

Tabela Nr 12. Długo ść sieci wodoci ągowej, liczba przył ączy do wodoci ągu, liczba osób korzystaj ących z sieci wodoci ągowej oraz ł ączny pobór wody na terenie gminy Goworowo w latach 2006-2010. Korzystaj ący z sieci wodo- Łączny pobór wody przez Ogólna liczba przył ączy do wodo- Liczba osób korzystaj ą- Rok ci ągowej w % ogółu ludno- gospodarstwa domowe ci ągu (szt.) cych z sieci (osób) ści (m 3/rok) 2006 1830 5193 59,6 144 400 2007 1856 5173 60,0 155 000 2008 1887 5195 60,5 157 200 2009 1906 5185 60,8 161 500 2010 1933 5214 61,2 168 000 Źródło: GUS, Sie ć wodoci ągowa na terenie gminy Goworowo obejmuje ponad 60 % mieszka ńców gminy. Planowana jest dalsza rozbudowa sieci maj ąca na celu obj ęcie wszystkich mieszka ńców zorganizowanym systemem dostarczania wody. 3.17.2. Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków Na terenie gminy znajduje si ę aktualnie jedna oczyszczalnia ścieków zlokalizowana w Goworowie. Jest to oczyszczalnia biologiczna. typu SBR 0265 – 1 „BIOVAC” oddana do u Ŝytku w 1999 r. o przepustowo ści 200 m 3 na dob ę i RLM 1600. Oczyszczalnia obsługuje miejscowości Goworowo i Goworówek posiada równie Ŝ punkt zlewny, do którego dostarczane s ą ścieki ze zbiorników bezodpływowych z terenu gminy. Oczyszczone ścieki s ą odprowadzane do rzeki Orz. W trakcie realizacji jest budowa drugiej oczyszczalni ścieków w miejscowo ści Brze źno oraz rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Długo ść sieci kanalizacyjnej na terenie gminy, liczb ę przył ączy do kanalizacji, liczb ę ludno ści korzystaj ących z sieci kanalizacyjnej oraz ł ączn ą ilo ść odprowadzonych ścieków w gminie Goworowo w ci ągu lat 2006 – 2010 przedstawiono w poni Ŝszej tabeli.

Tabela Nr 13. Długo ść sieci kanalizacyjnej, liczba przył ączy do sieci, liczba osób korzystaj ących z sieci kanalizacyjnej oraz ł ączna ilo ść odprowadzonych ścieków z terenu gminy Goworowo w latach 2006- 2010. Łączna ilo ść odprowa- Liczba osób korzy- Korzystaj ący z sieci Łączna długo ść sieci Ogólna liczba przyłączy dzonych ścieków do Rok staj ących z sieci kanalizacyjnej w % do kanalizacji (szt.) kanalizacji Kanalizacyjnej (km) (osób) ogółu ludności (m 3/rok) 2006 5,1 219 804 9,2 19 800 2007 5,1 222 805 9,3 19 200 2008 5,1 222 802 9,3 17 500 2009 5,1 222 796 9,3 18 400 2010 5,1 223 798 9,4 22 000 Źródło: GUS Gmina Goworowo jest w niewielkim stopniu skanalizowana, zaledwie ok. 9 % mieszka ń- ców korzysta z kanalizacji gminnej. W ci ągu ostatnich pi ęciu lat nie były oddane do u Ŝytku Ŝad- ne nowe odcinki sieci kanalizacyjnej. W trakcie realizacji jest rozbudowa sieci kanalizacyjne o nowe odcinki oraz budowa nowej oczyszczalni ścieków w m. Brze źno (planowane oddanie do uŜytku nast ąpi z ko ńcem 2011 r.). Inwestycje te znacz ąco zwi ększ ą liczb ę ludno ści gminy korzystaj ącej z sieci kanalizacyjnej. W miejscowo ściach gdzie nie jest mo Ŝliwe doprowadzenie sieci kanalizacyjnej (w zabudowie rozproszonej) budowane s ą przydomowe oczyszczalnie ście- ków w indywidualnych gospodarstwach rolnych jak i przy budynkach u Ŝyteczno ści publicznej.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 36

3.17.3. Składowiska odpadów Na terenie gminy Goworowo nie ma zlokalizowanych składowisk odpadów. Pozwolenie na prowadzenie działalno ści na terenie gminy w zakresie zbiórki odpadów posiadaj ą 4 firmy. Zbierane na tereni gminy odpady komunalne s ą wywo Ŝone głównie na składowisko odpadów w Ostroł ęce. 3.17.4. Zaopatrzenie w ciepło Na terenie gminy Goworowo zaopatrzenie w ciepło odbywa si ę z indywidualnych ko- tłowni, brak jest centralnego systemu grzewczego obsługuj ącego poszczególne miejscowo ści. Domy mieszkalne posiadaj ą kotłownie indywidualne, w wi ększo ści opalane s ą w ęglem i drew- nem. Wi ększe kotłownie posiadaj ą jedynie szkoły i urz ędy. Prawie we wszystkich stosowanym paliwem jest olej opałowy. 3.17.5. Zaopatrzenie w gaz Obecnie teren gminy nie jest zgazyfikowany i mieszka ńcy korzystaj ą z gazu butlowego propan – butan. W okresie docelowym planuje si ę doprowadzenie do wi ększo ści miejscowo ści gminnych gaz sieciowy średnio-pr ęŜ ny zgodnie z „Koncepcj ą programow ą gazyfikacji gminy Goworowo” opracowana w 1995r. przez Biuro Techniczno – Handlowe Ciepłownictwa, Wodo- ci ągów i Kanalizacji – CEWOK – Sp. z.o.o. w Warszawie. Zrealizowanie inwestycji gazowniczej w sposób zasadniczy wpłynie na zachowanie i popraw ę stanu środowiska przyrodniczego, eli- minuj ąc produkty spalania paliw dotychczas głownie u Ŝytkowanych tj. w ęgla i miału. Przez obszar gminy przebiega czynny gazoci ąg tranzytowy DN 1400 relacji Jamał (Ro- sja) – Europa Zachodnia o średnim ci śnieniu roboczym 8,4 MPa wraz z kablem światłowodo- wym. Gazoci ąg docelowo miały tworzy ć dwie nitki ruroci ągu, jednak Ŝe realizacja drugiej nitki stoi pod znakiem zapytania ze wzgl ędu na wybudowanie „Gazoci ągu Północnego” ł ącz ącego Rosj ę z Europ ą Zachodni ą z omini ęciem Polski. 3.17.6. Zaopatrzenie w energi ę elektryczn ą Zasilanie gminy Goworowo w energi ę elektryczn ą odbywa si ę z Głównego Punktu Zasi- lania 110/15 kV zlokalizowanego w miejscowo ści śabin. GPZ jest poł ączony z lini ą wysokiego napi ęcia 110 kV relacji Ostroł ęka – Wyszków, która przebiega z północy na południe przez teren gminy Goworowo. Ponadto przez wschodni kraniec gminy przebiega linia wysokiego napi ę- cia 220 kV Ostroł ęka – Miłosna. Na terenie gminy Goworowo znajduje się 102 stacje transformatorowe 15 kV/0,4 kV umo Ŝliwiaj ące odbiór energii elektrycznej mieszka ńcom.

Tabela Nr 14. Stacje transformatorowo 15 kV/0,4 kV na terenie gminy Goworowo Lp. Numer stacji Nazwa stacji Sołectwo 1. 0022 Borki 2. 0012 Brze źno 1 Brze źno 3. 0023 Brze źno PGR 4. 0663 Brze źno 3 5. 0662 Brze źno 4 6. 1826 Brze źno - tuczarnia 7. 2084 Brze źno Kolonia 1 Brze źno Kolonia 8. 2085 Brze źno Kolonia 2 9. 0039 Cisk Cisk 10. 0489 Cisk Kolonia 11. 0035 Czarnowo 1 Czarnowo 12. 1733 Czarnowo 2

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 37

Lp. Numer stacji Nazwa stacji Sołectwo 13. 0072 Czarnowo Kolonia 14. 0049 Czernie 1 Czernie 15. 0050 Czernie 2 16. 0051 Czernie 3 17. 0052 Czernie 4 18. 2068 Daniłowo Daniłowo 19. 1776 Dami ęty - stacja paliw Dami ęty 20. 0095 Dzb ądzek 1 Dzb ądzek 21. 0096 Dzb ądzek 2 22. 0097 Dzbadzek 3 23. 1808 Goworowo B.M. Goworowo 24. 0108 Goworowo POM 25. 0101 Goworowo Probostwo 26. 1807 Goworowo Rynek 27. 0134 Goworowo szkoła 28. 0666 Goworowo, ul. Szkolna 29. 0109 Goworówek 1 Goworówek 30. 0665 Goworówek 2 31. 0667 Grodzisk 1 Grodzisk 32. 0116 Grodzisk 2 33. 0102 Grodzisk Mały 34. 0117 Góry Góry 35. 0139 Jawory Podma ście 1 Jawory Podma ście 36. 0142 Jawory Podma ście 2 37. 0852 Jawory Podma ście 3 38. 0853 Jawory Podma ście 4 39. 1853 Jawory Stare 1 Jawory Stare 40. 0517 Jawory Stare 2 41. 1867 Jawory Wielkopole 1 Jawory Wielkopole 42. 1868 Jawory Wielkopole 2 43. Oo48 Jemieliste 1 Jemieliste 44. 0149 Jemieliste 2 45. 0143 Jurgi 1 Jurgi 46. 0787 Jurgi 2 47. 1105 Józefowo Józefowo 48. 0173 Kaczka Kaczka 49. 1434 Kobylin 1 Kobylin 50. 1580 Kobylin 2 51. 0166 Kobylin 3 52. 0141 Kobylin 4 53. 1873 Kruszewo 1 Kruszewo 54. 0160 Kruszewo 2 55. 1874 Kruszewo 3 56. 1875 Kruszewo 4 57. 0165 Kunin 1 Kunin 58. 0858 Kunin 2 59. 0678 Kunin 3 60. 1869 Ludwinowo 1 Ludwinowo 61. 1870 Ludwinowo 2 62. 1871 Ludwinowo 3 63. 0242 Michałowo Michałowo 64. 0249 Nogawki Nogawki 65. 0552 Pasieki 1 Pasieki 66. 0551 Pasieki 2 PZZ

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 38

Lp. Numer stacji Nazwa stacji Sołectwo 67. 1297 Pasieki -wie ś 68. 2070 Pokrzywnica 1 Pokrzywnica 69. 0315 Pokrzywnica 2 70. 0314 Pokrzywnica Górki 71. 0332 Pokrzywnica Kolonia Pokrzywnica Kolonia 72. 0330 Ponikiew Du Ŝa 1 Ponikiew Du Ŝa 73. 0344 Ponikiew Du Ŝa 2 74. 0345 Ponikiew Du Ŝa 3 75. 0346 Ponikiew Du Ŝa 4 76. 0347 Ponikiew Du Ŝa 5 77. 1999 Ponikiew Du Ŝa 6 78. 1766 Ponikiew Du Ŝa -cegielnia 79. 0326 Ponikiew Mała 1 Ponikiew Mała Kolonia 80. 0327 Ponikiew Mała 2 81. 0328 Ponikiew Mała 3 Ponikiwe Mała 82. 0331 Ponikiew Mała -hydrofornia 83. 0664 Rębisze Działy Rębisze Działy 84. 0557 Rębisze Kolonia 1 Rębisze Kolonia 85. 0558 Rębisze Kolonia 2 86. 0350 Rębisze Parcele 1 Rębisze Parcele 87. 0560 Rębisze Parcele 2 88. 0803 Rębisze Parcele - tartak 89. 0387 Szarłat 1 Szarłar 90. 0388 Szarłat 2 91. 0368 Szczawin 1 Szczawin 92. 2069 Szczawin 2 93. 0409 Wólka Brzezinska 1 Wólka Brzezi ńska 94. 0395 Wólka Brzezinska 2 95. 0407 Wólka Kuni ńska 1 Wólka Kuni ńska 96. 0677 Wólka Kuninska 2 97. 0452 Zaorze Zaorze 98. 0471 śabin 1 śabin 99. 0472 śabin 2 100. 0470 śabin 3 101. 0633 śabin 4 102. 0634 śabin 5 Układ funkcjonalny sieci jest prawidłowy. Na terenie gminy wyst ępuj ą słupowe stacje transformatorowe. Jest to zgodne z zasadami zasilania terenów wiejskich. W gminie zlokalizowana jest du Ŝa ilo ść stacji transformatorowych z transformatorami małej mocy. Jest to zwi ązane ze specyfiką budownictwa wiejskiego (rozproszonego). Polskie Sieci Elektroenergetyczne Operator S.A. planuj ą wykonanie dwutorowej linii wysokiego napi ęcia 400kV przebiegaj ącej po śladzie istniej ącej linii 220kV Ostroł ęka-Miłosna. In- westycja ta jest wa Ŝna dla zapewnienia bezpiecze ństwa sieci energetycznej kraju. 3.18. Transport i komunikacja Przez teren gminy Goworowo przebiega w jej południowej cz ęś ci na odcinku 13, 5 km droga krajowa nr 60. Jest to najwa Ŝniejszy szlak komunikacyjny na tereni gminy. Pozostał ą sie ć drogowa na terenie gminy stanowi ą drogi powiatowe i gminne. Przez obszar gminy nie przebiegaj ą drogi wojewódzkie jednak Ŝe w planach od wielu lat jest poł ączenie Ostroł ęki z Wyszkowem droga wojewódzk ą przebiegaj ąca przez teren gminy.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 39

Na terenie gminy znajduje si ę 14 dróg powiatowych o ł ącznej długo ści ok. 101,3 km. Wszystkie drogi powiatowe posiadaj ą nawierzchni ę bitumiczn ą. W zarz ądzie gminy znajduje si ę 21 dróg o ł ącznej długo ści ok. 83,6 km. Konieczno ść poprawy stanu dróg jest jednym z istotniejszych problemów wymagaj ących rozwi ązania, który jest postrzegany przez lokalne społecze ństwo jako bardzo wa Ŝny czynnik określaj ący standard Ŝycia. Autobusowa komunikacja pasa Ŝerska prowadzona jest przez PKS i obsługuje wa Ŝniej- sze ci ągi drogowe w gminie. Przystanki autobusowe w cz ęś ci wyposa Ŝone s ą w wiaty. Przez obszar gminy przebiega zelektryfikowana linia kolejowa relacji Ostroł ęka-Tłuszcz. Na linii tej odbywa si ę ruch pasa Ŝerski oraz towarowy głównie w ęgla do Energa Elektrownie Ostroł ęka. Na terenie gminy znajduj ą si ę trzy stacje kolejowe: Goworowo (w m. Pokrzywnica), Gierwaty i Pasieki. Na linii tej realizowane s ą tylko poł ączenia pomi ędzy Ostroł ęką a Tłuszczem ewentualnie Warszaw ą (w zale Ŝno ści od polityki przewozowej przewo źnika). W zwi ązku z budow ą nowego bloku energetycznego – bloku „C” w Energa Elektrownie Ostroł ęka planowana jest modernizacja tej Ŝe linii kolejowej w celu dostosowania jej do zwi ększonego ruchu poci ągów towarowych dowoŜą cych paliwo do elektrowni. 3.19. Krajobraz i dziedzictwo kulturowe Poniewa Ŝ teren gminy nie stanowił obszaru jednorodnego kulturowo, po średnio oddzia- ływały na niego główne regiony etnograficzne takie jak: Kurpie Puszczy Zielonej i Kurpie Pusz- czy Białej. Jej spu ścizn ą była struktura społeczna, wyra Ŝaj ąca si ę w bardzo du Ŝym odsetkiem szlachty zagrodowej gospodaruj ąca na terenie ksi ęstwa sielu ńskiego. Znaczne walory histo- ryczne i kulturowe posiada wie ś gminna Goworowo, wyró Ŝniaj ąca si ę warto ściowym układem ruralistycznym i walorami krajobrazowymi. Znaczna cze ść gminy ma rozpoznanie w zakresie dziedzictwa archeologicznego. Na terenie gminy występuj ą 2 obiekty pałacowo – parkowe i 1 dworsko – parkowy oraz ko ściół w Goworowie – wpisane do rejestru zabytków. Elementem przyrodniczym kształtuj ącym obraz gminy jest dolina Orzu i jej dopływy. Jest to rozległe obni Ŝenie, w wielu miejscach podmokłe z kilkoma rozlewiskami. Ciekowi towarzysz ą malownicze zadrzewienia olsz oraz ł ąki, które s ą zbiorowiskami o wyra źnym fenologicznym aspekcie letnim. Na obszarze gminy znajduje si ę kilka bardzo cennych obiektów architektonicznych takich jak: Pałac w Brze źnie, Zespół pałacowo-parkowy w Szczawinie, Dwór w Ponikwi Małej oraz inne obiekty zabytkowe wymienione w poni Ŝszej tabeli.

Tabela Nr 15. Obiekty wpisane do rejestru zabytków Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków L.p. Miejscowo ść Charakterystyka obiektu Nr. Rej. 1. Brze Ŝno Pałac z XVIII wieku A-393 2. Szczawin Zespół pałacowo – parkowy z pocz. Xix w., A-396 3. Szarłat Cmentarzysko staro Ŝytne z okresu wpływów rzymskich, 836/65 4. Goworówek Ślady osady staro Ŝytnej (stan. Nr 1) 915/70 5. Goworówek Ślady osady staro Ŝytnej i wczesno średniowiecznej (stan. Nr 2) 916/71 6. Goworówek Ślady osady wczesno średniowiecznej (stanowisko nr 3) 917/72 7. Czarnowo Ślady osady staro Ŝytnej 925/74 8. Dzb ądzek Ślady osady staro Ŝytnej 932/75

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 40

L.p. Miejscowo ść Charakterystyka obiektu Nr. Rej. Ślady cmentarzyska z kr ęgami kamiennymi z okresu wpływów rzym- 9. Brze źno 963/81 skich Pozostało ści osady z okresu pó źnolate ńskiego i wczesno średnio- 10. Brze źno 964/82 wiecznego 11. Brze źno Ślady cmentarzyska ciałopalnego z okresu wczesnorzymskiego. 965/83 12. Szczawin Park z XVII w. A-396 13. Goworowo Ko ściół z około 1880 r. A-462 14. Ponikiew Mała Dwór z ok. 1850r. A-468 15. Goworowo Kaplica grobowa z ko ńca XIX w. A-485 16. Brze źno Park z XIX w. A-393 17. Ponikiew Mała Park z XIX w. A-468 18. Goworowo Najstarsza cz ęść cmentarza parafialnego rzymsko – katolickiego. A-558 19. Ponikiew Du Ŝa Osada staro Ŝytna z okresu wpływów rzymskich 296 20. Kunin i Szarłat Osada staro Ŝytna z okresu wpływów rzymskich 298 21. Goworowo Budynek szkoły podstawowej z 1920 r. A-601 22. Grodzisk Mały Ślady osady z okresu wczesno średniowiecznego (stanowisko nr 1) 339 23. Kunin Szlachecki Ko ściół z ko ńca XIX w. A-618

4. OCENA STANU ŚRODOWISKA NA TERENIE GMINY GOWOROWO O stanie środowiska przyrodniczego decyduj ą odprowadzane przez człowieka do śro- dowiska ró Ŝnego rodzaju substancje powstaj ące w toku działalno ści gospodarczej człowieka, jak równie Ŝ procesów bytowych zachodz ących w gospodarstwach domowych. Działalno ść prowadzona przez człowieka ma równie Ŝ swoje oddziaływanie po średnie w postaci stymulowania procesów biologicznych, które zachodz ą w zmienianym przez człowieka środowisku przyrodniczym. Utrzymywanie równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym jest złoŜonym procesem i wymaga systematycznego śledzenia zmian w nim zachodz ących. 4.1. Zasoby i jako ść wód powierzchniowych Zasoby wód powierzchniowych gminy Goworowo, stanowi przepływaj ąca przez teren gminy rzeka Orz oraz rzeka Narew. Orz to niewielka rzeka, lewostronny dopływ Narwi (III rz ędu) o długo ści zaledwie 54 km i powierzchni dorzecza 609 km 2. Na wi ększej cz ęś ci swojego biegu Orz ma posta ć uregulowanego kanału. Odwadnia on wi ększ ą cz ęść gminy poprzez silnie rozwini ętą sie ć wodn ą. Źródła Orzu znajduj ą si ę w gminie Szumowo u podnó Ŝa wału kemowo- morenowego „Czerwonego Boru” a ujście do rzeki Narew znajduje si ę w miejscowo ści Szarłat. Wezbrania wód w rzekach wyst ępuj ą wczesn ą wiosn ą: luty-kwiecie ń, natomiast najni Ŝ- sze stany obserwuje si ę latem: lipiec-wrzesie ń. Na tereni gminy Goworowo znajduj ą si ę tereny obszary zagro Ŝone wyst ępowaniem powodzi. S ą to obszary w południowo-zachodnim kra ńcu gminy obejmuj ące dolin ę Narwi. Punkt kontroli stanu czysto ści rzeki Orz jest zlokalizowany w Czarnowie. Ostatnie badania jako ści wód w rzece Orz były przeprowadzane przez WIO Ś w 2009 r. W tym punkcie stan czysto ści cieku pod wzgl ędem elementów biologicznych odpowiada III klasie czysto ści. Nato- miast jako ść wody pod wzgl ędem wska źników fizykochemicznych została okre ślona na „Stan

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 41 poni Ŝej dobrego”. Na takie zakwalifikowanie jako ści wody w rzece Orz miała wpływ zawarto ść azotu Kjeldahla. Na taki stan cieku maj ą wpływ takie czynniki jak: − spływy powierzchniowe i wody infiltruj ące z pól uprawnych i ł ąk; − zrzuty ścieków bytowych bezpo średnio do cieków; − niedostateczne skanalizowanie gminy; − znikoma ilo ść gospodarstw posiadaj ących przydomowe oczyszczalnie ścieków. Jako ść wód rzeki Narew była badana przez WIO Ś w 2008 r. W punkcie kontrolno- pomiarowym w Dyszobabie (Jednolita Cz ęść Wód „Narew od Omulwi do zbiornika D ębe). Ele- menty biologiczne zostały zaklasyfikowane do I klasy jako ści, natomiast pod wzgl ędem elemen- tów fizykochemicznych wody rzeki Narew zaklasyfikowano do 3 klasy jako ści. Ogólny stan jako- ści wód został okre ślony na zły. Jako ść wody w rzece Narew ze wzgl ędu na jej wielko ść jest determinowany przez od- działywania wyst ępuj ące nie na obszarze gminy, lecz przez wpływ gospodarki w całym jej do- rzeczu. 4.2. Zasoby i jako ść wód podziemnych Teren gminy Goworowo poło Ŝony jest na obszarze Jednolitej Cz ęś ci Wód Podziemnych (JCWPd) nr 51. W 2010 r. WIO Ś przeprowadził badania w czterech punktach kontrolnych na tym obszarze. Znajduj ącymi si ę najbli Ŝej gminy Goworowo punktami kontrolnymi były punkty w miejscowo ści Borawe i Zabiele w gminie Rzeku ń. Badane wody pochodziły z pi ętra czwartorz ę- dowego wód podziemnych. W trzech punktach kontrolnych wody podziemne charakteryzowały si ę III klas ą czysto ści a w punkcie zlokalizowanym w miejscowo ści Zabiele gm. Rzeku ń (ok. 12 km na północny-wschód od granic gminy Goworowo) jako ść wody odpowiadała IV klasie.

Wpływ na tak ą ocen ę miała zawarto ść NH 4 w badanej wodzie. Ogólny stan chemiczny wód w JCWPd nr 51 oceniono na dobry. Na wi ększo ści powierzchni gminy u Ŝytkowy poziom wodono śny jest oddzielony od powierzchni warstw ą trudno przepuszczalnych glin zwałowych. Jedynie w rejonie doliny akumula- cyjnej Narwi w zachodniej cz ęś ci gminy główny u Ŝytkowy poziom wodono śny pozbawiony jest izolacji od wpływów z powierzchni. Zwarta zabudowa wsi Kunin lub Wólka Kuni ńska mo Ŝe by ć powierzchniowym ogniskiem zanieczyszcze ń łatwo rozprzestrzeniaj ących si ę do wód podziemnych 4.3. Zasoby glebowe, ich eksploatacja i ochrona Gleba jest obok powietrza i wody podstawowym składnikiem środowiska naturalnego człowieka. Stanowi biologicznie czynn ą powłok ę Ziemi, jest źródłem pokarmu dla ro ślin, a za ich po średnictwem ludzi i zwierz ąt. Jest miejscem, gdzie odbywa si ę najintensywniejsza przemiana materii i energii: bierze udział w obiegu podstawowych zwi ązków biogeochemicznych, takich jak: woda, tlen, azot, siarka, fosfor. Coraz cz ęś ciej, ró Ŝne czynniki pochodzenia naturalnego i antropogenicznego poprzez zanieczyszczenie i ska Ŝenie gleb, powoduj ą ich degradacj ę. Obni- Ŝenie jako ści i ilo ści próchnicy w glebach, wzrost kwasowo ści, zmiany struktury gleb, przyczy- niaj ą si ę do gwałtownego obni Ŝenia zasobno ści i Ŝyzno ści gleby. Na obszarze gminy wyst ępuj ą gleby wytworzone na glinach zwałowych, pyłach i pia-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 42 skach polodowcowych, piaskach eolitycznych oraz piaskach rzecznych tarasów Narwi. W miejscach poło Ŝonych ni Ŝej, na torfach, namułach rzecznych i zastoiskowych, powstały gleby orga- niczne. Gleby najlepsze, zaliczone do 2, 4, 5 i 8 kompleksu rolniczej przydatno ści wytworzyły si ę na glinach i pyłach glacjalnych i zajmuj ą rozległe i zwarte obszary w centrum gminy. typologicz- nie s ą to głównie gleby brunatne kwa śne, niekiedy bielicowe i pseudobielicowe. Obszary wyst ę- powania tych obszarów s ą niemal całkowicie pozbawione lasów, wyci ętych dla pozyskania cennych terenów uprawowych. W cz ęś ci południowej i północnej gminy przewa Ŝaj ą gleby słabe i bardzo słabe. Cz ęść południow ą zajmuj ą głównie gleby bielicowe wytworzone na piaskach rzecznych terasu zalewowego i nadzalewowego Narwi na piaskach eolitycznych. S ą one cz ęsto gleby silnie przesuszone o niewielkiej przydatno ści dla rolnictwa. Na terenach poło Ŝonych ni Ŝej, wysłanych warstw ą utworów organicznych, wytworzyły si ę gleby torfowe i mułowo – torfowe, u Ŝytkowane jako ł ąki i pastwiska. Na piaskach rzecznych powstały mady. Z racji nietrwało ści utworów organicznych oraz wła ściwo ści retencyjnych obszary tych gleb obj ęte s ą ochron ą przed zmian ą u Ŝytkowania na nierolnicze. W północnej cz ęś ci gminy przewa Ŝaj ą gleby słabe, zaliczone do 6, 7 i 9 kompleksu rolniczej przydatno ści gleb. S ą to gleby brunatne kwa śne oraz bielicowe wytworzone głównie wytworzone na piaskach polodowcowych. Płytkie obni Ŝenia wytopiskowe s ą cz ęś ciowo wypełnio- ne osadami organicznymi, z glebami torfowymi i mułowo – torfowymi. Płaskie dno doliny Orza wypełnione jest piaszczystymi osadami rzecznymi, na których wytworzyły si ę głownie Ŝyzne gleby typu mada, a w lokalnych obni Ŝeniach gleby na gruntach organicznych. Rozległe iglaste masywy le śne porastaj ą głównie tereny pokryw eolicznych i wydm, gdzie wytworzyły si ę ubogie gleby bielicowe i pseudobielicowe. Najsłabsze gleby tego typu, zwłaszcza w s ąsiedztwie istniej ących lasów predysponowane s ą do zalesienia. W gminie przewa Ŝaj ą gleby kwa śne. Blisko 80% gleb na terenie gminy wymaga wapnowania. Z ogólnej powierzchni gleb prawie 24% to gleby bardzo kwa śne. Nadmiernemu zakwa- szeniu gleby towarzyszy niedobór magnezu.

Tabela Nr 16. Odsetek poszczególnych klas jako ści gruntów ornych i u Ŝytków zielonych na terenie gminy Go- worowo (bez sadów). Rodzaj u Ŝytku I II IIIa IIIb IVa IVb V VI-VIz Grunty orne - - 1.2 7.2 17.1 15.3 25.0 34.2 UŜytki zielone - - 0.7 19.8 49.0 30.5 Gmina Goworowo zalicza si ę do obszarów woj. mazowieckiego posiadaj ących generalnie średnio korzystne warunki przyrodnicze predysponowane do rozwoju funkcji rolniczej. W obr ębie samej gminy warunki te cechuj ą si ę jednak znacznym zró Ŝnicowaniem przestrzennym. Gleby średnie i dobre w zwartych i wi ększych kompleksach wyst ępuj ą głównie w centralnej cz ę- ści gminy. Na pozostałych obszarach przewa Ŝaj ą gleby słabe i bardzo słabe. W gruntach ornych przewa Ŝaj ą gleby słabe i bardzo słabe, zaliczane do V i VI klasy bonitacyjnej, których procentowy udział w tych u Ŝytkach wynosi 59,2%, za ś gleby o wysokiej przy- datności rolniczej III klasy wynosz ą 8.4%, za ś IV klasy 32.4%. W trwałych u Ŝytkach zielonych dobre klasy gleb stanowi ą znikomy udział, tj. 0.7 %, średnie 19.8% oraz słabe i bardzo słabe 79.5%. Wi ększe kompleksy tych u Ŝytków wyst ępuj ą

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 43 w północnej i południowej cz ęś ci gminy, na których obszarach istniej ą ponadto niekorzystne stosunki wilgotno ściowe gleb, wymagaj ące przeprowadzenia melioracji. 4.4. Jako ść powietrza atmosferycznego Powietrze atmosferyczne jest jednym z najbardziej wra Ŝliwych na zanieczyszczenia komponentów środowiska, który jednocze śnie decyduje o warunkach Ŝycia człowieka, zwierz ąt i ro ślin. Zły stan aerosanitarny powoduje pogorszenie zdrowia ludno ści, straty w środowisku, zwłaszcza w drzewostanie iglastym, a tak Ŝe wymierne straty gospodarcze. Przez zanieczyszczanie powietrza rozumie si ę wprowadzanie do niego organizmów Ŝy- wych lub substancji chemicznych, które nie s ą jego naturalnymi składnikami, albo – b ędąc nimi – wyst ępuj ą w st ęŜ eniach przekraczaj ących wła ściwy dla nich zakres. Zanieczyszczenia powietrza mog ą mie ć form ę stał ą, płynn ą lub gazow ą i dzieli si ę je ogólnie na zanieczyszczenia pier- wotne - emitowane do powietrza bezpo średnio ze źródeł zanieczyszczenia oraz wtórne – powstaj ące w wyniku reakcji chemicznych zachodz ących w atmosferze pomi ędzy wprowadzonymi zanieczyszczeniami pierwotnymi. Dodatkowo, ze wzgl ędu na sposób odprowadzania zanieczyszcze ń do atmosfery, emisj ę mo Ŝna podzieli ć na zorganizowan ą i niezorganizowan ą. Emisja zorganizowana wyst ępuje, gdy zanieczyszczenia odprowadzane s ą do atmosfery za pomoc ą emitora (komin, wyci ąg wen- tylacyjny), natomiast emisja niezorganizowana wyst ępuje na hałdach, terenach zabudowanych lub podczas parowania cieczy. Jeszcze innym rodzajem emisji jest emisja ze źródeł liniowych i powierzchniowych, takich jak drogi i parkingi. Gmina Goworowo jest gmin ą w której jako ść powietrza jest zadowalaj ąca. Generalnie źródła emisji do powietrza na terenie gminy pochodz ą z nast ępuj ących rodzajów działalno ści: − wytwarzania energii cieplnej powoduj ącej uwalnianie takich zanieczyszcze ń jak: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek i dwutlenek w ęgla, pył, benzo-α- piren, − z realizacji innych procesów technologicznych, w wyniku których emitowana jest szeroka gama zanieczyszcze ń wynikaj ących ze specyfiki tych procesów (np. magazynowanie odchodów zwierz ęcych), − z komunikacji, gdzie ze spalania paliw płynnych i gazowych uwalniane s ą zanieczyszczenia gazowe i pyłowe. Główne zanieczyszczenia to: w ęglowodory, tlenki azotu, tlenek węgla, pyły, zwi ązki ołowiu, tlenki siarki. Pewien udział w jako ści powietrza maj ą zanieczyszczenia allochtoniczne, napływaj ące spoza terenu gminy, zgodnie z dominuj ącym kierunkiem wiatru. Na terenie gminy Goworowo nie wyst ępuj ą znacz ące punktowe źródła emisji zanieczyszcze ń do powietrza atmosferycznego. Obszar gminy Goworowo cechuje si ę do ść korzystnymi warunkami mikroklimatycznymi i higieny atmosfery. Brak tu obiektów przemysłowych i instalacji mog ących pogorszy ć stan środowiska. Na terenie gminy istotne znaczenie dla jako ści powietrza ma tzw. emisja niska z indywidualnego ogrzewania mieszka ń, która co prawda ma mały zasi ęg przestrzenny wokół obszaru emisji, lecz w znacznym stopniu wpływa na wielko ść st ęŜ enia zanieczyszcze ń w swoim najbli Ŝ- szym otoczeniu. Emisja niska jest szacowana na podstawie g ęsto ści zaludnienia oraz średnich kubatur lokali mieszkalnych, przy zało Ŝeniu stałych współczynników emisji dla ró Ŝnych paliw. Charakterystyczn ą cechą niskiej emisji jest jej sezonowa zmienno ść . W okresach grzewczych notuje si ę wzrost emisji energetycznej w porównaniu do okresów ciepłych. Wa Ŝnym elementem niskiej emisji s ą zanieczyszczenia ze źródeł liniowych czyli zwi ąza-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 44 ne z komunikacj ą. Emisja ta wraz z post ępuj ącym zwi ększaniem si ę ilo ści pojazdów, wykazuje tendencj ę wzrostow ą. Liniowymi źródłami zanieczyszczenia powietrza s ą szlaki komunikacyjne o znacznym nat ęŜ eniu ruchu. Najwi ększy zasi ęg uci ąŜ liwo ści (do 100 m) i negatywne oddziały- wanie w postaci hałasu i zanieczyszcze ń komunikacyjnych, b ędą wyst ępowały wzdłu Ŝ drogi krajowej nr 60. Jako ść powietrza monitorowana jest przez WIO Ś Warszawa w punktach monitoringo- wych. Jako ść powietrza na terenie gminy (strefa mazowiecka) okre ślana jest na podstawie prowadzonych pomiarów w punktach kontrolno pomiarowych. Gmina Goworowo znajduje si ę w strefie mazowieckiej, dla której bada si ę i prezentuje wyniki jako ści powietrza (WIO Ś Warszawa). Ocen ę dokonuje si ę dla stref wg kryteriów dotycz ą- cych ochrony zdrowia dla:

− benzenu C 6H6,

− dwutlenku azotu NO 2,

− dwutlenku siarki SO 2, − tlenku w ęgla CO,

− ozonu O 3, − pyłu zawieszonego PM 2,5 − pyłu zawieszonego PM10, − arsenu w pyle As(PM10), − kadmu w pyle Cd(PM10), − niklu w pyle Ni(PM10), − ołowiu w pyle Pb(PM10), − benzo/a/pirenu w pyle B/a/P(PM10) oraz kryteriów okre ślonych w celu ochrony ro ślin w strefie mazowieckiej dla

− dwutlenku siarki SO 2,

− tlenków azotu NO x,

− ozonu O 3 okre ślonego współczynnikiem AOT40. Podstaw ą klasyfikacji stref w rocznej ocenie jako ści powietrza s ą warto ści poziomów: dopuszczalnego, dopuszczalnego powi ększonego o margines tolerancji (PM 2,5), docelowego i celu długoterminowego okre ślone w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz. 281) oraz w dyrek- tywie 2008/50/WE – CAFE. W wyniku klasyfikacji, w zale Ŝno ści od analizy st ęŜ eń w danej strefie mo Ŝna wydzieli ć nast ępuj ące klasy stref: klasa C – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy przekraczaj ą poziomy dopuszczalne powi ększone o margines tolerancji, w przypadku gdy margines tolerancji nie jest okre ślo- ny - poziomy dopuszczalne i poziomy docelowe,, klasa B – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy przekraczaj ą poziomy dopuszczalne lecz nie przekraczaj ą poziomów dopuszczalnych powi ększonych o margines tolerancji , klasa A – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy nie przekraczaj ą poziomów dopuszczalnych, poziomów docelowych. oraz dla ozonu

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 45

klasa D1 – st ęŜ enia ozonu nie przekraczaj ą celu długoterminowego, klasa D2 – st ęŜ enia ozonu przekraczaj ą poziom celu długoterminowego, Z uwagi na warto ści st ęŜ eń poszczególnych zanieczyszcze ń w powietrzu teren gminy Goworowo poło Ŝony w strefie mazowieckiej zakwalifikowano do nast ępuj ących klas jakości:

Tabela Nr 17. Klasyfikacja strefy dla zanieczyszcze ń wg celu ochrona zdrowia, na terenie gminy Goworowo w 2010 r. Symbol klasy dla obszaru strefy wg norm PL – Rodzaj zanieczyszczenia strefa mazowiecka Dwutlenek siarki SO2 A Dwutlenek azotu NO2 A Pył PM10 C Pył PM 2,5 B Benzen C6H6 A Tlenek w ęgla CO A Ołów Pb A As(PM10) A Cd(PM10) A Ni(PM10) A B/a/P(PM10) C Ozon O3 A/D2 Źródło: Roczna ocena jako ści powietrza w województwie mazowieckim, raport za 2010 r. WIO Ś War- szawa Jak wynika z powy Ŝszego zestawienia jako ść powietrza na terenie gminy mo Ŝna by było uzna ć za dobry gdyby nie wyst ępuj ące przekroczenia poziomów dopuszczalnych powi ększo- nych o margines tolerancji benzoalfapirenu B/a/P oraz pyłu PM10 a tak Ŝe poziomy dopuszczalne nie powi ększone o poziom tolerancji dla pyłu PM2,5. W zwi ązku z powy Ŝszym gmina Goworowo została zakwalifikowane do programów ochrony powietrza. Z uwagi na przekroczenia pyłu PM10 i benzoalfapirenu B/a/P w powietrzu. Jako przyczyny przekrocze ń w opracowaniu WIO Ś podano: komunikacj ę, indywidualne paleni- ska domowe – nisk ą emisj ę. W zwi ązku z czym musi zosta ć opracowany Program ochrony powietrza dla strefy mazowieckiej w celu zidentyfikowania źródeł i okre ślenia niezb ędnych do realizacji działa ń prowadz ących do poprawy jako ści powietrza. W strefie mazowieckiej, w skład której wchodzi gmina Goworowo wyst ępuj ą przekroczenia poziomów docelowych ozonu (celu długoterminowego). Ze wzgl ędu na wielko ść st ęŜ eń ozonu, strefa mazowiecka, zakwalifikowana została do klasy C. Z uwagi na przekroczenia poziomu docelowego ozonu i benzoalfapirenu B/a/P zostały opracowane przez Sejmik Województwa Mazowieckiego Programy ochrony powietrza dla strefy mazowieckiej. Programy dokonuj ą identyfikacji źródeł pochodzenia ozonu i benzoalfapirenu B/a/P w powietrzu, wskazuje podstawowe kierunki działa ń zmierzaj ących do przywracania poziomu docelowego poziomu w powietrzu. Ustalenia programu s ą wi ąŜą ce dla gminy Goworowo z uwagi na przynale Ŝno ść do strefy. Najwi ększy wpływ na stan zanieczyszczenia powietrza na terenie gminy wg opracowa- nych programów ochrony powietrza ma emisja niska ze spalania w ęgla i drewna w indywidual-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 46 nych systemach grzewczych. Na terenie gminy brak duŜych źródeł punktowych emisji zanieczyszcze ń do powietrza. 4.5. Hałas Hałas stanowi jedno ze źródeł zanieczyszczenia środowiska, wzrastaj ące w ostatnich latach w zwi ązku z rozwojem, głównie komunikacji. Odczuwany jest przez mieszka ńców jako jeden z najbardziej uci ąŜ liwych czynników wpływaj ących ujemnie na środowisko i samopoczucie. Hałas pochodzenia antropogenicznego, wyst ępuj ący w środowisku dzieli si ę na hałas komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy), hałas komunalny i hałas przemysłowy. Hałas poprzez swoje nat ęŜ enie i czas oddziaływania mo Ŝe stanowi ć bardzo du Ŝe zagro- Ŝenie dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), wskazane jest dla zabudowy mieszkaniowej d ąŜ enie do ograniczenia równo- wa Ŝnego poziomu d źwi ęku A na zewn ątrz budynku do warto ści 55 dB w dzie ń i 45 dB w nocy, co umo Ŝliwia utrzymanie wła ściwych warunków akustycznych w pomieszczeniach przy uchylo- nych lub okresowo otwieranych oknach. Zgodnie z zaleceniami WHO, dotycz ącymi dokuczliwo- ści, zakłóce ń snu i zakłóce ń rozmów, nale Ŝy uzna ć, Ŝe przekroczenie granicy poziomów hałasu na zewn ątrz budynku równej 70 dB w porze dziennej i 60 dB w porze nocnej, stanowi powa Ŝne zagroŜenie dla zdrowia. Wpływ na stan akustyczny gminy Goworowo wywiera hałas generowany przez komunikacj ę drogow ą i w niewielkim stopniu, przez hałas przemysłowy o niewielkim nat ęŜ eniu, którego uci ąŜ liwo ść ma charakter lokalny. Hałas komunikacyjny jest najwa Ŝniejszym czynnikiem maj ącym wpływ na klimat akustyczny gminy. Jest to główne źródło uci ąŜ liwo ści hałasu dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Środki transportu s ą ruchomymi źródłami hałasu decyduj ącymi o parametrach klimatu akustycznego na terenie gminy Goworowo. Wi ększo ść pojazdów emituje hałas o poziomie d źwi ęku od 85 do 94 dB, przy dopuszczalnych nat ęŜ eniach hałasu w środowisku, w otoczeniu budynków mieszkalnych od 50 do 55 dB w porze nocnej i od 55 do 65 dB w porze dziennej. Najbardziej uci ąŜ liwe s ą pojazdy ci ęŜ kie, z których 80% emituje hałas o poziomie d źwi ęku wi ększym ni Ŝ 80 dB, z czego 40% o poziomie wi ększym ni Ŝ 85 dB. Gmina Goworowo posiada stosunkowo korzystny układ drogowy z uwagi na emisje ha- łasu. Droga krajowa nr 60 przebiega przez obszary w niskim stopniu zabudowane. Droga ta nie przebiega przez Ŝadn ą z miejscowo ści gminnych, najbli Ŝej poło Ŝonymi miejscowo ściami wzdłu Ŝ drogi krajowej s ą Ponikiew Mała i Czarnowo. W gminie dominuj ąco funkcj ę w układzie komunikacyjnym pełnia drogi powiatowe i gminne o nieznacznym nat ęŜ eniu ruchu. Na stan klimatu akustycznego w gminie ma wpływ tak Ŝe linia kolejowa relacji Ostroł ęka- Tłuszcz. Poruszaj ące si ę poci ągi osobowe i towarowe na tej linii kolejowej wpływaj ą w głównej mierze na klimat akustyczny terenów poło Ŝonych wzdłu Ŝ linii. Działania zmierzaj ące do poprawy klimatu akustycznego powinny w chwili obecnej kon- centrowa ć si ę na: − utrzymaniu dróg w nale Ŝytym stanie technicznym, − eliminowaniu z ruchu b ędących w złym stanie technicznym i nie odpowiadaj ących nor- mom pojazdów mechanicznych, − ograniczenie pr ędko ści pojazdów poruszaj ących si ę po terenach zabudowanych zabudow ą mieszkaniow ą,

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 47

− kontrolowanie przestrzegania ograniczenia pr ędko ści oraz dopuszczalnej ładowno ści pojazdów, − wyznaczanie w planach miejscowych, w strefach uci ąŜ liwo ści akustycznych od dróg i linii kolejowej terenów nie chronionych akustycznie (usługowych, przemysłowych). Hałas przemysłowy na terenie gminy nie stanowi powaŜnego zagro Ŝenia. 4.6. Gospodarka odpadami Gospodark ę odpadami w Polsce reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62 poz. 628 z pó ź. zm.). Dotychczas gminy były zobowi ązane do sporz ądzania pla- nów gospodarki odpadami, które zawierały cało ściow ą analiz ę gospodarki odpadami na terenie gminy oraz cele do realizacji w tym zakresie. Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 152 poz. 897 – data wej ścia w Ŝycie z dn. 01.01.2012 r.) wprowadza zmiany do Ustawy o odpadach, któ- re znosz ą obowi ązek opracowywania gminnych planów gospodarki odpadami. Na terenie gminy Goworowo w 2010 r. zebrano 838,64 Mg odpadów komunalnych. We- dług informacji otrzymanych z Urz ędu Gminy wszyscy mieszka ńcy gminy s ą obj ęci zorganizowan ą zbiórk ą odpadów komunalnych. Zbiórk ą odpadów komunalnych na terenie gminy zajmuj ą si ę cztery firmy: − VEOLIA Usługi dla środowiska S.A., ul. Kurpiowska 12, 07-410 Ostroł ęka; − Mazowieckie Przedsi ębiorstwo Komunalne Sp. z o.o., ul. kołobrzeska 5, 07-401 Ostroł ę- ka; − Zakłada Usług Komunalnych Wiesław Kisiel w Laskowcu, ul. Słoneczna 2, 07-401 La- skowiec; − MPO Sp. z o.o. w Białymstoku, ul. 27 lipca 62, 15-950 Białystok. Na terenie gminy nie ma zlokalizowanego składowiska odpadów komunalnych. Zbierane odpady z terenu gminy s ą głównie wywo Ŝone na składowisko odpadów w Ostroł ęce. Na terenie gminy prowadzona jest równie Ŝ selektywna zbiórka odpadów za po średnic- twem firm odbieraj ących odpady. Okresowo organizowane s ą zbiórki zu Ŝytego sprz ętu elektrycznego i elektronicznego. Problemem w gospodarce odpadami s ą „dzikie" wysypiska zlokalizowane głównie w la- sach i na nieu Ŝytkach. Powa Ŝnym zagro Ŝeniem dla środowiska mog ą by ć składowane tam odpady niebezpieczne. Lokalizacj ą i likwidacj ą dzikich składowisk odpadów na terenie gminy zajmuje si ę Zakład Gospodarki Komunalnej w Goworowie. Oprócz dzikich składowisk odpadów na terenach wiejskich problemem jest spalanie odpadów w piecach centralnego ogrzewania. Głównie s ą to ró Ŝnego rodzaju tworzywa sztuczne, folie, PET, opakowania papierowe itp. Jest to bardzo niekorzystne zjawisko powoduj ące znaczne pogorszenie si ę stanu aerosanitarnego na danym terenie. 4.7. Promieniowanie elektromagnetyczne Promieniowaniem elektromagnetycznym nazywamy emisj ę zaburzenia energetycznego wywołanego przepływem pr ądu elektrycznego lub zmian ą ładunków w źródle. Zaburzenie polega na fakcie, Ŝe zmiana pola magnetycznego (elektrycznego) z okre ślon ą cz ęstotliwo ści ą, wy- wołuje zmian ę z t ą sam ą cz ęstotliwo ści ą pola elektrycznego (magnetycznego). Promieniowanie niejonizuj ące obejmuje pola elektromagnetyczne w zakresie od 0 do 300 GHz. Powy Ŝej 300 GHz nast ępuje ju Ŝ jonizacja atomów oraz cz ąsteczek (promieniowanie X oraz gamma) i pola

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 48 elektromagnetyczne z tego zakresu nazywamy promieniowaniem jonizuj ącym. Zjawisko elektromagnetyczne opisujemy podaj ąc nat ęŜ enie pola elektrycznego, nat ęŜ enie pola magnetycznego, cz ęstotliwo ść drga ń lub g ęsto ść mocy. W chwili obecnej sztuczne promieniowanie elektromagnetyczne jest najwi ększym energetycznym zanieczyszczeniem na Ziemi. O kilka rz ędów wielko ści przekracza tło naturalne i nie ma takiego miejsca, gdzie by nie wyst ępowało. Źródłem promieniowania jest ka Ŝde urz ądzenie (ka Ŝda instalacja), w którym nast ępuje przepływ pr ądu np. sieci energetyczne w tym linie wysokiego napi ęcia, stacje radiowe i telewizyjne, stacje bazowe i telefony telefonii komórkowej, radiotelefony, CB-radio, urz ądzenia radiowo-nawigacyjne, urz ądzenia elektryczne wykorzystywane w domu, itp.

Tabela Nr 18. Źródła oraz zakresy cz ęstotliwo ści emitowanych pól elektromagnetycznych (Rocznik Wojskowy In- stytutu Higieny i Epidemiologii Tom 35, suplement 2) Źródła oraz okoliczno ści wyst ępowania Opis pola magnetycznego Przedział cz ęstotliwo ści Długo ść fali pól Stałe pola elektryczne i ma- Silniki elektryczne, elektroliza i prze- 0 - gnetyczne mysł Elektroenergetyka , o świetlenie, ogrze- Pola sieciowe 50 lub 60 Hz 6000 lub 5000 km wanie, silniki, urz ądzenia zasilane z sieci i przemysł Pola bardzo niskich cz ęstotli- 0,1 - 1,0 kHz 300 - 3000 km Urz ądzenia przemysłowe wo ści Pola niskich cz ęstotliwości 1 - 100 kHz 3 - 300 km Urz ądzenia przemysłowe Radiofonia (fale długie, średnie, krótkie Fale radiowe 0,1-300 MHz 1-3000 m i UKF), radiotelefony, urz ądzenia medyczne Radiolokacja, radionawigacja, telefonia Mikrofale 0,3 - 300 GHz 1-1000 mm komórkowa, urz ądzenia medyczne, domowe oraz przemysłowe

Znacz ące oddziaływanie na środowisko pól elektromagnetycznych wyst ępuje: − w pa śmie 50 Hz od sieci i urz ądze ń energetycznych, − w pa śmie od 300 MHz do 40000 MHz od urz ądze ń radiokomunikacyjnych, radiolokacyjnych i radionawigacyjnych. Najwi ększy udział maj ą stacje bazowe telefonii komórkowej ze swoimi antenami sektorowymi i antenami radiolinii.(antena sektorowa słu Ŝy do komunikacji z telefonem komórkowym, natomiast antena radiolinii słu Ŝy do komunikacji mi ę- dzy stacjami bazowymi). Na terenie gminy jak dotychczas nie były prowadzone pomiary nat ęŜ enia pól elektromagnetycznych. Na terenie gminy Goworowo najwa Ŝniejszymi emitorami pól elektromagnetycznych jest linia elektroenergetyczna wysokiego napi ęcia 220/110 kV (Ostroł ęka-Miłosna, Ostroł ęka- Wyszków) przebiegaj ąca przez centraln ą cz ęść gminy z północy na południe, linie elektroenergetyczne średniego napi ęcia 15 kV, stacje transformatorowe, oraz nadajniki telefonii komórko- wej. Wpływ pola elektromagnetycznego na człowieka i środowisko uzale Ŝniony jest od wysoko ści nat ęŜ enia (lub g ęsto ści mocy) oraz cz ęstotliwo ści drga ń. Dlatego warto ść poziomów dopuszczalnych jest okre ślana w pasmach cz ęstotliwo ści. Warto ści dopuszczalnych poziomów są podane w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 pa ździernika 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U. Nr 192, poz. 1883). Poni Ŝej przedstawiono tabel ę z warto- ściami dopuszczalnymi.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 49

Tabela Nr 19. Dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych dla terenów przeznaczonych pod zabudow ę mieszkaniow ą. Wielko ść fizyczna Składowa elektryczna Składowa magnetyczna Gęsto ść mocy Zakres cz ęstotliwo ści promieniowania Lp. 1 2 3 Lp. 1 0 Hz 10 kV/m 2500 A/m 1 2 od 0 Hz do 0,5 HZ - 2500 A/m 2 3 od 0,5 Hz do 50 HZ 10 kV/m 60 A/m 3 4 od 0,05k Hz do 1 kHZ - 3/f A/m 4 5 od 0,001 MHz do 3 MHZ 20 V/m 3 A/m 5 6 od 3 MHz do 300 MHZ 7 V/m - 6 7 od 300 MHz do 300 GHZ 7 V/m 7 Oddziaływanie promieniowania elektromagnetycznego na środowisko b ędzie stale wzra- sta ć, co zwi ązane jest z post ępem cywilizacyjnym i rozwojem usług telekomunikacyjnych. Wpływ na wzrost promieniowania ma przede wszystkim rozwój telefonii komórkowej, powsta- wanie coraz wi ększej liczby stacji nadawczych radiowych i telewizyjnych, itd., pokrywaj ących coraz g ęstsz ą sieci ą obszary du Ŝych skupisk ludno ści. Przedstawiony rozwój źródeł pól elektromagnetycznych spowoduje zarówno ogólny wzrost poziomu tła promieniowania elektromagnetycznego w środowisku, jak te Ŝ zwi ększenie liczby i powierzchni obszarów o podwy Ŝszonym poziomie nat ęŜ enia promieniowania. 4.8. Odnawialne źródła energii W ostatnich latach w Polsce widoczny jest wzrost wykorzystania energii pochodz ącej z odnawialnych źródeł energii (OZE). Główn ą przyczyn ą tej rosn ącej popularno ści jest nieszko- dliwo ść OZE dla środowiska i ich niewyczerpywalno ść . Odnawialne źródło energii to źródło wykorzystuj ące w procesie przetwarzania energi ę wiatru, promieniowania słonecznego, geoter- maln ą, fal, pr ądów morskich, spadku rzek oraz energi ę pozyskiwan ą z biomasy, biogazu wysy- piskowego, a tak Ŝe biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szcz ątek ro ślinnych i zwierz ęcych. Do energii wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii zalicza si ę, niezale Ŝnie od parametrów technicznych źródła, energi ę elektryczn ą lub ciepło pochodz ące ze źródeł odnawialnych, w szczególno ści: − z elektrowni wodnych; − z elektrowni wiatrowych; − ze źródeł wytwarzaj ących energi ę z biomasy; − ze źródeł wytwarzaj ących energi ę z biogazu; − ze słonecznych ogniw fotowoltaicznych; − ze słonecznych kolektorów do produkcji ciepła; − ze źródeł geotermicznych. Wzrost udziału OZE niesie ze sob ą korzy ści: ekologiczne (zmniejszenie emisji gazów i pyłów do atmosfery, zwłaszcza dwutlenku w ęgla, co prowadzi do zmniejszenia efektu cieplar- nianego, ograniczenie zu Ŝycia paliw kopalnych), gospodarcze (zwi ększenie bezpiecze ństwa energetycznego Polski, dywersyfikacja źródeł produkcji energii), społeczne (poprawa wizerunku regionu wdra Ŝaj ącego technologie przyjazne środowisku, mo Ŝliwo ść rozwoju lokalnego rynku pracy).

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 50

W Programie Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2007 – 2010 z uwzgl ędnieniem perspektywy 2014 uwzgl ędniono potencjalne mo Ŝliwo ści wykorzystania energii odnawialnej na terenie województwa. Gmina Goworowo le Ŝy w powiecie ostroł ęckim, który został wymieniony w w/w opracowaniu w kontek ście mo Ŝliwo ści wykorzystania na jego terenie takich potencjalnych odnawialnych źródeł energii jak: − energii solarnej jako uzupełnienie lub substytut innych źródeł energetycznych słu Ŝą cych do wytwarzania ciepła; − biomasy drzewnej ze wzgl ędu na du Ŝą dost ępno ść surowca na terenie powiatu; − biogazu wytwarzanego z odchodów zwierz ąt hodowlanych z powodu du Ŝej koncentracji hodowli zwierz ęcej na terenie powiatu ostroł ęckiego. Wdra Ŝanie pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych przyczyni si ę do zmniejszenia zapotrzebowania na energie konwencjonaln ą pozyskiwan ą np. ze spalania w ęgla. Przykładowo budowa biogazowni wykorzystuj ącej do produkcji biogazu odchody zwierz ęce w postaci gnojowicy przyczyni si ę do zmniejszenia presji na środowisko gruntowo-wodne ze strony gospodarki odchodami zwierz ęcymi oraz przyniesie korzy ści w postaci wytworzonej energii elektrycznej i cieplnej ze spalanego biogazu. 4.9. Powa Ŝne awarie Zgodnie z definicj ą zawart ą w Prawie ochrony środowiska powa Ŝna awaria – to zdarze- nie, w szczególno ści emisja, po Ŝar lub eksplozja powstała w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których wyst ępuje jedna lub wi ęcej niebezpiecznych substancji, prowadz ące do natychmiastowego powstania zagro Ŝenia Ŝycia lub zdrowia ludzi lub środo- wiska lub powstania takiego zagro Ŝenia z opó źnieniem. Plan reagowania kryzysowego miasta przewiduje szereg sytuacji i zdarze ń nosz ących znamiona kl ęski Ŝywiołowej, katastrofy lub innego nadzwyczajnego zagro Ŝenia. I tak do głów- nych zdarze ń uj ętych w jego tre ści nale Ŝą : − po Ŝar lasu, − katastrofa chemiczno-ekologiczna, − zagro Ŝenia radiacyjne, − katastrofy kolejowe i drogowe, − katastrofy budowlane, − zagro Ŝenia epidemiologiczne, − katastrofy lotnicze, − masowe migracje ludno ści, − akty terrorystyczne, − wyst ąpienie katastrofalnych susz, mrozów, zamieci śnie Ŝnych, huraganów, spadków temperatur. W zakładach wyst ępuj ą zagro Ŝenia wynikaj ące ze stosowania w procesach technologicznych i magazynowych niebezpiecznych zwi ązków i substancji chemicznych, jak równie Ŝ z mo Ŝliwo ści powinowactwa chemicznego i wyst ępowania niepo Ŝą danych reakcji. Niebezpie- cze ństwo zagro Ŝeń ludzi w rejonie zwi ązane jest z faktem pracy w zakładach przemysłowych lub zamieszkania w pobli Ŝu zakładów, które posiadaj ą b ądź magazynuj ą (wykorzystuj ą) Tok- syczne Środki Przemysłowe.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 51

Do katastrofy mo Ŝe doj ść podczas przewozu substancji toksycznych, truj ących lub ła- twopalnych transportem kolejowym lub drogowym. Do substancji takich mo Ŝemy zaliczy ć m.in. amoniak, chlor, gazy techniczne, paliwa. Przewozy takie realizowane s ą równie Ŝ przez teren miasta do funkcjonuj ących w jego granicach stacji benzynowych i zakładów pracy. Brak ozna- kowanych dróg do przejazdu z substancjami niebezpiecznymi. Groźne mog ą okaza ć si ę awarie elektrowni j ądrowych zza wschodniej granicy, zrzuty paliwa z samolotów awaryjnie l ąduj ących na lotniskach wojskowych oraz awarie sieci wodoci ą- gowej lub kanalizacyjnej. Teren gminy Goworowo posiada uwarunkowania drogowe sprzyjaj ące powstaniu powa Ŝnych awarii ze wzgl ędu na przewóz drog ą krajow ą substancji chemicznych. 4.10. Program rolno środowiskowy Przywracanie czy utrzymanie równowagi mi ędzy rolnictwem a środowiskiem naturalnym jest procesem stałym i długofalowym, opartym na regulacjach prawnych i wsparciu finansowym. Podstawowymi dokumentami okre ślaj ącymi główne cele programów, warunki ich realizacji oraz zasady płatno ści s ą rozporz ądzenia Unii Europejskiej, natomiast szczegółowe zasady realizacji programu rolno środowiskowego w Polsce na lata 2004-2006 zdefiniowane s ą w dokumencie zwanym Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, a na lata 2007-2013 obowi ązuj ą zasady przyj ęte w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. "Nowy" program rolno środowiskowy w ramach PROW 2007-2013 realizowany jest od 1 marca 2008 roku. Program rolno środowiskowy to jeden ze schematów pomocowych, zawartych w Pro- gramie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (zwanym dalej PROW 2007-2013), który polega na realizacji okre ślonych działa ń w ramach pakietów rolno środowiskowych. Działania te zmierzaj ą do osi ągni ęcia zrównowa Ŝonego rozwoju obszarów wiejskich oraz do zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej na tych terenach. Głównym zało Ŝeniem PROW 2007-2013 jest promowanie produkcji rolnej opartej na metodach zgodnych z wymogami ochrony środowiska i przyrody. W celu uzyskania zamierzonego efektu środowiskowego, program rolno środowiskowy powinien by ć realizowany przynajmniej przez kilka lat - dlatego jest to zobowi ązanie wieloletnie, w którym przyj ęto 5-letni okres realizacji. Działanie Program rolno środowiskowy obejmuje 8 pakietów rolno środowiskowych. W ka Ŝdym pakiecie s ą warianty rolno środowiskowe, których wybór zobowi ązuje do realizacji konkretnych szczegółowych zada ń okre ślonych w rozporz ądzeniu (rozporz ądzenie Ministra Rolnic- twa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przy- znawania pomocy finansowej w ramach działania „Program rolno środowiskowy” obj ętego Pro- gramem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007—2013”, /Dz. U. Nr 33, poz. 262 z pó źniej- szymi zmianami./). Zało Ŝeniem pakietów rolno środowiskowych jest utrwalenie wzorców trwałej i zrównowa- Ŝonej gospodarki rolnej (zwłaszcza na terenach chronionych lub wskazanych do ochrony). Pakiety te zwi ązane s ą z gospodarowaniem rolniczym ukierunkowanym na ochron ę śro- dowiska, w tym zachowanie siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych oraz zasobów genetycznych zwierz ąt gospodarskich. Ka Ŝdy pakiet posiada zestaw kilku ści śle sprecyzowa- nych wymogów, które wykraczaj ą poza zwykł ą dobr ą praktyk ę rolnicz ą i nie pokrywaj ą si ę z in-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 52 nymi instrumentami wspierania produkcji rolniczej. Wspierane jest finansowo gospodarowanie na terenach rolnych zgodnie z zasadami szeroko poj ętej ochrony środowiska i przyrody. Podstawowe priorytety programu obejmuj ą: − ochron ę środowiska i zachowanie walorów przyrodniczych obszarów wiejskich, − wspieranie przedsi ęwzi ęć rolno środowiskowych i dobrostanu zwierz ąt. − Realizacja w/w priorytetów zakłada nast ępuj ące cele działania: − promocja systemów produkcji rolniczej prowadzonych w sposób zgodny z wymogami ochrony środowiska (przeciwdziałanie zanieczyszczeniom wód, erozji gleb), ochrony i kształtowaniu krajobrazu, ochrony zagro Ŝonych wygini ęciem gatunków dzikiej fauny i flo- ry oraz ich siedlisk, − ochrona zasobów genetycznych zwierz ąt gospodarskich, − poprawa stanu świadomo ści ekologicznej w śród społeczno ści wiejskiej. Zwykła dobra praktyka rolnicza (ZDPR) okre śla poziom odniesienia (podstawowy) dla działa ń rolnika (i wsparcie z tytułu zobowi ąza ń rolno środowiskowych). Przyst ępuj ąc do programu rolno środowiskowego rolnik musi stosowa ć si ę do zasad ZDPR na całym obszarze gospodarstwa. W ramach programu rolno środowiskowego przewidziano realizacj ę nast ępuj ących pa- kietów: − Rolnictwo zrównowa Ŝone (m.in. zbilansowanie gospodarki nawozami i przestrzeganie odpowiedniego płodozmianu) - realizacja zada ń w ramach tego pakietu ma na celu ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko. Główne wymogi przy realizacji tego pakietu to: przestrzeganie odpowiedniego nast ępstwa ro ślin i doboru ro ślin, ograniczenie nawo Ŝenia, opracowanie planu nawozowego, realizacja na obszarze całe- go gospodarstwa rolnego . − Rolnictwo ekologiczne, tj. stosowanie metod upraw zgodnie z ustaw ą o rolnictwie ekologicznym - w tym pakiecie nale Ŝy stosowa ć metody uprawy ekologicznej, zgodnie z kra- jowymi i unijnymi przepisami o rolnictwie ekologicznym. Warunkiem uczestnictwa w pakiecie jest rozpocz ęcie procedury przestawiania na produkcj ę rolnicz ą metodami ekologicznymi pod kontrol ą upowa Ŝnionej Jednostki Certyfikuj ącej albo posiadanie certyfikatu zgodno ści wydanego przez tak ą jednostk ę. Wymagania dotycz ą m.in. przeznaczenia plonu, przestrzegania okre ślonych terminów koszenia, wykonywania na plantacji zabie- gów uprawowych i piel ęgnacyjnych w przypadku upraw sadowniczych i jagodowych . − Ekstensywne trwałe u Ŝytki zielone – wi ąŜ e si ę z przestrzeganiem terminów i sposobów wykaszania traw, na ł ąkach o wysokich walorach przyrodniczych, zagro Ŝonych degradacj ą - wymogi w tym pakiecie dotycz ą ograniczenia nawo Ŝenia, ilo ści i terminów pokosów oraz intensywno ści wypasu, w zale Ŝno ści od rodzaju wybranego wariantu oraz sposobu uŜytkowania danej działki: ko śnego, pastwiskowego, czy ko śno-pastwiskowego . − Ochrona zagro Ŝonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000. − Ochrona zagro Ŝonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 –w celu ochrony zagro Ŝonych gatunków ptaków oraz zachowania cennych zbioro- wisk ro ślinnych poza obszarami Natura 2000 oraz na obszarach Natura 2000 określono wymogi, które zakładaj ą ograniczenie nawo Ŝenia, ilo ści i terminów pokosów lub kontrol ę intensywno ści wypasu. W tych pakietach podstawowym wymogiem jest posiadanie dokumentacji przyrodniczej sporz ądzonej przez upowa Ŝnionego eksperta w roku poprze- dzaj ącym rok rozpocz ęcia realizacji zobowi ązania rolno środowiskowego. Koszty trans- akcyjne poniesione w celu przygotowania takiej dokumentacji b ędą refundowane wraz z pierwsz ą płatno ści ą rolno środowiskow ą. − Zachowanie zagro Ŝonych zasobów genetycznych ro ślin w rolnictwie – wymogi w tym

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 53

pakiecie dotycz ą uprawy lokalnych lub starych odmian gatunków ro ślin uprawnych zagro Ŝonych wygini ęciem i gatunków im towarzysz ących . − Zachowanie zagro Ŝonych zasobów genetycznych zwierz ąt w rolnictwie – pakiet ten polega na wspieraniu i utrzymaniu hodowli lokalnych ras bydła, koni, owiec oraz świ ń zagro Ŝonych wygini ęciem, wpisanych do ksi ęgi hodowlanej oraz obj ętych programem ochrony zasobów genetycznych. − Ochrona gleb i wód - podstawowe wymogi w tym pakiecie zmierzaj ą do utrzymywania ro ślinno ści na gruntach ornych w okresie mi ędzy dwoma plonami głównymi w formie za- siewu jednogatunkowego lub mieszanki kilku ro ślin oraz do zwi ększenia udziału gleb z okryw ą ro ślinn ą w okresie jesienno-zimowym. − Strefy buforowe (ten pakiet mog ą realizowa ć tylko beneficjenci programu, którzy zade- klarowali ten pakiet do realizacji w 2008 r.) - zadania w tym pakiecie polegaj ą głównie na utrzymywaniu istniej ących stref buforowych i miedz śródpolnych, tworz ących podłu Ŝne pasy ro ślinno ści, ograniczaj ące zanieczyszczenia wód, przeciwdziałaj ące erozji oraz zwi ększaj ące ró Ŝnorodno ść biologiczn ą terenów rolnych . Pakiety rolno środowiskowe b ędą realizowane przez rolnika zgodnie z szczegółowym planem rolno środowiskowym. Na poziomie gospodarstwa rolnik mo Ŝe uzyska ć płatno ść za wdra Ŝanie dowolnej liczby pakietów. Systemem pomocy finansowej b ędą obj ęte grunty orne, trwałe u Ŝytki zielone i sady, w którym wiele elementów gospodarstwa nie b ędzie uwzgl ędnione przy obliczaniu płatno ści, s ą to m.in. grunty le śne. A ponadto: − grunty pod wodami powierzchniowymi, płyn ącymi i stoj ącymi, − siedliska rolnika i drogi dojazdowe do pól, − grunty dzier Ŝawione na okres krótszy ni Ŝ okres zobowi ązania rolno środowiskowego. Przed podj ęciem decyzji o zalesieniu gruntów wa Ŝne jest przeszkolenie rolników w zakresie pakietów rolno środowiskowych, poniewa Ŝ decyzja o zalesieniu gruntów powinna by ć świadoma – uwzgl ędniaj ąca przesłanki ekologiczne, ekonomiczne i społeczne.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 54

5. WNIOSKI Z DIAGNOZY STANU AKTUALNEGO Analiza stanu aktualnego poszczególnych elementów środowiska na terenie gminy Go- worowo, stanu infrastruktury technicznej oraz istniej ących uwarunkowa ń pozwoliła na sprecy- zowanie istniej ących problemów ekologicznych. Syntetyczne przedstawienie problemów ekologicznych, ich przyczyn i sposobów ich rozwi ązywania przedstawia poni Ŝsza tabela.

Tabela Nr 20. Istniej ące problemy ochrony środowiska na terenie gminy Goworowo, ich przyczyny i sposoby rozwi ązywania. Problem ekologiczny Główne przyczyny wyst ępowania problemu Ogólne metody rozwi ązania problemu Ochrona wód powierzchniowych - zanieczyszczenia pochodz ące spoza terenu - współpraca na rzecz zmniejszenia zanie- gminy czyszcze ń spoza terenu gminy, - brak dostatecznego skanalizowania gminy - budowa sieci kanalizacyjnej, - budowa kolejnych oczyszczalni ścieków, - budowa przydomowych oczyszczalni ście- ków. Ochrona wód podziemnych - istnienie indywidualnych uj ęć wód podziemnych - skanalizowanie gminy, - niewła ściwa gospodarka nawozowa w rolnic- - kontrola szczelno ści szamb, twie - likwidacja dzikich wysypisk odpadów, - niewła ściwe przechowywanie odchodów zwie- - kontrola nad udokumentowanym wywozem, rz ęcych ścieków do oczyszczalni ścieków, - nieszczelne szamba - rozbudowa sieci wodoci ągowej, - dzikie wysypiska odpadów - budowa urz ądze ń do gromadzenia odchodów - nierzetelne opró Ŝnianie szamb zwierz ęcych. Ochrona przed hałasem - komunikacja - tworzenie ekranów akustycznych np. w formie nasadze ń drzew wzdłu Ŝ najbardziej ucz ęsz- czanych tras komunikacyjnych, - modernizacja dróg, - wyznaczanie w planach miejscowych wzdłu Ŝ dróg terenów nie chronionych akustycznie (przemysł, usługi, ziele ń, rolnictwo). Ochrona powietrza - napływ zanieczyszcze ń spoza terenu gminy - preferowanie paliw niskoemisyjnych, - kotłownie indywidualne oparte o wysokoemisyj- - propagowanie i wzrost wykorzystania odna- ne paliwa (w ęgiel) wialnych źródeł energii, - niewielki udział w stosowanych paliwach paliw - wymiana przestarzałych systemów ogrzewa- niskoemisyjnych tj. gazu, oleju opałowego, pel- nia na nowoczesne, niskoemisyjne, let itp. - edukacja na temat szkodliwo ści spalania two- - niski stopie ń wykorzystania odnawialnych źró- rzyw sztucznych, deł energii - ochrona istniej ących powierzchni le śnych i - spalanie odpadów z tworzyw sztucznych w ko- wyznaczanie terenów do zalesie ń na grun- tłowniach indywidualnych tach nieprzydatnych rolniczo, - komunikacja - tworzenie ekranów w postaci nasadze ń drzew wzdłu Ŝ najbardziej intensywnych ci ągów komunikacyjnych. Gospodarka odpadami - nie efektywny system selektywnej zbiórki odpa- - wprowadzenie kompleksowej gospodarki od- dów padami na terenie całej gminy, uwzgl ędnia- - brak zorganizowanego systemu zbiórki odpa- jącej selektywn ą zbiórk ę oraz odzysk surow- dów niebezpiecznych ców wtórnych, - niski poziom odzysku surowców wtórnych - zorganizowanie systemu zbiórki odpadów - dzikie wysypiska odpadów niebezpiecznych, - nadzór nad podpisywaniem umów na odbiór odpadów z uprawnionymi firmami, Źródło: opracowanie własne

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 55

6. STRATEGIA OCHRONY ŚRODOWISKA DO 2019 ROKU 6.1. Nadrz ędny cel "Programu..." i znaczenie programu dla rozwoju gminy Naczeln ą zasad ą przyj ętą w Programie zgodnie z dokumentami wy Ŝszego szczebla jest zasada zrównowa Ŝonego rozwoju, umo Ŝliwiaj ąca harmonijny rozwój gospodarczy i społeczny z ochron ą walorów środowiskowych. Realizacja „Programu ochrony środowiska dla gminy Goworowo" pozwoli na osi ągni ęcie trwałego, zrównowa Ŝonego rozwoju, gdzie ochrona środowiska stanowi nierozł ączn ą cz ęść procesów rozwojowych i jest rozpatrywana razem z nimi. 6.2. Priorytety ekologiczne Program ochrony środowiska jest dokumentem kształtuj ącym długofalow ą polityk ę ochrony środowiska dla gminy Goworowo. Przedstawione w nim zagadnienia ochrony środowi- ska uj ęte zostały w sposób kompleksowy, z wyznaczeniem celów strategicznych, długo- i krótkoterminowych. Przyj ęto tak Ŝe zadania z zakresu wszystkich sektorów ochrony środowi- ska. Spo śród poruszanych zagadnie ń dokonano wyboru najistotniejszych, których rozwi ąza- nie powinno przyczyni ć si ę w najbli Ŝszej przyszło ści do poprawy stanu środowiska na terenie gminy. Wyboru priorytetów ekologicznych dokonano w oparciu o diagnoz ę stanu poszczegól- nych komponentów środowiska na terenie gminy, uwarunkowa ń zewn ętrznych i wewn ętrznych, a tak Ŝe innych wymaga ń w zakresie jako ści środowiska. Wybór priorytetowych przedsi ęwzi ęć ekologicznych przeprowadzono przy zastosowaniu nast ępuj ących kryteriów organizacyjnych i środowiskowych: − mo Ŝliwo ść likwidacji lub ograniczenia najpowa Ŝniejszych zagro Ŝeń dla środowiska i zdrowia ludzi, − wymiar przedsi ęwzi ęcia (ponadlokalny i publiczny), − zaawansowanie przedsi ęwzi ęcia w realizacji, − konieczno ść realizacji przedsi ęwzięcia ze wzgl ędów prawnych, a w szczególno ści: zgodno ść z celami i priorytetami ekologicznymi okre ślonymi w “Polityce ekologicznej pa ństwa na lata 2009 - 2012 z perspektyw ą do roku 2016” oraz wymogi wynikaj ące z ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach i ustawy Prawo Wodne i innych ustaw komplementarnych, zgodno ść z mi ędzynarodowymi zobowi ązaniami Polski w zakresie ochrony środowiska oraz wynegocjowane przez Polsk ę okresy przej ściowe dot. implementacji dyrektyw UE, − zabezpieczenie środków na realizacj ę lub o mo Ŝliwo ść uzyskania dodatkowych zewn ętrznych środków finansowych (z Unii Europejskiej z innych źródeł zagranicznych lub krajowych), − skala dysproporcji pomi ędzy aktualnym i prognozowanym stanem środowiska a stanem wymaganym przez prawo.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 56

6.3. Cele i kierunki działa ń gminy Goworowo w sferze ochrony środowiska - strategia krótko- i długoterminowa Cele i kierunki działa ń gminy Goworowo w sferze ochrony środowiska nale Ŝy okre śli ć w odniesieniu do: − stosunków wodnych i jako ści wód, − ochrony gleb, − gospodarowania odpadami, − jako ści powietrza, − hałasu, − promieniowania elektromagnetycznego, − edukacji ekologicznej społecze ństwa, − ochrony przyrody, − gospodarki zasobami kopalin, − nadzwyczajnych zagro Ŝeń środowiska. W zakresie powy Ŝszych elementów formułuje si ę strategiczne cele krótkoterminowe do osi ągni ęcia do ko ńca roku 2015 i cele długoterminowe do osi ągni ęcia do ko ńca 2019 roku oraz wyznacza si ę kierunki działa ń dla osi ągni ęcia tych celów. 6.3.1. Ochrona zasobów wodnych Cel długoterminowy do roku 2019:

DąŜ enie do poprawy jako ści wód powierzchniowych oraz ochrona jako ści i ilo ści wód podziemnych wraz z racjonalizacj ą ich wykorzystania 6.3.1.1. Wody powierzchniowe

W kierunkach polityki dotycz ącej ochrony wód powierzchniowych obok działa ń skiero- wanych na ich retencjonowanie szczególny akcent winien by ć poło Ŝony na popraw ę stanu ich czysto ści oraz utrzymaniu ich jako ści na wymaganym poziomie dotyczy to zwłaszcza rzeki Orz o raz Narwi. Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Budowa systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych. 2. Wyposa Ŝanie gospodarstw wiejskich w zabudowie rozproszonej w przydomowe oczyszczalnie ścieków. 3. Kontrola zagospodarowania ścieków bytowo - gospodarczych. 4. Realizacja inwestycji ograniczaj ących zanieczyszczenia azotowe pochodz ące z rolnictwa (budowa płyt gnojowych i zbiorników na gnojowic ę i gnojówk ę). 5. Ograniczanie spływu zanieczyszcze ń powierzchniowych z terenów zurbanizowanych, przemysłowych i rolniczych do wód powierzchniowych. 6. Działania wspólne z innymi gminami le Ŝą cymi w zlewni rzeki Narwi w celu poprawy stanu czysto ści wód tej rzeki. 7. Współpraca z odpowiednimi organami i instytucjami w zakresie wykrywania i likwidowania źródeł zanieczyszcze ń wód. 8. Zachowanie naturalnych zbiorników retencyjnych, takich jak tereny podmokłe i nieuregulowane cieki wodne, głównie w ramach działa ń w zakresie poprawy ochrony ró Ŝnorod-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 57

no ści biologicznej i prowadzenia zrównowa Ŝonej gospodarki le śnej. 9. Edukacja ekologiczna nt. prawidłowej gospodarki ściekowej i przechowywania odcho- dów zwierz ęcych w indywidualnych gospodarstwach. Strategiczny program działa ń realizacyjnych: Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Poprawa jako ści wód powierzchniowych. 2. Rozwi ązanie problemu gospodarki ściekowej. 3. Ograniczenie zanieczyszcze ń rolniczych. 4. Realizacja programu małej retencji. 5. DąŜ enie do osi ągni ęcia wła ściwych standardów wód powierzchniowych pod wzgl ędem jako ściowym poprzez ich ochron ę przed zanieczyszczeniami pochodz ącymi ze źródeł przemysłowych i komunalnych oraz współprac ę ponadlokaln ą. 6. Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska, szczególnie w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków.

Istotnym problemem w gminie z uwagi na ochron ę wód powierzchniowych ale te Ŝ i podziemnych oraz gleb jest jej niski stopie ń skanalizowania, co ma zwi ązek z odprowadzaniem ścieków. Działania gminy b ędą ukierunkowane na skanalizowanie pozostałej jej cz ęś ci. Dla zabudowy zwartej mo Ŝna zaprojektowa ć kanalizacj ę zbiorcz ą zło Ŝon ą z sieci kanalizacyjnej w układzie grawitacyjno - ci śnieniowym, a dla zabudowy rozproszonej kanalizacj ę ci śnieniow ą. Dla domów znacznie oddalonych od wsi przewiduje si ę gromadzenie ścieków w zbiornikach bezodpływowych i okresowe wywo Ŝenie ścieków do oczyszczalni lub budow ę przydomowych oczyszczalni ścieków. Jednak zastosowanie zbiorników bezodpływowych musi zosta ć obj ęte nadzorem poprawno ści wykonania tych urz ądze ń (szczelno ści) oraz udokumentowanym wywozem do oczyszczalni ścieków przez uprawnione do tego firmy specjalistyczne. Podstawowym celem Ramowej Dyrektywy Wodnej jest osiągni ęcie dobrego stanu wód do 2015 roku. Podstawowym działaniem w zakresie przeciwdziałaniu pogarszaniu jako ści wód jest likwidacja wszystkich źródeł zanieczyszczenia – punktowych, obszarowych i liniowych. Rejony wodono śne gminy powinny by ć obj ęte ścisł ą ochron ą i wył ączone spod zagospodarowania pozostaj ącego w konflikcie z rygorami ochrony zasobowej. W celu poprawy jako ści wód powierzchniowych, konieczna b ędzie likwidacja niekontro- lowanych zrzutów ścieków bytowych do rzek płyn ących przez teren gminy. W tym celu nale Ŝy wykona ć szczegółow ą inwentaryzacj ę punktów zrzutu ścieków oraz systematycznie j ą aktuali- zowa ć. Na terenach zurbanizowanych nale Ŝy d ąŜ yć do uporz ądkowania gospodarki wodami opadowymi, w szczególno ści wspiera ć działania zmierzaj ące do likwidacji dopływów powierzchniowych zanieczyszcze ń do wód z dróg (szczególnie w okresie zimy i jesieni, gdy u Ŝywa si ę środków chemicznych do likwidacji ślisko ści po śniegowej), terenów ekologicznie przekształ- conych, zakładów i magazynów, gdzie u Ŝywa si ę lub s ą składowane substancje łatwo ługuj ące si ę. Konieczna jest sukcesywna eliminacja zanieczyszcze ń brzegów cieków. Nale Ŝy wspiera ć doskonalenie gospodarki ściekowej w zakładach przemysłowych – realizowane poprzez budow ę urz ądze ń podczyszczaj ących ścieki przed ich zrzutem do kanalizacji i egzekwowanie programów racjonalnej gospodarki wodno - ściekowej. Zadanie te b ędą finansowane przez podmioty gospodarcze.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 58

Docelowo planuje si ę obj ęcie systemem sieci kanalizacyjnej całego obszaru gminy. Jed- nak z uwagi na niski stopie ń skanalizowania i brak urz ądze ń oczyszczaj ących uwzgl ędniaj ąc wysokie koszty budowy systemu kanalizacyjnego b ędzie on realizowany stopniowo i na pewno w znacznym okresie czasu. Ograniczenie zanieczyszcze ń niesionych w spływach opadowych mo Ŝe nast ępowa ć w sposób naturalny, najlepiej przez wpuszczenie wód opadowych do naturalnych osadników. Ograniczenie zanieczyszcze ń powinno si ę odbywa ć równie Ŝ poprzez utrzymanie czysto ści w zlewni, sprz ątanie jej ale te Ŝ nakładanie powszechnych kar za zanieczyszczenia np. jezdni. Bardzo istotne jest, aby wzdłu Ŝ ulic sadzona była ziele ń, która nie dopu ści do wymywania gruntu z niezagospodarowanych terenów. Separatory substancji ropopochodnych s ą niezb ędne na stacjach benzynowych, myjniach, przy warsztatach samochodowych i wsz ędzie tam gdzie mo- gą wyst ąpi ć spływy deszczu z olejami nap ędowymi i benzyn ą. W zakresie małej retencji, realizowany b ędzie Program małej retencji dla Województwa Mazowieckiego , sporz ądzony przez Samorz ąd Województwa Mazowieckiego (uchwalony w dniu 21 kwietnia 2008 roku przez Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwał ą Nr 75/08). 6.3.1.2. Wody podziemne

Według podziału hydrogeologicznego Polski gmina Goworowo le Ŝy w obr ębie regionu mazowieckiego nale Ŝą cego do makroregionu północno-wschodniego. Wyst ępuj ą tu dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. UŜytkowy poziom wodono śny w utworach czwartorz ędowych wyst ępuje na zmiennych gł ęboko ściach od 50-150 m w cz ęś ci zachodniej do 15-50 w cz ęś ci centralnej i południowej. Przewodno ść w rejonie Goworowo - Ponikiew jest niewielka, poniŜej 100 m 2/d, natomiast na pozostałym obszarze waha si ę w granicach 100-500 m 2/d. Wydajno ść potencjaln ą studni na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru okre śla si ę na 30-120 m 3/h, a w rejonie Goworowo - Ponikiew poni Ŝej 30 m 3/h. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wyst ępuje kilka ró Ŝnowiekowych po- ziomów wodono śnych o zró Ŝnicowanym rozprzestrzenieniu. Najpowszechniej wyst ępuje poziom zwi ązany z piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Jest to główny poziom wodono śny w obr ębie wysoczyznowej cz ęś ci gminy. Utwory wodono śne wykształcone s ą głównie w postaci drobno- i średnioziarnistych pia- sków, jest on prawdopodobnie w wi ęzi hydraulicznej z poziomami le Ŝą cymi gł ębiej. Strop poziomu wyst ępuje zwykle na gł ęboko ści 20-40 m, lokalnie gł ęboko ść ta maleje do 10 m. Zgodnie z polityk ą ekologiczn ą pa ństwa racjonalizacja zu Ŝycia wody w gospodarstwach domowych powinna zmierza ć przede wszystkim do ograniczenia jej marnotrawstwa, stosowania wodo oszcz ędnej aparatury czerpalnej i sprz ętu gospodarstwa domowego oraz rozwoju pomia- ru zu Ŝycia wody. Konieczne jest równie Ŝ ograniczenie strat w systemach rozprowadzania wody. Podstawowymi instrumentami stymuluj ącymi racjonalizacj ę zu Ŝycia wody powinna by ć cena usług wodoci ągowych i kanalizacyjnych odzwierciedlaj ąca realn ą warto ść wody, ł ącznie z ochron ą zasobów wodnych. Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Rozbudowa sieci wodoci ągowych i stacji uzdatniania wody. 2. Likwidacja istniej ących zagro Ŝeń dla jako ści eksploatowanych wód podziemnych. 3. DąŜ enie do zmniejszenia zu Ŝycia wody w gospodarstwach domowych i przemy śle. 4. Ochrona istniej ących zasobów wód.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 59

5. Regulowanie gospodarki wodno-ściekowej w wyniku rozbudowy systemu kanalizacji sanitarnej w gminie, budowy szczelnych zbiorników na ścieki, nadzór nad poprawnym systemem odbioru ścieków ze zbiorników, oraz wykonania przydomowych oczyszczalni ścieków. 6. Intensyfikacja kontroli wywozu ścieków z posesji. 7. Obj ęcie zorganizowan ą zbiórk ą odpadów wszystkich mieszka ńców gminy, ograniczanie ilo ści powstaj ących odpadów, ograniczanie wpływu na środowisko w tym na jako ść wód podziemnych gospodarki odpadami. 8. Lokalizacja i eliminowanie „dzikich wysypisk” odpadów. 9. Ograniczenie zanieczyszcze ń rolniczych (m.in. poprzez budow ę nowoczesnych stano- wisk do składowania obornika i zbiorników na gnojowic ę). 10. Przechodzenie na ekologiczne formy gospodarki rolnej pozwalaj ącej ograniczy ć przeni- kanie do wód gruntowych wraz z wodami opadowymi niepo Ŝą danych substancji. 11. Rozpoznanie na terenie gminy sposobu wykorzystywania nieczynnych studni kopalnych będących cz ęsto miejscem zrzutu ścieków bytowych. 12. Kontrol ę ilo ści i stanu technicznego zbiorników bezodpływowych (szamb). Strategiczny program działa ń realizacyjnych: Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Jako ściowa ochrona zasobów wód podziemnych w celu zapewnienia dobrej jako ści wody dla odbiorców. 2. Ilo ściowa ochrona zasobów wód podziemnych w celu zapewnienia ci ągłej dostawy wody do jej odbiorców. 3. Uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej. 4. Ograniczenie zanieczyszcze ń rolniczych. 5. Uregulowanie gospodarki odpadami. 6. Ograniczenie eksploatacji wody do niezb ędnego minimum. 7. Stała kontrola ilo ści pobieranej wody. 8. Działania ochronne, okre ślone w decyzjach zasobowych poszczególnych uj ęć wody i w decyzjach dotycz ących ich stref ochronnych, maj ą na celu perspektywiczne i kierunko- we zabezpieczenie mo Ŝliwo ści zaopatrzenia miasta w wod ę o odpowiednich parametrach jako ściowych. Priorytetowym zadaniem ochrony środowiska na terenie gminy jest ochrona wód podziemnych. Jednym ze sposobów ochrony biernej wód podziemnych b ędzie przestrzeganie zasad ustalonych dla stref i obszarów ochronnych uj ęć wód podziemnych, na których obowi ązuj ą zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie korzystania z wody i u Ŝytkowania gruntów. Ustalenia zwi ązane z ochron ą wód podziemnych przed zanieczyszczeniem powinny być zawarte w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Podsumowuj ąc, w celu zapewnienia mieszka ńcom wody pitnej proponuje si ę podj ęcie nast ępuj ących działa ń: − Propagowanie racjonalizacji zu Ŝycia wody i ograniczanie jej strat przy wydobyciu i przesyłach. − Szczegółowe rozpoznanie i kontrolowanie lokalnych zagro Ŝeń jako ści wód podziemnych wraz z podejmowaniem odpowiednich działa ń tj.: ustanawiania stref ochronnych uj ęć , likwidacji nieuŜywanych otworów studziennych, monitorowanie wielko ści eksploatacji. − Uwzgl ędnienie w planach zagospodarowania przestrzennego zasad ochrony głównych zbiorników wód podziemnych.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 60

− Kontrolowanie i wnikliwie obserwowanie realizacji nowych inwestycji, mi ędzy innymi budowy gł ębokich studni, wykopów itp., celem unikni ęcia np. ł ączenia poziomów wodono- śnych oraz bezpo średniego zanieczyszczania u Ŝytkowych poziomów wodono śnych; nale Ŝy d ąŜ yć do wyprzedzaj ącego uzbrojenia projektowanych obszarów koncentracji zabudowy mieszkaniowej. W zakresie zmniejszenia zu Ŝycia wody w gospodarstwach domowych i przemy śle nale- Ŝy prowadzi ć działania zmierzaj ące do racjonalizacji jej zu Ŝycia. Dla realizacji tego celu, proponuje si ę podj ęcie lub kontynuacj ę nast ępuj ących działa ń: − Informowanie podmiotów gospodarczych - u Ŝytkowników wody o mo Ŝliwo ściach zmniejszania jej zu Ŝycia, np. poprzez wprowadzanie zamkni ętych obiegów wody, zmiany technologii, popraw ę stanu zakładowych sieci wodoci ągowych, zakup urz ądze ń wodo oszcz ędnych itp. − Edukacja mieszka ńców w zakresie mo Ŝliwo ści i konieczno ści oszcz ędzania wody w gospodarstwach domowych oraz o mo Ŝliwo ściach relatywnego zmniejszania jej zu Ŝy- cia, np. poprzez wprowadzanie zamkni ętych obiegów wody, stosowanie urz ądze ń wodo oszcz ędnych (np. perlatorów), wykorzystaniu wód opadowych, itp. − DąŜ enie do identyfikacji i ograniczenia strat wody przy jej produkcji i przesyle przez przedsi ębiorstwa wodoci ągowe, poprzez modernizacj ę i konserwacj ę urz ądze ń wodoci ągowych. − Rozwijanie systemów automatycznego sterowania i kontroli poboru wody. Nale Ŝy wspiera ć uporz ądkowanie i modernizacj ę gospodarki wodnej w zakładach usłu- gowych – realizowane wprowadzanie zamkni ętych obiegów wody, technologiczne wykorzystanie ścieków oraz wspieranie i egzekwowanie programów racjonalnej gospodarki wodno- ściekowej. Zadanie te b ędą finansowane przez podmioty gospodarcze. Przyjmuje si ę dalsze wykorzystanie jako podstawowych źródeł zaopatrzenia gminy w wod ę z istniej ących uj ęć wód podziemnych na terenie gminy. Podstawowym kierunkiem rozwoju systemu jest zwi ększanie niezawodno ści dostawy wody oraz rozbudowa sieci magistralnej i rozbiorczej. Dla zabezpieczenia mo Ŝliwo ści rozwoju podsystemu gmina powinna podejmowa ć nast ępuj ące prace studialne, organizacyjne i inwestycyjne: − opracowywanie i okresowe aktualizowanie koncepcji zaopatrzenia w wod ę z bilansem potrzeb i hydrauliczn ą analiz ą rozpływu wody, − inwentaryzacja stanu sieci wodoci ągowej, − modernizacja i konserwacja istniej ących uj ęć wody oraz sieci wodoci ągowej, − likwidacja nieczynnych uj ęć wody (szczególnie studni kopanych), − rozbudow ę sieci przesyłowej - magistralnej i drugorz ędnej, − rozbudowa uj ęć wody w przypadku stwierdzenia takiej potrzeby, − modernizacja SUW, − ograniczanie strat wody przy poborze i przesyłach. 6.3.2. Ochrona gleb Cel długoterminowy do roku 2019:

Ochrona i wła ściwe wykorzystanie istniej ących zasobów glebowych

Ochrona gleb u Ŝytkowanych rolniczo powinna polega ć przede wszystkim na ograniczeniu zakresu zagospodarowywania gleb w sposób, który nie odpowiada ich przyrodniczym walo-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 61 rom i zwi ększeniu skali przywracania warto ści u Ŝytkowej glebom, które na skutek oddziaływania ró Ŝnych czynników uległy degradacji (imisja, erozja, niewła ściwa agrotechnika). Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Zagospodarowanie gleb w sposób adekwatny do ich klasy bonitacyjnej i wła ściwo ści. 2. Podj ęcie zada ń zmniejszaj ących poziom zakwaszenia gleb. 3. Wprowadzanie zalesienia gruntów na glebach słabych gleb bonitacyjnych i nieprzydatnych rolniczo. 4. Ograniczenie erozji na terenach u Ŝytkowanych rolniczo, zwi ązanej z działalno ści ą gospodarcz ą oraz przekształceniami środowiska (m.in. odnowienie zadrzewie ń śródpo- lnych i koryt cieków wodnych). 5. Łączenie rozproszonych małych lasów (głownie prywatnych) w wi ększe kompleksy le- śne. 6. Promowanie programów rolno-środowiskowych. 7. Ochrona przed zmian ą u Ŝytkowania gleb klasy III i IV (najlepszych w gminie). 8. Ochrona przed zmian ą funkcji i pozostawienie w dotychczasowym u Ŝytkowaniu ł ąk i pastwisk. 9. Podnoszenie poziomu wiedzy u Ŝytkowników gleb i gruntów. 10. Stosowanie, w miar ę potrzeby, wapnowania gleb w celu poprawy ich jako ści. 11. Stosowanie wła ściwych i terminowych zabiegów agrotechnicznych. 12. Wydawanie pozwole ń na zalesianie gruntów rolnych w obr ębie proponowanych tras korytarzy ekologicznych. 13. Na trwałych u Ŝytkach zielonych w obr ębie korytarzy ekologicznych ograniczanie stosowania nadmiernych dawek nawozów mineralnych i organicznych. 14. Na trwałych u Ŝytkach zielonych w obr ębie korytarzy ekologicznych nie wprowadzanie ogrodze ń działek. 15. Na trwałych u Ŝytkach zielonych w obr ębie korytarzy ekologicznych utrzymywa ć okresowe (wiosenne) nadmierne uwilgotnienie terenu. 16. Na gruntach ornych przylegaj ących bezpo średnio do u Ŝytków zielonych korytarzy ekologicznych ograniczanie do minimum stosowania środków ochrony ro ślin. 17. Ograniczanie wprowadzania zwartej zabudowy na terenach proponowanych korytarzy ekologicznych. Zabudowa nie powinna dochodzi ć do wła ściwej doliny cieku. Szeroko ść korytarza powinna by ć jak najwi ększa. 18. Ograniczenie czynników wpływaj ących na degradacj ę gleby i gruntów (głównie emisji rolniczych, przemysłowych i komunikacyjnych). 19. Likwidacja „dzikich” wysypisk odpadów. 20. Propagowanie „Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej”. 21. Wprowadzenie na terenach chronionych produkcji rolnej zgodnie z ustaw ą o rolnictwie ekologicznym. 22. Minimalizacja ryzyka wyst ąpienia awarii obiektów mog ących spowodowa ć zanieczyszczenie gruntu (stacji benzynowych, obiektów przemysłowych, kolizje drogowe z udzia- łem pojazdów transportuj ących substancje niebezpieczne) poprzez kontrol ę i podejmowanie środków prewencyjnych. Cele krótkoterminowe do roku 2015 : 1. Zmniejszenie degradacji chemicznej i fizycznej gleb oraz gruntów. 2. Zagospodarowanie gleb w sposób, który odpowiada ich przyrodniczym walorom, klasie bonitacji. 3. UŜytkowanie gruntów w obr ębie proponowanych tras korytarzy ekologicznych oraz za-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 62

sady gospodarowania na nich gwarantuj ące zachowanie ich funkcji ekologicznych i przyrodniczych. 4. Zwi ększenie świadomo ści społecznej w zakresie ochrony powierzchni ziemi i gleb.

Istotne jest prowadzenie działa ń edukacyjno - informacyjnych w śród mieszka ńców prowadz ących działalno ść rolnicz ą. Dotyczy to głównie poziomu zanieczyszczenia uprawianych gleb oraz konieczno ści stosowania odpowiednich nawozów, a tak Ŝe wła ściwych upraw. Ze wzgl ędu na fakt, Ŝe niektóre gatunki ro ślin maj ą zdolno ść kumulowania metali ci ęŜ kich, nie za- leca si ę prowadzenia upraw dla celów konsumpcyjnych na glebach nara Ŝonych na zanieczyszczenie (szczególnie w pobli Ŝu tras komunikacyjnych). Do zada ń gminy w zakresie rozwoju zrównowa Ŝonego rolnictwa zaliczy ć mo Ŝna wspieranie modernizacji gospodarstw maj ącej na celu podniesienie jako ści produkcji rolnej przy rów- noczesnym ograniczeniu negatywnych skutków dla środowiska, rozwój rolnictwa ekologicznego, prowadzenie szerokiej edukacji maj ącej na celu zoptymalizowane stosowanie nawozów sztucznych i pestycydów, promowanie wykorzystania nawozów naturalnych. Metod ą edukacji rolniczej mo Ŝe by ć propagowanie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej. Kodeks ten zawiera zbiór przyjaznych środowisku praktyk rolniczych, których stosowanie zapewni zrównowa Ŝony rozwój w sferze produkcji rolnej, m.in. praktyczne rady, jak zmniejszy ć ry- zyko zanieczyszczenia wody, informuje o praktykach kontroli zanieczyszcze ń stosowanych w gospodarstwie, potrzebie podnoszenia walorów krajobrazu. Do podstawowych zada ń długoter- minowej polityki ekologicznej gminy nale Ŝy wła ściwe zarz ądzanie przestrzeni ą. Zadanie to obejmuje równie Ŝ ochron ę powierzchni ziemi i gleb. Podstawowym kryterium okre ślania jako ści gruntu w chwili obecnej jest Rozporz ądzenie Ministra Środowiska w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi z dnia 9 wrze śnia 2002 r. (Dz. U. Nr 165 poz. 1359). Okre śla ono sposób klasyfikowania zanieczyszcze ń w zale Ŝno ści od grup rodzajów gruntów wyznaczonych ze wzgl ędu na ich funkcje aktualne i planowane. Rozporz ądzenie to podaje tak Ŝe zakres zanieczyszcze ń, który nale Ŝy bra ć pod uwag ę przy okre ślaniu rodzajów bada ń przewidywanych dla konkretnego typu obiektu. 6.3.3. Gospodarka odpadami Cel długoterminowy do 2019 roku Minimalizacja ilo ści wytwarzanych oraz składowanych odpadów

Cele krótkoterminowe zakładaj ą w świetle Krajowego Planu Gospodarki Odpadami ob- jęcie wszystkich mieszka ńców kraju zbiórk ą odpadów i wyeliminowanie dzi ęki temu niekontro- lowanego wprowadzania odpadów komunalnych do środowiska, czyli zapobieganie powstawaniu tzw. „dzikich wysypisk”, składowanie pozostałych odpadów na składowisku w pełni zabez- pieczonym, podniesienie skuteczno ści selektywnej zbiórki, ze szczególnym uwzgl ędnieniem odpadów komunalnych ulegaj ących biodegradacji oraz rozwój selektywnej zbiórki odpadów, zbiórk ę odpadów wielkogabarytowych, budowlanych i niebezpiecznych z grupy odpadów komunalnych. Istotne jest ponadto podnoszenie świadomo ści społecznej obywateli. Wymienione cele stanowi ą podstaw ę do podj ęcia odpowiednich działa ń na terenie gminy zmierzaj ących do poprawy funkcjonowania systemu gospodarki odpadami. Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Systematyczna kontrola wypełniania przez mieszkańców zobowi ąza ń dotycz ących gromadzenia odpadów poprzez obj ęcie wszystkich mieszka ńców odbiorem odpadów. 2. Bie Ŝą ca likwidacja „dzikich składowisk” odpadów.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 63

3. Przeprowadzanie kampanii informacyjnej w celu ograniczenia wytwarzania odpadów. 4. Wdra Ŝanie selektywnej zbiórki odpadów w gminie. 5. Organizowanie i pełne uczestnictwo w akcjach „Sprz ątanie świata” i „Dzie ń Ziemi”. 6. Post ępowanie w gospodarowaniu odpadami zgodnie z europejsk ą hierarchi ą post ępo- wania z odpadami, która obejmuje: zapobieganie, ponowne u Ŝycie, recykling, spalanie (z odzyskiem energii), unieszkodliwianie na składowiskach (składowanie). Cele krótkoterminowe do roku 2015 : 1. Współpraca Samorz ądu z gminami powiatu w celu tworzenia struktur organizacyjnych dla realizacji regionalnego systemu gospodarki odpadami (integracja, zgodnie z ustale- niami planów wy Ŝszego rz ędu WPGO). 2. Stworzenie sprawnego systemu gospodarki odpadami. 3. Rozwój selektywnej zbiórki odpadów. 4. Wzrost świadomo ści mieszka ńców na temat prawidłowej gospodarki odpadami. 5. Minimalizacja ilo ści wytwarzanych odpadów. 6. DąŜ enie do osi ągni ęcia wynikaj ących z KPGO 2014 poziomów odzysku poszczególnych rodzajów odpadów. 7. DąŜ enie do osi ągni ęcia wynikaj ących z KPGO 2014 poziomów ograniczania kierowanych do składowania odpadów biodegradowalnych. 8. działania w kierunku wprowadzenia ustale ń wynikaj ących ze zmienionej ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach Ustawa z dnia 1 lipca 2011 roku o zmianie ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 152, poz. 897) Zadania gminy w zakresie gospodarowania odpadami wynikaj ące z tej ustawy: Stworzenie warunków do wykonywania prac zwi ązanych z utrzymaniem czysto ści i porz ądku na terenie gminy 1. Rada Gminy podejmuje uchwały w sprawie:

2. Regulaminu utrzymania czysto ści i porz ądku w gminie – rozszerzony zakres odpadów komunalnych podlegaj ących selektywnej zbiórce; konieczno ść dostosowania do WPGO; 3. Sposobu ustalania przez gmin ę opłaty oraz ustalenia wysoko ści stawki opłaty za zagospodarowanie odpadów (ni Ŝsza stawka za odpady zebrane selektywnie, mo Ŝliwo ść okre ślenia stawki dla 1 gosp. domowego); 4. Terminu, cz ęstotliwo ści i trybu uiszczania opłaty za gospodarowanie odpadami z uwzgl ędnieniem warunków miejscowych; 5. Wzoru deklaracji o wysoko ści opłaty składanych przez wła ścicieli wraz z obja śnieniem jej wypełnienia, sposobu i miejsca zło Ŝenia oraz pouczeniem o wystawieniu tytułu wykonawczego na podstawie deklaracji; uchwała mo Ŝe okre śla ć dokumenty potwierdzajace dane zawarte w deklaracji; 6. Sposbu i zakresu świadczonych usług w zakresie odbierania i zagospodarowania odpa- dów komunalnych (ilo ść odpadów, cz ęstotliwo ść odbioru, usługi realizowane przez PSZOK); 7. Rada gminy mo Ŝe tak Ŝe okre śli ć rodzaje dodatkowych usług świadczonych przez gminę w zakresie odbierania i zagospodarowania odpadów oraz cen te usługi; 8. Wójt prowadzi rejestr działalno ści regulowanej w zakresie odbierania odpadów komunalnych od wła ścicieli nieruchomo ści, do którego wpis jest obligatoryjny dla podmiotów

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 64

zmierzaj ących świadczy ć usługi w tym zakresie na terenie gminy. Obowi ązek wpisu do rejestru powstaje od 01.01.2012 r. przy czym podmioty, które w dniu wej ścia w Ŝycie ustawy b ędą posiada ć zezwolenie na odbieranie odpadów komunalnych od wła ścicieli nieruchomo ści mog ą wykonywa ć działalno ść w zakresie odbioru i zagospodarowania odpadów bez wpisu do rejestru przez 12 m-cy od dnia wej ścia w Ŝycie ustawy (tj. do 31.12.2012 r.)

6.3.4. Ochrona jako ści powietrza Cel długoterminowy do 2019 roku Poprawa jako ści powietrza atmosferycznego

Ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej jego jako ści, w szczególno ści przez utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poni Ŝej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach oraz zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie s ą one dotrzymane. Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Budowanie w śród mieszka ńców świadomo ści ekologicznej z zakresu ochrony powietrza oraz informowanie i zach ęcanie do podejmowania działa ń na rzecz poprawy jako ści powietrza atmosferycznego (zakaz spalania odpadów w piecach domowych, gumy, tworzyw sztucznych itp.). 2. Eliminowanie w ęgla jako paliwa w kotłowniach indywidualnych. 3. Instalacja urz ądze ń do redukcji zanieczyszcze ń powstaj ących w procesie spalania paliw i procesach technologicznych. 4. Promowanie oraz popularyzacja wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, w tym rozwi ąza ń technologicznych, administracyjnych i finansowych. 5. Informowanie mieszka ńców i doradztwo w zakresie udzielania kredytów oraz refundacji kosztów wymiany lub modernizacji pieców grzewczych przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 6. Termomodernizacja budynków mieszkalnych i obiektów u Ŝyteczno ści publicznej. 7. Gazyfikacja gminy. 8. Tworzenie warunków dla intensyfikacji ruchu rowerowego, wyznaczanie układu ście Ŝek rowerowych. 9. Przeprowadzanie kontroli na posesjach w celu wyeliminowania spalania w piecach od- padów (folii, PET, opon itp.) przez mieszka ńców Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. DąŜ enie do ograniczania emisji ze źródeł bytowo – komunalnych, szczególnie źródeł niskiej emisji. 2. DąŜ enie do ograniczenia wielko ści emisji zanieczyszcze ń komunikacyjnych. Ograniczenie i utrzymanie na niskim poziomie lokalnej emisji z systemów ogrzewania powinno stanowi ć wa Ŝny element polityki ekologicznej gminy. Przechodzenie na ogrzewanie o ni Ŝszej uci ąŜ liwo ści dla środowiska wi ąŜ e si ę z polityk ą gminy oraz istnieniem mechanizmów finansowych i administracyjnych promuj ących po Ŝą dane zachowania mieszka ńców. Preferowane powinno by ć stosowanie w celach energetycznych paliw niskoemisyjnych bardziej przyjaznych dla środowiska: olej opałowy, gaz, drewno, pelety itp. oraz stosowanie indywidualnych źródeł energii odnawialnej: kolektory słoneczne, pompy ciepła.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 65

Ograniczeniu niskiej emisji z systemów ogrzewania słu Ŝyć b ędzie równie Ŝ oszcz ędno ść ciepła zwi ązana z wykonywaniem termomodernizacji budynków. Nale Ŝy wykorzysta ć mechanizmy preferencyjnego kredytowania inwestycji proekologicznych w tym zakresie, programy dofi- nansowywane ze środków fundacji i funduszy krajowych i UE. Ograniczenie emisji zanieczyszcze ń z procesów technologicznych w istniej ących zakła- dach mo Ŝe by ć realizowane m.in. poprzez zmian ę paliwa na ekologiczne (np. biopaliwa), systematyczne wprowadzanie nowoczesnych, przyjaznych środowisku technologii, modernizacj ę procesów technologicznych, zmniejszenie materiałochłonno ści produkcji oraz hermetyzacj ę procesów i instalowanie urz ądze ń oczyszczających. W celu zmniejszenia negatywnego wpływu przemysłu na środowisko, wsz ędzie gdzie jest to mo Ŝliwe, nale Ŝy stosowa ć metody najlepszych dost ępnych środków technicznych. Proponowane kierunki działa ń s ą nast ępuj ące: − Ograniczanie emisji niezorganizowanej z terenu zakładów i innych placówek usługowo – handlowych poprzez utrzymywanie w czysto ści ich powierzchni odsłoni ętych. − Prowadzenie odpowiedniej polityki przestrzennej, maj ącej na celu lokalizacj ę nowych zakładów uci ąŜ liwych ze wzgl ędu na emisje zanieczyszcze ń do atmosfery na terenach oddalonych od zabudowy mieszkalnej i terenów przyrodniczo cennych (nie na linii najcz ęstszych kierunków wiatrów) i uwzgl ędnienie tych zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego. − Modernizacja i hermetyzacja procesów technologicznych w przemy śle oraz ich automa- tyzacja. − Monta Ŝ urz ądze ń ograniczaj ących emisje do powietrza. − Przestrzeganie przepisów o ochronie atmosfery w przypadku nowych inwestycji. − Przestrzeganie przez poszczególne zakłady i kontrola norm odno śnie emisji zanieczyszcze ń. − Promowanie i wdra Ŝanie nowoczesnych, energooszcz ędnych technologii, w tym BAT. − Promowanie systemów zarz ądzania środowiskowego (projekty Czystej Produkcji i norm zarz ądzania środowiskowego (np. ISO 14000). Działania ograniczaj ące emisje ze źródeł komunikacyjnych maj ą bezpo średni zwi ązek z eliminacj ą lub zmniejszeniem uci ąŜ liwo ści transportu drogowego dla otoczenia i powinny kon- centrowa ć si ę na: − poprawie warunków ruchu drogowego przy wykorzystaniu podstawowych narz ędzi in Ŝy- nierii ruchu, zapewniaj ących zwi ększenie płynno ści i przepustowo ści drogowej, − podwy Ŝszeniu standardów technicznych infrastruktury drogowej, zwłaszcza w obszarze o najwi ększym nasileniu ruchu. Istotne znaczenie dla zmniejszenia negatywnego wpływu indywidualnego transportu samochodowego na środowisko ma poprawa stanu technicznego pojazdów. Działaniem zaradczym jest tak Ŝe promowanie transportu rowerowego, st ąd potrzeba podnoszenia standardów technicznych istniej ących tras rowerowych i budowa nowych tras. Proponowane kierunki działa ń s ą nast ępuj ące: − modernizacja dróg (w tym remonty bie Ŝą ce i kapitalne) w celu poprawy ich standardów technicznych, − projektowanie nowych dróg z uwzgl ędnieniem mo Ŝliwie małych pochyle ń podłu Ŝnych, mało szorstkich nawierzchni, − modernizacja skrzy Ŝowa ń, d ąŜą ca do poprawy ruchu, zmniejszenia ilo ści kolizji i koor-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 66

dynacji skrzy Ŝowa ń (tzw. zielona fala), − wprowadzanie ulic jednokierunkowych na ulicach bocznych do głównych ci ągów komunikacyjnych, co zwi ększy przepustowo ść komunikacyjn ą terenów przyległych, zmniejszy kolizyjno ść i usprawni ruch. − uzyskanie przez wszystkie eksploatowane środki transportu parametrów w zakresie wa- lorów u Ŝytkowych oraz w zakresie oddziaływania na środowisko, jakie b ędą w tym cza- sie obowi ązywały w Unii Europejskiej. 6.3.5. Ochrona przed hałasem

Cel długoterminowy do roku 2019: Ograniczenie uci ąŜ liwo ści hałasu dla mieszka ńców gminy

Emisja hałasu do środowiska na terenie gminy jest powodowana głównie przez: − komunikacj ę samochodow ą i kolejow ą − prowadzone procesy technologiczne w sektorze drobnego przemysłu i usług. Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Zmniejszanie uci ąŜ liwo ści hałasu komunikacyjnego poprzez wła ściwe projektowanie dróg, modernizacje i remonty nawierzchni, a tak Ŝe budow ę przesłon izolacyjnych (np. ekranów akustycznych) w miejscach najbardziej zagroŜonych oddziaływaniem hałasu. 2. Systematyczne eliminowanie w przemy śle technologii i urz ądze ń przekraczaj ących war- to ści normatywne emisji hałasu. 3. Preferowanie mało konfliktowych lokalizacji obiektów przemysłowych przy opracowywa- niu planów zagospodarowania przestrzennego i w procedurach inwestycyjnych. 4. Ograniczanie uci ąŜ liwo ści hałasu pochodz ącego od robót budowlanych, Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Rozpoznanie klimatu akustycznego w wybranych punktach, w których mo Ŝe wyst ępo- wa ć zagro Ŝenie hałasem. 2. DąŜ enie do ograniczenia hałasu na terenach, gdzie jest on odczuwalny jako uci ąŜ liwy, szczególnie na terenach zwartej zabudowy mieszkalnej (dotyczy to przede wszystkim hałasu emitowanego przez środki transportu w obszarach zabudowy i wzdłu Ŝ głównych dróg). 3. Utrzymanie aktualnego poziomu hałasu w obszarach, gdzie sytuacja akustyczna jest korzystna. 4. DąŜ enie do ograniczenia hałasu pochodzenia przemysłowego i robót budowlanych.

Ochrona przed hałasem polega na: − zapobieganiu jego powstawania, − zapobieganiu jego przenikania do środowiska. Zalecanym działaniem jest zmniejszenie liczby osób nara Ŝonych na nadmierny hałas. W tym celu w miejscach, w których wyst ępuj ą uci ąŜ liwe źródła hałasu, zlokalizowane w pobli Ŝu gęstej zabudowy mieszkaniowej lub terenów wykorzystywanych do wypoczynku konieczne b ę- dzie zastosowanie środków wyciszaj ących, głównie zasadzenie pasów zwartej zieleni izolacyj- nej (g ęste krzewy i drzewa) lub budowa ekranów akustycznych. Nale Ŝy tak Ŝe propagowa ć stosowanie materiałów budowlanych o odpowiedniej izolacyjno ści akustycznej. Dobr ą metod ą redukcji hałasu jest wymiana okien na d źwi ękoizolacyjne, o podwy Ŝszonym wska źniku izolacyjno ści akustycznej wła ściwej (R w>30dB), które zapewni ą warunki komfortu akustycznego wewn ątrz pomieszcze ń zamkni ętych. Wymagania dotycz ące

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 67 izolacyjno ści okien według wymaga ń normy zale Ŝą od poziomu d źwi ęku hałasu samochodowego okre ślonego dla szesnastu godzin pory dziennej oraz o śmiu godziny nocy. Działania te powinny zosta ć podj ęte szczególnie w budynkach nara Ŝonych na ponadnormatywny hałas i nowobudowanych obiektach. Kolejnym działaniem mo Ŝe by ć zmiana funkcji lokali w budynkach poło Ŝonych przy głównych ci ągach komunikacyjnych (z mieszkalnej na usługow ą). W celu ochrony przed hała- sem naleŜy przyj ąć zasi ęg stref uci ąŜ liwo ści szlaków komunikacyjnych, w zasi ęgu których: − wyklucza si ę lokalizacj ę obiektów słu Ŝby zdrowia i o światy, − dopuszcza si ę lokalizowanie obiektów mieszkalnych i usługowych po warunkiem zabezpieczenia przeciwhałasowego pomieszcze ń zgodnie z Polsk ą Norm ą PN – 87/B- 02151/02 pn. Akustyka budowlana. Ochrona przed hałasem pomieszcze ń w budynku. Dopuszczalne warto ści poziomu d źwi ęku w pomieszczeniach. Działania w zakresie ochrony przed hałasem drogowym s ą tak Ŝe w znacznej cz ęś ci identyczne z działaniami ukierunkowanymi na zmniejszenie emisji zanieczyszcze ń do powietrza. W planowaniu przestrzennym nale Ŝy przyj ąć zasadę stosowania nat ęŜ enia hałasu jako jedno z kryteriów lokalizacji nowych inwestycji. Nale Ŝy stworzy ć jasn ą wizj ę obszarów wymaga- jących zapewnienia komfortu akustycznego i zapewnienie wła ściwego ich rozdziału od obsza- rów niewymagaj ących komfortu. Istotne jest równie Ŝ umieszczanie informacji o stanie akustycz- nym środowiska i standardach akustycznych w opracowaniach ekofizjograficznych oraz pro- gnozach do planów miejscowych. Zalecane działania: − Wła ściwe strefowanie akustyczne - przeznaczanie wydzielonych specjalnie terenów na cele lokalizacji uci ąŜ liwego akustycznie przemysłu, rzemiosła i usług. − Prowadzenie działalno ści edukacyjnej o zagro Ŝeniu środowiska i zdrowia ludzkiego ha- łasem. − Reagowanie na skargi mieszka ńców gminy na ponadnormatywny hałas, z uwzgl ędnie- niem technicznych i ekonomicznych mo Ŝliwo ści organów władzy, przy nadrz ędnej zasa- dzie racjonalizacji takich działa ń. − W zakresie ograniczania hałasu przemysłowego i od robót budowlanych z aleca si ę działa- nia: − Inwentaryzacja potencjalnych źródeł uci ąŜ liwo ści akustycznej pochodzenia przemysło- wego, usługowego, itp. − Zgłaszanie Wojewódzkiemu Inspektoratowi Ochrony Środowiska miejsc uci ąŜ liwo ści akustycznej. − Ograniczanie u Ŝytkowania środków transportu, maszyn i urz ądze ń, których hała śliwo ść nie odpowiada przyj ętym standardom. − Wła ściwa organizacja robót budowlanych, minimalizuj ąca hałas.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 68

6.3.6. Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym niejonizuj ącym Cel długoterminowy do roku 2019:

Ochrona mieszka ńców gminy przed negatywnymi oddziaływaniami pól promieniowania elektromagnetycznego niejonizuj ącego

Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Wykonanie bada ń, które pozwol ą na ocen ę skali zagro Ŝenia wywoływanego polami elektromagnetycznymi oraz poszerzenie wiedzy na temat stopnia ich oddziaływania (zadanie WIO Ś). 2. Rozpoznanie zagro Ŝeń i kształtowanie stref oddziaływania elektromagnetycznego, w tym z istniej ących źródeł na terenie gminy. 3. Edukacja społecze ństwa w zakresie oddziaływania promieniowania elektromagnetycznego. 4. Preferowanie niekonfliktowych lokalizacji źródeł promieniowania elektromagnetycznego. 5. Wprowadzenie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów po- świ ęconych ochronie przed polami elektromagnetycznymi z wyznaczeniem stref ograniczonego u Ŝytkowania m.in. wokół urz ądze ń elektroenergetycznych, radiokomunikacyjnych i radiolokacyjnych, w perspektywie przebudowy linii 220kV Ostroł ęka – Miłosna na linie dwutorow ą 400 kV Cel krótkoterminowe do roku 2015: 1. Utrzymywanie nat ęŜ enia promieniowania elektromagnetycznego niejonizującego poniŜej poziomów dopuszczalnych lub co najwy Ŝej na tym poziomie. Zagro Ŝenie promieniowaniem niejonizuj ącym mo Ŝe by ć stosunkowo łatwo wyeliminowa- ne lub ograniczone, pod warunkiem zapewnienia odpowiedniej separacji przestrzennej człowie- ka od pól przekraczaj ących okre ślone warto ści graniczne. Nale Ŝy unika ć lokalizacji nowych budynków mieszkalnych w bliskim s ąsiedztwie linii elektroenergetycznych lub stacji transformatorowych wysokiego napi ęcia. W celu ograniczenia oddziaływania linii energetycznych na środowisko i zdrowie ludzi, b ędą przestrzegane nast ępuj ą- ce zasady: − Wprowadzanie w nowoprojektowanych i remontowanych układach energetycznych nowych materiałów i technologii wykonawstwa. − Ustalanie stref ochronnych wokół obiektów elektroenergetycznych. − Lokalizacja linii energetycznych o napi ęciu 110/220 kV i wy Ŝszym poza terenami prze- znaczonymi pod zabudow ę mieszkaniow ą. W zwi ązku z rozwojem systemu usług telekomunikacyjnych na terenie gminy, prawdopodobnie wzro śnie oddziaływanie promieniowania elektromagnetycznego pochodz ącego z tego źródła. Z drugiej strony, nowe tereny przewidziane pod zabudow ę mieszkalno-usługow ą mog ą by ć wyposa Ŝane w dodatkowe sieci telekomunikacyjne powi ązane z istniej ącą sieci ą oraz powi ązane z systemem radiowego dost ępu do internetu. Dla potrzeb rozwoju sieci telekomunikacyjnych nale Ŝy uwzgl ędnia ć w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miejsca dla urz ądze ń teletechnicznej kanalizacji kablowej. W celu ochrony krajobrazu przed negatywnym oddziaływaniem, linie energetyczne, stacje nadawcze, stacje bazowe telefonii komórkowej wymagaj ące wysokich konstrukcji wspor- czych nale Ŝy realizowa ć poza miejscami obj ętymi szczególn ą ochron ą i w taki sposób, aby ich wpływ na krajobraz był jak najmniejszy. Przy wyznaczeniu lokalizacji stacji bazowych telefonii

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 69 komórkowej nale Ŝy zwróci ć uwag ę na estetyk ę krajobrazu, gdy Ŝ anteny umieszczane s ą za- zwyczaj na du Ŝych wysoko ściach, na dachach najwy Ŝszych budynków lub specjalnych masz- tach. Nale Ŝy przestrzega ć zasady grupowania obiektów na jednym maszcie, o ile w bliskim s ą- siedztwie planowana jest lokalizacja kilku takich obiektów. Podstawowym elementem ochrony przed polami elektromagnetycznymi jest informacja o wyst ępuj ących poziomach pól, któr ą pozyskuje si ę w ramach pa ństwowego monitoringu śro- dowiska. Monitoring ten prowadzony jest przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowi- ska. 6.3.7. Edukacja ekologiczna społecze ństwa Cel długoterminowy do 2019roku Podniesienie świadomo ści ekologicznej oraz wykształcenie nowych proekologicznych nawyków i postaw w śród społeczno ści gminy

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych 1. Edukacja dzieci poprzez organizacj ę wyjazdów do obszarów podj ętych. 2. Organizacja corocznej akcji „ Sprz ątanie Świata” i „Dzie ń Ziemi”. 3. Promowanie konkursów ekologicznych w szkołach. 4. Propagowanie segregacji odpadów z gospodarstw domowych. 5. Propagowanie zaprzestania wiosennego wypalania łąk i ugorów. 6. Upowszechnianie i praktyczne wdra Ŝanie zasad „Kodeksu dobrej praktyki rolniczej”. 7. Edukacja dorosłych - propagowanie selektywnej zbiórki odpadów, kompostowania odpadów organicznych. Edukacja ekologiczna prowadzona jest systematycznie w szkołach i realizowana na za- jęciach edukacyjnych oraz na zaj ęciach pozalekcyjnych. Z zakresu edukacji ekologicznej realizowane s ą nast ępuj ące tematy: a) wpływ codziennych czynno ści i zachowa ń w domu, szkole, miejscu zabawy i pracy na stan środowiska naturalnego; b) style Ŝycia i ich zwi ązek z wyczerpywaniem si ę zasobów naturalnych; c) przykłady miejsc, w których obserwuje si ę korzystne i niekorzystne zmiany zachodz ące w środowisku przyrodniczym; d) degradacja środowiska – przyczyny, wpływ na Ŝycie człowieka oraz jej zwi ązek z formami działalno ści ludzi; e) obszary chronione oraz ich znaczenie w zachowaniu ró Ŝnorodno ści biologicznej, zasady zachowania si ę na obszarach chronionych; f) ochrona środowiska naturalnego. Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Wzrost świadomo ści ekologicznej mieszka ńców w zakresie ochrony środowiska. 2. Promocja walorów przyrodniczych i turystycznych gminy zwłaszcza Doliny Dolnej Narwi. 3. Propagowanie proekologicznych działa ń i akcji. Cel ten jest zgodny z zało Ŝeniami Polityki Ekologicznej Pa ństwa (PEP), która kładzie nacisk na wł ączanie i rozszerzanie współpracy, szczególnie instytucji publicznych z pozarz ądo- wymi organizacjami ekologicznymi, jak równie Ŝ wł ączenie organizacji pozarz ądowych, a tym samym społecze ństwa w procedury konsultowania wa Ŝnych dla środowiska przedsi ęwzi ęć i de-

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 70 cyzji. Istotne jest zadbanie o edukacj ę ekologiczn ą w śród młodego pokolenia jak równie Ŝ edukacj ę ekologiczn ą dorosłych. Dlatego strategi ę realizacji celu zogniskowano wokół zagadnie ń: − edukacja ekologiczna w szkolnictwie − edukacja ekologiczna dorosłych Kształtowanie świadomo ści ekologicznej dzieci i młodzie Ŝy jest wa Ŝnym zadaniem reali- zowanym w formalnym systemie kształcenia obejmuj ącym wychowanie przedszkolne, szkolnictwo podstawowe i ponadpodstawowe. Wa Ŝnym zadaniem jest wprowadzanie do programów szkolnych zagadnie ń zwi ązanych z edukacj ą ekologiczn ą szczególnie dotykaj ącą tych problemów, które w danej gminie s ą naj- istotniejsze, np. stosowanie ekologicznych źródeł energii, selektywna zbiórka odpadów, wła ści- wa gospodarka wodno - ściekowa itp. Stosowanie przez nauczycieli metod aktywizuj ących i poszukuj ących tj. burza mózgów, karty pracy, projekty; zaj ęcia terenowe oparte na bezpo średnim kontakcie ucznia z przedsta- wian ą problematyk ą wykształci w uczniu umiej ętno ść obserwacji, logicznego my ślenia, kojarze- nia, wyci ągania wniosków. Zadaniem nauczyciela w szeroko poj ętej edukacji ekologicznej jest: − kształtowanie u ucznia postawy odpowiedzialno ści za stan środowiska, − zach ęcanie ucznia do prowadzenia własnych obserwacji, bada ń i analizy środowiska, − kształtowanie umiej ętno ści rozwi ązywania problemów zgodnie z posiadana wiedz ą, − umo Ŝliwienie dzieciom i młodzie Ŝy podejmowania praktycznych działa ń na rzecz ochrony środowiska w ich otoczeniu. Nauczyciele podejmuj ący si ę realizacji zagadnie ń zwi ązanych z edukacj ą ekologiczn ą mog ą zarówno współpracowa ć ze sob ą, jak i współpracowa ć z instytucjami organizacjami wspieraj ącymi ich dotychczasow ą działalno ść , jak równie Ŝ z wymienionymi poni Ŝej: − Mazowiecki Urz ąd Wojewódzki w Warszawie, Urz ąd Marszałkowski Województwa Ma- zowieckiego – organizowanie i współorganizowanie prelekcji, konkursów, lekcji, festy- nów, finansowanie nagród, − Pozarz ądowe Organizacje Ekologiczne (POE), fundacje ekologiczne – pomoc w organizowaniu warsztatów, happeningów, szkole ń, konkursów. Zalecanym jest: − Poszerzenie problematyki ekologicznej w przedszkolach oraz w programach nauczania szkół wszystkich szczebli. − Aktywna edukacja ekologiczna młodzie Ŝy w formalnym systemie kształcenia. − Wspieranie działa ń edukacji szkolnej przez instytucje samorz ądowe i pa ństwowe. 6.3.8. Ochrona przyrody i krajobrazu Cel długoterminowy do roku 2019: Ochrona i wzrost ró Ŝnorodno ści biologicznej gminy

Kierunki działa ń długoterminowych 1. DąŜ enie do zwi ększenia obszarów le śnych na terenie gminy. 2. Identyfikacja obszarów przewidzianych do obj ęcia szczególnymi formami ochrony przyrody ze szczególnym uwzgl ędnieniem terenów korytarzy ekologicznych i dolin rzek. 3. Uczulanie mieszka ńców i turystów na dbało ść o tereny chronione. Cele krótkoterminowe do roku 2015:

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 71

1. Ochrona i wzrost ró Ŝnorodno ści biologicznej i krajobrazowej. 2. Ochrona i renaturalizacja ci ągów i poł ącze ń ekologicznych ze szczególnym uwzgl ędnieniem dolin rzecznych. 3. Rozwój rolnictwa ekologicznego. 4. Ochrona elementów środowiska przyrodniczo kulturowego. 5. Rozwój sieci szlaków turystycznych i ście Ŝek przyrodniczych. 6. Monitoring ruchu turystycznego szczególnie na obszarach chronionych. 7. Zalesianie gruntów na glebach niskiej jako ści według wykonanych projektów. 6.3.9. Gospodarka zasobami kopalin Cel długoterminowy do roku 2019: Racjonalne wykorzystanie zasobów kopalin przy maksymalnej ochronie negatywnego wpływu na środowisko

Eksploatacja surowców naturalnych metod ą odkrywkow ą daje korzy ści lokalnej społecz- no ści, ale jej skutkiem jest proces niszczenia jej powierzchni. Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Eksploatacja kopalin tylko na podstawie koncesji. 2. Przestrzeganie warunków koncesji. 3. Rekultywacja terenów po zako ńczeniu eksploatacji. 4. Monitorowanie rekultywacji po zako ńczeniu prac eksploatacyjnych. Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Ochrona zasobów surowców mineralnych. 2. Likwidacja ujemnych skutków prowadzonej eksploatacji. 3. Racjonalne wykorzystanie złó Ŝ surowców. Prawidłowe gospodarowanie surowcami mineralnymi wymaga posiadania aktualnej i pełnej informacji o nich oraz o ich aktualnych zasobach Jednym z podstawowych narz ędzi zarz ądzania zło Ŝami surowców jest wydawanie koncesji na poszukiwanie i eksploatacj ę złó Ŝ oraz opłaty eksploatacyjne. Podstawowym celem polityki koncesyjnej jest zapewnienie racjonalnej gospodarki zło Ŝami. Ochrona złó Ŝ kopalin powinna by ć realizowana poprzez racjonaln ą gospodark ę z rów- noczesnym przygotowaniem planów rekultywacji terenów wyrobiskowych oraz uwzgl ędnieniem tych terenów w gminnym studium uwarunkowa ń i planach zagospodarowania przestrzennego w formie zapisów uniemo Ŝliwiaj ących zagospodarowanie tych terenów w sposób trwały, wyklu- czaj ący potencjaln ą eksploatacj ę surowców. 6.3.10. Nadzwyczajne zagro Ŝenia środowiska Cel długoterminowy do roku 2019:

Zapobieganie powa Ŝnym awariom przemysłowym i zagro Ŝeniom naturalnym oraz eliminacja i minimalizacja skutków w razie ich wyst ąpienia

Kierunki działa ń długoterminowych 2. Wzmo Ŝone kontrole pojazdów przewo Ŝą cych materiały niebezpieczne prowadzone przez WIO Ś, Pa ństwow ą Stra Ŝ Po Ŝarn ą i Policj ę. 3. Utrzymywanie w gotowo ści sprawnego systemu zapobiegawczo – interwencyjno – ratunkowego na wypadek wyst ąpienia powa Ŝnej awarii lub kl ęsk Ŝywiołowych.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 72

Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Zapobieganie powaŜnym awariom. 2. Ochrona ludno ści gminy przed skutkami powa Ŝnej awarii lub kl ęsk Ŝywiołowych. 3. Minimalizacja skutków sytuacji awaryjnych. Szczegółowe sposoby post ępowania w przypadku wyst ąpienia powa Ŝnej awarii okre śla ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska. Zgodnie z ni ą obowi ązki zwi ąza- ne z awariami przemysłowymi spoczywaj ą głównie na prowadz ącym zakład o zwi ększonym ryzyku lub o du Ŝym ryzyku wyst ąpienia awarii oraz na organach Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej, a tak Ŝe Wojewodzie. Pojazdy transportuj ące materiały niebezpieczne powinny by ć przystosowane do tego celu, co po świadcza ć nale Ŝy systematycznymi kontrolami stwierdzaj ącymi stosowanie si ę do odpowiednich przepisów, a trasy przewozu poprowadzone tak, aby omijały tereny g ęstej zabudowy mieszkalnej oraz tereny cenne przyrodniczo. Zadania te le Ŝą w gestii Urz ędu Gminy, jako administratora dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych na terenie gminy. W przypadku wyst ąpienia ska Ŝenia środowiska podczas transportu materiałów niebezpiecznych, gdy trudno jest ustali ć sprawc ę zdarzenia - obowi ązki usuni ęcia zagro Ŝenia spoczywaj ą na Wójcie Gminy. Ponadto, proponuje si ę promowanie systemu ubezpiecze ń ekologicznych dla obiektów i działa ń, które w sytuacji awaryjnej b ędą wymaga ć sfinansowania działa ń ratowniczych i na- prawczych oraz prowadzenie działa ń edukacyjno – informacyjnych dla mieszka ńców gminy o mo Ŝliwo ści zapobiegania i post ępowania w razie wyst ąpienia powa Ŝnej awarii lub kl ęsk Ŝywio- łowych. Zgodnie z zasad ą obowi ązuj ącą w wielu krajach europejskich, na ka Ŝdym szczeblu dzia- łania pa ństwa powinien znajdowa ć si ę o środek koordynacyjny w zakresie ratownictwa i ochrony ludno ści. Organem odpowiedzialnym za organizowanie i koordynowanie działaniami zwi ązany- mi z reagowaniem kryzysowym na terenie gminy jest Wójt Gminy. Ponadto, zadania z zakresu bezpiecze ństwa i zapobiegania sytuacjom awaryjnym reali- zuj ą: Policja, Stra Ŝ Po Ŝarna, Obrona Cywilna. 6.3.11. Tendencje rozwojowe Cel długoterminowy do roku 2019: Budowa infrastruktury i stworzenie warunków rozwoju przedsi ębiorczo ści

Kierunki działa ń długoterminowych: 1. Budowa podstawowej infrastruktury sanitarnej. 2. Promowanie rolnictwa ekologicznego. 3. Wspieranie grup producentów. 4. Wprowadzenie technologii uznawanych za przyjazne ekologicznie i ekonomicznie opła- calne. 5. Wdra Ŝanie i propagowanie programów rolno środowiskowych. 6. Promowanie rozwoju agroturystyki Cele krótkoterminowe do roku 2015: 1. Stworzenie warunków dla inwestycji o charakterze produkcyjnym, poprawa warunków ekologicznych gminy a jednocze śnie poprawa jej atrakcyjno ści turystycznej. 2. Stworzenie programu tworzenia drobnej przedsi ębiorczo ści. 3. Poprawa Ŝycia społeczno ści lokalnej oraz zmniejszenie bezrobocia.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 73

4. Stworzenie programu promocji turystyki. 5. Stworzenie obrazu gminy jako miejsca wypoczynku. 6. Rozwój rolnictwa ekologicznego. 7. Zachowanie i odnawianie naturalnych zasobów środowiska przy produkcji rolnej. 8. Wzrost efektywno ści gospodarki rolnej i podwy Ŝszenia poziomu Ŝycia na wsi 7. ZARZ ĄDZANIE PROGRAMEM I KONTROLA REALIZACJI PROGRAMU Zarz ądzanie Programem nale Ŝy realizowa ć zgodnie z kompetencjami i obowi ązkami podmiotów zarz ądzaj ących w układzie poziomu gminnego. 7.1. Instrumenty zarz ądzania realizacj ą programu Zarz ądzanie realizacj ą programu mo Ŝe odbywa ć si ę za pomoc ą okre ślonych instrumen- tów: − prawnych, − społecznych, − finansowych. Sprawne i efektywne zarz ądzanie programem wymaga wykorzystania w trakcie jego realizacji wszystkich wymienionych instrumentów. 7.1.1. Instrumenty prawne Program ochrony środowiska realizowany jest zgodnie ze znowelizowanym polskim pra- wem. Instrumenty słu Ŝą ce do zarz ądzania środowiskiem wynikaj ą przede wszystkim z nast ępuj ących aktów prawnych: ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach, Pra- wa o zagospodarowaniu przestrzennym, Ustawy o ochronie przyrody, Ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska, Prawa geologicznego i górniczego, Prawa budowlanego. Składaj ą si ę na nie w szczególno ści: − decyzje reglamentacyjne – pozwolenia: zintegrowane, na wprowadzanie gazów lub py- łów do powietrza, emitowanie hałasu do środowiska, wytwarzanie odpadów, wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, − decyzje na prowadzenie działalno ści w zakresie gospodarki odpadami. − pozwolenia wodno-prawne na szczególne korzystanie z wód, wykonywanie urz ądze ń wodnych, wykonywanie innych czynno ści i robót, budowli, które maj ą znaczenie w gospodarowaniu wodami lub w korzystaniu z wód, − zezwolenia – koncesje wydane na podstawie Prawa geologicznego i górniczego, − uzgadnianie w zakresie przestrzegania standardów ekologicznych decyzji o warunkach zabudowy oraz o pozwoleniu na budow ę, rozbiórk ę obiektu budowlanego, decyzji o pozwoleniu na zmian ę sposobu u Ŝytkowania obiektu budowlanego lub jego cz ęś ci przedsi ęwzi ęć mog ących znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, − cofni ęcie lub ograniczenie zezwolenia lub pozwolenia na korzystanie ze środowiska, − decyzje naprawcze dotycz ące zakresu i sposobu usuni ęcia przez podmiot korzystaj ący ze środowiska przyczyn negatywnego oddziaływania na środowisko i przywrócenia śro- dowiska do stanu wła ściwego oraz zobowi ązuj ące do usuni ęcia uchybie ń, − opłaty za korzystanie ze środowiska, − administracyjne kary pieni ęŜ ne,

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 74

− decyzje zezwalaj ące na usuwanie drzew i krzewów, − programy dostosowawcze dotycz ące przywracania standardów jako ści środowiska do stanu wła ściwego, − decyzje wstrzymuj ące oddanie do u Ŝytku instalacji lub obiektu, a tak Ŝe wstrzymuj ące uŜytkowanie instalacji lub obiektu, − decyzje o zakazie produkcji, importu, wprowadzania do obrotu. Instrumentami prawnymi s ą równie Ŝ: − kontrole przestrzegania prawa ochrony środowiska i zobowi ąza ń wynikaj ących z decyzji, − oceny oddziaływania na środowisko, − raporty oddziaływania przedsi ęwzi ęcia inwestycyjnego na środowisko, − miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, − przegl ądy ekologiczne, − monitoring środowiska, − składniki prawa miejscowego, w szczególno ści dotycz ące gospodarowania środowi- skiem i zrównowa Ŝonego rozwoju. Wymienione instrumenty prawne b ędą stosowane przez Wojewod ę Mazowieckiego, Marszałka Województwa Mazowieckiego, Wójta Gminy Goworowo, Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska, Dyrektora Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej, zgodnie z kompetencjami wymienionych organów. W zakresie ochrony środowiska zadania wykonuj ą ponadto organy administracji nie ze- spolonej. Du Ŝą rol ę w realizacji zada ń na rzecz ochrony środowiska pełni ą instytucje niepa ń- stwowe: jednostki badawczo-rozwojowe, agencje, fundacje, organizacje gospodarcze i społecz- ne organizacje ekologiczne. Zarz ądzanie środowiskiem przez podmioty gospodarcze korzystaj ące ze środowiska odbywa si ę m. in. poprzez: − dotrzymywanie wymaga ń wynikaj ących z przepisów prawa, − modernizacje technologii w celu ograniczenia lub wyeliminowania uci ąŜ liwo ści dla środowiska, − instalowanie urz ądze ń słu Ŝą cych ochronie środowiska, − stał ą kontrol ę emisji zanieczyszcze ń (monitoring). Organy przedstawicielskie mog ą ustanawia ć inne składniki prawa miejscowego, w szczególno ści dotycz ącego gospodarowania środowiskiem i zrównowa Ŝonego rozwoju. 7.1.2. Instrumenty społeczne Realizacja Programu uzale Ŝniona jest w znacznym stopniu od zgody społecznej i aktyw- nego udziału społecze ństwa oraz współpracy ró Ŝnych grup społecznych. Wa Ŝnym elementem efektywnej realizacji programu jest: − współdziałanie w oparciu m.in. o konsultacje społeczne, współprac ę samorz ądów lokalnych, − edukacja ekologiczna kształtuj ąca świadomo ść ekologiczn ą społecze ństwa poprzez szkolenia specjalistyczne, kształcenie kadry, kampanie edukacyjne, dost ępno ść do informacji o środowisku itp.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 75

7.1.3. Instrumenty finansowe Do instrumentów finansowych nale Ŝą : − opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska – za emisje zanieczyszcze ń do powietrza, za składowanie odpadów, za odprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, za po- bór wody powierzchniowej lub podziemnej itp., − administracyjne kary pieni ęŜ ne w zakresie przekrocze ń okre ślonych limitów w pozwoleniach, naruszenie decyzji zatwierdzaj ących eksploatacj ę składowiska odpa- dów lub decyzji okre ślaj ących miejsce i sposób magazynowania odpadów, − odpowiedzialno ść cywilna w zakresie szkód spowodowanych oddziaływaniem na środowisko − kredyty, po Ŝyczki i dotacje z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz innych funduszy oraz fundusze strukturalne i Fundusz Spójno ści, − pomoc publiczna w postaci preferencyjnych po Ŝyczek, kredytów, dotacji, odrocze ń roz- ło Ŝenia na raty itp., − opłaty produktowe i depozytowe, − bud Ŝety samorz ądów i Pa ństwa, − środki własne przedsi ębiorców i mieszka ńców. 7.2. Upowszechnianie informacji o środowisku Zgodnie z ustaw ą Prawo ochrony środowiska organy administracji s ą obowi ązane udost ępnia ć ka Ŝdemu informacje o środowisku i jego ochronie, znajduj ące si ę w ich posiadaniu. Gmina Goworowo b ędzie maksymalnie wykorzystywała nowoczesne środki komuniko- wania si ę. W pierwszej kolejno ści rozszerzony zostanie zakres informacji dost ępny na stronach internetowych gminy o dane dot. oceny stanu środowiska w mie ście i informacje nt. realizacji niniejszego programu. Wst ępem b ędzie umieszczenie na stronie internetowej streszczenia wer- sji roboczej Programu. Istotn ą rol ę b ędą pełniły pozarz ądowe organizacje ekologiczne prowadz ące działalno ść informacyjn ą lub konsultacyjn ą dla społecze ństwa. Intensyfikowane b ędą działania wynikaj ące z „Narodowej strategii edukacji ekologicznej” oraz jej programu wykonawczego. 7.3. Monitoring wdra Ŝania Programu Wdra Ŝanie Programu Ochrony Środowiska b ędzie podlegało regularnej ocenie w zakresie: − okre ślenia stopnia wykonania przedsi ęwzi ęć priorytetowych, − okre ślenia stopnia realizacji przyj ętych celów. − oceny rozbie Ŝno ści pomi ędzy przyj ętymi celami i działaniami, a ich wykonaniem. − analizy przyczyn tych rozbie Ŝno ści. Wójt gminy b ędzie oceniał co dwa lata stopie ń wdro Ŝenia Programu, natomiast na bie- Ŝą co b ędzie kontrolowany post ęp w zakresie wykonania przedsi ęwzi ęć zdefiniowanych w programie. Na pocz ątku 2014 roku nast ąpi ocena realizacji przedsi ęwzi ęć priorytetowych przewidzianych do realizacji w latach 2012 - 2013. Ten cykl b ędzie si ę powtarzał co dwa lata, co zapewni ci ągły nadzór nad wykonaniem Programu. W cyklach czteroletnich b ędzie oceniany stopie ń realizacji celów ekologicznych (okre- ślonych w tym dokumencie dla okresu do 2015 roku). Ocena ta b ędzie baz ą do ewentualnej korekty celów i strategii ich realizacji. Taka procedura pozwoli na spełnienie wymaga ń zapisanych

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 76 w ustawie "Prawo ochrony środowiska", a dotycz ących okresu, na jaki jest przyjmowany program ochrony środowiska i systemu raportowania o stanie realizacji programu ochrony środo- wiska. System monitoringu realizacji Programu ochrony środowiska składa si ę z podstawowych elementów: − monitoring środowiska, − monitoring wdra Ŝania zapisów programu ochrony środowiska, a tak Ŝe jego przygotowania, oceny i aktualizacji, − monitoring społeczny (odczucia i skutki), − monitoring, inspekcje i egzekucje le Ŝą ce w zakresie zada ń WIO Ś i innych instytucji. Podstaw ą monitoringu realizacji programu jest sprawozdawczość oparta na wska źni- kach odzwierciedlaj ących stan środowiska i presj ę na środowisko. W celu nadzoru nad realizacj ą opracowanego Programu, przyj ęto wska źniki, które b ędą pomocne w przedstawianiu stopnia realizacji zało Ŝonych zada ń. Analiza tych wska źników b ędzie podstaw ą do korekty i weryfi- kacji przedsi ęwzi ęć planowanych w Programie ochrony środowiska.

Tabela Nr 21. Wska źniki efektywno ści programu Wska źnik Jednostka Warto ść stan na dzie ń 31.12.2010 r. Ludno ść według faktycznego miejsca zamieszkania osoba 8518 Ludno ść na km 2 osoba/km 2 39 Długo ść czynnej sieci wodoci ągowej rozdzielczej km 150,7 Poł ączenia sieci wodoci ągowej prowadz ące do budynków szt. 1933 mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania Woda dostarczona gospodarstwom domowym tys. m 3/rok 168 Zu Ŝycie wody na potrzeby przemysłu tys. m 3/rok b.d. Ludno ść korzystaj ąca z sieci wodoci ągowej osoba 5214 Zu Ŝycie wody na 1 mieszka ńca m3/1 osobę 19,7 Korzystaj ący z sieci wodoci ągowej w % ogółu ludno ści % 61,2 Długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej rozdzielczej km 5,1 Poł ączenia sieci kanalizacyjnej prowadz ące do budynków szt. 223 mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania Ludność korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej osoba 798 Liczba komunalnych oczyszczalni ścieków szt. 2 (1) Przepustowo ść oczyszczalni (maksymalna dobowa) m3/d 200 Ścieki odprowadzone tys. m 3/rok 22 Korzystaj ący z sieci kanalizacyjnej w % ogółu ludno ści % 9,4 Długo ść czynnej sieci gazowej ogółem km 11,944 (2) Czynne poł ączenia sieci gazowej do budynków mieszkalnych szt. 0 Odbiorcy gazu gosp. dom. 0 Zu Ŝycie gazu tys. m 3 0 Ludno ść korzystaj ąca z sieci gazowej osoba 0 Korzystaj ący z sieci gazowej w % ogółu ludno ści % 0 Powierzchnia obszarów chronionych ha 2 920,3 Pomniki przyrody sztuki 10 III - elementy biologiczne Klasa czysto ści wód rzeki Orz klasa Stan poni Ŝej dobrego – elementy fizykochemiczne I- elementy biologiczne Klasa czysto ści wód rzeki Narew klasa III – elementy fizykochemiczne 1 - druga oczyszczalnia w miejscowo ści Brze źno została oddana do u Ŝytku na koniec 2011 r. 2 – gazoci ąg Jamał – Europa.

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 77

8. HARMONOGRAM RZECZOWO – FINANSOWY NA LATA 2012 – 2015 Z PERSPEKTYW Ą DO ROKU 2019 Przedstawione w rozdziałach poprzednich cele do 2019 roku wraz z kierunkami działa ń są podstaw ą dla planu operacyjnego na lata 2012 – 2015 obejmującego konkretne przedsi ę- wzi ęcia (inwestycyjne i pozainwestycyjne), maj ące priorytet w skali gminy. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe zaproponowana lista zada ń nie zamyka mo Ŝliwo ści realizowania innych, charakteryzujących si ę mniejsz ą skal ą, a tym samym mniejszym jednostkowym efektem. Oznacza to równocze śnie mo Ŝliwo ść uzyskania dofinansowania przedsi ęwzi ęć nie wskazanych w zał ączonych tabelach, ale takich, które mieszcz ą si ę w ramach kierunków działa ń nakre ślonych w Programie. Zadania w celu realizacji celów zało Ŝonych w planie podzielono na zadania inwestycyjne oraz na zadania i działania pozainwestycyjne.

Tabela Nr 22. Harmonogram zada ń inwestycyjnych na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do 2019 Szacunkowe Szacunkowe nakłady w nakłady w Okres Jednostki Lp. Nazwa zadania okresie okresie 2015 Źródła finansowania wdra Ŝaj ące realizacji 2012– 2015 – 2019 tys. PLN tys. PLN Badanie świadomo ści ekolo- Bud Ŝet gminy, fundu- 1. 2012 20 100 Gmina gicznej społecze ństwa sze celowe i UE Edukacja ekologiczna w zakre- Gmina, pla- sie zwi ększenia świadomo ści 2012 - Bud Ŝet gminy, fundu- 2. 50 50 cówki o świa- ekologicznej mieszka ńców 2019 sze celowe i UE towe Gminy Goworowo Rozbudowa sieci kanalizacyj- Bud Ŝet gminy, WFO Ś nej w rejonie wybudowanych 2012 - 3. 1 000 1 000 Gmina i GW, fundusze celo- oczyszczalni w Goworowie i 2019 we i UE Brze źnie Rozbudowa sieci wodoci ągo- Bud Ŝet gminy, WFO Ś wej – Kobylin etap II, uzupeł- 2012 - 4. 1 500 200 Gmina i GW, fundusze celo- nienie sieci wodoci ągowej w 2015 we i UE zabudowie kolonijnej Modernizacja sieci drogowej, Bud Ŝet gminy, fundu- Stałe poprawianie jako ści 2012 – sze strukturalne Fun- 5. 2 000 5 000 Gmina nawierzchni dróg gminnych 2019 dusze ekologiczne, (remonty, przebudowy) środki UE Dofinansowanie powiatu ostro- 2012- Powiat ostro- 6. łęckiego na modernizacje dróg 800 800 Bud Ŝet gminy 2019 łęcki powiatowych Termomodernizacja i remont 2012- Bud Ŝet gminy, fundu- 7. budynków u Ŝyteczno ści pu- 700 400 Gmina 2015 sze celowe i UE blicznej Budowa przydomowych oczyszczalni ścieków na obszarze zabudowy rozproszonej 2012 – Bud Ŝet gminy, fundu- 8. oraz na terenach wskazanych 700 2 000 Gmina 2019 sze celowe i UE w opracowywanej koncepcji oczyszczania ścieków na terenie gminy Goworowo Opracowanie koncepcji 2012 - Bud Ŝet gminy, fundu- 9. oczyszczania ścieków na te- 20 - Gmina 2013 sze celowe i UE renie gminy Goworowo Likwidacja dzikich składowisk 2012- 10. 10 10 Gmina, ZGK Bud Ŝet gminy odpadów 2019

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 78

Szacunkowe Szacunkowe nakłady w nakłady w Okres Jednostki Lp. Nazwa zadania okresie okresie 2015 Źródła finansowania wdra Ŝaj ące realizacji 2012– 2015 – 2019 tys. PLN tys. PLN Zakup kontenerów i budowa 2012 - Bud Ŝet gminy, fundu- 11. Punktu Dobrowolnego Groma- 10 - Gmina 2015 sze celowe i UE dzenia Odpadów Wdro Ŝenie rozwi ąza ń polega- jących na wykorzystaniu Bud Ŝet gminy, Fun- 2015 - 12. energii ze źródeł odnawial- 20 2000 Gmina dusze celowe, WFO Ś 2019 nych (kolektory słoneczne, i GW, Fundusze UE biogazownie) Bud Ŝet gminy, WFO Ś Modernizacja lokalnych sys- 2012 - 13. 50 - Gmina i GW, Fundusze ce- temów wytwarzania ciepła 2015 lowe i UE Prawidłowa likwidacja nie- Bud Ŝet gminy, WFO Ś czynnych studni kopanych w 2012 - 14. 20 40 Gmina i GW, Fundusze ce- miejscowo ściach, do których 2019 lowe i UE doprowadzono wodoci ąg.

Zakup samochodów ratowni- 2012 - 15. 200 800 Gmina Bud Ŝet gminy czych i wyposa Ŝenia dla OSP 2019

Wymiana pokry ć dachowych i Fundusze celowe i innych elementów wykona- Wła ściciele i UE, WFO Ś i GW, nych z materiałów zawieraj ą- 2012 - zarz ądcy nie- 16. 200 500 wła ściciele i zarz ądcy cych azbest w ramach reali- 2019 ruchomo ści, nieruchomo ści, bu- gmina zacji programu usuwania wy- dŜet gminy robów zawieraj ących azbest Razem: 7 300 12 900 - -

Tabela Nr 23. Harmonogram działań pozainwestycyjnych na lata 2012-2019 Okres Odpowiedzialny za Lp. Nazwa zadania realizacji realizacj ę Kontrola zagospodarowania ścieków bytowo – gospodarczych, eliminowanie 1. nieszczelnych zbiorników ściekowych (szamb), kontrola cz ęstotliwo ści i 2012 – 2019 gmina sposobu usuwania ścieków Eliminowanie jako paliwa odpadów w kotłowniach gospodarstw domowych 2. 2012 – 2019 gmina, mieszka ńcy (kontrole posesji) Współpraca z odpowiednimi organami i instytucjami w zakresie wykrywania i 3. 2012 – 2019 gmina likwidowania źródeł zanieczyszcze ń wód Zachowanie naturalnych zbiorników retencyjnych, takich jak tereny podmokłe i nieuregulowane cieki wodne, głównie w ramach działa ń w zakresie poprawy 4. 2012 – 2019 gmina ochrony ró Ŝnorodno ści biologicznej i prowadzenia zrównowa Ŝonej gospodarki le śnej Rozpoznanie na terenie gminy sposobu wykorzystywania nieczynnych studni 5. 2012 – 2019 gmina kopalnych b ędących cz ęsto miejscem zrzutu ścieków bytowych 6. Kontrola ilo ści i stanu technicznego zbiorników bezodpływowych (szamb) 2012 – 2019 gmina Wprowadzanie zalesienia gruntów na glebach słabych gleb bonitacyjnych i gmina, wła ściciele 7. 2012 – 2019 nieprzydatnych rolniczo gruntów Gmina, ośrodki edukacji rolnej, 8. Upowszechnianie i wdro Ŝenie programów rolno-środowiskowych 2012 – 2019 ODR , organizacje pozarz ądowe gmina, organizacje 9. Propagowanie „Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej” 2012 – 2019 pozarz ądowe

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 79

Promowanie oraz popularyzacja wykorzystania energii ze źródeł odnawial- gmina, organizacje 10. 2012 – 2019 nych, w tym rozwi ąza ń technologicznych, administracyjnych i finansowych pozarz ądowe Informowanie mieszka ńców i doradztwo w zakresie udzielania kredytów oraz gmina, organizacje 11. refundacji kosztów wymiany lub modernizacji pieców grzewczych przez Wo- 2012 – 2019 pozarz ądowe jewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Tworzenie warunków dla intensyfikacji ruchu rowerowego, wyznaczanie ukła- 12. 2012 – 2019 gmina du ście Ŝek rowerowych i ci ągów pieszo-jezdnych Wprowadzenie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów po świ ęconych ochronie przed polami elektromagnetycznymi z wy- 13. znaczeniem stref ograniczonego u Ŝytkowania m.in. wokół urz ądze ń elektro- 2012 – 2019 gmina energetycznych, radiokomunikacyjnych i radiolokacyjnych, gdzie jest rejestro- wane przekroczenie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych 14. Zwi ększanie obszarów le śnych na terenie gminy 2012 – 2019 gmina Identyfikacja obszarów przewidzianych do obj ęcia szczególnymi formami 15. ochrony przyrody ze szczególnym uwzgl ędnieniem terenów korytarzy ekolo- 2012 – 2019 gmina, starostwo gicznych i dolin rzek Utrzymywanie w gotowo ści sprawnego systemu zapobiegawczo – interwen- 16. cyjno – ratunkowego na wypadek wyst ąpienia powa Ŝnej awarii lub kl ęsk Ŝy- 2012 – 2019 gmina wiołowych 17. Ochrona gruntów le śnych przed przeznaczeniem ich na cele nieleśne 2012 – 2019 gmina Wła ściciele gruntów Wprowadzenie pasów zadrzewie ń i zakrzewie ń wokół obszarów intensywnie 18. 2012 – 2019 z nadzorem Samo- uŜytkowanych rolniczo, pozbawionych szaty ro ślinnej i zadrzewie ń rz ądu Gminy Obj ęcie szczególn ą opiek ą terenów korytarzy ekologicznych – zachowanie 19. odpowiedniej szeroko ści, zakaz ogradzania, zakaz nawo Ŝenia, stosowania 2012 – 2019 gmina środków ochrony ro ślin WIO Ś, PWIS, Wo- jewoda, operatorzy sieci komórkowej, Inwentaryzacja istniej ących źródeł pól elektromagnetycznych, w tym instalacji 20. 2012 – 2019 Energetyka wymagaj ących pozwolenia na emitowanie pól elektromagnetycznych Starostwo Powiato- we, Samorz ąd Gmi- ny

9. Dane i materiały wyj ściowe W opracowaniu wykorzystano nast ępuj ące materiały wyj ściowe: 1. Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Instytut Ochrony Środowiska (2009) 2. Plan Gospodarki Odpadami dla gminy Goworowo do 2011 roku. (2006). 3. Plan Rozwoju w zakresie obecnego i przyszłego zapotrzebowania na energi ę elektrycz- ną na lata 2010-2015 – Wyci ąg. Polskie Sieci Elektroenergetyczne Operator S.A. (2010). 4. Polityka Ekologiczna Pa ństwa na lata 2003-2006 z uwzgl ędnieniem perspektywy na lata 2007-2010 (M.P. z 2003 r. Nr 33 poz. 433), Ministerstwo Środowiska. 5. Polityka Ekologiczna Pa ństwa w latach 2009-2012 z perspektyw ą do roku 2016 (M.P. z 2009 r. Nr 34, poz. 501), Ministerstwo Środowiska. 6. Polityka Energetyczna Polski do 2030 r. Ministerstwo Gospodarki (2009). 7. Program Małej Retencji dla Województwa Mazowieckiego. Urz ąd Marszałkowski Woje- wództwa Mazowieckiego (2008). 8. Program mo Ŝliwo ści wykorzystania odnawialnych źródeł energii dla Województwa Ma- zowieckiego Urz ąd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego (2003) 9. Program Ochrony Środowiska dla Województwa Mazowieckiego na lata 2007-2010 z perspektywą do roku 2014, Urz ąd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego (2007).

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce Program Ochrony Środowiska dla Gminy Goworowo na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą do roku 2019 str. 80

10. Program Ochrony Środowiska Gminy Goworowo na lata 2006-2011. (2006). 11. Program Ochrony Środowiska Powiatu Ostroł ęckiego. (2005). 12. Program rozbudowy KSP w zakresie poł ączenia Polska-Litwa. Polskie Sieci Elektro- energetyczne Operator S.A. (2010). 13. Program Zwi ększania Lesisto ści dla Województwa mazowieckiego do roku 2020. Urz ąd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego (2007). 14. Projekt Studium Uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego warz z elementami strategii rozwoju gminy Goworowo. (2007). 15. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007-2013. Urz ąd Mar- szałkowski Województwa Mazowieckiego (2007). 16. Roczna Ocena Jako ści Powietrza w Województwie Mazowieckim Raport za rok 2010. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie (2011). 17. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000. (Dz. U. Nr 25, poz. 133); 18. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120, poz. 826); 19. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów nie- których substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz. 281). 20. Stan Środowiska w Województwie Mazowieckim w 2010 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie (2011). 21. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja). Urz ąd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego (2008). 22. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z pó ź. zm.); 23. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. nr 115, poz. 1299 z pó ź. zm.); 24. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628 z pó ź. zm.); 25. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z pó ź. zm.); 26. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. O planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz.717 z pó ź. zm.); 27. Ustawa z dnia 1 lipca 2011 roku o zmianie ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 152, poz. 897) 28. Wizja terenowa,

„EKOLEKON” Biuro Studiów Ocen Strategicznych w Ostrołęce