125 Lat Sanockiego „Sokoła” 1889–2014

125 lat sanockiego „Sokoła” 1889–2014

Praca zbiorowa

125 lat sanockiego „Sokoła” 1889–2014

Sanok 2014 Autorzy opracowań Bronisław Kielar Tadeusz Miękisz Paweł Sebastiański Marcin Smoter

Korekta tekstu i redakcja Aleksandra Haudek

Fotografia na okładce Paweł Sebastiański

DTP Maciej Haudek

ISBN 978-83-939031-1-5

Wydawca Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku, ul. Mickiewicza 13, 38-500 Sanok, z Zarządem w składzie: Bronisław Kielar — prezes, Paweł Sebastiański — wiceprezes, Andrzej Chrobak — sekretarz, Jerzy Skoczyński — skarbnik, Zdzisław Skrzypczyk — naczelnik szkolenia sokolego, Tomasz Święch — z-ca naczelnika szkolenia sokolego, Tadeusz Nabywaniec — członek.

Druk Drukarnia TOTEM, Inowrocław Printed in Poland Spis treści

6 Od wydawcy Marcin Smoter 105 Próby reaktywacji Towarzystwa Gim- Tadeusz Miękisz nastycznego „Sokół” w Sanoku w la- 9 Zarys historii Tow. Gimnastycznego tach 1945–1949 „Sokół” w Sanoku w 50-tą rocznicę jego istnienia Bronisław Kielar 9 Przed 50-ciu laty 113 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” 11 W latach postępującej organizacji i rozwoju. w Sanoku w latach 2000–2014 (1890–1909) 113 Próba wznowienia działalności sanockiego 13 U progu niepodległości. (1909–1918) „Sokoła” w 2000 r. 16 W Odrodzonej Polsce. W okresie reorgani- 114 Reaktywowanie TG „Sokół” w Sanoku zacji i nowego życia. (1918–1929) w 2004 r. 20 Ostatnie dziesięciolecie. (1929–1939) 119 Działalność statutowa TG „Sokół” w Sanoku 22 Źródła i literatura w latach 2005–2014 132 Historia rzeźby sokoła usytuowanej na bu- Paweł Sebastiański dynku TG „Sokół” w Sanoku 23 Powstanie Towarzystwa Gimnastycz- 134 Sztandar 1901–2014 nego „Sokół” w Sanoku i jego struktura 138 Remonty organizacyjna 139 Zarządy po reaktywowaniu „Sokoła” 11 lipca 25 Członkowie „Sokoła” 2004 r. 33 Działalność sportowa 140 Podziękowanie dla współpracowników 38 Działalność patriotyczna 43 Działalność kulturalna Paweł Sebastiański, Bronisław Kielar 53 Majątek sokoli 141 Wykazy członków Towarzystwa Gim- 56 Bibliografia nastycznego „Sokół” w Sanoku

Paweł Sebastiański 161 Sanocki „Sokół” w obiektywie 64 Kronika

5 Od wydawcy

Oddajemy w Państwa ręce książkę jubileuszową, Bronisław Kielar, prezes „Sokoła” przepisał w której staraliśmy się zawrzeć historię Towa- tekst opracowania i zwrócił się do prof. Stanisła- rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od wa Miękisza — syna autora — z prośbą o pozwo- momentu jego utworzenia w roku 1889 do roku lenie na umieszczenie opracowania ojca w niniej- 2014. Okazją do wspomnień i pewnego podsumo- szej książce. Zgodę tę uzyskał, za co serdecznie wania stała się przypadająca w tym roku rocz- dziękuje w imieniu Towarzystwa. nica 125-lecia istnienia Towarzystwa. A było to Zawarty w publikacji T. Miękisza spis człon- istnienie niełatwe i nieciągłe, na którym swoje ków „Sokoła” z 1939 r. został przesunięty do roz- piętno — tak jak na naszej Ojczyźnie — wycisnęła działu, gdzie prezentowane są historyczne listy historia minionego wieku. Równocześnie opo- członków w różnych latach. wieść o „Sokole” to opowieść o kilku pokoleniach Część druga to obszerne opracowanie au- sanoczan, którzy w jego ramach starali się działać torstwa Pawła Sebastiańskiego, które również dla dobra lokalnej społeczności. Książka ta jest dotyczy okresu od 1889 do 1939 r. Jednak autor więc również próbą ocalenia od zapomnienia ich zrealizował temat w innym ujęciu, skupiając się pracy i osobowości. na ukazaniu działalności Towarzystwa, a więc Pomimo przeciwności, „Sokół” odrodził się na takich dziedzinach jak: działalność sportowa, na nowo, a jego członkowie piszą już nową kar- patriotyczna i kulturalna, przedstawił również tę swej historii, niezmiennie krzewiąc dawne sposób gospodarowania majątkiem. ideały. Pozostaje im życzyć powodzenia i zapału Część trzecia to opracowana specjalnie na w dalszej pracy. potrzeby tego wydawnictwa przez Pawła Se- bastiańskiego kronika, w której znajdują się Książka została podzielona na siedem części, oto, przedruki z doniesień korespondentów „Sokoła” co Czytelnicy w nich znajdą: i sprawozdań prasowych z lat 1889–1939. W po- Część pierwsza zawiera wznowienie „Zarysu szczególnych artykułach znaleźć można ciekawe historii Towarzystwa…” pióra profesora sanockie- informacje z tamtych lat o różnych imprezach, go gimnazjum Tadeusza Miękisza. Opracowanie zdarzeniach i osobach związanych z „Sokołem”. zostało napisane w 1939 roku ze świadomością Dla przejrzystości opracowania zdecydowano się o nadchodzącej wojnie, w 50-tą rocznicę utwo- nadać tytuły informacjom, które pierwotnie ich rzenia sanockiego gniazda. Jest to obszerny ma- nie posiadały. teriał przedstawiający historię „Sokoła” od jego Część czwarta — artykuł Marcina Smotera, początków, dlatego stanowi dla druhów reakty- który ukazał się w X Roczniku Sanockim. Opo- wowanego Towarzystwa bardzo cenne źródło, wiada o próbie reaktywacji sanockiego „Sokoła” do którego często sięgają. To jedyne tak dokładne po II wojnie światowej. Miejska Rada Narodowa opracowanie na podstawie opowiadań żyjących w Sanoku już 14 grudnia 1945 r. uchwaliła od- ówcześnie członków „Sokoła” i z wykorzystaniem danie budynku „Sokołowi”. Władysław Fastnacht materiałów źródłowych. z innymi druhami 13 stycznia 1946 r. zorganizo-

6 wali pierwsze po wojnie Walne Zgromadzenie. ności. Mimo wszystko udało się reaktywować Niebawem okazało się jednak, że zasłużona dla Towarzystwo i po wielu latach starań odzyskać Polski organizacja patriotyczna nie może istnieć nieruchomości. Obecnie „Sokół” znacząco dzia- w PRL. 6 marca 1946 r. władze odmówiły rejestra- ła na sanockim gruncie: organizuje spotkania, cji Towarzystwa, a ostateczną czynnością, która zawody sportowe, konkursy itp., jednak nadal definitywnie zlikwidowała TG „Sokół” w Sanoku, spotyka się z niechęcią, a nawet wrogością władz. było protokolarne przekazanie jego ruchomości Rekompensują mu to liczne gesty życzliwości i nieruchomości na rzecz Gminy Miasta Sanoka i wsparcia ze strony mieszkańców Sanoka, którzy przez powołanego na likwidatora mecenasa dra wiedzą, co znaczyło słowo „Sokół” przed II woj- Tadeusza Trendotę, 23 listopada 1949 r. ną światową. Najżyczliwsze i najbardziej chętne Część piąta — opracowanie prezesa TG „Sokół” do działania są dzieci i młodzież — potrafią doce- Bronisława Kielara prezentujące czasy współcze- nić fakt, że działalność „Sokoła” nakierowana jest sne. Autor w zwięzłej formie starał się opisać głównie na nich. Jak mawia prezes Towarzystwa, historię działań, które doprowadziły do reakty- Bronisław Kielar: „W nich nasza nadzieja”. wowania przedwojennego Towarzystwa. Wzno- Część szóstą stanowią listy członków TG od wienie działalności i odzyskanie zagrabionych założenia do czasów obecnych, opracowane przez z rażącym naruszeniem prawa nieruchomości Pawła Sebastiańskiego i Bronisława Kielara. w praktyce okazało się operacją bardzo czaso- Część siódma to część fotograficzna, w której chłonną (2000–2014) i trudną pod względem zebrano bardzo cenne dla „Sokoła” fotografie. One administracyjnoprawnym. Podkreślić jednak również ilustrują historię sanockiej organizacji. należy, że w pierwszym okresie tej batalii „So- Zdjęcia pochodzą z różnych źródeł: z Muzeum Hi- koli” doświadczyli dużej życzliwość władz cen- storycznego w Sanoku, TG „Sokół” w Sanoku (wy- tralnych, a w szczególności Ministerstwa Spraw konawcy zdjęć: Janusz Kaszycki, Bronisław Kielar, Wewnętrznych i Administracji oraz Prokuratora Tomasz Kielar, Zbigniew Koziarz, Stefan Musie- Generalnego. Jak się okazało, na taką samą życz- lak, Tadeusz Nabywaniec, Karol Prajzner, Paweł liwość nie mogli już liczyć ze strony „najbliż- Sebastiański, Witold Sebastyański), PTG „Sokół” szych” — burmistrza Sanoka i popierającej go w Rymanowie oraz ze zbiorów prywatnych — części Rady Miasta. Marii Czerepaniak, Anny Kindlarskiej-Dalskiej, W czasie, gdy w Polsce przy przychylności Bożeny Rząsy, Borysa Łapiszczaka, Bronisława społeczeństwa odradzały się gniazda sokole, było Kielara, Pawła Kruszelnickiego, Pawła Sebastiań- ich już kilkadziesiąt, sanoccy działacze na wła- skiego, Andrzeja Szczepkowskiego, Edwarda Za- snym terenie natrafili na niewyobrażalne trud- jąca). Wszystkim serdecznie dziękujemy.

7 Do lotu, bracia Sokoły, Rozwińcie skrzydlate hufce; Odzie blask jutrzenki wesoły, Tam dążcie w swojej wędrówce, Do ciał i duchów rozkwitu, Do pełni ludzkiego bytu!

Zatoczcie nad naszą ziemią Słonecznych polotów kręgi, I budźcie tych, którzy drzemią, Hasłem wskrzeszonej potęgi, I tchnijcie ożywcze moce W smutne dziedzictwo sieroce.

Z uczuciem szlachetnej dumy Prowadźcie, o przodownicy! Zwątlałe skarlałe tłumy Do czystej życia krynicy, Aby się rzesze napiły Z źródeł młodości i siły.

Niech potężnieją ramiona! Niech się rozrasta szeroko Pierś silną wolą natchniona, A męstwem zapłonie oko, Cielesna niemoc niech znika, Z nią nędzy duch niewolnika!

Z fizycznej siły wykwita Sił wyższych czynność społeczna, I mądrość w środku obfita I miłość ludzi słoneczna, I wielkich poświęceń zdolność Za wiarę, Ojczyznę, wolność.

Więc naprzód, wierna drużyno, W świetlanym kąp się błękicie, A dla tych, co marnie giną Chcąc nowe wywalczyć życie, Z niezłomną wolą postanów Przemienić karły w tytanów!

El…y

Wiersz Asnyka umieszczony w „Pamiętniku Sokoła Krakowskiego” w 1896 r.

8 Tadeusz Miękisz Zarys historii Tow. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku w 50-tą rocznicę jego istnienia

Przed 50-ciu laty cach i Nowym-Sączu w 1887 r., w Stryju 1888 r., w Jarosławiu i Sanoku w 1889 r. itd. W 1892 r. Czasy po powstaniu styczniowym na ziemiach zorganizowano Związek Polskich Towarzystw polskich cechowała, jak wiadomo, skłonność Gimnastycznych Sokolich. Wnet powstał hymn, do realizmu. Rozczarowano się do dawnych haseł pieśń sokola piękny utwór Jana Lama, słynnego romantycznych, do idei walki zbrojnej o niepod- autora „Wielkiego świata Capowic”, który wrył ległość, do idei braterstwa ludów, a zaczęto brać się w młodzieńcze dusze sokole. „Ospały i gnu- życie takim, jakim ono w danych warunkach śny, zgrzybiały ten świat”, hymn ten dźwięczał było możliwe. Hasła pracy organicznej, hasła nam, ludziom starszym od zarania życia naszego. dobrobytu rozlegały się powszechnie. Zabezpie- Wkrótce też znaleziono patrona Sokolstwu, został czyć byt codzienny jednostkom i społeczeństwu, nim w 1898 r. 5 czerwca — Kościuszko, którego dać im realniejsze podstawy materialne życia — rocznicę zgonu święcono odtąd po wszystkich oto hasła dnia ówczesnego. Wnet jednak po tej gniazdach sokolich. pierwszej reakcji wobec pogrzebanych nadziei Sanok nie był ostatnim w szeregu powsta- dawnych przyszła reakcja idealniejsza, przyszło jących gniazd, sokolich. Znalazł się u nas przed hasło oświaty powszechnej, hasło obrony i or- 50-ciu laty wielki entuzjasta odrodzenia naro- ganizacji narodu, przyszły zaczątki polskiego ru- dowego, odrodzenia ducha przez hart ciała, przez chu narodowego. Obok więc usilnych zabiegów jego higienę, przez gimnastykę, przez ćwiczenia życiowych natury materialnej były zamierzenia cielesne. Był nim żyjący jeszcze dzisiaj, wówczas idealniejsze. Hasła sokole były pierwszym ob- młody; zapalony lekarz i społecznik, Dr Karol Za- jawem tych drugich zamierzeń. Hasła zdrowia leski. Z jego to inicjatywy pomyślano w Sanoku i siły, a przez zdrowe ciało przygotowanie pod- o stworzeniu gniazda sokolego. Dnia 8 listopada łoża rozwoju dla ducha niezłomnego, pełnego 1888 r. zebrało się grono osób i debatowało nad hartu, posłuchu i karności, oddanego na usługi zrealizowaniem pięknej myśli. Dr Karol Zaleski narodu, — mens sana in corpore sano — oto cel wystąpił tu z gruntownym referatem, w którym organizacji „Sokoła”. udowadniał wielką potrzebę gimnastyki w życiu Idea ćwiczeń cielesnych i organizacji gim- ludzkim, potrzebę uznaną przez lekarzy, ilustro- nastycznych realizowana była wcześniej u Cze- wał dalej znakomity rozwój ciała i mięśni przez chów i Słowian południowych, wzięta zresztą gimnastykę. Dalej mówił Dr Zaleski w ten sposób: od Niemców, przeszła kilka lat później do Po- „Najciekawszym jest zachowanie się układu ner- laków. Lwów dał początek w 1867 r. Rozwinął wowego pod wpływem gimnastyki. Słyszeliśmy, jednak tę ideę lepiej i wszechstronniej w latach że każdy mięsień zaopatrzony jest w nerw, za późniejszych, w latach po 1880 r. Powstawały pośrednictwem którego odbiera rozkazy z mó- oddziały „Sokoła” lwowskiego lub samodzielne zgu, czyli pozostaje pod wpływem woli. Czyż gniazda po prowincji. W Krakowie powstał „So- poczucie tej ostatniej, że na jej rozkazy stoi każ- kół” w 1885 r., w Rzeszowie 1886 r., w Wadowi- dej chwili dziarski i silny układ mięśniowy, nie

9 oddziała na nasze ja? Zaiste zdrowy i silny czuje druh Stanisław Biega, jeden z najbardziej zasłu- pewność siebie, a będąc pewny siebie, nabiera żonych Sokołów sanockich, późniejszy członek wiary w siebie, to zaś stwarza odwagę i energię. honorowy Towarzystwa. Ćwiczenia były wolne, Więcej chyba nie potrzeba do kształcenia charak- bez przyborów i przyrządów, bądź też z przybora- teru i umysłu, a jednak gimnastyka osiąga jeszcze mi i na przyrządach. W inwentarzu gimnastycz- więcej w tym kierunku — wyrabia bowiem przez nym znajdujemy dwa materace z trawy morskiej, systematyczne ćwiczenie tak pojedynczych, jak drążek składany („amerykański”), skocznię, tj. całych grup mięśni posłuszeństwo, przytomność mostek, stojaki pod sznur, sznur z ciężarkami umysłu, wyrabia uwagę, przyzwyczaja do dokład- skórzanymi i łatą do skoku w dal, pomost dla ności i porządku, do znoju i pracy — uczy wy- nauczyciela do ćwiczeń wolnych. trwałości, wyrabia towarzyskość, kształci zmysł piękna i odpowiednio dusze nastraja”. Zebrani pod kierownictwem starosty Stu- dzińskiego Leona uznali potrzebę założenia towarzystwa „Sokół”, wybrali tymczasowy Wydział dla ułożenia statutu i przedłożenia go władzom. Statut zyskał rychło zatwierdzenie władz, tak że dnia 28 czerwca 1889 r. zwołano pierwsze Walne Zgromadzenie towarzystwa i wybrano pierwszy Wydział, do którego weszli: dr Karol Pe- telenz, dyrektor gimnazjum, jako przewodniczący, dr Jan Radek, lekarz powiatowy, jako zastępca przewodniczącego, Roman Vetulani, prof. gimn., 1. strona sztandaru jako sekretarz, Stanisław Biega jako nauczyciel gimnastyki i bibliotekarz, Feliks Giela, podskarbi, Ignacy Morawiecki, wydziałowy i zastępcy wy- działowych: dr Lemer Tytus, Salo Ludwik, Świ- talski Albin, dr Zaleski Karol, Lipiński Kazimierz. Pierwsze sprawozdanie drukowane wyszło w 1890 r. i obejmowało okres działalności od założenia Towarzystwa aż do 30 września 1890 r. Towarzystwo liczyło 43 członków zwyczajnych i 2 członków założycieli a to Gielę F. i dra Za- leskiego K. Wśród członków figurują nazwiska czołowej inteligencji miasta, nazwiska profeso- rów, sędziów, lekarzy, adwokatów, inżynierów, urzędników starostwa, widnieją nawet nazwi- 2. strona sztandaru ska kilku Rusinów (Kuszczak, Ładyźyński Cyryl, burmistrz miasta, Czyrowski, sędzia) i nazwisko W dwóch sezonach zimowych (1889, 1890) jednego Żyda (Nebenzahl, adwokat). urządzono ślizgawkę na stawie. Cieszyła się ona Nie posiadano naturalnie jeszcze własnego niebywałym powodzeniem. Zabawa taneczna gmachu, własnej sali, wobec tego wyjednano po- urządzona w karnawale staraniem Towarzystwa zwolenie Rady Szkolnej Krajowej na używanie przyniosła spory dochód. W wielkim poście zor- gimnazjalnej sali gimnastycznej jako sali ćwi- ganizowano cykl bardzo ciekawych odczytów czeń sokolich. Na 43 członków, 15 było ćwiczą- z rozmaitych dziedzin naukowych. W uroczy- cych. Później utworzono szkołę gimnastyczną stościach odprowadzenia zwłok wieszcza Ada- dla dziewcząt. Zapisało się do niej 15 uczennic, ma Mickiewicza na Wawel (4. VII. 1890) Sokół później liczba ta spadła do 10. Ćwiczeniami kiero- w ogóle wziął gremialny udział, a Sanok repre- wał i znakomitym nauczycielem gimnastyki był zentowali dwaj druhowie: Biega i Giela. Ogółem

10 chciano Sokół sanocki zrobić ośrodkiem ży- nia Związku Polskich Towarzystw Gimnastycz- cia kulturalnego, towarzyskiego i narodowego nych Sokolich. W Związku tym należał Sanok w mieście, uważając zresztą pilnie na cel pierw- do Okręgu Przemyskiego. Sztandar poświęcono szy, tj. na gimnastykę. 28 czerwca 1908 r. Takie były pierwsze poczynania Sokoła sanockiego w latach 1889 i 1890.

W latach postępującej organizacji i rozwoju. (1890–1909)

Przyszły lata wzmożonej pracy organizacyjnej i wzrostu Towarzystwa. Były to lata pierwszego dwudziestolecia sanockiego Sokoła, lata prezesury dzielnego inicjatora Sokoła w Sanoku, dra Zale- Obecny Zarząd Twa. „Sokół” skiego Karola (1890–1897), lata prezesury bar- siedzą od lewej: Kudłowa Eugenia, Zbyszycki Tadeusz dzo zasłużonego druha Adamczyka Władysława I vicepr., prezes Dr Jerzy Pietrzkiewicz, mgr Jan (1897–1906) i pierwsze lata kierownictwa gło- Hrabar II vicepr. Rudak Emil, Buriakówna Antoni- śnego działacza narodowego na terenie sanockim, na, Lambert Grosse sekr.; stoją od lewej: Barański druha prezesa Pytla Adama (1906–1909). Z licz- Stanisław, Fastnacht Władysław, Rogoziński Fr., by innych druhów wysunęli się w tym okresie Potocki Stanisław, Malikowski Mieczysław, Dąbrowski na czoło pracy organizacyjnej i ideowej Sokoła St., Hieronim Konopnicki. sanockiego niestrudzony, zdolny naczelnik, a póź- niej I wiceprezes Towarzystwa druh Stanisław Na zewnątrz poza Sanok wysyłało Gniazdo sa- Biega, późniejsi naczelnicy: druh Władysław nockie delegatów na zloty słowiańskie i polskie. Sygnarski (1902–1903), druh Marian Szajna (od W zlocie słowiańskim w Pradze w 1891 r. Sanok 1904 r.), druhowie Roman Vetulani, Wilhelm reprezentował druh Giela, na zlocie zaś słowiań- Szomek. Władysław Beksiński, Karol Gerardis, skim w Zagrzebiu w 1906 r. miał Sanok także Tomasz Rozum, Feliks Giela, Adam Bratro, Wła- swoich przedstawicieli. Brał też Sanok udział dysław Dukiet, Maksymilian Breit, Stanisław w zlotach polskich, w 1892 r. we Lwowie (7 dru- Augustyński, Antoni Bielak, Kazimierz Michal- hów ćwiczących), we Lwowie 1894 r., w Krako- ski. Wśród członków honorowych Towarzystwa wie w 1896 i we Lwowie w 1903 r. (50 druhów). figurowali w tych latach następujący druhowie: Jeszcze liczniejszy udział brał Sanok w zlotach Adamczyk Władysław, Beksiński Władysław, Bie- okręgowych w Przemyślu i Samborze i w oko- ga Stanisław, Gerardis Karol, dr Petelenz Karol. licznościowych zlotach w sąsiednich gniazdach Na liście członków założycieli znaleźli się druho- podczas rozmaitych uroczystości miejscowych wie: Giela Feliks, dr Goldhammer Artur, Lipiński (w Brzozowie, Zagórzu, Lesku, Ustrzykach itd.). Kazimierz, dr Zaleski Karol. Liczba zwyczajnych Wysyłał też Sanok delegatów na uroczystości członków Towarzystwa oscylowała między licz- ogólnonarodowe, np. do Krakowa na uroczystość bą 51 (1891 r.) a liczbą 199 (1907 r.) i liczbą 236 złożenia zwłok Teofila Lenartowicza na Skałce, (1909 r.). Wśród członków i w tym okresie zna- gdzie Sanok reprezentował dh Wilhelm Szomek chodziły się nazwiska Rusinów (dr Iskrzycki, (1893 r.) i na odsłonięcie w 1904 r. we Lwowie Ładyżyriski Cyryl, Bugiera Andrzej i Włodzi- „Kolumny Mickiewicza”, gdzie Sanok miał dwóch mierz, Mochnacki Aleksander) i nazwiska Żydów reprezentantów (dh Barański i Szajna). Razem ze (dr BendeI, dr Goldhammer, dr Nebenzahl Natan Związkiem Polsk. Tow. Gimn. Sokolich podpisał i Samuel). Organizacyjnie Sanok stał się samo- Sanok adres do Kornela Ujejskiego z okazji jego dzielnym gniazdem w 1892 r. z chwilą powsta- 70-tej rocznicy urodzin i wysłał telegram tej

11 treści, aby w czerstwym zdrowiu doczekał się d-hów i d-hen wywoływały huraganowe oklaski zupełnego dojrzenia ziarna, które tak wytrwale publiczności. siał na niwie ducha narodowego. Na to od autora Prawdziwie wspaniale uświetnił „Sokół” sa- „Chorału” otrzymał Sanok następującą odpowiedź: nocki uroczystość odsłonięcia w Sanoku pomnika „Pokłon ślę braciom Sokołom i pozdrowienie. bohatera narodowego Tad. Kościuszki w 1902 r. Łączę wyrazy gorącej wdzięczności za Waszą W 1904 r. powstał „Fundusz Kościuszkow- miłość dla mnie. Powiem, co wiecie: Wasze So- ski”, pozostający pod zarządem „Sokoła”, a mający kolstwo na to, aby w gibkim ciele rozwijał się na celu wspieranie włościańskich i kresowych duch męski, duch twardy, a boiska, aby w danej gniazd sokolich, którego odsetki przeznaczono przez Opatrzność chwili, roztoczyły się na bojowe na małe stypendia dla uczniów pochodzenia wło- za Ojczyznę pola. Żyj, Polsko! Wasz wierny brat ściańskiego. Kornel Ujejski. Wrzesień 1893 r.” Dla wszelkich poczynań kulturalnych i ze- Początkowa praca „Sokoła” w Sanoku utykała brań rozmaitych towarzystw sala „Sokoła” stała ustawicznie z powodu braku własnego budynku otworem. Dla członków otwarto czytelnię czaso- i własnej sali. Mieszczono się w sali gimnastycz- pism w środkowej bocznej sali. Biblioteka rozwi- nej miejscowego gimnazjum, później za pozwo- jała się bardzo powoli (w 1902 r. — 69 dzieł — leniem Rady Szkolnej Krajowej połączono salę 120 tomów), wzmogła się dopiero w 1907 r. gimnastyczną z drugą salą przez wybicie dużego Życie towarzyskie w obrębie „Sokoła” w Sa- otworu i zrobienie przejścia. Niektóre pokazy noku płynęło w tym okresie dość wartkim gimnastyczne i Walne Zgromadzenia odbywały nurtem. „Opłatki”, „Św. Mikołaje”, „Święcone”, się w sali Rady Miejskiej. rozmaite wieczornice, zebrania towarzyskie, za- Po długich staraniach otrzymano od miasta bawy, wycieczki w piękne okolice Sanoka, gra bezpłatnie grunt pod budowę sokolni, 28 czerw- w lawn-tenisa, kręgielnia, ślizgawka, pływalnia, ca 1899 r. poświęcono kamień węgielny, 29 li- oprócz walorów ideowych i celów gimnastycz- stopada 1899 r. poświęcono i otwarto salę nych, jakim służyły, służyły również celom towa- gimnastyczną, a już w r. 1900 umieścił „Sokół” rzyskim, łączyły druhów i niedruhów i druhny swoje „lary i penaty” we własnym budynku. w sympatyczne zespoły i robiły życie lżejszym Co więcej, udzielił nawet gościny Chrześci- i wyzwalały je spod obucha ciężkiego codzien- jańskiemu „Ogniwu” i „Zniczowi”, organizacji nego życia. młodzieży, co się stało niewygodnym tak, że tę Przychodzimy do rzeczy najważniejszej, gościnę trzeba było wypowiedzieć w 1904 r., do ćwiczeń gimnastycznych. Gniazdo sokole zresztą wnet także te towarzystwa się rozwią- w Sanoku miało w tym okresie kilku dzielnych zały, a majątek po nich przypadł „Sokołowi” naczelników i nauczycieli gimnastyki, których w udziale. (Cenny księgozbiór). Rozporządzano wysyłało na specjalne kursy gimnastyczne. (Wy- więc i budynkiem własnym i boiskiem i zbu- syłani byli d-wie Sygnarski i Szajna). Najznako- dowaną wnet kręgielnią. mitszym był dh Stanisław Biega, dzielnie mu W omawianym okresie działalność „Sokoła” sekundował dh Vetulani w początkowych latach, w Sanoku systematycznie się rozwijała i planowo a później miejsce ich zajęli druhowie Sygnar- była przeprowadzana. „Sokół” stał się głównym ski i Szajna. Ćwiczących dzielono na oddziały środowiskiem pracy społecznej, kulturalnej i na- starszych, młodszych d-hów, oddziały uczniów rodowej w mieście. Stąd wyszła myśl zorganizo- i uczennic „Sokoła”, po 1900 r. powstały oddziały wania w Sanoku T. S. L., co się też stało w 1893 r. żeńskie „Sokoła”, które także wyłaniały z grona Stąd wychodziła inicjatywa urządzania różnych swojego drużyny ćwiczące. Ćwiczono przeciętnie obchodów narodowych, jak np. setnej rocznicy dwa razy tygodniowo po 1 lub 1 ½ godzinie. Liczba urodzin Adama Mickiewicza (1898), 40-to lecia ćwiczących była rozmaita, wahała się miedzy powstania styczniowego (1903 r.). Najuroczyściej 5–50. Czasem odbywały się publiczne popisy. obchodził „Sokół” corocznie dzień swego Patro- Oprócz ćwiczących Sokołów i młodzieży sokolej na (15. X.). Wieczór Kościuszkowski był zawsze męskiej i żeńskiej mieściła sala „Sokoła” ćwiczącą atrakcją dla całego miasta. Pokazy gimnastyczne młodzież szkolną (gimnazjalną) pod kierunkiem

12 swoich nauczycieli. Celom gimnastycznym słu- i inicjatywą wiceprezesi d-wie: Rozum Tomasz, żyły nadto, jak już wyżej powiedzieliśmy, gra Gerardis Karol, Bratro Adam, naczelnicy: Szaj- w lawn-tenisa, kręgielnia, ślizgawka i pływalnia. na Marian, Tustanowski Bronisław i wydziało- Reasumując wszystkie uwagi o rozwoju „So- wi: d-wie Woliński Antoni, Budweil Stanisław, koła” w Sanoku w omawianym okresie (1890– Żarski Władysław, Strojek Mieczysław, Konik 1909 r.), można powiedzieć, że „Sokół” w Sanoku Władysław, Dąbrowski Witold, Moskal Józef, So- zrozumiał ideę sokolą i celom swoim w zupeł- botkiewicz Józef i dr Kurasiewież Józef. Wydział ności odpowiedział. zbierał się na posiedzenia najmniej 12 razy rocz- nie, oprócz tego odbywały się liczne posiedzenia komisyj (skarbowo-finansowa, szkolna, towa- U progu niepodległości. rzyska, budowlana etc., sąd honorowy), i w tym okresie Sanok podlegał Okręgowi w Przemyślu (1909–1918) i Związkowi we Lwowie. Sam zaś tworzył ro- Epoka ówczesna to epoka wzmożonych wszędzie dzaj podokręgu wzgl. małej dzielnicy, do której wysiłków i gorączkowej pracy, to epoka groźnych należały okoliczne gniazda (Brzozów, Rymanów, zawikłań europejskich. Społeczeństwo polskie Zagórz, Pisarowce, Lesko, Ustrzyki). Liczba człon- wyczuwało, że nadchodzą chwile wielkie, chwile ków wzmogła się bardzo i tak w 1912 r. „Sokół” decydujące, że wnet trzeba będzie wziąć udział liczył 280 członków, w 1913 — 293, w 1914 prze- w orężnych zmaganiach się narodów, że spra- szło 300. Zwiększyła się w tym okresie liczba wy polskiej zatem zasypiać nie należy. Wielki członków honorowych towarzystwa. Powiększyli poeta państwowości polskiej, Wyspiański, już ją d-wie prezes Adam Pytel, mianowany człon- na kilka lat przedtem, przed tymi latami we kiem honorowym na Walnym Zgromadzeniu wspaniałej modlitwie „Wyzwolenie” prosił Boga: 24 marca 1911 r., dr Karol Zaleski i Giela Feliks, Daj nam poczucia siły mianowani członkami honorowymi na 25 jubi- i Polskę daj nam żywą, leuszowym Walnym Zgromadzeniu członków by słowa się spełniły 24 marca 1914 r. nad ziemią tą szczęśliwą. Wielkość chwili i gorąca atmosfera czasów a dalej w końcowych strofach modlitwy stawiały, jak mówiliśmy, wymagania w pracy mówi: ponad zwykłą miarę. Wyczuwano potrzebę ja- Niech się Królestwo stanie śniejszego skrystalizowania celów organizacji nie krzyża lecz zbawienia. sokolej, a przynajmniej sumiennego wykonywa- O daj nam, Jezu, Panie nia dawniejszych nakazów statutowych. Toteż już Twą Polskę objawienia. na Walnym Zgromadzeniu „Sokoła” w Sanoku a jeszcze dalej: 12 marca 1910 r. gorąco nawoływali członków Zwyciężę na tej ziemi, do odbywania ćwiczeń i gimnastyki dh-wie Biega z tej ziemi Państwo wskrzeszę, Stanisław i dr Zaleski Karol. Obydwaj, a zwłaszcza Synami my Twoimi, pierwszy, poddali pod tym względem działalność Błogosław czyn i rzeszę! „Sokoła” w Sanoku nadzwyczaj ostrej krytyce. Wyczuwało się więc wielkość chwili i wy- W następnym zaś roku (1911), 4 listopada odby- brani, natchnieni żyli już wizją nadchodzącej ło się specjalne posiedzenie Wydziału i zapro- państwowości polskiej. szonych delegatów gniazd „Dzielnicy sanockiej „Sokół” sanocki nie pozostał także obojętnym Sokoła” — (Lesko, Ustrzyki, Zagórz, Rymanów, na rozgrywające się wypadki. I tu wyczuwać się Brzozów), na którym delegat Związku, niestru- dawało wzmożone tętno pracy w tym okresie dzony dawny naczelnik „Sokoła” sanockiego, dh (1909–1918 r.). Były to lata kierownictwa d-ha Biega Stanisław mówił na temat potrzeby oży- Adama Pytla (1909–1911), czasy prezesury d-ha wienia „Sokoła”, zwiększenia ćwiczeń i liczby dra Emila Gawła (1911–1914) i powtórnej preze- ćwiczących, organizowania młodzieży w skau- sury d-ha Pytla (1914–1918). Poza tym zwróci- tingu, sokolej akcji oświatowej i propagandowej li na siebie uwagę większymi wynikami pracy i wyraźnego skrystalizowania ideologii sokolej

13 w duchu niepodległości. — „Sokół” musi, jak nie ostrymi nabojami odbywało się po kilka razy mówił prelegent, wejść na nowe drogi. Na pona rok. Specjalnie dla pokazu ćwiczeń wojsko- siedzeniu Wydziału dnia 15 listopada 1911 r. wych zorganizowano Zlot dzielnicowy w Sanoku wybrano w tym celu komisję agitacyjno-oświa- 1912 r. (26 maja), na które gniazda do „Dziel- tową, do której weszli d-wie: dr Gaweł, Szajna, nicy sanockiej” należące, otrzymały wezwania Niedojadło, Bratro, Rozum i Woliński. O potrze- na 24 godziny przed zlotem. W ćwiczeniach brało bie wzmożenia pracy sokolej pamiętał Wydział. udział 46 d-ów z Rymanowa, Brzozowa. Zagó- Toteż w razie nadarzającej się okoliczności wy- rza, Leska, Pisarowiec, 62 z Sanoka i 60 skautów syłał na nauczycieli gimnastyki, naczelników z sanockiej sokolej drużyny skautowej. Komen- i zwykłych d-hów na kursy gimnastyczne. I tak dantem był dh kapitan Stok, mianowany przez w 1911 r. dh Mieczysław Strojek wysłany został Naczelną Komendę Związkową. na 4-dniowy kurs gimnastyczny do Przemyśla, Z inicjatywy Wydziału „Sokoła” zawiązał się a d-wie Szajna i Niedojadło na kurs gimnastyczny w 1913 r. „Samarytanin sokoli” pod przewodnic- w Skolern, urządzony przez Związek. W 1912 r. twem d-ny Heleny Ślączkowej. Staraniem zarzą- utworzono kilkoosobowe grono nauczycielskie, du „Samarytanina” odbył się kurs samarytański, w skład którego weszli d-wie: Szajna, Tustanow- w którym wzięło udział 40 uczestniczek. Kurs ski, Sygnarski, Konopnicki Adam i Rólski Józef, prowadzili dr Włodzimierz Pajączkowski i dr Jó- wszyscy egzaminowani nauczyciele gimnastyki. zef Kurasiewicz. Od 1912 r. można było na powrót posegregować Osobna karta wspomnień należy się dzia- ćwiczących na oddziały starszych, młodszych łalności „Sokoła” w Sanoku na polu organizacji dh-ów, na oddziały uczniów i uczennic „Soko- skautingu i opieki nad nim. Sokola drużyna skau- ła”, na oddziały skautów i skautek. I tak gim- towa powstała w 1911 r. Na posiedzeniu Wydziału nastyka odbywała się w dogodnych oddziałach 15 listopada 1911 r. wybrano komitet sokoli, który i wydawała wyniki zadawalające. Nie widzimy miał się zaopiekować sokolą drużyną skautową. tylko w tych latach w sprawozdaniach rubryki, Drużyna ta dłuższy czas musiała się obywać bez uwidaczniającej oddziały żeńskie „Sokoła”. Licz- drużynowego, bo na 300 członków „Sokoła” nie ba ćwiczących dh-ów dochodziła w pewnych znalazł się druh, który by się tej pracy poświęcił. miesiącach (styczeń, luty 1913) nawet do 60 i 70 Dopiero w 1913 r. drużynowym został dh Fran- na jedną lekcję. ciszek Olearczyk, dawniejszy członek sanockiej drużyny skautowej, który z całym poświęceniem oddał się na jej usługi. W 1914 r. skautingiem z ramienia „Sokoła” opiekował się dh Witold Dą- browski. Mimo braku drużynowego przez czas dłuższy sanocka drużyna skautowa zyskiwała sobie pochwały delegatów Związku Polskich To- warzystw Gimnastycznych i Naczelnej Komen- dy Skautowej. Z końcem 1913 r. drużyna liczyła 55 członków. Wydział „Sokoła” nie szczędził jej zresztą nigdy opieki materialnej i moralnej. Dziełem sanockiego „Sokoła” jest stworzo- Gmach Tow. Gimn. „Sokół” w Sanoku. na w 1912 r. Kolonia skautowa, która miała być praktyczną szkołą skautowego i żołnierskiego Od 1912 r. prowadzono nadto ćwiczenia woj- życia obozowego. Kolonia powstała w uroczej skowe i zorganizowano na sposób wojskowy Stałe dolinie w lasach Olchowieckich, głównie dzięki Drużyny Sokole. Drużyny te liczyły: jednego ko- ofiarności właściciela Olchowiec, dha Eugeniusza mendanta, 5 podoficerów, 90 szeregowców i jed- Nowaka, który własnym kosztem wybudował ba- nego lekarza. Stroje polowe posiadało 60 d-ów, rak drewniany na pomieszczenie kolonii i bezin- ćwiczeń w terenie odbyto po kilkanaście w 1912 teresownie tam skautów pomieścił. Uczestników i 1913 r. kilka większych i kilka nocnych. Strzela- było 18-tu, w tym 13 z pierwszej Sanockiej Soko-

14 lej Drużyny Skautowej im. hetmana Stanisława długo tymi wspomnieniami. Pięknym również Żółkiewskiego. Sanocka kolonia skautowa była był zlot połączony z uroczystością poświęcenia pierwszą próbą tego rodzaju, stworzoną przez kościoła pod wezwaniem Najśw. Maryi Parmy pojedyncze gniazdo sokole, a próba wypadła do- w Ustrzykach Dolnych w maju 1911 r. z udziałem skonale. Związek sokoli zwiedził przez swego 30 dh-ów sanockich. Z innych zlotów zasługu- delegata kolonię i wyraził uznanie „Sokołowi”. je na uwagę zlot doraźny Sokolstwa polskiego W 1913 r. kolonii nie urządzano z powodu we Lwowie w 1913 r., w którym wzięła udział ustawicznych deszczów, zaczęto ją natomiast Stała Drużyna Sokola w liczbie 36 uczestników przygotowywać w 1914 r., ale z powodu woj- pod komendą d-ha Stoka. Z uroczystości miej- ny światowej nie przyszła do skutku. W 1913 r. scowych w Sanoku urządzanych przez „Sokół” dwóch członków drużyny skautowej brało udział przy pomocy zresztą innych towarzystw, naj- w zlocie skautów angielskich w Birmingham, bardziej aktualnymi i udałymi były uroczystości jednemu z nich wydział udzielił subwencji na tę w 100-tu lecie urodzin Zygmunta Krasińskiego podróż. w 1912 r., w 50-tą rocznicę powstania stycznio- Życzliwą opieką otaczał również Wydział „So- wego i w 100-tu lecie śmierci ks. Józefa Ponia- koła” w Sanoku w latach 1911 do 1914 r. „Sanoc- towskiego w 1913 r. i 100-tą rocznicę śmierci kie Drużyny Bartoszowe”, udzielał im bezpłatnie Tad. Kościuszki w 1917 r. sali na ćwiczenia, na posiedzenia, udzielał im na- Celom kulturalnym służyły chór sokoli i or- wet subwencji. W pewnym kontakcie pozostawał kiestra prowadzone doskonale w tych latach „Sokół” sanocki także z Drużynami Strzeleckimi. przez dha Budweila Stanisława, służyła biblioteka, Można więc powiedzieć o „Sokole” w Sanoku, że która doszła już wtedy do pokaźnej liczby 1454 zogniskował w tym czasie u siebie akcję ruchu tomów, i czytelnia czasopism. wojskowo-ćwiczebnego i gimnastycznego, a po- Celom na przemian ideowym, towarzyskim, niekąd niepodległościowego. rozrywkowym i zdrowotnym odpowiadały zebrania świąteczne, środówki, bale, kręgielnia, pły- walnia, łazienki (porwane w 1913 r. przez wiel- ką wodę), ślizgawka, lawn-tenis, bilard (w sali czytelnianej), szachy. Istniejący przez jakiś czas w sali „Sokoła” kinematograf, przedsiębiorstwo pp Pindelskiego i Zatchera, więcej przeszkadzał wszelkiej pracy w „Sokole”, a mniej przynosił spodziewanych korzyści. Po skończonym 25-le- ciu istnienia sanockiego „Sokoła”, po wzmożonej działalności ostatniego okresu nastąpiła 3-letnia przerwa w czynnościach sanockiego Gniazda so- Boisko Tow. Gimn. „Sokół” w Sanoku kolego, spowodowana wielką wojną światową. Nadszedł czas orężnych zmagań się państw i na- Na zewnątrz w uroczystej formie występo- rodów, nadszedł czas oczekiwany przez wszyst- wał „Sokół” sanocki w tym okresie, podobnie jak kich, przepowiadany przez wieszczów naszych, w poprzednim, na zlotach i rozmaitych uroczy- czas, w którym Polska spodziewała się zmar- stościach. Niezapomnianym naturalnie pozosta- twychwstania i naprawy krzywdy rozbiorów. nie udział Sokołów sanockich w Zlocie 1910 r. Członkowie Stałych Drużyn Sokolich znaleźli w Krakowie. Ta olbrzymia manifestacja sokolstwa się na froncie walki. Komendant Stok jako za- i społeczeństwa polskiego zwróciła oczy i uwagę wodowy oficer austriacki musiał iść z szeregami wszystkich w stronę zachodu, w stronę naszego armii austriackiej — ciężko ranny wrócił później wroga, wroga krzyżackiego. Była niejako próbą do Sanoka. Prezes dr Gaweł jako oficer rezerwy orientacji społeczeństwa. „Sokół” sanocki wysłał po upadku Przemyśla dostał się do niewoli rosyj- na zlot 40 ćwiczących, 80 zaś d-ów brało udział skiej. Wracając z niej w kilka lat po wojnie, po w pochodzie. Jak wszyscy, tak i nasi dh-wie ży1i przekroczeniu granicy rosyjskiej uległ tyfusowi

15 i tak tragicznie zakończył życie już na ziemi niewoli, prac, prób strasznych i walk, Naród odzy- wolnej Polski. Naczelnik dh Szajna i dh Toma- skiwał niepodległy byt państwowy, po 150 latach szewski i inni znaleźli się również w wojsku powstawało znowu Państwo Polskie. U bram jego austriackim, jeszcze inni wstąpili do Legionu stawało społeczeństwo, stawała również jedna Wschodniego, formującego się we Lwowie pod z jego komórek organizacyjnych, stawał „Sokół” auspicjami Sokoła Macierzy. Związek Polskich sanocki. Towarzystw Gimnastycznych Sokolich zajął stanowisko wyczekujące wobec niejednolitej opinii społeczeństwa polskiego w b. Galicji. Polecił jed- W Odrodzonej Polsce. nak tworzyć dalej Wojskowe Drużyny Sokole. Le- gion Wschodni w pochodzie ze Lwowa na zachód W okresie reorganizacji rozmieścił na przeciąg 2 tygodni swoje kwatery i nowego życia. (1918–1929) w Sanoku. Tu roztoczył nad nim opiekę prezes dh Pytel, a społeczeństwo sanockie nie szczędziło W chwili rozpadaniu się państw centralnych Legionowi pomocy materialnej i moralnej. Wielu Odrodzona Polska rozpoczynała swoją pracę or- z sanockiej młodzieży sokolej zgłosiło wtedy swój ganizacyjną. Zanim jednak wyłoniła się polska akces do Legionu i w ten sposób powiększyło władza centralna, wszędzie powstawały władze jego szeregi. Po opuszczeniu Sanoka został Le- dzielnicowe dla natychmiastowego organizowa- gion Wschodni w Mszanie Dolnej rozwiązany, nia danej dzielnicy i przejmowania władzy z rąk a większość legionistów wcielono do szeregów zaborcy. W Galicji zachodniej utworzona została armii austriackiej. Komisja Likwidacyjna, która wnet po zorganizo- Sztandar sokoli i akta ukryto w bezpiecznym waniu się potworzyła wszędzie po miastach i po- miejscu, a przeważna część członków „Sokoła” wiatach władze miejscowe i milicje dla ochrony znalazła się na emigracji. osób, ich mienia i dla ogólnego bezpieczeństwa. Budynek „Sokoła” w czasie inwazji rosyjskiej Powiatowym komendantem milicji w Sanoku używany był na cele wojskowe. W sali gimna- mianowany został kapitan Kurka Antoni, któ- stycznej odprawiały się nabożeństwa prawo- ry już w połowie października 1918 r. wszedł sławne. Dzięki gorliwości i przytomności umy- w kontakt z prezesem „Sokoła” dhem Pytlem, słu dozorcy Jana Głuszyka budynek ocalał. Po aby przygotować się wspólnie do objęcia władzy powrocie wojsk austriackich budynek „Sokoła” w mieście i powiecie w odpowiedniej chwili. służył także celom wojskowym, dopiero dzięki Otóż taka chwila nadeszła. W nocy z 31 paź- powrotowi dha prez. Pytla w lipcu 1915 r. i jego dziernika na I-szy listopada 1918 r. komendant usilnym staraniom udało się odzyskać budynek Kurka zawiadomił prezesa Pytla, że w dniu 1-go (listopada 1915) i tylko od czasu do czasu oddawać listopada należy na podstawie rozkazu z Krakowa go do użytku wojska. przystąpić do zlikwidowania rządów austriac- Po 3-letniej przerwie zebrał się wydział kich i zorganizowania rządów polskich w mieście na pierwsze posiedzenie dnia 26 marca 1917 r. i powiecie. W czesnym rankiem 1-go listopada i rozpoczął normalniejszą działalność. Zaznaczyła wyruszyły z „Sokoła” pierwsze patrole polskie się ona urządzeniem wraz z innymi organiza- na ulicę miasta pod kierownictwem dha Stoka cjami wspaniałego obchodu w 100-ną rocznicę i Szajny, a prezes Pytel z komendantem Kurką zgonu Naczelnika Narodu, Tad. Kościuszki. udali się do burmistrza Dra Biedki z żądaniem, Tymczasem nadszedł rok 1918, nadeszły pa- aby zwołał radnych miasta, którzy by wraz z nimi miętne dni październikowe i listopadowe, roz- i kap. Stokiem udali się do koszar i odebrali je padły się 3 wrogie zaborcze mocarstwa. Jedno wraz z komendą od pułkownika Maksymowicza. z nich, Rosja, już od roku pławiło się w morzu Na ten sam dzień na godz. 12-tą w południe zwo- krwi, budując nowy ustrój, dwa inne, Niemcy łał prezes Pytel ogólne zgromadzenie członków i Austria, pod ciosami zwycięskiej Koalicji waliły „Sokoła”. Na ten apel zebrała się liczna brać so- się w gruzy. Z chaosu tego wyłaniała się Wolna, kola i wśród ogólnego entuzjazmu po przybyciu Zjednoczona i Niepodległa Polska. Po 150 latach deputacji, która odebrała komendę w mieście,

16 koszary i magazyn wojskowy z rąk pułkownika, Moszoro, Kaczorowski, Pierożyński, Radwańska, dh Pytel zawiadomił zebranych o utworzeniu się Dukiet, Dworski, Oklejewicz, Mazurek, Konik, rządu polskiego w Krakowie, po miastach i po- Żurakowski, Rec). Wydział odbywa bardzo licz- wiatach, oświadczył dalej, że Sanok jest już pod ne posiedzenia i były lata, w których było 18 władzą polską, że należy zasilić milicję sanocką. i 19 posiedzeń Wydziału (1923–1924). Podział Jakoż wielu do tej milicji zgłosiło swój akces. organizacyjny na komisje, wydziały i sąd ho- Komendantem placu w mieście mianowano dha norowy pozostał ten sam, tylko liczba ich się Stoka. Tak więc Sanok stał się częścią tworzącej zwiększyła. Przyszedł naturalnie nowy statut się Niepodległej Polski i zabezpieczony został (1920), do którego przystosowały swoje statu- przed grożącym napadem Ukraińców. Było to ty wszystkie gniazda soko1e w Polsce (Sanok więc główną zasługą „Sokoła” sanockiego. dopiero w r. 1928). Ze zmianą statutu przyszedł Dnia 4-go stycznia 1919 r. urządził Wydział inny podział hierarchiczny i terytorialny, który pierwszą w Niepodległej Polsce wieczornicę musiał się liczyć z faktem innego terytorium. opłatkową dla członków „Sokoła”. Wśród pod- Związek Polsk. Tow. Gimn. Sokolich przeniósł się niosłego nastroju wysłano na ręce Paderewskiego do Warszawy, Lwów stał się stolicą Dzielnicy Ma- telegram z wyrazami czci i hołdu, na który tenże łopolskiej, a Sanokowi przypadła godność stolicy tymi słowy odpowiedział: „Oby więcej rodziło Okręgu sokolego (II) (1921), do którego przystąpiły się w Polsce uczuć takich, jak te, którymi wzru- gniazda w Ustrzykach, Lesku, Zagórzu, Brzozowie szyliście mnie druhowie i druhinie „Sokoła” sa- i Pisarowcach. Prezesem tego okręgu został dh nockiego. Taka tężyzna moralna idzie od ducha Pytel, a naczelnikiem dh Szajna. zdrowego — od tej dewizy, która przyświeca „So- W gnieździe sanockim podobnie jak w wielu kołowi” Polskiemu. Wy to, druhowie i druhinie innych trzeba było po wielkim kataklizmie wo- sokolskie, jesteście najlepszą cegłą w gmachu jennym wszystko powoływać do nowego życia. narodowym, bo w Waszych zastępach płonął en- Członków było mało (116), budynek zniszczo- tuzjazm narodowy! — Wyście przygotowali mło- ny, przyrządy gimn. nie do użycia, czytelni nie dzież na trud fizyczny i bohaterstwo. — Historia było. Walne Zgromadzenie członków w 1920 r. zapisze trwałymi zgłoskami dzieje „Sokolstwa” (6. II.) było pierwszym po długiej przerwie (od w Polsce! — Ignacy Paderewski”. 1914 r.). Ale Wydział z pełnym inicjatywy preze- Na rozkaz władz sokolich urządził „Sokół” sem dhem Pytlem rąk nie załamał, ale wziął się sanocki w pierwszych dniach listopada 1919 r. energicznie do pracy. Zaraz w 1920 r. odnowiono jako w pierwszą rocznicę istnienia Niepodległej i odmalowano wszystkie wewnętrzne ubikacje, Polski uroczysty wieczór. Na wieczór ten stawi- najpiękniej salę gimnastyczną, odświeżono kur- ły się wszystkie władze i cały korpus oficerski tynę i scenę, przyprowadzono do porządku kulisy, pułku. Po pierwszych radościach i wzruszeniach uzupełniono i poprawiono przyrządy gimnastycz- z powodu odzyskania niepodległości znalazł się ne, przebudowano magazyn, służący do przecho- naród wobec konieczności codziennej budowy wywania przyborów scenicznych, odnowiono i organizacji wywalczonej niepodległości. „Sokół” kręgielnię i sprawiono znaczną ilość krzeseł. sanocki na swoim odcinku musiał też budować Równie i na zewnątrz został gmach odnowiony. i organizować to, co wojna światowa zniszczyła, W późniejszych latach zreorganizowano inne i rozwijać życie, które wojna światowa zatamo- działy życia sokolego. Uporządkowano bibliote- wała, a wszystko do zupełnie nowych warun- kę (ponad 1500 tomów), w środkowej bocznej ków przystosowywać. „Sokół” sanocki wkraczał sali urządzono na sposób przedwojenny czytel- w nowe życie, jak powiedzieliśmy już wyżej, nię (1925 r.), zorganizowano „Kółko Dramatycz- wcale sympatycznym poczynaniem. ne” w 1923, otrzymano wreszcie w darowiźnie I odtąd „Sokół” w pracy nie ustaje. A prze- od Magistratu miasta Sanoka plac poza dawną wodzi mu w tych znojach jego wódz i prezes dh kręgielnią (1925), który przekształcono powoli Pytel (1918–1927), a po jego ustąpieniu dh Killar na nowe obszerne boisko, a w r. 1929 poświę- Jan (1927–1936). Pomagają im dzielni wiceprezesi, cono je i oddano do użytku publicznego. Mu- naczelnicy i wydziałowi (Bratro Adam, Szajna, siała jednak z tego powodu zniknąć kręgielnia,

17 a na miejscu dawnego boiska urządzono kort te- ducha i charakteru, że ten cel istnieje dalej i że nisowy. W 1828 r. zainstalowano światło elek- dla Państwa Niepodległego „Sokół” o takich celach tryczne. ma pierwszorzędne znaczenie. Pojęli to znakomicie Czesi i południowi Słowianie. U nas trzeba było społeczeństwo w tym względzie uświada- miać, toteż propaganda celów „Sokoła” i akcja uświadamiająca społeczeństwo w tych sprawach miała pierwszorzędne znaczenie w pracy organizacyjnej „Sokoła”. Objawy takie zaobserwować można było i w Sanoku. Ale niestrudzeni prezesi dhowie Pytel i Killar działali dużo na tym polu, przychodzili im nadto z pomocą przedstawiciele wyższych władz sokolich, którzy zjeżdżali do Sa- Kort tenisowy. noka, na specjalnych zebraniach, tłumaczyli ak- tualność ideologii „Sokoła”. Omawiano te sprawy Wszystko to pochłaniało duże koszty, a skal- na posiedzeniach Rady Dzielnicowej i specjalny- kulować wtedy (1919–1924) jakieś przedsię- mi okólnikami przypominano druhom ideologię biorstwo, plan jakiś ułożyć było rzeczą trudną „Sokoła”. Polecano przestrzegać karności w wyko- wobec katastrofalnego spadku waluty i co dnia nywaniu obowiązków sokolich i za niedbalstwo zmieniającej się jej wartości. Trzeba było obracać karać. „Sokół” w Sanoku spełniał tę misję, w kilku milionami bezwartościowej monety papierowej. wypadkach trzeba było druhom udzielić nagany Musiano zaciągnąć większą pożyczkę w Banku za opieszałość, w dwóch wypadkach nawet oddać Gospodarstwa Krajowego, a później po ustale- sprawę sądowi honorowemu. niu się waluty zaciągnięto pożyczkę w K. K. O. Dzięki zatem mądremu działaniu wydziałów m. Sanoka w wysokości 12.000 zł za specjalnym towarzystwo krzepło i wzrastało liczbowo. Liczba upoważnieniem zwołanego w tym celu Walne- członków stale wzrastała, od 116 w r. 1918 do 259 go Zgromadzenia (1929 r.). Sumę tę pochłonęły w 1929 r. W 1926 r. zorganizowano Oddział wspomniane inwestycje i umarzanie poprzednie- Żeński „SOKOŁA”, który walnie się przyczyniał go długu, zaciągniętego w Banku Gospodarstwa do osiągania celów „Sokoła”. Krajowego. Niewiele w początkowym okresie Główną pracę około zorganizowania ćwiczeń (1921–1923) przyniosło przedsiębiorstwo kino- gimnastycznych podjął Zarząd w tym okresie we p. Diwana, w którym „Sokół” miał pewien z dużym zapałem. Naprzód postarał się o wyszko- współudział. A trzeba przy tym nadmienić, że lonych nauczycieli gimnastyki, robiąc ich naczel- innych jeszcze wydatków było bez liku. Trzeba nikami lub ich zastępcami. I tak wysyłano dwa było wspierać rozmaite instytucje dobroczynne razy na kurs nauczycielski dha Moszorę Fran- i ideowe, tu wysłać datek na budowę sokolni, ciszka do Lwowa (1921) i do Żywca (1922) d-hów tam na poświęcenie sztandaru, gdzie indziej zno- Kaczorowskiego i Klimaszewskiego na 6-cio wu na boisko jakiegoś kresowego „Sokoła”. Dwa tygodniowy kurs wyszkolenia wojskowego razy wysłano większe sumy na cele plebiscytowe do Nadwórnej (1923). Wydział więc Wychowania na Górnym Śląsku (1920–1921), kupiono dwie Fizycznego przedstawiał się w Sanoku wcale do- akcje organizującego się Banku Polskiego (1924) brze, bo w latach 1923–1924 było czterech facho- i tak wszędzie i zawsze trzeba było wspierać ideę wych nauczycieli gimnastyki (Szajna, Moszoro, i jej realizację pieniędzmi. Kaczorowski, Klimaszewski), w latach następnych Idea sokola po wojnie nie była należycie rozu- przybywa ich jeszcze więcej (Pierożyński Stani- miana. Sądzono, że po odzyskaniu niepodległości sław, Zaleska Jadwiga, Radwańska Weronika itd.) „Sokół” osiągnął cel, do którego dążył, i że nie Ćwiczących podzielono, jak dawniej, na oddziały ma już właściwie żadnych zadań do spełnienia. d-hów starszych, młodszych, na oddziały d-hen, Zapomniano, że dawny cel „mens sana in corpore uczniów i uczennic „Sokoła”. Ćwiczenia odbywały sano”, że sprawność ciała jako podłoże sprawnego się dwa albo trzy razy tygodniowo po godzinie.

18 Liczba ćwiczących przeciętnie wahała się od 10 i kiedy na wspaniałym raucie bratały się serca do 20, rzadko przekraczała 20. Większą liczbę polskie. Zlot okręgowy wypadł wspaniale. ćwiczących osiągano na ćwiczeniach zlotowych. Osobny oddział Przysposobienia Wojskowego pod kierownictwem oficerów (Warmuzek, Ochędusz- ko), przydzielonych do nauki w „Sokole” odbywał ćwiczenia wojskowe. Ponadto w „Sokole” ćwiczy- ła młodzież rzemieślnicza „z Kat. Stow. Młodzieży Męskiej” pod kierownictwem nauczycieli sokolich. Poza tym sala „Sokoła” była wynajmowana na lekcje gimnastyki dla uczniów gimnazjum państwowego, gimnazjum żeńskiego i seminarium żeńskiego. Oddziały piłki nożnej, narciarski, sportowy, Czytelnia Tow. Gimn. „Sokół” w Sanoku. dopełniały zadań wychowania fizycznego „Sokoła” sanockiego w tym okresie (1926–1929). Wyruszały sanockie drużyny Sokole i poza Nie zapomniał „Sokół” sanocki i w tym okre- Sanok. Sokoli sanoccy brali w tym okresie udział sie o opiece nad harcerstwem, które wspierał w zlotach: w Warszawie (1921 r., 26 druhów), materialnie i moralnie. W pierwszych latach tego we Lwowie (1922 r., 25 ćwiczących), w Cieszy- okresu znakomitym kierownikiem drużyn har- nie (1923 r., 25 ćwicz.), w Brzozowie (1923 r. — cerstwa sanockiego był dh prof. Urbanek, a żeń- 30-lecie) w Lesku, Zagórzu, we Lwowie (1927 r. skich d-hna Emilia Słuszkiewiczówna. 60-lecie), w Przemyślu (1928 r.) i w Zlocie W odcinku kulturalnym działało „Kółko Wszechsłowiańskim w Poznaniu w 1929 r. Nie- Dramatyczne”, dając cały szereg przedstawień, zapomniane chwile zlotowe, wzbudzające tyle działała Sekcja kulturalno-oświatowa Wydziału szlachetnych uczuć pozostały i utkwiły w du- i Oddziału Żeńskiego, organizując wiele odczytów, szach sokolich na całe życie. A ileż przeżycia dał działała biblioteka i czytelnia czasopism. Sokołom sanockim przejazd przez Sanok i chwi- Życie towarzyskie znachodziło swe ujście lowy postój Sokołów amerykańskich na dworcu podobnie, jak dawniej, w zabawach tanecznych, kolejowym? (sierpień 1925 r.) Wojsko, delegacja sobotówkach, środówkach, i w całym szeregu in- oficerów, orkiestra wojskowa, drużyna sokola mę- nych imprez świątecznych i okolicznościowych, ska i żeńska, tłumy publiczności, przemówienie gdzie „Sokół” łączył się często z „Czytelnią Miesz- dha Starzyńskiego, prezesa „Sokoła” amerykań- czańską”, Korpusem oficerskim i innymi towarzyskiego i przemówienie druha prezesa Pytla, to stwami. Ślizgawka, tenis, kręgielnia, pływalnia, wiązanka wzruszających momentów tej niezwy- działały i w tym okresie. Zewnętrzne występy kłej chwili. Później „Sokół” sanocki ozdobiony „Sokoła” sanockiego w tych latach ogranicza- został odznaczeniem „Sokoła” amerykańskiego. ły się do gorliwego udziału w uroczystościach Jeszcze jedna pamiętna chwila zapisana w kronice państwowych i narodowych. Wieczór Kościusz- „Sokoła” sanockiego z tego okresu. Oto w 10-lecie kowski był jak zwykle świętem „Sokoła” i poka- Niepodległości w 1928 r. dla upamiętnienia wy- zem pięknych i atrakcyjnych ćwiczeń druhów ruszenia pierwszych polskich patroli z „Sokoła” i druhen. Najokazalej wystąpił „Sokół” na terenie ufundował Komitet Obywatelski tablicę marmu- Sanoka w tym okresie 1929 r. w dniach swego rową i umieścił ją na frontowej ścianie budynku. jubileuszu swego 40-lecia, kiedy to w pięknych Ale kronika omawianego okresu nie byłaby dniach sierpniowych (3 i 4 sierpnia) 250 umun- zupełną, gdyby nie wspomnieć o bolesnej stracie durowanych druhów i druhen ze Lwowa, Dro- sanockiego „Sokoła”. W ostatnich dnia paździer- hobycza, Brzozowa, Sambora, Przemyśla, Rzeszo- nika 1928 r. odszedł w zaświaty niezapomniany, wa, Brzozowa, Leska, Zagórza, Ustrzyk, Lutowisk długoletni prezes „Sokoła” sanockiego, druh Adam i Sanoka przedefilowało przez ulice miasta, kiedy Pytel. Pracy sokolej w Sanoku poświęcił 30 lat w uroczystej Akademii składano hołd idei sokolej życia swego. Tej idei oddał się cały. Nie zbrakło

19 mu nadto czasu i na kierowanie gimnazjum przez 202 druhów, 80 druhen, 1932 r. — 276, w tym lat kilka i na włodarzenie miastem. Pogrzeb odbył 195 dhów, 81 dhen, 1937 — 218, w tym 153 dhów, się na koszt „Sokoła”. Nieprzejrzane tłumy pu- 65 dhen, 1938 — 239, w tym 162 dhów, 77 dhen). bliczności i barwne szeregi Sokołów i Sokolic od- Z 8 honorowych członków „Sokoła” żyje tylko prowadziły Go na miejsce wiecznego spoczynku. jeden, dr Karol Zaleski. Przed „Sokołem” żegnał Go w pięknych słowach Duże było w tym okresie żniwo śmierci druh prezes Killar, a nad mogiłą przemówił ser- wśród pracowników „Sokoła” sanockiego. Rozstał decznie poseł Ziemi Sanockiej Stanisław Rymar. się z tym światem dh Stok, dzielny komendant Tak zamykamy przegląd kart dziejów „Sokoła” Stałych Drużyn Sokolich (1934 r.). W r. 1935 dele- sanockiego w ożywionym okresie jego działalno- gacja sanockiego „Sokoła” oddała ostatnią posługę ści w latach 1918–1929. zmarłemu w Zagórzu śp. druhowi Puzdrowskie- mu, prezesowi tamtejszego Gniazda, prezesowi Okręgu II i wiceprezesowi Dzielnicy Małopolskiej. Ostatnie dziesięciolecie. W tym samym roku w Lesku delegacja sanocka żegnała śmiertelne szczątki prezesa leskiego „So- (1929–1939) koła” i dawniejszego członka „Sokoła” sanockiego Ostatnie dziesięciolecie sanockiego „Sokoła” przy- śp. dha Oborskiego. W 1936 r. poniósł „Sokół” padło na lata ostrego ścierania się w społeczeń- sanocki dużą stratę przez śmierć długoletniego stwie i Państwie dwóch prądów, dwóch obozów. naczelnika i I wiceprezesa, dha Mariana Szajny. Całe życie społeczne było tą walką przesiąknięte. W miesiąc później żegnał „Sokół” sanocki w po- Rozmaitym instytucjom i organizacjom niełatwo grzebowym pochodzie zmarłego członka honoro- przychodziło ustrzec się przed wpływami panu- wego Towarzystwa, dha Feliksa Gielę. Wreszcie jących prądów politycznych bez względu na to, w 1939 opuścił na zawsze sanockie szeregi sokole jakim celom dane instytucje służyły. „Sokół” wybitny i uzdolniony ich przywódca dh prezes był tą instytucją, która spoglądając dziś wstecz, Jan Kil1ar. może o sobie powiedzieć, że była i jest insty- „Sokół” sanocki w tym okresie podporządko- tucją apolityczną, że służyła celom wskazanym wany został Okręgowi IV (Przemyśl), w 1934 r. w statucie, że przez sprawność ciała, przez gim- bowiem zniesiono Okręg II (Sanok). nastykę dążyła do sprawnego ducha i charakteru, W pracy ideowej i organizacyjnej „Sokoła” że służyła celom ogólnopolskim i narodowym. sanockiego trzymano się, jak wspomnieliśmy już „Sokół” sanocki szedł we wspomnianym okresie wyżej, zasad wskazanych statutem. Ideologię tę także torem, wytyczonym przez statut i przez przypominali członkom „Sokoła” przedstawiciele naczelne Przewodnictwo, praca zaś organizacyjna wyższych władz sokolich, którzy w tym okresie i wewnętrzna postępowała zwykłym dawnym często zjeżdżali do Sanoka. I tak gościli w Sanoku trybem Starań i pracy w tym względzie dołożyli w tych lub podobnych celach w r. 1932 (Walne bardzo dużo dwaj prezesi tych lat druh Jan Kil- Zgromadzenie członków) dh prezes Puzdrowski, lar (1927–1936) i druh dr Jerzy Pietrzkiewicz. w 1934 r. prezes Okręgu IV, dh Gruszka (Walne Nie bez wartości była współpraca wiceprezesów Zgrom.), w 1937 r. wiceprezes Dzielnicy, dh Wi- Szajny, Kruszelnickiego, Teodorowicza, Wójcika, twicki Tadeusz (Wieczór Kościuszkowski — prze- Hrabara, Polityńskiego, Szpakowskiego i Zby- mówienie), w 1938 r. członek Zarządu Dzielnicy, szyckiego. Bardzo skuteczną była działalność dh Bem (Wal. Zgrom.), w 1939 r. dh Pelczarski, naczelników tego okresu, którymi byli druho- członek Zarządu Dzielnicy. wie Moszoro, Miiller, Kaczorowski, Niemiec, Powiedzieliśmy wyżej, że „Sokół” sanocki, Pierożyński, Stropek, Pierożyńska, Buriakówna. jak w ogóle „Sokół”, pilnie uchylał się od ule- Z oddziału Sokolic wysunęły się na czoło pracy gania jakimkolwiek wpływom politycznym, ale druhny: Borczykówna Zofia, Pietrzkiewiczowa we wszystkich ogólnonarodowych poczynaniach Zofia i Szwandowa Bronisława. uczestniczył i przodował. Nie tylko uroczyście Liczba członków wahała się, raz się powięk- obchodził corocznie święto swego Patrona, ale we szała, drugi raz malała (1931 — 262, w tym wszystkich innych obchodach i rocznicach brał

20 gorliwy udział. Nie brak go więc było w uroczy- płacano się wzajemnością. Uroczystości sokole stości stulecia Powstania Listopadowego (1930 r.), często odbywały się tylko w obecności swoich gorący udział brał w uroczystości miejscowej członków, nie widać było reprezentantów władz 250-lecia Odsieczy Wiedeńskiej i takiej samej i szerszego społeczeństwa. Stroniono od „Sokoła”. uroczystości we Lwowie, uczczonej wspania- Sala świeciła pustkami. łym Zlotem Sokolim (1933 r., blisko 30 sanockich Na czoło prac wysunęła się naturalnie i w tym dhów i dhen ćwiczących), nie brak go było nigdy okresie troska o wysiłki około zorganizowania na corocznych uroczystościach 11 listopada, 19 ćwiczeń gimnastycznych. Podobnie, jak daw- marca, 3 maja, na Świętach Morza. W żałobnych niej, a nawet usilniej starano się o wykształcenie uroczystościach w dniach śmierci i pogrzebu grona nauczycielskiego. Wysyłano więc i w tych Marszałka. Józefa Piłsudskiego wziął „Sokół” sa- latach uzdolnionych kandydatów na kursy gim- nocki liczny udział. nastyczne. I tak na takie kursy wyjeżdżała wy- różniająca się w ćwiczeniach gimnastycznych druhna Buriakówna (Przemyśl, Kielce). Kształceni byli także na kursach druhowie Stropek, Pisz- czyński i Poprawski. Do wydziału Wychowania Fizycznego należeli w tym okresie druhowie: Szajna, Moszoro, Muller, Kaczerowski, Pierożyń- ski, Niemiec, Stropek, Poprawski, Pierożyńska, Buriakówna i Radwańska. Ćwiczenia gimnastyczne były zorganizowane w oddziałach druhów i druhen, nie spotykamy Sala gimnastyczna i widowiskowa natomiast w sprawozdaniach wzmianek o osob- nych oddziałach uczniów i uczennic „Sokoła”. Na osobnym żałobnym posiedzeniu Wydziału Były tylko urządzane przez Oddział Żeński „So- dnia 16 maja 1935 r. w poważnym i nastrojowym koła” w porze letniej gry i zabawy dzieci, które przemówieniu prezes Killar uczcił pamięć zga- prowadziła dhna Radwańska. Liczba ćwiczących słego I Marszałka Polski. Pamięć Budziciela du- rzadko dochodziła do 20. Wyjątek stanowiły cha narodowego i Wskrzesiciela Wielkiej Polski, ćwiczenia zlotowe. Nie można mówić o pilności Romana Dmowskiego, uczczono wspomnieniem i punktualności ćwiczących. Zdarzały się wypadki pośmiertnym na Walnym Zgromadzeniu człon- opuszczania ćwiczeń i niezgłaszania się na zloty, ków dnia 23 kwietnia 1939 r. za co Wydział surowo karał naganą, zagrożeniem W działalności swojej ostatniego dziesięcio- wykluczenia z T-wa itp. lecia Wydział „Sokoła” sanockiego wszedł w kon- Formalne wykształcenie gimnastyczne uzu- takt ze wszystkimi polskimi organizacjami bez pełniały sporty i sekcje sportowe, istniejące względu na zabarwienie polityczne. Czy to więc w łonie „Sokoła”. Były to oddziały: piłki nożnej, będzie Związek Legionistów, czy Związek Strze- narciarsko-kajakowy, tenisowy, klub szermierczy. lecki, czy Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, czy Młodzi Sokoli sanoccy wygrywali i zdobywali z drugiej strony Narodowa Organizacja Kobiet, pierwsze miejsca w zawodach we Lwowie, Prze- Praca Polska, Akcja Katolicka, czy T. S. L. wszyst- myślu, Brzozowie i w Sanoku. Nie bez znaczenia kim tym Towarzystwom „Sokół” sanocki chętnie w tym względzie był udział Sokołów sanockich bezpłatnie udzielał sali, bywał na ich uroczy- w zlotach w Samborze (1930), we Lwowie (1933), stościach (Związek Legionistów — poświęcenie w Katowicach (1937) i we Lwowie (1939 r. dwu- sztandaru w 1931 r.), urządzał wspólnie z nimi dziestolecie Obrony Lwowa). zawody (Związek Strzelecki), współdziałał z nimi Praca kulturalno-oświatowa „Sokoła” sanoc- (Narodowa Org. Kobiet, T. S. L.). W pięknym kiego nie leżała odłogiem i w tym okresie dzięki Zjeździe Górskim w 1936 r. (sierpień) oddział komisjom kulturalno-oświatowym Wydziału i Od- dhen „Sokoła” sanockiego wystąpił w strojach działu Sokolic. Staraniem tych sekcji odbywały się narodowych. — Z drugiej strony jednak nie od- odczyty i pogadanki, które wygłaszali zaproszeni

21 druhowie: Cebula, Donigiewicz, Killar, Szpakowski, siejszej, a w społeczeństwie sanockim w szcze- dr Flizak i prof. Miękisz. Staraniem Kółka Dra- gólności. Dziś z takim dorobkiem, taką tradycją matycznego odbył się cały szereg doskonałych staje „Sokół” sanocki wobec swego jubileuszu, przedstawień, co było główną zasługą dha Kru- wobec swego 50-lecia. W chwili tej uroczystej szelnickiego. Biblioteka osiągnęła wysokość 2000 jako instytucja narodowa łączy się z całym naro- numerów. Czytelnia czasopism była pilnie odwie- dem, stawia swój sztandar obok sztandaru Armii dzana. W zespole czynników kulturalnych „Soko- Narodowej i ślubuje Rzeczypospolitej dać swo- ła” dużą rolę odgrywała orkiestra i chór mieszany ich najlepszych i najliczniejszych druhów na Jej pod artystycznym kierownictwem prezesa dha potrzeby w wojnie, która nadchodzi, w wojnie dra Pietrzkiewicza. Dodatnio pod tym względem o całość granic Państwa. Niech się więc świę- oddziaływało Towarzystwo Muzyczne „Roksana”, ci Idea wzniosła i szlachetna, niech się święci które w „Sokole” ma pomieszczenie. Dla dopeł- Idea Sokola! Niech w 50-tą rocznicę swego istnienia wiadomości o kulturalnych czynnościach nienia rozwinie podniośle swój sztandar „So- „Sokoła” sanockiego w tych latach wspomnieć kół” sanocki. Niech się wypełni w zupełności trzeba o istnieniu sokolich Kół LOPP i P. C. K. Jego posłannictwo, niech Mu szczęście sprzyja! Towarzyskie stosunki były w ostatnim dzie- Quod felix, faustum, fortunatumque sit! sięcioleciu „Sokoła” w Sanoku silnie rozwinięte, czego dowodem były liczne zabawy taneczne, środówki, zebrania świąteczne i okolicznościowe, Źródła i literatura kręgielnia zbudowana w 1937 r., tenis, ślizgawka, szachy (3 stoliki), kręgielki pokojowe (2 partie), Zanim wymienię źródła i literaturę, na których ping-pong i wycieczki. Najwięcej wrażeń po- oparłem szkic powyższy, czuję się w miłym obo- zostawiła po sobie oryginalna wycieczka Okrę- wiązku serdecznie podziękować JWPanu i Czci- gu II, zorganizowana przez dha Puzdrowskiego godnemu Druhowi, drowi Karolowi Zaleskiemu, do Mezo-Laborcz (czerwiec 1930 r.) w ówczesnej za cenne informacje, jakich mi łaskawie udzielił Czechosłowacji. Sanok wysłał 50 uczestników. o pewnych okresach rozwoju „Sokoła” sanockiego Wspomnieliśmy prawie o wszystkich poczy- i za dostarczenie mi kilku drukowanych spra- naniach i pracach Wydziałów „Sokoła” sanockiego wozdań rocznych „Sokoła” w Sanoku. z lat 1929–1939, nie wspomnieliśmy tylko o jed- Do pracy niniejszej służyły mi nadto: nej rzeczy, która uniemożliwiałaby wszystkie 1. Sprawozdania roczne „Sokoła” w Sanoku prace, gdyby nie przedstawiała się tak, jak po- (zdołałem zebrać 15 przedwojennych i 4 powo- trzeba. Nie wspomnieliśmy o budynku i o licz- jenne; po wojnie wyszło w ogóle 5 sprawozdań). nych inwestycjach dokonanych dzięki staraniom 2. Protokoły posiedzeń Wydziałów i Walnych dha prezesa dra Pietrzkiewicza. Dzięki niemu Zgromadzeń (istnieją tylko od 1911 r.). odnowiono i odmalowano zewnętrzne ściany 3. Do przyszłych „Sokołów”. (Rzecz wygłoszona budynku, odnowiono i odmalowano pięknie salę na Walnym Zgromadzeniu 8. XI. 1888 r. celem gimnastyczną, wybudowano balkon, odnowiono zawiązania „Sokoła” w Sanoku. scenę, dano w niej nową podłogę, sprawiono 3 4. Pamiętnik I Zjazdu Pol. Tow. Gimn. Sokolich piece amerykańskie, kupiono fortepian koncerto- we Lwowie 5 i 6 czerwca 1892. Zebrał i spisał wy, zmieniono instalację elektryczną, zaprowa- Ksawery Fiszer. dzono wodociągi i wybudowano nową kręgielnię. 5. Pamiętnik IV Zlotu Sokol. Pol. we Lwowie Dzięki takiej oprawie sympatyczniej i skuteczniej 27–29 czerwca 1903 r. — Lwów 1904 r. pracuje się, gimnastykuje i bawi. 6. Pamiętnik V Zlotu Sokol. Pol. w Krakowie Podaliśmy zatem dzieje „Sokoła” sanockiego w dniach 14–16 lipca 1910 r. Lwów 1911. od zarania jego istnienia do ostatnich niemal dni, 7. Pamiętnik Zlotu Sokolego im. króla Jana III przeszliśmy i zanalizowaliśmy rozmaite fazy jego Sobieskiego w 250-tą rocznicę odsieczy wiedeń- rozwoju w czasach niewoli i w okresie Polski skiej. Lwów 1933. niepodległej, podkreślaliśmy jego użyteczność 8. Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Ślą- i dodatnią rolę w Polsce przedwojennej i dzi- skiej „Sokoła” Rozdział 1. Narodziny idei sokolej. Paweł Sebastiański Powstanie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku i jego struktura organizacyjna

Pierwsze na ziemiach polskich Towarzystwo Stowarzyszenie miało mieszczańsko-inte- Gimnastyczne „Sokół” założone zostało we Lwo- ligencki charakter, godłem był sokół w locie. wie 7 lutego 1867 r. Nawiązywało ono do po- Nazwa „Sokół” weszła do oficjalnej nazwy to- wstałego 16 lutego 1862 r. w Pradze pierwszego warzystwa dopiero w 1869 r.1 Kolejne gniazda tej narodowego stowarzyszenia gimnastycznego na- organizacji zawiązały się w 1884 r. w Tarnowie zwanego potem „Sokołem”. We Lwowie żywe były i Stanisławowie. W roku następnym powstały tradycje w dziedzinie kultury fizycznej. Działała w Przemyślu, Krakowie, Kołomyi i Tarnopolu. tam Wojskowa Szkoła Pływania, Szkoła Ekwi- Towarzystwa sokole założono też w Rzeszowie tacyjno-Gimnastyczna Ignacego Leśniewicza, (1886), Jaśle, Nowym Sączu, Oświęcimiu i Wa- Zakład Gimnastyczny dra Teodora Bacody’ego, dowicach (1887). Kolejne placówki powstały Zakład Kuracji Wodą oraz Gimnastyka Franciszka w Stryju (1888), Jarosławiu, Nowym Targu, Sano- Medvea. ku i Sokalu (1889). Na Śląsku Cieszyńskim pierw- Głównymi inicjatorami założenia lwowskiego sze gniazda założono w Cieszynie w 1891 r. oraz towarzystwa gimnastycznego byli: słuchacz pra- Dąbrowie w 1893 r.2 Na terenie zaboru pruskie- wa Klemens Żukotyński i słuchacz inżynierii Lu- go ruch sokoli został zapoczątkowany w 1884 r. dwik Goltental, którzy zwołali 1 listopada 1866 r. na Kujawach w Inowrocławiu z inicjatywy Mak- zebranie zwolenników zainteresowanych tą ideą. symiliana Gruszczyńskiego3. Postanowiono wówczas uruchomić naukę gimna- Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” było styki i szermierki w ramach „Kółka dla wspólne- jednym z pierwszych stowarzyszeń, jakie za- go ćwiczenia się w gimnastyce i szermierce” oraz wiązały się w Sanoku. Życie kulturalne i towa- przygotować statut. Wybrano komitet organiza- rzyskie w mieście było ubogie, gdyż skupiało się cyjny w składzie: K. Żukotyński, L. Goltental i Jan głównie w domach prywatnych w wąskich krę- Żalplachta-Zapałowicz. Projekt statutu wniesio- gach sanoczan. Jak dowiadujemy się z prasy: (…) no do Namiestnictwa we Lwowie 24 grudnia Przyczyn tego zupełnego upadku towarzyskiej spójni, 1866 r., a zatwierdzono go 7 lutego 1867 r. Na szukać raczej należy w charakterze większej części walnym zgromadzeniu 25 marca 1867 r., przy mieszkańców wszystkich miast partykularnych i we udziale 125 osób doszło do ukonstytuowania się właściwych tymże zapatrywaniach na reguły towarzy- towarzystwa. Do władz wybrano: Józefa Millereta skiego pożycia, które urzędnikowi wyższej klasy nie (prezes), hrabiego Aleksandra Fredrę (wiceprezes), członków zarządu — Eligiusza Białoskórskiego, 1 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, praca pod redakcją E. Małolepszego i Z. Pawluczuka, Częstochowa Jana Dobrzańskiego, Hermana Frenkla, Ludwika 2001, s. 9–13; Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej Goltentala, Karola Mikuli, Jana Milikowskiego, rocznicy założenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie, Zygmunta Riegera, Zygmunta Sawczyńskiego, Nakładem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Lwów 1892, s. 16–17. Pawła Prauna, Stanisława Stobieckiego, Henryka 2 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, Tesseyrea, Jana Żalplachtę oraz Klemensa Żuko- op. cit., s. 15. tyńskiego. 3 Ibidem, s. 29.

23 pozwalają spoufalić się z kolegą zawodowym, niższą jazdy konnej, jazdy na kole, pływania, ślizgania pobierającym pensję, wiele mamy takich, którzy czują na łyżwach, strzelania do celu; urządzać publicz- się uprawnionymi do odbierania hołdów, za mało tych, ne ćwiczenia i zawody, wspólne obchody rocznic któryby holdownikami być chcieli4. narodowych; starać się o zakładanie i rozwój pol- Myśl założenia gniazda sokolego w Sanoku skich towarzystw sokolich; utrzymywać biblio- podjęto dnia 8 listopada 1888 r. z inicjatywy leka- teki dla członków8. rza i społecznika dra Karola Zaleskiego. Na zebra- Według statutu z 1920 r. do podstawowych niu Zaleski wygłosił referat, w którym podkreślił celów towarzystwa, prócz rozwijania kultury rolę gimnastyki w życiu człowieka. Uchwalony fizycznej, należało „wyrobienie u członków kar- 20 listopada 1888 r. przez tymczasowy Wydział ności, spójności i ofiarności, odpowiedzialności za i Walne Zebranie projekt statutu rychło uzy- swe czyny, poczucia obowiązku wobec państwa skał poparcie Starostwa. Dnia 28 czerwca 1889 r. i wszelkich cnót obywatelskich, stanowiących na I Walnym Zgromadzeniu Towarzystwa wy- podstawy miłości ojczyzny”9. brano Zarząd w składzie: dr Karol Petelentz — Ruch sokoli w zaborze austriackim przyjął dyrektor gimnazjum, jako przewodniczący, dr Jan trzystopniową hierarchię: Związek Polskich To- Radek — lekarz powiatowy jako zastępca, Roman warzystw Sokolich w Austrii z siedzibą we Lwo- Vetulani — profesor gimnazjalny — sekretarz, Fe- wie (od 1892 r.), siedem okręgów sokolich oraz liks Giela zarządca apteki — podskarbi, Stanisław gniazda w danej miejscowości. Okręgi nie były Biega — nauczyciel gimnastyki i bibliotekarz, odrębnymi stowarzyszeniami i nie posiadały oso- Ignacy Morawiecki — wydziałowy, zastępcy wy- bowości prawnej, nie miały własnego sztandaru działowych: dr Karol Zaleski, dr Tytus Lemer — ani pieczęci. Normą postępowania dla okręgów lekarz, Ludwik Salo, Albin Świtalski i Kazimierz był regulamin uchwalony przez Wydział 2 lutego Lipiński5. Stowarzyszenie przyjęło nazwę: „Filia 1896 r. (z późniejszymi zmianami). Siedzibami Stowarzyszenia Gimnastycznego „Sokół” we Lwo- władz okręgowych były: Kraków (I okręg), Tar- wie z siedzibą w Sanoku”6, następnie: „Polskie nów (II okręg), Rzeszów (III okręg), Przemyśl Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku”7. (IV okręg), Lwów (V okręg), Tarnopol (VI okręg) Celem Stowarzyszenia, wedle statutu, było i Stanisławów (VII okręg). Okręgi łączyły co naj- przede wszystkim pielęgnowanie ćwiczeń gim- mniej trzy gniazda związkowe. Gniazda posiadały nastycznych. Towarzystwo miało utrzymywać osobowość prawną i dla władz były odrębnymi zakład gimnastyczny dla członków, szkoły gim- stowarzyszeniami10. nastyki dla mieszkańców Sanoka, organizować Z chwilą powstania Związku Polskich To- zabawy, wycieczki, udzielać nauki szermierki, warzystw Gimnastycznych Sokolich w Austrii (1892), Sanok stał się samodzielnym gniazdem

4 „Echo z nad Sanu: organ miejscowy dla ziemi przemy- i należał do IV okręgu przemyskiego. Sanockim 11 skiej i sanockiej” 1885, nr 8, s. 2. delegatem Związku został Stanisław Biega . 5 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Gim- Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września rozpoczęto zjednoczenie ruchu sokolego. Pierw- 1890; T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „So- kół” w Sanoku: w 50-tą rocznicę jego istnienia, Sanok 1939, s. 39; sze starania do osiągnięcia tego celu podjęto A. Romaniak, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, „Nasza Propo- na zjeździe delegatów trzech związków sokolich zycja” Muzeum Historyczne w Sanoku, Sanok 2000; Romaniak A., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku, „Sanockie Zapiski Numizmatyczne” 2000, nr 1, s. 18–23; „Przewodnik Gimna- 8 Ibidem. styczny »Sokół«” 1891, nr 2, s. 14; B. Filipczak, Wyjątki z Zary- 9 AMH, teczka 187: Statut Towarzystwa Gimnastycznego su historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku w 50-tą „Sokół” 1920. rocznicę jego istnienia — historii napisanej przez Tadeusza Miękisza, 10 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, sanoczanina, profesora gimnazjalnego, k. 90; Księga pamiątkowa ku op. cit., s. 21; AMBL, zes. 33, syg. 59: Statut Towarzystwa Gim- uczczeniu dwudziestej piątej rocznicy…, op. cit., s. 125–127. nastycznego „Sokół” we Lwowie uchwalony na Walnym Zgro- 6 Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, madzeniu z dnia 7 grudnia 1879 r. zatwierdzony reskryptem zes. 33, syg. 59: Statut Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Wysokiego c. k. Namiestnictwa z dnia 23 lutego 1880 r. w Sanoku. 11 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 7 Archiwum Muzeum Historycznego, teczka 36: Statut „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893; „Przewod- Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 1901. nik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 4, s. 44.

24 z byłych zaborów w dniu 13 kwietnia 1919 r. Członkowie „Sokoła” w Warszawie. Podjęto uchwałę o utworzeniu jednego związku sokolego pod nazwą „Związek W roku założenia Towarzystwa Gimnastycznego Towarzystw Gimnastycznych Sokół w Polsce”. „Sokół” we Lwowie (1867) zapisało się do niego Ustalono podział na siedem dzielnic: Małopolską 125 osób. W następnych latach liczba członków z siedzibą władz w Krakowie, Wschodnio-Ma- spadła do 60, ale w 1884 r. gniazdo lwowskie łopolską z siedzibą we Lwowie, Wielkopolską skupiało już 440 osób17. (Poznań), Pomorską (Toruń), Śląską (Katowice), Najwyższą dynamikę rozwoju wykazywało Litewską (Wilno) i Warszawską. Statut zatwier- sokolstwo w latach 1893–1895 oraz w 1903–1907 dzony został 29 listopada 1920 r.12 i bezpośrednio przed wybuchem I wojny świa- Na zjeździe delegatów Związku Sokołów towej. z byłego zaboru austriackiego w dniu 6 marca Statut „Sokoła” przewidywał cztery kategorie 1921 r. podjęto uchwałę o likwidacji dotychcza- członków: honorowych, założycieli, wspierają- sowego Związku i zgłoszono akces do ZTG „Sokół” cych i zwyczajnych. Członkiem stowarzyszenia w Polsce, zatwierdzono podział na Dzielnicę Ma- mógł być każdy obywatel „nieposzlakowanej czci”, łopolską z siedzibą władz we Lwowie i Dzielnicę członkiem honorowym — każdy zasłużony oby- w Krakowie13. watel, zamianowany przez Walne Zgromadzenie W 1928 r. zmieniono statut sanockiego „So- na wniosek wydziału, natomiast członkiem za- koła”. W wyniku nowego podziału terytorialnego łożycielem każdy, kto złożył wpisowe w kwocie Lwów stał się stolicą Dzielnicy Małopolskiej, a Sa- 10 zł i wpłacał wkładki miesięczne. Członkiem nok został stolicą Okręgu Sokolego II, do którego zwyczajnym mógł być każdy przyjęty przez przystąpiły gniazda w Ustrzykach, Lesku, Zagó- Wydział polecony przynajmniej przez jednego rzu, Brzozowie i Pisarowcach14. członka, który uiścił wpisowe w kwocie 1 zł jed- W 1934 r. zniesiono Okręg II Sanocki i podpo- norazowo i wkładki miesięczne18. rządkowano Wydział „Sokoła” sanockiego Okrę- W gniazdach zaboru austriackiego skupiała gowi IV w Przemyślu15. W strukturach Okręgu IV się głównie inteligencja, w mniejszym stopniu przemyskiego działały następujące gniazda: Brzo- drobnomieszczaństwo oraz robotnicy i chłopi. zów (1892), Chyrów (1904), Cieszanów (1899), Z badań Kazimierza Toporowicza przeprowadzo- Dobromil (1899), Dubiecko (1908), Dynów (1905), nych nad strukturą społeczną krakowskiego „So- Jarosław (1889), Krakowiec (1911), Lesko (1896), koła” w latach 1885–1913 wynika, że urzędnicy Lubaczów (1903), Mościska (1894), Niżankowice stanowili 24% wszystkich członków towarzy- (1909), Nowe Miasto (1911), Pisarowce (1908), stwa, wolne zawody 16,9%, rzemieślnicy 16%, Pnikut (1906), Pruchnik (1910), Przemyśl (1885), studenci i uczniowie 12%, kupcy 8,3%, przemy- Radymno (1892), Rymanów (1907), Sądowa Wisz- słowcy i właściciele większych realności 8,1%, nia (1898), Sambor (1891), Sanok (1889), Sieniawa nauczyciele 6,1%, robotnicy 1,9%, właściciele (1902), Stary Sambor (1902), Tarnawa (1908), ziemscy 1,6%, bez wyszczególnionego zawodu Turka n. Stryjem (1907), Ustrzyki Dolne (1906), 3,9%, inni 1,2%. Zagórz (1894)16. Struktura społeczna „Sokoła Macierzy” we Lwowie (z lat 1892 i 1911), w opracowaniu Jana Snopki, przedstawia się następująco: rok 1892 — urzędnicy: 33,4%, studenci i uczniowie — 12,8%, kupcy, przemysłowcy i rzemieślnicy — 17,7%, 12 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, wolne zawody — 16,1%, nauczyciele — 3,4%, op. cit., s. 63. pomocnicy handlowi i przemysłowcy — 9,6%, 13 Ibidem, s. 66. 14 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 25. 17 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, 15 Ibidem, s. 32. op. cit., s. 14. 16 S. Zaborniak, Na galicyjskim szlaku gniazd Towarzystwa 18 AMBL, zes. 33: Statut Towarzystwa Gimnastycznego Gimnastycznego „Sokół” (1884–1914), Rzeszów 2004, s. 99–100. „Sokół” w Sanoku.

25 profesorowie wyższych uczelni — 1,3%, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” robotnicy — 0%, właściciele dóbr i realności — w Sanoku, podobnie jak inne gniazda, skupiało 2,2%, kobiety bez wyszczególnionego zawodu — głównie inteligencję oraz urzędników państwo- 2,7%, inni — 0,8%. W roku 1911: urzędnicy — wych. Organizacja przyciągała w niewielkim 42,4%, studenci i uczniowie — 14,1%, kupcy, stopniu klasę robotniczą, rzemieślników i kup- przemysłowcy i rzemieślnicy — 13,2%, wolne ców. zawody — 10,7%, nauczyciele — 5,6%, pomocnicy handlowi i przemysłowi — 2,9%, profesorowie Tab. 1. Liczba członków sanockiego gniazda. wyższych uczelni — 1,8%, robotnicy — 1,3%, wła- Liczba Liczba ściciele dóbr i realności — 0,9%, kobiety bez wy- Rok członków Rok członków szczególnionego zawodu — 4,3%, inni — 2,8%19. „Sokoła” „Sokoła” „Sokół” wyrażał chęć przyciągania do gniazda 1889 45 1918 116 także rzemieślników i robotników celem zrów- 1890 57 1922 246 nania przepaści, jakie występowały między war- 1891 48 1924 268 stwami społeczeństwa20. W roku założenia (1889) sanocki „Sokół” sku- 1892 68 1929 259 piał 45 członków. W roku następnym ich liczba 1893 94 1930 275 wzrosła do 57. 1894 167 1931 262 Z każdym rokiem zwolenników Towarzy- 1904 176 1932 270 stwa przybywało. Tuż przed wybuchem I wojny 1906 206 1935 235 światowej nastąpiło ożywienie nadziei na odzyskanie niepodległości. W 1913 r. „Sokół” liczył 1907 212 1936 218 293, a w 1914 r. aż 308 osób. W 1918 r. liczba 1910 248 1937 218 członków Towarzystwa zmniejszyła się do 116, 1912 280 1938 239 jednak w latach następnych ponownie wzrosła. 1913 293 1939 201 W roku wybuchu II wojny światowej „Sokół” 1914 308 skupiał 201 osób.

Tab. 2. Członkowie „Sokoła” według przynależności zawodowej21. Przynależność 1889 1890 1892 1894 Inteligencja (sędziowie, adwokaci, 55,6% 61,4% 42% 26,5% lekarze, profesorowie szkół) Urzędnicy państwowi 33,3% 28% 39% 43,9% Nauczyciele 1,8% 5% 7,4% Wolne zawody 1,8% 3% 4,8% Rzemieślnicy, przemysłowcy, kupcy 6,7% 7% 6% 3,1% Robotnicy Studenci, uczniowie 2% 6,9% Właściciele dóbr 2% Bez wyszczególnionego zawodu 2% 7,4%

21 Dane liczbowe zaczerpnięte zostały ze sprawozdań 19 Zarys dziejów Sokolstwa w latach 1867–1997, op. cit., z działalności Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” s. 19–20. w Sanoku z poszczególnych lat oraz z „Przewodnika Gimna- 20 „Gazeta Sanocka” 1895. Numer okazowy z 7 lipca stycznego »Sokół«” z poszczególnych lat. Ze względu na brak 1895 r., s. 1–2. danych wykaz jest niepełny.

26 Towarzystwa sokole w Galicji były tworzone Skład „Sokoła” z 1930 r. wykazuje największe jako organizacje niepolityczne. Już w momencie wpływy Narodowej Demokracji: 70%; 20% BBWR, powstania „Sokoła” chciała go opanować gru- 10% PPS25. pa młodych działaczy demokratycznych. Duży Powiatowy Komitet BBWR, z przewodniczą- wpływ na funkcjonowanie towarzystw galicyj- cym Stanisławem Augustyńskim liczył 50 człon- skich wywarła Liga Narodowa. „Sokół” daleki był ków; Powiatowy Komitet ND (przewodniczą- jednak od nacjonalizmu i szowinizmu22. cy — Jan Killar, zastępca — Jerzy Pietrzkiewicz, W sanockim „Sokole” największe wpływy sekretarz: Tadeusz Breit, skarbnik — Jan Hanus) mieli członkowie Powiatowego Komitetu Naro- liczył 80 członków; Powiatowy Komitet PPS, dowego, na którego czele stanął marszałek Rady (przewodniczący — Józef Kabat, zastępca — Mar- Powiatowej Kazimierz Laskowski. Członkami cin Komorowski, sekretarz — Stanisław Lisowski, byli: Feliks Giela, Ludwik Gedrus Eydziatowicz, skarbnik — Romuald Bogusz) — 50 członków26. Kazimierz Joachimowski, hr. Jan Potocki, Adam Do członków sanockiego „Sokoła” należeli Pytel, Marian Szajna i Bronisław Tustanowski23. zarówno Polacy, jak i Rusini i Żydzi. Zdecydowa- Narodowi demokraci zdominowali ugrupowa- nie jednak przeważali członkowie narodowości nia polityczne inteligencji i mieszczaństwa sa- polskiej. nockiego identyfikującego się z Polskim Stron- W 1890 r. w Sanoku było 2148 Polaków, nictwem Demokratycznym24. W 1931 r. na 24 871 Rusinów i Ukraińców, 2536 Żydów i 4 Niem- zasiadających w Zarządzie Tymczasowym, aż ców, łącznie 5559 mieszkańców27. W 1910 r. Po- 19 należało do Bezpartyjnego Bloku Współpra- laków było 4876, Rusinów i Ukraińców 1261, cy z Rządem: Tadeusz Malawski — burmistrz, Żydów 395928. W 1930 r. rzymskokatolików było Jan Rajchel — adwokat i zastępca burmistrza, 7279, grekokatolików 1166, izraelitów 4011, in- inż. K. Górniak — dyrektor fabryki wagonów, nych 3229. Michał Słuszkiewicz — były burmistrz, T. Trę- W jednym z przemówień dr K. Zaleski wy- dota — sędzia grodzki, Maciej Kluska — rolnik, raził uznanie i zadowolenie z faktu, że w gronie Maksymilian Słuszkiewicz — naczelnik Kasy członków „Sokoła”, prócz Polaków, znaleźli się Skarbowej, Michał Śliwiński — kierownik szkoły także Rusini (m.in. Franciszek Kuszczak, Cyryl i prezes Ogniska ZNP, Franciszek Stok — emery- Ładyżyński, Karol Siekierzyński, Aital Witoszyń- towany podpułkownik, Juliusz Bruno — majster ski)30. Do organizacji tej należeli także Żydzi (Na- w fabryce wagonów, J. Stropek — pracownik fa- tan Nebenzahl i Samuel Nebenzahl). W 1892 r. bryki wagonów, M. Baszak — stolarz w fabryce, Nebenzahl apelował, aby do „Sokoła” wstępowali P. Zieliński — murarz, Józef Raczkowski — mu- wszyscy mieszkańcy Sanoka i okolicy bez różnicy rarz, Stanisław Chytła — urzędnik Rady Szkolnej na wyznanie i stan. Członkowie przyjęli tę wy- Powiatowej, Jan Wisiołek — murarz, Wł. Goł- powiedź z uznaniem, jednak stwierdzili, że jest kowski — restaurator, Jan Borczyk — rolnik. to z różnych względów niemożliwe31. W 1893 r. Po jednym przedstawicielu miały PPS (Rudolf ponownie apelowano o to, by do „Sokoła” wstępo- Musiał) i Stronnictwo Narodowe (Jan Killar). wali obywatele wszystkich warstw społecznych32. Statut towarzystwa krakowskiego z 1913 r.

25 AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 14, s. 28. 22 M. Mirkiewicz, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”: mit 26 Ibidem, s. 150. a rzeczywistość, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, tom 3: Nauka i Oświa- 27 A. Zielecki, Sanok siedzibą organów państwowych i samo- ta, s. 275. rządowych, ed. cit., s. 423. 23 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy w Sanoku i re- 28 Ibidem. gionie na tle wydarzeń krajowych przełomu XIX i XX w.: odrodzenie polskiej myśli niepodległościowej w drugiej połowie XIX w. Rola mło- 29 W. Sołtys, Życie gospodarcze, społeczne i polityczne, [w:] dzieży, „Rocznik Sanocki” 2001, s. 220. Sanok: dzieje miasta, op. cit., s. 543. 24 A. Zielecki, Sanok siedzibą organów państwowych i samo- 30 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 1, s. 6. rządowych, [w:] Sanok: dzieje miasta, praca zbiorowa pod redakcją 31 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1893, nr 1, s. 7. F. Kiryka, Kraków 1995, s. 360. 32 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1893, nr 9, s. 121.

27 wykluczał jednak możliwość zapisywania się przewodniczącego starły się dwa obozy — jeden do „Sokoła” osób narodowości niepolskiej33. stojący po stronie dotychczasowego przewod- O wielkim zaangażowaniu sanockich Żydów niczącego Zaleskiego, a drugi po stronie Adam- w życie narodowe miasta świadczy wystąpienie czyka37. z 1934 r. dra Samuela Herziga, który przemawiał Na Walnym Zgromadzeniu „Sokoła” 23 marca w imieniu wybranych radnych Żydów: (…) nie 1913 r. doszło wśród członków do nieporozumień bacząc na przynależność polityczną a zapewniwszy się na tle przynależności politycznej. Część człon- jedynie o pewnej i dobrej woli współpracy z Rządem, ków swoim wystąpieniem uniemożliwiła dalsze wystawił komitet jako kandydatów na radnych naj- prowadzenie obrad i doprowadziła przewodniczą- bardziej wartościowe i z życiem gospodarczem miasta cego do rezygnacji z zajmowanego stanowiska. najbardziej zaznajomione (…) prosił odpowiedni czyn- Młodzież ze Związku Strzeleckiego postanowiła nik o przyjęcie ich na wspólną listę Bloku Bezpartyj- wprowadzić do Wydziału zwolennika partii PPS. nego Współpracy z Rządem — trzykrotne pertraktacje Członkowie „Sokoła” oprotestowali tę decyzję, ze doprowadziły trzykrotnie do porozumienia, jednak już względu na to, że poglądy owego członka różniły w krótki czas po każdej pertraktacji zostaliśmy za- się znacznie od głównych ideałów i celów „So- wiadomieni, iż porozumienie to należy uważać za koła”, a jego chęć przystąpienia do organizacji, nieistniejące i radzono nam każdocześnie wystawić jak to określono, miała tylko czysto interesowny własną listę kandydatów. Stwierdzamy, że z naszej charakter38. strony nie zostały pertraktacje nigdy zerwane i żeśmy Na dalszych Zgromadzeniach dochodziło zawsze dążyli do porozumienia z BBWR. Wybrani do kolejnych konfliktów. Młodsi członkowie, do Rady miejskiej miasta Sanoka jako przedstawiciele którzy byli niezadowoleni z konserwatywne- obywateli Żydów tegoż miasta, oświadczamy, że pra- go charakteru organizacji, a głównie naczelnika cować będziemy wspólnie z BBWR dla dobra miasta Mariana Szajny, nie chcieli dopuścić do wyboru Sanoka ku chwale Najjaśniejszej RP34. Szajny na członka Wydziału, proponując ze swojej W „Sokole” dochodziło jednak często do nie- strony kandydata w osobie inż. Frankowskie- porozumień na tle narodowościowym. Janina go. Atmosfera była tak napięta, że prezes Gaweł Kossak-Pełeńska, żona Rusina, tłumaczyła się na znak protestu zrezygnował z piastowanego na łamach prasy ze swojej działalności w Zarzą- stanowiska. Wobec licznych próśb cofnął jednak dzie Towarzystwa Kółka „Rodzina” po uprzed- rezygnację, a konflikt udało się załagodzić39. nim posądzeniu o wywieranie złych wpływów Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej na „Sokoła”35. Szkół Wyższych RP Koło w Sanoku na posie- Nie wszyscy sanoczanie popierali działania dzeniu Zarządu w grudniu 1930 r. rozpatrywał Towarzystwa, podważano jego znaczenie i rację sprawę bojkotu „Sokoła”. Część członków wypo- bytu. Na Walnym Zgromadzeniu w 1893 r. prze- wiedziała się nawet za zakazaniem swym człon- wodniczący dr Karol Zaleski, broniąc organizacji, kom uczęszczania na spotkania Towarzystwa40. stwierdził, że sanocki „Sokół” aktywnie rozwi- W zaborze austriackim od 1886 r. na człon- ja swoją działalność i systematycznie wzrasta ków „Sokoła” zaczęto przyjmować także kobiety. w nim liczba członków36. Po uchwale Związkowego Grona Nauczycielskie- Do nieporozumień dochodziło także w struk- go z 10 maja 1903 r. kobiety mogły organizo- turach samego „Sokoła”. Na Walnym Zgroma- wać się w zastępy i oddziały ćwiczące, a także dzeniu w dniu 10 marca 1896 r. przy wyborze tworzyć samodzielne gniazda żeńskie. Wkrótce

33 J. Snopko, „Sokół” a życie polityczne w zaborze austriackim 37 „Gazeta Sanocka” 1896, nr 50, s. 3; List otwarty dr Karola (wpływy ideowo-polityczne Narodowej Demokracji i ich konsekwen- Zaleskiego dotychczasowego przewodniczącego Towarzystwa Gimna- cje), [w:] Z dziejów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce: stycznego „Sokół” w Sanoku do Walnego Zgromadzenia Druhów odby- w 135 rocznicę powstania, pod red. W. Cynarskiego, K. Obodyń- tego 10 marca 1896 w Sali Magistratu, Dodatek do nr 50 „Gazety skiego, M. Mirkiewicza, Rzeszów 2004, s. 49. Sanockiej” z dnia 15 marca 1896 r. s. 1. 34 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 379, k. 91. 38 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 15, s. 1–2. 35 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 17, s. 3. 39 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 17, s. 3. 36 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 1, s. 7. 40 AP w Rzeszowie OS, zes. 421, syg. 5, [brak paginacji].

28 potem powstało 14 oddziałów w gniazdach oraz z Zofią Borczykówną urządzała w lecie wycieczki 1 żeńskie towarzystwo gimnastyczne we Lwo- w okolice Sanoka oraz pikniki43. wie. W 1910 r. było już 38 oddziałów żeńskich W 1935 r. przewodniczącą Oddziału Sokolic i 1 samodzielne gniazdo. W październiku 1922 r. była nadal Bronisława Schwandowa, zastępczy- powołano Komitet Społeczny Przysposobienia nią przewodniczącej — Zofia Borczykówna, Zyg- Kobiet do Obrony Kraju. W jego skład weszły: munta Słuszkiewicz (sekretarz), Janina Dziużan- Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, ka (zastępczyni sekretarza), Janina Strachocka Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Strzelec- (skarbniczka), Helena Rosołowska (zastępczyni), ki, Związek Młodzieży Wiejskiej, Katolicki Zwią- Stefania Pierożyńska (naczelniczka), Weronika zek Polek Pracujących w Handlu i Biurowości, Radwańska (zastępczyni). Członkiniami Wydziału Koło Mieszczanek, Klub Wioślarek, PCK, PBK i in. były: Bronisława Buczkówna, Janina Dzibanów- Władze Dzielnicy Małopolskiej przekazały na, Stanisława Głowacka, Zofia Pietrzkiewicz, do kierownictwa Związku specjalny memoriał, Bogumiła Martynowska, Jadwiga Słuszkiewicz który został przedyskutowany w dniu 2 maja i Maria Szemelowska. Gniazdo liczyło 64 druhny. 1926 r. na posiedzeniu Związkowego Wydzia- Przy oddziale istniała Drużyna Ratownicza PCK łu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia pod komendą Zofii Borczykówny. W każdą środę Wojskowego. Zaproponowano na nim powołanie po gimnastyce urządzane były ćwiczenia prak- przy Przewodnictwie Związkowego Wydziału tyczne, tj. posługiwanie się noszami, przenosze- Organizacji Kobiet (Sokolic). Przewodniczącą mia- nie chorych i rannych. Oddział urządzał kolonie nowano Marię Holder-Eggerową, wiceprzewod- letnie i różnego rodzaju zabawy, biorąc aktywny niczącą — Wandę Lampową i Izę Mandukową. udział w życiu sokolim44. W gmachu „Sokoła” Związkowy Wydział Sokolic dzielił się na sekcje: odbywały się też spotkania oddziału skautowego organizacyjno-propagandową, kulturalno-oświa- żeńskiego45. W czasie działań wojennych podczas tową, wychowania fizycznego, przysposobienia II wojny światowej aktywnie działały kobiece wojskowego i dochodów niestałych41. organizacje sokolic46 W 1926 r. zorganizowano Oddział Żeński „Sokoła” w Sanoku42. Przewodniczącą sokolic Tab. 3. Liczba kobiet. była przez długi czas Bronisława Schwandowa. Rok Liczba kobiet Do Towarzystwa należały m.in.: Zofia Borczy- 1889 0 kówna (zastępczyni przewodniczącej), Zyg- 1890 0 munta Słuszkiewiczówna (sekretarz), Albina 1891 0 Wójcikówna (zastępczyni sekretarza), Janina 1892 0 Hrabarówna (skarbniczka), Anna Nowakowa 1893 9 (zastępczyni skarbniczki), Stefania Pierożyńska 1906 10 (naczelniczka), Weronika Radwańska (zastępczy- 1922 19 ni naczelniczki), Bogumiła Martynowska, Maria 1924 29 Szemelowska, Zofia Pietrzkiewiczowa, Helena 1932 80 Rosołowska. Gniazdo liczyło 80 druhen. Przy 1935 65 Oddziale istniały 3 sekcje: propagandowo-prasowa 1936 65 (przewodnicząca — Anna Nowak), kulturalno- 1939 60 -oświatowa (przewodnicząca — Zofia Pietrzkie- wiczowa, zastępczyni — Anna Nowak). Sekcja ta urządzała odczyty, referaty, pogadanki. Sekcja 43 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego przedsiębiorstw i dochodów niestałych na czele „Sokół” w Sanoku za rok 1932. 44 AMH, teczka 36, Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa 41 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok 1935. op. cit., s. 85. 45 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego 42 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za lata 1923 i 1924. „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 27; Sprawozdanie Polskiego Towa- 46 AMH, teczka nr 347: Emilia Słuszkiewicz, Dziennik rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok 1932. z czasów II wojny światowej [maszynopis], k. 2.

29 Tab. 4. Prezesi sanockiego „Sokoła”. nauczyciela gimnazjalnego w Samborze, potem Lata prezesury Nazwisko prezesa w Krakowie, a w końcu w Sanoku. Redagował 1889–1890 Dr Karol Petelenz regionalne pismo — „Ziemię Sanocką”, prowa- 1890–1897 Dr Karol Zaleski dził składnicę Kółek Rolniczych, był długoletnim 1897–1906 Władysław Adamczyk członkiem Rady Miejskiej oraz burmistrzem Sa- 1906–1909 Adam Pytel noka49. Związek Towarzystw Gimnastycznych 1909–1911 Adam Pytel „Sokół” w Polsce w uznaniu wybitnych zasług 1911–1914 Emil Gaweł na polu szerzenia idei sokolej uchwałą Związku 1914–1918 Adam Pytel z dnia 30 października 1926 r. przyznał Adamowi 50 1918–1927 Adam Pytel Pytlowi honorową odznakę sokolą . 1927–1936 Jan Killar Stanisław Biega — jeden z najbardziej ak- 1936–1939 Jerzy Pietrzkiewicz tywnych członków „Sokoła”, delegat Związku, wykwalifikowany nauczyciel gimnastyki i biblio- Wśród członków „Sokoła” znalazło się wielu tekarz. Urodził się 13 grudnia 1862 r. w Sanoku wybitnych działaczy politycznych, społecznych jako syn Jana i Antoniny z Czekańskich. W 1882 r. i kulturalnych. Należeli do nich m.in.: ukończył gimnazjum w Przemyślu. Studiował dr Karol Zaleski (prezes w latach 1890– na Wydziale Prawa w Krakowie. W 1887 r. 1897), który miał ogromne zasługi w krzewieniu wstąpił do Służby Skarbowej w Dyrekcji Okręgu idei sokolej na gruncie sanockim. Był wielkim Skarbowego w Sanoku, skąd w 1903 r. przenie- zwolennikiem ćwiczeń fizycznych, zdrowego try- siony został do Kołomyi. W 1905 r. jako starszy bu życia. Dawał młodym sanoczanom dobry przy- komisarz Skarbu przeszedł w stan spoczynku. kład własnym postępowaniem. Na pierwszym Wchodził w skład redakcji „Słowa Polskiego” posiedzeniu Wydziału „Sokoła” Zaleski wygłosił we Lwowie, gdzie pozostał do czerwca 1915 r. przemówienie, w którym przedstawił warunki Biega był członkiem Ligi Narodowej, działaczem zdrowotne narodu polskiego w ogólności, waż- „Sokoła” w Kołomyi, potem „Sokoła” Macierzy ność nauczania higieny itp. Apelował do sanoczan i jako sekretarz w Związku Sokolstwa Polskiego tymi słowami: (…) podajmy sobie dłonie szczere we Lwowie zorganizował w 1910 r. pierwszy do pracy wytrwałej, wspólnej i bądźmy tu jedną rodzi- wszechpolski zlot sokoli w rocznicę Grunwaldu ną, która ma cel jeden — nie egoistyczny, ale związany w Krakowie. W uznaniu zasług Związek Narodo- z dobrem powszechnem. Sądźmy się nawzajem ostro, wy Polski w Stanach Zjednoczonych zamianował ale sprawiedliwie i z uczuciem braterstwa (…)47. Pełnił go na Sejmie Walnym w Chicago 22 stycznia funkcję lekarza więziennego, lekarza powiato- 1912 r. swym członkiem honorowym. W latach wego, radnego Sanoka, nauczyciela higieny we 1902 i 1905 był członkiem Zarządu Okręgowe- wszystkich szkołach sanockich. Zaleski był dzia- go TSL w Kołomyi. W okręgu tym lustrował łaczem wielu instytucji społecznych i kultural- liczne Koła, wygłaszał odczyty i przemówienia nych w Sanoku, m.in. Towarzystwa „Eleuteria” 48. na obchodach, był inicjatorem założenia Polskiej Adam Pytel — pochodził z chłopskiej rodziny Bursy Ludowej w Kołomyi. W latach 1905–1915 ze wsi Żukowice Wielkie na Mazurach. Studiował jako referent kroniki prowincjonalnej w „Sło- w Krakowie na Wydziale Filozoficznym Uniwer- wie Polskim” oddał wielkie zasługi umocnieniu sytetu Jagiellońskiego i w Wiedniu. Po ukończe- polskości w Małopolsce wschodniej, rejestrując niu studiów starał się przez wiele lat o stano- w tej kronice każdy objaw życia narodowego wisko profesora gimnazjalnego, w międzyczasie i działalności polskich towarzystw. Przez 10 lat pełniąc funkcję korepetytora w prywatnych do- był sekretarzem Komitetu Głównego Stronnic- mach. W 1890 r. otrzymał wreszcie stanowisko twa Demokratyczno-Narodowego b. dzielnicy

47 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 1, s. 6. 49 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego 48 AMBL, zes. 25, syg. 13: Pamiętniki dra Karola Zaleskiego „Sokół” w Sanoku za rok 1932. z lat 1914–1915 z terenu Sanoka; zes. 11, syg. 39; syg. 65. E. Zając, 50 E. Zając, Szkice z dziejów Sanoka, ed. cit., s. 124–126; AMH, Szkice z dziejów Sanoka, cz. 1, Sanok 1998, s. 76–79. teczka 36.

30 austriackiej. Energicznie zwalczał tworzenie le- funkcję nauczyciela w 4-klasowej szkole w Do- gionów po stronie państw centralnych i przyczy- bromilu. Następnie od 1892 r. pracował jako na- nił się do rozwiązania w Mszanie Dolnej legionu uczyciel w szkole 1-klasowej w Siemuszowej, wschodniego. Należał do założycieli Lwowskiego następnie od 1894 r. w 1-klasowej szkole w Ra- Komitetu Ratunkowego dla uchodźców z Mało- kowej. Od 1896 r. był nauczycielem w szkole polski (zał. 1914/15). Był członkiem Kijowskiej 5-klasowej w Sanoku, następnie pełnił funkcję Rady Okręgowej oraz członkiem Rady Zjazdów nauczyciela szkoły ludowej połączonej w wy- w Moskwie. Utrzymywał żywe stosunki z ist- działową w tym mieście54. Poślubił Aleksandrę niejącymi wówczas w Rosji polskimi tajnymi z Piechów. Dnia 3 lipca 1908 r. urodził się jego organizacjami sokolimi i harcerskimi. W 1918 r. syn Zbigniew Stanisław, 3 grudnia 1910 r. drugi powrócił do Warszawy, gdzie poświęcił się znów syn — Adam Marian55. Szajna był wiceprezesem sokolstwu. Doprowadził do zjednoczenia wszyst- „Sokoła”, długoletnim naczelnikiem gniazda sa- kich organizacji sokolich w Związek Sokolstwa nockiego, następnie naczelnikiem byłego II-go Polskiego, w którym został wiceprezesem. Zor- Okręgu Dzielnicy Małopolskiej. Ukończył cały ganizował ogólnokrajowy zlot sokoli w 1921 r. szereg kursów gimnastycznych. Od 1912 r. był w Warszawie. Stanisław Biega zmarł w Warsza- organizatorem i komendantem Stałych Drużyn wie 19 kwietnia 1923 r.51. Sokolich. Brał też udział w organizowaniu harcer- Leopold Biega — urodził się w 1848 r. w Sa- stwa. Zorganizował Towarzystwo w Sanoku. Jego noku jako syn urzędnika magistratu. Po ukończe- pogrzeb stał się wielką manifestacją uczuć szero- niu studiów początkowych w Sanoku, a następnie kich warstw społeczeństwa sanockiego. Z całego seminarium nauczycielskiego we Lwowie uzyskał okręgu przybyły liczne delegacje, za pocztami w 1872 r. posadę nauczyciela w Baligrodzie, skąd sztandarowymi gniazd z Sanoka i Zagórza stanęło rok później przeniósł się do Sanoka. Pracował tam w zwartym szyku około 80 druhów, Związek jako nauczyciel, aż w końcu otrzymał stanowisko Młodzieży Chrześcijańskiej wystąpił z orkiestrą, dyrektora szkoły wydziałowej męskiej, przeszło a Ochotnicza Straż Pożarna z plutonem hono- przez 35 lat był naczelnikiem straży ogniowej, rowym. Pieśni religijne wykonał chór sokoli56. założycielem i pierwszym dyrektorem Kasy Feliks Adam Giela — aptekarz, działacz Rady Zaliczkowej, członkiem Rady Miejskiej, działał Miejskiej, burmistrz, zasłużony członek Towarzy- w „Kółku Rolniczym”, „Towarzystwie Drama- stwa Gimnastycznego wspierający organizację tyczno-Muzycznym”, „Ogniwie”, Towarzystwie finansowo. Za zasługi otrzymał dyplom honoro- Ochotniczej Straży Pożarnej (wybierany do Wy- wego członka „Sokoła”57. działu Krajowego Związku Ochotniczych Straży Jan Puzdrowski — urodził się 23 czerwca Pożarnych)52. Był założycielem i współredakto- 1877 r. Od 1904 r. należał do Towarzystwa „Sokół”, rem „Gazety Sanockiej” oraz współpracownikiem najpierw w Nadwornej, potem w Łopatynie, gdzie „Tygodnika Ziemi Sanockiej”. Zmarł 26 sierpnia założył gniazdo sokole, a od 1908 r. w Zagórzu, 1910 r.53 gdzie w 1909 r. wybrano go na prezesa organiza- Marian Szajna — urodził się 17 sierpnia cji, godność tę piastował aż do śmierci. Jako lekarz 1873 r. w Monastercu. Ukończył niższe gimna- kolejowy organizował drużyny polowe Stałych zjum, a następnie świadectwo dojrzałości otrzy- Drużyn Sokolich. W 1918 r. reaktywował gniaz- mał w seminarium nauczycielskim w Rzeszowie do sokole w Zagórzu. Utworzył w tym mieście 19 sierpnia 1891 r. Kwalifikacje na nauczycie- pierwszy w Dzielnicy Małopolskiej oddział Pol- la gimnastyki w szkołach średnich uzyskał po skiego Czerwonego Krzyża. Był prezesem okręgu zdaniu egzaminu we Lwowie w 1899 r. Patent nauczycielski uzyskał w 1900 r. Od 1891 r. pełnił 54 AP w Rzeszowie OS, zes. 240, syg. 19, s. 43. 55 Ibidem, zes. 135, syg. 320, k. 198, 201. 56 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1936, nr 5, 51 Polski Słownik Biograficzny, Nakładem Polskiej Akademii s. 131–132. Umiejętności, Kraków 1936, s. 25–26. 57 E. Zając, Szkice z dziejów Sanoka, ed. cit., s. 105–109; 52 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 19, s. 2. „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1936, nr 4 [Z żałobnej 53 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 18, s. 2. karty ś.p. dh Feliks Adam Giela], s. 96.

31 sanockiego, a w 1931 r. jednomyślnie powoła- postarała się dla tutejszego zakładu u ministra ny został przez radę dzielnicową na stanowisko dra Gautscha o zasiłek w kwocie 250 zł na zakup pierwszego wiceprezesa dzielnicy, uczestnicząc potrzebnych przyrządów. W roku 1894 na pierw- wielokrotnie w posiedzeniach Zarządu Związku. szym kongresie pedagogów polskich wygłosił Od 1909 r. był członkiem Towarzystwa Szkoły referat na temat: „Czy i o ile obecna szkoła śred- Ludowej, od 1908 r. pracował w Zarządzie Kasy nia może przyczynić się do fizycznego wycho- im. Stelczyka, a od 1919 r. piastował w tej insty- wania młodzieży”. Prócz pracy czysto fachowej tucji godność prezesa rady nadzorczej. Odzna- wolne chwile poświęcał życiu społecznemu. Był czony został dyplomem honorowym i krzyżem członkiem Towarzystwa Macierzy szkolnej ks. wojskowym Straży Kolejowej, dwoma medalami Cieszyńskiego, które w uznaniu zasług mianuje wojskowymi, Krzyżem „Orląt”, Krzyżem Armii go jednomyślnie honorowym członkiem. Brał Wschodu i Krzyżem Węzła Zagórskiego. Zmarł udział w radzie miejskiej, w życiu sokolim jako 12 lutego 1935 r. Pogrzeb Puzdrowskiego, który wieloletni członek oraz w różnych objawach ży- odbył się 14 lutego 1935 r., zgromadził tysięczne cia społecznego miasta. Zmarł 12 sierpnia 1906 r. tłumy społeczeństwa wszystkich warstw. So- w Zawoi pod Makowem59. kolstwo reprezentowali przedstawiciele władz Emilia Słuszkiewicz — nauczycielka, sama- dzielnicy małopolskiej oraz delegacje piętnastu rytanka, pisała artykuły na tematy wychowawcze okolicznych gniazd w liczbie przeszło 200 osób, do wydawanego przez sanocki hufiec harcerski a chór z Sanoka odśpiewał pieśń żałobną58. pisma „Bóg i Ojczyzna”60. Roman Vetulani — urodził się 8 sierpnia Felicja Praszałowiczówna — urodziła się 1849 r. w Bochni, gdzie ukończył niższe gim- 28 listopada 1879 r. w Dolinie (powiat Stryj). nazjum. Naukę kontynuował we Lwowie, koń- Ukończyła szkołę wydziałową 4-klasową w Prze- cząc chlubnie wyższe gimnazjum i uniwersytet myślu w 1895 r., a następnie kursy w przemy- na wydziale filozoficznym. W roku 1875 roz- skim seminarium nauczycielskim w latach począł pracę w zawodzie nauczycielskim, a w 1895/6–1898/9. Kwalifikacje dla szkół z językiem 1884 r. otrzymał posadę rzeczywistego nauczy- wykładowym polskim i ruskim oraz nauczycielki ciela filologii klasycznej w gimnazjum w Sanoku. robót ręcznych w szkołach wydziałowych uzy- Po złożeniu we Lwowie egzaminu na nauczyciela skała świadectwem dojrzałości w seminarium gimnastyki w gimnazjach i szkołach realnych, nauczycielskim żeńskim w Przemyślu w lipcu rozwinął gorliwą działalność na polu fizycznego 1899 r. W październiku 1901 r. uzyskała patent wychowania młodzieży. Oddany szczerze sprawie kwalifikacyjny dla szkół ludowych pospolitych wychowania fizycznego publikuje swoje prace przed c.k. Komisją egzaminacyjną w Przemyślu. w pismach pedagogicznych i gimnastycznych. Odbyła bezpłatną praktykę w szkole 4-klasowej Wraz z gronem ludzi zacnych, staje w szeregu w Sanoku. Następnie uczyła w szkole 1-klaso- członków założycieli Sokoła w Sanoku w 1889 r. wej ludowej w Posadzie Sanockiej (1900/1901), Zostaje wybrany do pierwszego wydziału Sokoła w szkole 3-klasowej ludowej w Zagórzu (1901– sekretarzem. W latach 1892 i 1894 brał czynny 1903), w szkole 4-klasowej ludowej męskiej udział w ćwiczeniach zlotowych we Lwowie. w Sanoku (1903–1908), w szkole 4-klasowej lu- Wysłany przez Radę szkolną w roku 1892 na stu- dowej żeńskiej w Sanoku (1908–1910), a od dnia dia organizacji zabaw i gier gimnastycznych 1.12.1910 r. otrzymała posadę stałej nauczycielki w parku dra Jordana w Krakowie, zorganizował w tej szkole61. Praszałowiczówna była aktywną je po powrocie w sanockim gimnazjum, wcie- działaczką wielu sanockich instytucji społeczno- lając je w przerwy między nauką. Przystąpiono do uporządkowania dziedzińca szkolnego o po- 59 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«”, listopad 1906; wierzchni 1130 m2, zamieniając go w jedno wiel- Sprawozdanie Dyrektora C.K. Gimnazjum w Sanoku za rok kie boisko gimnastyczne. Rada szkolna krajowa 1906/1907. 60 E. Zając, Szkice z dziejów Sanoka, ed. cit., s. 48–55; „Ma- teriały Historyczne Hufca ZHP w Sanoku” 2000, Z. VI 2000, 58 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1935, nr 2/3, s. 2–8. s. 34. 61 AP w Rzeszowie OS, zes. 240, syg. 19, s. 74.

32 -oświatowych i kulturalnych, długoletnią człon- egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół powszech- kinią „Sokoła”. nych w Sanoku (1920/1921–1922/1923; 1929– Bronisława Matylda Wasylewicz — uro- 1931)67. Od dnia 1 stycznia 1932 r. do końca grudnia dziła się 16 października 1871 r. w Kamionce 1934 r. była członkiem Państwowej Komisji Egza- Strumiłowej. Ukończyła 7-klasową szkołę żeńską minacyjnej rejonu V z siedzibą w Państwowym w Sanoku w roku szkolnym 1886/1887. Uczęsz- Seminarium Nauczycielskim Męskim w Krośnie czała do Państwowego Seminarium Nauczyciel- dla nauczycieli zdających egzamin praktyczny. skiego Żeńskiego im. Adama Asnyka we Lwowie Rejon egzaminacyjny obejmował powiaty Brzo- (1887/8-1890/1). Egzamin dojrzałości złożyła zów, Krosno, Lesko i Sanok. Wyniki jej pracy 2 lipca 1891 r. Uzyskane kwalifikacje umożliwi- wychowawczej były bardzo dobre68. Prowadziła ły jej podjęcie pracy na stanowisku nauczycielki kursy wieczorowe oświaty pozaszkolnej, walcząc w publicznych szkołach ludowych pospolitych z analfabetyzmem. Była aktywną działacz- oraz nauczycielki robót ręcznych w szkołach ką w Oddziale Polskiego Czerwonego Krzyża. ludowych pospolitych i wydziałowych. W la- W 1929 r. otrzymała Medal Dziesięciolecia Od- tach 1891–1894 odbyła praktykę nauczycielską zyskanej Niepodległości69. W listopadzie 1932 r. w szkołach ludowych w podsanockich wsiach. otrzymała Srebrny Krzyż Zasługi — za osiągnięcia Od dnia 1 września 1891 r. przyjęła posadę na- na polu pracy społecznej70. Odeszła na emeryturę uczycielki przy etatowej szkole w Woli Sęko- 31 sierpnia 1934 r. Zmarła w Sanoku 13 kwietnia wej. Następnie została delegowana do Długiego, 1953 r.71 gdzie pełniła obowiązki tymczasowej młodszej nauczycielki przy szkole ludowej. W następnym roku przeniesiona została do 1-klasowej szkoły Działalność sportowa ludowej w Nowosielcach. W październiku 1893 r. zdała egzamin nauczycielski. Nabyła uprawnienia Program gimnastyki sokolej w Czechach wyka- do nauki języka rosyjskiego i religii. W 1899 r. zywał silne wpływy wzorów niemieckich. Mi- w celu poszerzenia swoich kwalifikacji zdawa- rosław Tyrš — naczelnik i ideolog zrzeszenia ła egzamin nauczycielski z matematyki, fizyki, program ćwiczeń zawarł w czterech działach: rysunków i kaligrafii62. Podczas I wojny świato- ćwiczenia porządkowe i ćwiczenia wolne; ćwi- wej pełniła sumiennie z wielkim zaangażowa- czenia z przyborami i na przyrządach (poręcze, niem obowiązki pielęgniarskie w X Pawilonie drążek, koń, kółka); ćwiczenia z pomocą współ- Czerwonego Krzyża we Lwowie (od 24 czerw- ćwiczących (ćwiczenia towarzyskie); ćwiczenia ca do 4 sierpnia 1915)63. Sprawowała następnie z oporem współćwiczących (mocowanie, zapasy, obowiązki nauczycielki w Szkole Powszechnej szermierka)72. w Sanoku64, a także 7-klasowej szkole żeńskiej Aż do początków XX wieku w zaborze au- im. Królowej Zofii65. Od dnia 1 marca 1928 r. była striackim dominował system gimnastyki oparty na stanowisku kierowniczki 7-klasowej szko- na niemieckim. W ćwiczeniach przeważały drąż- ły powszechnej żeńskiej im. Królowej Jadwigi ki, poręcze, konie i kółka. Z czasem coraz większe w Sanoku66.

Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia 67 Ibidem; Pismo Rady Szkolnej Powiatowej w Sanoku Publicznego reskryptem z dnia 5 stycznia 1921 r. z 6 czerwca 1921 r.; Pismo Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwów mianował Wasylewiczównę członkiem komisji 25 kwietnia 1929. 68 Ibidem. 69 Ibidem; Pismo Kuratorium Okręgu Szkolnego 62 AMBL, zes. 39, syg. 63. z 12 czerwca 1929 r. 63 Ibidem, Pismo Szpitala Rezerwy Czerwonego Krzyża we 70 Ibidem; Odznaczenie przyznane na zasadzie art. 5 usta- Lwowie z października 1914 r.; Pismo c.k Rady Szkolnej Okrę- wy z 23 czerwca 1923 r. (Dz.U.RP Nr 62, poz. 458). gowej we Lwowie (22 lipca 1915). 71 AMBL, zes. 11, syg. 79; E. Zając, Szkice z dziejów Sanoka, 64 Ibidem. cz. 2, Sanok 2000, s. 110–115. 65 Ibidem; Pismo Rady Szkolnej Powiatowej w Sanoku 72 E. Polak, Geneza i rozwój gimnastyki w Sokole polskim, [w:] z 1 października 1926 r. Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Rzeszów 1996, 66 Ibidem. s. 119.

33 uznanie zdobywała gimnastyka szwedzka — ćwi- Staraniem starosty Albina Świtalskiego i in- czenia i zabawy na wolnym powietrzu. Antoni żyniera Ignacego Morawieckiego już w 1889 r. Durski, kierownik zakładu gimnastycznego we uruchomiono ślizgawkę77. W 1891 r. wybudo- Lwowie, zmodyfikował czeski model ćwiczeń, wano zadaszenie dla widzów przy torze ślizgaw- wypracowując własny system, tzw. system me- kowym78. todą Durskiego. Wyszkolił on wielu nauczycieli Z końcem kwietnia 1890 r. otworzono szkołę gimnastyki, a także opracowywał podręczniki gimnastyczną dla dziewcząt (zapisało się ok. 10 i inne fachowe wydawnictwa. Wyróżnił trzy uczennic)79. W 1891 r. ćwiczenia gimnastyczne rodzaje ćwiczeń gimnastycznych: gimnastykę odbywały się po dwie godziny tygodniowo dla zdrowotno-racjonalną, gimnastykę leczniczą oraz członków i po dwie godziny dla uczennic. Liczba gimnastykę stosowaną. Podstawy sokolstwa pol- członków ćwiczących doszła do 18, liczba uczen- skiego opracowali też Wenanty Piasecki, Edward nic do 12, z tych ćwiczyło równocześnie w jednej Madeyski, Tadeusz Żuliński oraz Edward Cenar73. godzinie zazwyczaj 8. Ćwiczeniami kierował druh Pierwszą galicyjską instytucją kształcenia na- Stanisław Biega, zastępował go przez 4 miesiące uczycieli wychowania fizycznego był „Sokół”, Roman Vetulani. Z powodu braku nauczyciela w którym od 1881 r. zaczęto organizować kursy w 1892 r. szkoła gimnastyczna dla dziewcząt była dla kandydatów na nauczycieli gimnastyki74. zamknięta80. Przy ponownym otwarciu szkoły Najpopularniejsze w strukturach „Sokoła” duże zasługi miała Teodozja Drewińska81. Badania były sekcje: kolarskie, szermiercze i strzeleckie. lekarskie dziewcząt dokonane przez Zaleskiego W 1906 r. w Krakowie uchwałą Wydziału wykazały u 30% skrzywienia kręgosłupa, co po- „Sokoła” powołano Organizację Członków Mun- twierdzało potrzebę działania szkoły gimnastycz- durowych, która dała początek koncepcji Stałych nej82. Po przejęciu zajęć przez Sygnarskiego szkoła Drużyn Sokolich75. ponownie zaczęła działać, zapisały się wówczas Pierwsze postulaty reformy systemu gimna- 43 dziewczęta83. Ćwiczono w dwóch oddziałach — stycznego składano już na XVII Zjeździe Delega- tzw. słabszym i mocniejszym84. W 1895 r. szkoła tów Związku w 1909 r. w Przemyślu. Sprecyzo- dla dziewcząt rozwijała się intensywnie, ciesząc wano je następnie na XVIII zjeździe delegatów się dużą popularnością85. we Lwowie dnia 16 X 1910 r. Postulowano wpro- W kwietniu 1893 r. utworzono szkołę szer- wadzenie ćwiczeń gimnastyczno-wojskowych mierki (zapisało się 16 druhów). Kierował nią w ramach polowych ćwiczeń terenowych, szersze Stanisław Biega86. Czyniono również starania uwzględnienie sportów, gier, zabaw na świeżym o utworzenie szkoły jazdy na kole87. W 1893 powietrzu oraz wycieczek terenowych. Zmiany roku kurs kolarski cieszył się dużym powodze- te szły w kierunku przeobrażeń z organizacji gimnastycznej na wojskową. St. Szaynowski po- 77 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa stulował rezygnację z całej nadbudowy oświato- Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września wo-kulturalnej, którą powinny realizować inne 1890. 78 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1892, nr 3, s. 31. towarzystwa, na rzecz kierunku ściśle gimna- 79 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa stycznego. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września Członkowie sanockiego „Sokoła” ćwiczyli 1890. początkowo w sali gimnastycznej udostępnia- 80 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1893 nr 2, s. 18. nej im przez gimnazjum. Z powodu remontu 81 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1892, nr 3, s. 31. szkoły w marcu 1891 r. ćwiczenia trzeba było 82 Ibidem. 76 83 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 4, s. 44. ograniczyć . 84 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893. 73 A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomo- 85 „Gazeta Sanocka” 1895, nr 35, s. 3. rzu 1893–1939, Bydgoszcz 1997, s. 15–17. 86 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 74 Ibidem, s. 17. „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893; „Przewod- 75 D. Dudek, Działalność wojskowa Towarzystwa Gimnastycz- nik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 4, s. 44. nego „Sokół” przed I wojną światową, Nowy Sącz 1994, s. 4. 87 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 76 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 4, s. 31. „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893.

34 niem88. W 1894 r. prowadzono stałą naukę jaz- działowej męskiej96, w 1909 r. — 264 uczniów dy na kole89. Zarząd oddziału kolarzy „Sokoła” szkoły wydziałowej męskiej, a także młodzież w Sanoku opracował regulamin jazdy na kole, gimnazjalna (ok. 594 uczniów)97. W ćwiczeniach który mówił m.in. o tym, że każdy członek Klubu gimnastycznych brali udział także uczniowie obowiązany był podczas jazdy mieć na ubraniu szkoły ludowej w myśl uchwały wydziału bez- przypiętą odznakę klubu, nie wolno było jeździć płatnie po 7 godzin tygodniowo98. w mieście po drogach przeznaczonych wyłącznie W 1901 r. wprowadzono ćwiczenia oddziału dla pieszych, chodnikach, ogródkach i placach druhów starszych, tj. od 40. roku do 60. roku publicznych90. W 1898 r. oddział kolarski urządził życia stosownie do wymogów fizjologii gimna- dwie wycieczki rowerowe. W 1899 r. w oddziale styki99. Druhowie ćwiczyli dwa razy tygodniowo tym było 18 członków91. pod kierunkiem Sygnarskiego100. W 1898 r. ćwiczenia gimnastyczne druhów W 1903 r. ćwiczenia gimnastyczne grupowa- odbywały się trzy razy w tygodniu w godzi- ły wielu druhów pod kierownictwem naczelnika nach wieczornych. Przeciętnie ćwiczyło 9 osób. Sygnarskiego i Szajny. Ten ostatni prowadził rów- Ogółem ćwiczących członków było 29. Szkołę nież prywatne ćwiczenia gimnastyczne chłopców dla dziewcząt prowadzono do połowy kwietnia, (22 osób) i dziewcząt (70 osób) oraz ćwiczenia jednak po wakacjach nie otwarto już jej ponow- uczniów szkoły wydziałowej — przeszło 200 nie z powodu niskiej frekwencji. W 1898 r. dla osób101. oddziału wioślarskiego zbudowano pływalnię92. Na Walnym Zgromadzeniu „Sokoła” 12 marca W 1899 r. ćwiczenia gimnastyczne odbywały 1910 r. Stanisław Biega i Karol Zaleski wystąpili się dwa razy tygodniowo, godzin ćwiczebnych z apelem o podjęcie przez członków systematycz- było 54, przeciętna liczna ćwiczących wynosiła nych ćwiczeń gimnastycznych, poddając jedno- 7 osób93. W 1900 r. ćwiczenia członków odbywa- cześnie działalność gniazda ostrej krytyce. Dnia ły się 3 razy tygodniowo, a ćwiczących druków 4 listopada 1911 r. odbyło się specjalne posiedze- było aż 64. Przeciętnie ćwiczyło 8 osób. Na jesień nie Wydziału i zaproszonych delegatów gniazd otwarto ponownie szkołę dla dziewcząt oraz dla z Leska, Ustrzyk, Zagórza, Rymanowa, Brzozowa, chłopców i starszej młodzieży. Na naukę uczęsz- na którym S. Biega poruszał temat ożywienia pra- czało 15 dziewcząt i 15 chłopców, młodzieży star- cy „Sokoła”, zwiększenia godzin ćwiczeń i liczby szej było 1794. ćwiczących, organizowania młodzieży w skau- W 1900 r. w szkole gimnastycznej dla mło- ting, sokolej akcji oświatowej i propagandowej dzieży młodszej ćwiczyło 24 druhów, dla mło- oraz wyraźnego skrystalizowania ideologii soko- dzieży starszej ćwiczyło 12 członków, dziewcząt lej w duchu niepodległości. Na posiedzeniu Wy- ćwiczyło 14, chłopców było 1295. działu 15 listopada wybrano w tym celu komisję W 1906 r. w sali towarzystwa odbywało agitacyjno-oświatową, do której weszli dr Emil ćwiczenia bezpłatnie 250 uczniów szkoły wy- Gaweł, Szajna, Piotr Niedojadło, Adam Bratro, Rozum i Woliński. Sanocki „Sokół” kierował druhów na liczne 88 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego kursy gimnastyczne. W 1911 r. dh Mieczysław „Sokół” od 1 października 1893 do 30 września 1894 r. Strojek wysłany został na 4-dniowy kurs gimna- 89 „Gazeta Sanocka” 1895, nr 10, s. 3. styczny do Przemyśla. Również druhowie Szajna 90 „Gazeta Sanocka” 1895, nr 12, s. 3. 91 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899. 96 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 92 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1906. „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1898. 97 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 93 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1909. „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899. 98 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 12, 94 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego s. 103. „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1900. 99 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 5, s. 39. 95 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 100 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1903, nr 1, s. 6. „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1901. 101 Ibidem.

35 i Niedojadło uczestniczyli w kursach urządzanych Wyraźnie zmienił się też charakter organizacji przez Związek102. Dwa razy na kurs do Lwowa z kulturalno-zabawowej na wojskową110. (1921) i do Żywca (1922) wysłano dha Francisz- Stałe Drużyny Sokole gromadziły się trzy ka Moszorę; dhów Kaczorowskiego i Eugeniusza razy w tygodniu na ćwiczeniach gimnastycznych Klimaszewskiego na 6-dniowy kurs wyszkolenia połączonych z musztrą i ćwiczeniami z bronią. wojskowego do Nadgórnej (1923). W latach 1923– W ćwiczeniach polowych brały udział także Dru- 1924 w sanockim Gnieździe było czterech facho- żyny Skautowe (ponad 200 członków), Drużyny wych nauczycieli gimnastyki (Szajna, Moszoro, Bartoszowe, Polska Drużyna Strzelecka i Zwią- Kaczorowski, Klimaszewski), w latach następnych zek Strzelecki (ponad 100 osób)111. Ćwiczenia przybyło kolejnych: Stanisław Pierożyński, Jadwi- polowe odbywały się najczęściej na Wzgórzach ga Zaleska, Weronika Radwańska i in.103 Glinic112. W 1914 r. w Sali „Sokoła” odbywał się Osobny Oddział Przysposobienia Wojskowe- przede wszystkim ruch ćwiczebny Stałej Dru- go pod kierownictwem oficerów (Warmuzek, żyny Sokolej pod kierownictwem druha Stoka, Ochęduszko) przydzielonych do nauki w „Sokole” ograniczający się prawie wyłącznie do ćwiczeń odbywał ćwiczenia wojskowe. W „Sokole” ćwi- wojskowych, polowych organizowanych wraz czyła również młodzież rzemieślnicza z Kato- z innymi Towarzystwami niepodległościowy- lickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej pod mi. Utworzony przy „Sokole” Macierzy Legion kierownictwem nauczycieli sokolich. Poza tym Wschodni przybył ze Lwowa do Sanoka w pierw- sala wynajmowana była na lekcje gimnastyki szych dniach września 1914 r., zatrzymując się dla uczniów gimnazjum państwowego, gimna- w mieście na dwa tygodnie113. zjum żeńskiego i seminarium żeńskiego. W la- W 1929 r. ćwiczenia gimnastyczne przenie- tach 1926–1929 aktywnie działały oddziały piłki siono na wybudowane boisko114. nożnej, narciarski i sportowy104. W skład wydziału Wychowania Fizycznego Przy „Sokole” funkcjonowały: „lown tenis”, w 1932 r. wchodzili: Marian Szajna (przewod- kręgielnia i pływalnia105. Opiekunem kręgielni był niczący), Franciszek Moszoro (naczelnik), Leon Henryk Hellebrand. Intensywnie działała komisja Kaczorowski (zastępca naczelnika) oraz Stani- łyżwiarska. Wydział uchwalił bezpłatny wstęp sław Pierożyński, Weronika Radwańska, Stefania na tor łyżwiarski dla młodzieży gimnazjalnej Pierożyńska i Helena Rosołowska115. W 1932 r. w środy i soboty, za zniżone zaś opłaty w inne ćwiczenia druhów prowadzili Kaczorowski i Pie- dni106. Ślizgawka zorganizowana została dzięki rożyński, druhen — Pierożyńska i Rosołowska116. ofiarności państwa Rylskich, którzy do tych celów Sanocki „Sokół” organizował także harcerstwo pozwolili używać staw. Ślizgawką kierował Emil i drużynę skautową. W lutym 1911 r. naczelne Kozłowski107. „Sokół” utrzymywał też pływalnię władze „Sokoła” zatwierdziły wprowadzenie skau- na Sanie oraz 5 łodzi dla wioślarzy108. tingu do swojej organizacji. W 1913 r. działało Największe ożywienie w „Sokole”, zarówno w zaborze austriackim 138 drużyn skautowych na polu działalności patriotycznej, kulturalnej, jak w ponad 70 miastach117. Na terenie Małopolski i sportowej, daje się zauważyć w 1913 i 1914 r.109. z ramienia Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie Andrzej Małkowski objeżdżał poszcze-

102 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego 110 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 27, s. 2. „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 17. 111 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 9, s. 2, 3. 103 Ibidem, s. 28. 112 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 12, s. 2. 104 Ibidem. 113 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastyczne- 105 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 64, s. 2. go „Sokół” w Sanoku za lata 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919. 106 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, 114 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastyczne- s. 100. go „Sokół” w Sanoku za rok 1932. 107 Ibidem., s. 101. 115 Ibidem. 108 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 12, 116 Ibidem. s. 103. 117 A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomo- 109 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 1, s. 3. rzu 1893–1939, op. cit., s. 28.

36 gólne gniazda, wygłaszając publiczne odczyty harcerskich i o podchodzeniu. Traktowaliśmy „Sokół” o skautingu i przeprowadzając egzaminy skauto- z góry, a zbliżenie na razie z wielką rezerwą nastąpiło, we. W listopadzie 1909 r. członkowie organizacji gdy powstały sokole drużyny ćwiczebne a sokoli po- niepodległościowej „Zarzewie” Zdzisław Lewicki, częli nosić kapelusze podobne do naszych i zamienili Stanisław Krzysik, Julian Krzyżanowski, Tadeusz mundury (…)120. Miller, Tadeusz Remer, Jan Owsionka i Józef Her- Tajna drużyna skautowa ujawniła swoją dzia- but założyli w Sanoku „oddział ćwiczebny” im. łalność we wrześniu 1911 r., przekształcając się Hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Pierwszymi w I drużynę skautową im. Hetmana Stanisława skautami w Sanoku byli: Antoni Froń, Stanisław Żółkiewskiego. Opiekę nad skautingiem objął Kubala, Zygmunt Vetulani, Mieczysław Krygow- wówczas „Sokół”. Drużynę początkowo tworzył ski, Leopold Górka, Władysław Józef Zaleski, Ro- 1 pluton, złożony z dwóch patroli po 8 skautów man Ślączka, Jan Bratro, Władysław Brzozowski, każdy. Funkcję plutonowych pełnili: Zygmunt Klemens Remer, Tadeusz Piech, Franciszek Ole- Vetulani, Kazimierz Kubala, Władysław Zaleski arczyk, Włodzimierz Trzciński i in. Jak czytamy: i Roman Ślączka121. Dnia 4 listopada 1911 r. odbyło (…) Zaczęło się od zbiórki u kolegi Fronia, gdzie pod się specjalne posiedzenie wydziału „Sokoła” i za- ścisłą tajemnicą wyłożył nam o co chodzi. Mieliśmy proszonych delegatów gniazd dzielnicy sanockiej, się przygotować na żołnierzy wywiadowców przyszłej na którym S. Biega referował sprawę ożywienia Armii Polskiej i zawczasu zaprawić do trudów. To działalności „Sokoła”, zwiększenia liczby ćwi- też dalszym epizodem była nocna wyprawa za „Gli- czących, organizowania młodzieży w skauting nice” na tzw. Kiczory, gdzie składaliśmy w nastrojo- i wyraźnego skrystalizowania ideologii sokolej wych okolicznościach przysięgę harcerską i o ile sobie w duchu niepodległości. Na posiedzeniu wydziału przypominam, spędziliśmy jesienną dość chłodną noc „Sokoła” 15 listopada 1911 r. wybrano komitet w postawionym przez nas szałasie (…)118. sokoli, który miał się zaopiekować sokolą drużyną Organizacja skautów była początkowo taj- skautową. Wiosną 1912 r. z inicjatywy prezesa na, dlatego członkowie spotykali się w nocy. Jak „Sokoła” Emila Gawła została założona przy Wy- wspomina Ślączka: (…) Było to jesienią 1910 r. Po dziale „Sokoła” w Sanoku miejscowa Komenda przebyciu marszem zabezpieczonym w szyku skau- Skautowa122. Ruchowi skautowemu patronował towym przestrzeni od Sanoka do Trenczy weszliśmy Marian Szajna. Za jego sprawą oddano skautom w las Trepczański i niebawem znaleźliśmy się na pola- do dyspozycji jedną z bocznych garderób teatral- nie leśnej nad Sanem. Tam, zasłonięci zewsząd wzgó- nych „Sokoła” na pogadanki oraz pozwolono uży- rzami porosłemi starym lasem, rozpaliliśmy ognisko. wać na zbiórki boiska „Sokoła”, a na ćwiczenia Wszyscy przeznaczeni do złożenia przysięgi zostali jego sali. ustawieni w dwurząd obok ogniska, przy którym sta- W 1911 r. z inicjatywy Szajny założono ła starszyzna. Po krótkim przemówieniu dowódcy, przy gnieździe sokolim w Zagórzu dwa zastępy którym był — o ile pomnę Antoni Froń — nastąpiło skautowe chłopców. Sanoccy skauci — Tadeusz zaprzysiężenie (…)119 Piech i Władysław Zaleski w 1913 r. wzięli udział Odbywano systematyczne wykłady i ćwi- w światowym zlocie skautów w Birmingham123. czenia oddziału w terenie, gdyż z „Sokołem” nie Przy sanockim gnieździe „Sokoła” utworzono udało się początkowo zawrzeć porozumienia: (…) Komitet Skautowy124. Sanocki „Sokół” utworzył W okresie tym [1910–1912] żadnej współpracy między w 1912 r. kolonię skautową, która stanowiła nami a „Sokołem” nie było. Do ruchu sokolego odnosili- śmy się z pewnym lekceważeniem, uważając „Sokołów” 120 AMH, teczka nr 654, k. 3. za starszych wygodnych panów, którzy potrafią tylko 121 C. Mazurczak, Harcerstwo sanockie 1910–1949, Kraków ćwiczyć na sali lub na boisku, bez piwa i kiełbasy się 1990, s. 7–12; W. J. Zaleski, U kolebki skautingu, [w:] „Materiały nie obejdą, a nie mają pojęcia o plecakach i rozpalaniu Historyczne Hufca ZHP Ziemi Sanockiej” 2004, z. 8, s. 14–21. ogniska, o przyrządzaniu na nim posiłku, o węzłach 122 C. Mazurczak, Harcerstwo sanockie 1910–1949, op. cit., s. 12–13. 123 AMH, teczka nr 652, k. 1. 118 AMH, teczka nr 654, k. 1. 124 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, ed. cit., 119 Ibidem, teczka nr 655, k. 3. s. 199–201.

37 praktyczną szkołę skautowego i żołnierskiego organizacji stanęła Helena Ślączkowa, a szkolenia życia obozowego. Umiejscowiono ją w lasach sanitarne prowadzili miejscowi lekarze. Zajęcia olchowskich, dzięki ofiarności właściciela Olcho- praktyczne z zakresu pielęgniarstwa prowadzono wiec dha Eugeniusza Nowaka, który dla potrzeb w tutejszym szpitalu pod kierownictwem leka- kolonii wybudował drewniany barak125. rzy. Ponadto w Sanoku funkcjonowały oddziały Dnia 10 grudnia 1912 r. podjęto decyzję o po- samarytańskie przy Polskiej Drużynie Strzelec- wołaniu Stałych Drużyn Sokolich. Przyjęto zasadę, kiej i Drużynie Bartoszowej130. Celem zebrania że gimnastyka wychowawcza miała poprzedzać funduszów na przybory medyczne i ratunkowe gimnastykę wojskową, a podstawą wyszkolenia Wydział Samarytanina urządził w sali „Sokoła” była nauka musztry wojskowej, strzelanie ćwi- koncert muzyki wojskowej 45 p.p.131 czebne z broni małokalibrowej, topografia i budo- W sierpniu 1914 r. doszło do przekształcenia wa broni. Stałe Drużyny Sokole były integralnym Przewodnictwa Związku w Komendę Główną elementem w strukturze organizacyjnej „Sokoła”, Sokolą. W skład Wydziału Wojskowego Komendy których funkcjonowanie oparto na regulaminie weszli również przedstawiciele Drużyn Bartoszo- uchwalonym 10 XII 1912 r. uzupełnionym o „In- wych. Organ przybrał nazwę: Komenda Wspólna strukcję do organizacji stałych drużyn sokolich”. Drużyn Sokolich i Bartoszowych132. Drużyna Sokola miała się składać z 3 plutonów, W Sanoku działały liczne organizacje o cha- każdy z nich z 3 zastępów, a zastęp z 9–13 dru- rakterze wojskowym, m.in. Oddział Związku hów. W skład plutonu wchodzili: komendant, Strzeleckiego (komendant Józef Niedźwiecki) zastępca komendanta, trzej pionierzy oraz trzej i in. Instruktorami szkolenia wojskowego byli: sanitariusze126. Edward Eysmond, Emil Kalwas i Władysław Żó- W 1913 r. z inicjatywy Naczelnika Maria- rawiński133. na Szajny zwerbowano 22 ochotników do ma- jących się utworzyć Stałych Drużyn Sokolich. Stałe Drużyny utworzone zostały w Bukowsku, Działalność patriotyczna Baligrodzie, Lesku, Tyrawie Wołoskiej, Rymano- wie i Brzozowie127. Liczba członków organizacji Patriotyzm w „Sokole” budowano głównie wzrosła gwałtownie od chwili, gdy w program na przykładach. Za patrona sokolstwa obrano ćwiczeń wcielono ćwiczenia typu wojskowego128. postać Tadeusza Kościuszki. We wszystkich Specjalnie dla pokazu ćwiczeń wojskowych gniazdach nakazano organizować od 1922 r. w 1912 r. zorganizowano Zlot dzielnicowy w Sa- „Obchody Kościuszkowskie”, które odbywać się noku. W ćwiczeniach brało udział 46 druhów miały w dniach od 15 października do 15 listo- z Rymanowa, Brzozowa, Zagórza, Leska, Pisaro- pada. Do propagowanych postaci należeli królo- wiec, 62 z Sanoka, 60 skautów z sanockiej sokolej wie, m.in. Bolesław Chrobry, Władysław Jagiełło, drużyny skautowej129. Stefan Batory i Jan III Sobieski. Bardzo uroczy- W 1913 r. podjęto inicjatywę utworzenia ście obchodzono rocznice znaczących wydarzeń w Sanoku Samarytanina Sokolego — Polskiego historycznych oraz święta państwowe: 3 maja, Czerwonego Krzyża, a już 22 lutego 1913 r. ogło- 15 sierpnia, 11 listopada. Łączono także obchody szono zapisy ochotniczek na kurs samarytański. rocznic i świąt państwowych ze zlotami organi- Ze 100 zgłoszonych przyjęto 40 kobiet. W związ- zowanymi przez poszczególne okręgi i dzielnice ku z tym wkrótce utworzono kurs drugi. Na czele Związku. Wielokrotnie podkreślano rolę i znaczenie sokolstwa w odzyskaniu niepodległości. 125 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego Sokolstwo Dzielnicy Małopolskiej brało udział „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 19. 126 D. Dudek, Działalność wojskowa…, ed. cit., s. 17–19. 130 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 9, s. 2; A. Zielecki, 127 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, ed. cit., Polski ruch niepodległościowy…, ed. cit., s. 217. s. 217–218. 131 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 11, s. 3; nr 12, s. 3. 128 D. Dudek, Działalność wojskowa…, ed. cit., s. 25. 132 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, 129 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego op. cit., s. 26–29. „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 18. 133 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, ed. cit., s. 219.

38 w walkach w obronie Lwowa podczas walk pol- celu powołane komisje: skarbowa, gospodarcza, sko-ukraińskich. W maju 1921 r. Przewodnictwo przychodowa, dekoracyjna i wieczorowa. Preze- Związku Sokolego wezwało do przesyłania spisów sem komitetu był F. Giela, zastępcą — A. Pytel138. poległych druhów w I wojnie światowej, wal- Delegaci sanockiego „Sokoła” uczestniczyli kach z Ukraińcami, powstaniach w Wielkopolsce także w zlotach słowiańskich: w Pradze (28–30 i na Śląsku. Członkowie organizacji skupiali się czerwca 1891 r. — F. Giela)139, w 1901 r. w zlo- na wspólnych zlotach: I Zlot sokoli odbył się we cie wszechsłowiańskim w Pradze140, zlocie sło- Lwowie w dniach 5–6 czerwca 1892 r. z okazji wiańskim w Zagrzebiu (2 i 3 września 1906 r.)141, 25-lecia swej działalności. W zlocie tym uczest- w zlocie okręgowym w Jarosławiu w 1901 r. niczyły 22 gniazda sokole z zaboru austriackiego i in.142. i 5 gniazd z zaboru niemieckiego oraz 150 so- Dnia 8 lipca 1906 r. odbył się zlot okręgowy kołów z Czech i Moraw. Sanok reprezentowali: Sokołów w Przemyślu, w którym wzięło udział S. Biega, F. Giela, Michał Pollak, dr Natan Ne- dwadzieścia kilka gniazd należących do okrę- benzahl, Samuel Nebenzahl, Edmund Mieczysław gu, przybyli także reprezentanci sokolstwa spod Świerczyński, Roman Vetulani, dr Tadeusz Wąso- zaboru rosyjskiego (z Warszawy i Petersburga). wicz i dr Karol Zaleski134. II Zlot odbył się z okazji Z gniazda sanockiego wzięło udział w pocho- krajowej Wystawy Kościuszkowskiej we Lwowie dzie przeszło 50 druhów, a 30 stanęło do ćwiczeń (14–15 lipca 1894). Uczestniczyli w nim tylko na boisku143. sokoli z zaboru austriackiego; III Zlot Związkowy W Sanoku odbył się 28 czerwca 1908 r. zorganizowano w dniach 28–29 czerwca 1896 r. VI Zlot Gniazd Sokolich Okręgu IV, w którym w Krakowie; IV Zlot związkowy miał miejsce udział wzięło 500 osób. W zlocie uczestniczy- w dniach 27–29 czerwca 1903 r. we Lwowie; li Sokoli z Brzozowa, Cieszanowa, Dobromila, V Zlot Związkowy „Grunwaldzki” w Krakowie Dubiecka, Dynowa, Jarosławia, Leska, Mościsk, zorganizowany z okazji 500. rocznicy zwycięstwa Przemyśla, Radymna, Rymanowa, Sambo- nad Krzyżakami i odsłonięcia „Pomnika Grun- ra, Sanoka, Starego Sambora, Sieniawy, Turki, waldzkiego” (1910) stał się dla „Sokoła” wielką Tarnawy, Ustrzyk, Zagórza i Pisarowiec. Zjazd uroczystością. Przybyło 8000 sokołów z gniazd odbył się w bardzo uroczystej atmosferze. So- galicyjskich, z zaboru pruskiego i rosyjskiego, koli uczestniczyli w pochodzie, następnie z USA oraz sokoli polscy z gniazd w państwach w uroczystościach w gmachu sokolim. W prze- europejskich135. Sanocki „Sokół” wysłał na zlot 40 marszu brał udział oddział konny, składający ćwiczących, 80 zaś druhów brało udział w pocho- się z 26 koni pod przewodnictwem Hellebran- dzie136. Gniazdo „Sokole” w Sanoku przygotowało da. Ksiądz Sękowski odprawił cichą mszę św., się bardzo gruntownie na ten Zlot. a ksiądz Drozd wygłosił kazanie. Potem nastąpiło Wraz z okręgowymi gniazdami sokolimi poświęcenie sanockiego sztandaru. Z pieniędzy z Brzozowa, Leska i Zagórza urządziło sanockie składkowych zakupiono ów sztandar, zaś szarfy Towarzystwo generalną próbę w Parku Mickie- do niego ofiarowały sanoczanki144. Program Zlotu wicza137. Na sanockie obchody grunwaldzkie obejmował poświęcenie sztandaru Towarzystwa zaproszono reprezentantów Rady Powiatowej, Tymczasowego Zarządu Miejskiego i delegatów wszystkich polskich stowarzyszeń w Sanoku 138 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 7, s. 2. celem zawiązania komitetu pamiątkowego tego 139 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, s. 101; Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej rocznicy…, święta. Główne obchody miały miejsce 29 czerw- op. cit., s. 25–27. ca. Przy organizacji brały udział specjalnie do tego 140 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1901. 141 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 134 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 2, s. 17. nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1906. 135 A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne„Sokół” na Pomo- 142 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz rzu 1893–1939, op. cit., s. 258–259. nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1901. 136 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 13, s. 3. 143 „Gazeta Sanocka” 1906, nr 133, s. 4. 137 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 11, s. 3. 144 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1908, nr 7, s. 66.

39 Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, okoliczno- stość „Sokoła” poznańskiego, który dla uświet- ściowe odczyty, musztrę i pokaz gimnastyczny. nienia 100-letniej rocznicy 3 maja w tym dniu W 1914 r. odbył się w Samborze Zlot IV Okrę- poświęcał swój sztandar, Sanok wysłał nagłó- gu Sokolstwa Polskiego, w którym udział wzięło wek gwoździa honorowego z wyrytym napisem 30 Sokołów i 28 skautów z Sanoka oraz z dziel- „Towarzystwo „Sokół” w Sanoku. Dnia 3 maja nicy, do której należały gniazda w Rymanowie, 1891 r.”153 Brzozowie, Bukowsku, Zagórzu, Lesku, Ustrzykach, Sanoccy sokoli brali udział w ponownym Tarnawie Dolnej i Pisarowcach (łącznie 150 człon- pogrzebie Adama Mickiewicza 4 lipca 1890 r. ków)145. Kolejne Zloty miały miejsce: w Warszawie i złożeniu w krypcie na Wawelu (Biega, Giela)154. (1921) — 26 druhów, Zlot jubileuszowy „Soko- Wysłano też delegatów na uroczystości ogólno- ła” Macierzy we Lwowie (1922) — 25 druhów146, narodowe do Krakowa, na uroczystość złożenia Cieszynie (1923) — 25 ćwiczących, Brzozowie zwłok Teofila Lenartowicza na Skałce (1893), (1923) — 30 ćwiczących, Lesku, Zagórzu, Lwowie gdzie Sanok reprezentował Wilhelm Szomek155. (1927, 60-lecie „Sokoła”; 1933, 1939), w Przemyślu 3 listopada Wydział uczcił pamięć Jana Matej- (1928), Poznaniu (1929), Samborze (1930, 40-lecie ki, wysyłając do rodziny telegram kondolencyj- istnienia gniazda) i Katowicach (1937). ny156. Uczestniczono w odsłonięciu w 1904 r. we 3 i 4 sierpnia 1929 r. miał miejsce Zlot Okrę- Lwowie Kolumny Mickiewicza (Barański, Szaj- gowy w rocznicę 40-lecia istnienia gniazda. Uro- na). Razem ze Związkiem Polskich Towarzystw czystość tę połączono z poświęceniem i otwar- Gimnastycznych Sokolich Sanok podpisał adres ciem nowego boiska sokolego147. W dniach tych do Kornela Ujejskiego z okazji jego 70-letniej 250 umundurowanych druhów i druhen ze Lwo- rocznicy urodzin157. wa, Drohobycza, Brzozowa, Sambora, Przemyśla, Sanocki „Sokół” wziął udział w uroczysto- Rzeszowa, Brzozowa, Leska, Zagórza, Ustrzyk, ściach żałobnych po śmierci Józefa Piłsudskiego, Lutowisk i Sanoka przedefilowało przez ulice wysyłając delegację ze sztandarem158. Uświetnił miasta148. też w 1902 r. uroczystość odsłonięcia w Sano- Sanocki „Sokół” wziął udział w poświęce- ku pomnika Tadeusza Kościuszki.159. W 1904 r. niu sztandaru sokolego w Zagórzu 15 sierpnia powstał „Fundusz Kościuszkowski”, który po- 1930 r.149. Z okazji 50-lecia istnienia gniazda zostawał pod zarządem „Sokoła”, a miał na celu w Sanoku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” wspieranie włościańskich i kresowych gniazd urządziło 15–16 lipca 1939 r. Okręgowy Zlot So- sokolich. koli150. Uczestniczyło ono również w licznych „Sokół” urządzał liczne uroczystości patrio- uroczystościach w sąsiednich gniazdach w Brzo- tyczne i imprezy kulturalne, tj.: wieczorek lite- zowie, Zagórzu, Lesku, Ustrzykach i in151. Na po- racko-muzyczny dla uczczeniu 100-letniej rocz- grzebie śp. dra Jana Orłowskiego, prezesa „Sokoła” nicy nadania Konstytucji 3 Maja160. Obchodzono przemyskiego, Sanok reprezentował tamtejszy także w 1912 r. 100-lecie urodzin Zygmunta Kra- wiceprezes „Sokoła” dr Tarnawski152. Na uroczy- sińskiego, 50-tą rocznicę powstania styczniowego

145 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 26, s. 2. 153 Ibidem. 146 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 154 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa nego „Sokół” w Sanoku za lata 1920, 1921, 1922. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 147 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 1890; Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej rocznicy…, nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1932. op. cit., s. 25–27. 148 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego 155 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 29. nego „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893 r. 149 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 156 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1894, nr 1, s. 1. nego „Sokół” w Sanoku za rok 1932. 157 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 150 AMBL, zes. 39, syg. 9. nego „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893 r. 151 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 158 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz nego „Sokół” w Sanoku za lata 1923 i 1924. nego „Sokół” za rok 1935. 152 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, 159 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1903, nr 1, s. 6. s. 101. 160 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 3, s. 22.

40 i 100-lecie śmierci ks. Józefa Poniatowskiego Tustanowskiej utworzono Oddział żeński Drużyn w 1913 r. oraz 100. rocznicę śmierci Tadeusza Ko- Bartoszowych164. ściuszki w 1917 r. 161. Brano udział w uroczystości Działalność wojskową w Sanoku organizował stulecia powstania listopadowego (1930), 250-le- student Politechniki Lwowskiej Leon Kazubski. cia Odsieczy Wiedeńskiej, w żałobnych uroczy- Podczas wakacji założył oddział i kurs rekruc- stościach w dniach śmierci i pogrzebu Marszałka ki Polskiego Związku Wojskowego w Sanoku. Józefa Piłsudskiego. Na żałobnym posiedzeniu Z inicjatywy Kazubskiego powstała w regionie Wydziału 16 maja 1935 r. w przemówieniu prezes sanockim sieć Organizacji Młodzieży Niepodle- Killar uczcił pomięć Piłsudskiego162. głościowej. Jej koła organizowali: Józef Herburt, W działaniach patriotycznych „Sokół” wspie- Julian Krzyżanowski, Zdzisław Lewicki, Stanisław rany był przez inne organizacje, tj. Drużyny Bar- Krzysik, Tadeusz Miller, Jan Owsianka, Tadeusz toszowe, Związek Strzelecki i in. Remer. W 1909 r. z ich inicjatywy utworzono Drużyny Bartoszowe wywodziły się ze śro- w Sanoku Oddział Ćwiczebny, którego celem mia- dowiska lwowskiej młodzieży akademickiej oraz ło być rozbudzenie u młodzieży szkolnej świa- ugrupowań związanych ze Związkiem Młodzie- domości narodowej, patriotyzmu oraz przygo- ży Polskiej „Zet”. Inicjatorem organizacji był towanie do służby polowej. Wkrótce powołano Wawrzyniec Dayczak. Drużyny Bartoszowe re- Komendę Miejscową Armii Polskiej w Sanoku skryptem ck Namiestnictwa we Lwowie zostały w składzie: Bronisław Praszałowicz, Zygmunt zarejestrowane 7 maja 1908 r.163. Do głównych Tomaszewski i Władysław Żarski165. przyczyn powołania towarzystwa należała chęć Oddział Związku Strzeleckiego w Sanoku za- niesienia ochrony młodzieży polskiej przed wy- łożono w 1912 r. Zebranie organizacyjne odbyło narodowieniem się, obrona przed nacjonalizmem się w Fabryce Wagonów. Pierwszymi członkami ukraińskim oraz nieprzystosowanie programów Związku byli: Józef Niedźwiecki (komendant Od- „Sokoła” do potrzeb wsi. W powiecie sanockim działu), Edward Ejsmond (instruktor), Emil Kal- pierwsza Drużyna Bartoszowa założona zosta- was (instruktor), Władysław Żurawiński, Roman ła w Strachocinie z inicjatywy Józefa Smolenia, Baczyński, Jan Baranowski, Władysław Błaszczak, a jej statut został zatwierdzony 9 lipca 1911 r. Ignacy Ciura, Józef De Rochi, Józef Dmytrak, Kazi- Naczelnikiem został Stanisław Adamiak. Sanocka mierz Gabryel, Julian Gorgoń, Jędrzej Jakubowski, Drużyna Bartoszowa założona została 3 sierpnia Kazimierz Kosiorkiewicz, Władysław Kozłowski, 1911 r., a jej pierwszym naczelnikiem był Tade- Michał Kurylak, Tadeusz Mańkowski, Edward usz Wolfenburg. Drużyna organizowała różnego Marcinkowski, Klemens Mrozowski, Bronisław rodzaju imprezy kulturalne, obchody narodowe Pomykała, Jan Słowik, Władysław Śniechow- i patriotyczne. W 1912 r. z inicjatywy Bronisławy ski, Tadeusz Staniszewski, Filip Schneider, Jan Stramik, Władysław Stramik, Julian Strużyna, Jan Wojtowicz, Michał Wróblewski, Piotr Zając i Bronisław Żółkiewicz. W 1913 r. powstała w Sa- noku Drużyna Strzelecka166. 161 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 20. Podczas I wojny światowej członkowie Sta- 162 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz- łych Drużyn Sokolich walczyli na froncie. Wielu nego „Sokół” za rok 1935; T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa sanockich Sokołów wstąpiło do Legionu Wschod- Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 33. niego, formującego się we Lwowie pod auspicjami 163 D. Dudek, Działalność Drużyn Bartoszowych na polu wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w latach 1908– 1914 na terenie Galicji, [w:] Działalność Towarzystwa Gimnastycznego 164 A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, ed. cit., „Sokół”, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Oddział w Rze- s. 204–205. szowie, Rzeszów 1996, s. 67.; S. Zaborniak, Udział Towarzystwa 165 Ibidem, s. 197–198; A. Zielecki, Społeczeństwo Sanoka Gimnastycznego „Sokół” i Drużyn Bartoszowych w rozwoju sztuki wal- u progu XX wieku, [w:]: Sanok: dzieje miasta, praca zbiorowa pod ki na ziemiach polskich (1903–1914), [w:] Wkład Towarzystwa Gim- redakcją F. Kiryka, Kraków 1995, s. 470–480. nastycznego „Sokół” w rozwój kultury fizycznej na ziemiach polskich: 166 Jednodniówka wydana z racji Jubileuszu 25-lecia istnienia w 120-lecie powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rze- i działalności związku Strzeleckiego na terenie Sanoka i ziemi sanoc- szowie (1886–2007), pod red. S. Zaborniaka i M. Obodyńskiego, kiej 1908–1933, Sanok 1935, s. 10–13; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” Rzeszów 2008, s. 122–125. 1913, nr 3, s. 3.

41 „Sokoła Macierzy”. Sztandar sokoli i sprzęt gim- Policję wojskową powierzono kpt. Eugeniuszo- nastyczny ukryto w bezpiecznym miejscu, a powi Hoffmanowi, żandarmerię zorganizował por. ważna część członków znalazła się na emigracji. Władysław Żarski, magazyn mundurów i wy- W pierwszych miesiącach wojny Wydział ekwipowania objął ppor. Tadeusz Piech. Na cze- „Sokoła” rozproszył się. Wiceprezes Gaweł udał le milicji miejskiej stanął por. inż. Mieczysław się na front, a po upadku twierdzy „Przemyśl” Nawarski170. dostał się do niewoli, z której już nie powrócił. W listopadzie 1919 r., w pierwszą rocznicę Szajna, Stok, Tomaszewski również powołani istnienia niepodległej Polski „Sokół” urządził uro- zostali do wojska austriackiego. Stok został ciężko czysty wieczór, na który stawiły się wszystkie ranny w jednej z bitew z Rosjanami w Karpa- władze i cały korpus oficerski pułku. tach167. 4 stycznia 1919 r. Wydział urządził pierw- Sanoccy Sokoli mieli wielkie zasługi w prze- szą w niepodległej Polsce wieczornicę opłatkową jęciu władzy w Sanoku w 1918 r. Na podstawie dla członków „Sokoła”. W podniosłym nastroju rozkazu mobilizacyjnego Komendanta Wojsk wysłano na ręce Paderewskiego telegram z wy- Polskich na Galicję Zachodnią, brygadiera Bo- razami czci i hołdu, na który odpowiedział tymi lesława Roji, Komendę Wojsk Polskich w po- słowami: Oby więcej rodziło się w Polsce uczuć takich, wiecie sanockim objął Antoni Kurka, porucznik jak te, którymi wzruszyliście mnie druhowie i druhi- byłej armii austriackiej, mianowany kapitanem nie „Sokoła” sanockiego. Taka tężyzna moralna idzie wojsk polskich. Komitet Samoobrony Narodowej od ducha zdrowego-od tej dewizy, która przyświeca na czele z Wojciechem Ślączką i Adamem Pytlem „Sokołowi” Polskiemu. Wy to druhowie i druhinie powołany został do życia 20 października 1918 r. sokolskie jesteście najlepszą cegłą w gmachu naro- 1 listopada 1918 r. delegacja miasta Sanoka dowym, bo w Waszych zastępach płonął entuzjazm z burmistrzem drem Pawłem Biedką na czele, narodowy! — Wyście przygotowali młodzież na trud w towarzystwie kpt. Antoniego Kurki, kpt. Fran- fizyczny i bohaterstwo — Historia zapisze trwałymi ciszka Stoka, kpt. Eugeniusza Hoffmana przejęła zgłoskami dzieje „Sokolstwa” w Polsce!171 władzę wojskową w mieście i w powiecie168. Jak W 10-lecie niepodległości w 1928 r. dla upa- czytamy: (…) Pokój brzeski z lutego 1918 r., który miętnienia wyruszenia pierwszych polskich pa- zadecydował o zmianie naszego stanowiska wobec troli z „Sokoła” Komitet Obywatelski ufundował państw centralnych, dał początek właściwej akcji tablicę murowaną i umieścił ją na frontowej ścia- rewolucyjnej w Sanoku, zmierzającej do odzyskania nie budynku. Po odzyskaniu niepodległości sądzo- niepodległości państwowej. Zewnętrznym wyrazem no, że „Sokół” osiągnął cele, do których dążył, i że podrażnionych uczuć narodowych społeczeństwa sanie ma już właściwie żadnych zadań do spełnie- nockiego była uroczysta, milcząca manifestacja w dniu nia. Jednak w niepodległej Polsce Towarzystwo 18 lutego 1918 r., zakończona usunięciem portretu działało najintensywniej, organizując liczne im- cesarza Austrji z sali obrad Magistratu (…)169. prezy patriotyczne i kulturalne. Wielu sanockich Obiekty wojskowe w Sanoku i Olchowcach Sokołów włączyło się aktywnie w walki II woj- objęli wyznaczeni przez polską komendę placu — ny światowej. Zarząd Związku na posiedzeniu kpt. Franciszek Stok i ppor. Jerzy Skoczyński. w dniu 26 marca 1939 r. podjął uchwałę, w której wyraził gotowość „Sokoła” na wezwanie naczelnych władz wojskowych do wcielenia się w sze- 167 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 172 nego „Sokół” w Sanoku 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919. regi Wojska Polskiego . Szczególnie wielkim 168 Zając, Jak Sanok wybił się na niepodległość, Sanok 1995, bohaterstwem i odwagą wykazał się ówczesny s. 15–16; W. Sołtys, Życie gospodarcze, społeczne i polityczne, ed. cit., burmistrz Sanoka — Maksymilian Słuszkiewicz. s. 504–505; AMBL, zes. 25, syg. 15: Fragmenty wspomnień dra Juliusza Zaleskiego, syna Karola, lekarza, o formowaniu się pol- Zdecydował się on na rozmontowanie urządzeń skich władz wojskowych i cywilnych w Sanoku i w powiecie na przełomie 1918–1919 i walkach polsko-ukraińskich [rękopis]. 169 Archiwum Muzeum Historycznego w Sanoku, teczka 170 E. Zając, Jak Sanok wybił się na niepodległość, ed. cit., s. 17. nr 48: Przemówienie dra Pawła Biedki na uroczystym posie- 171 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego dzeniu Rady Miejskiej w Sanoku w dniu 1 XI 1928 r. w X-lecie „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 24. przejęcia w Sanoku władzy przez Państwo Polskie z rąk zaborcy. 172 Zarys dziejów Sokolstwa w latach 1867–1997, op. cit., s. 83.

42 wodociągowych i elektrycznych i ukrycie ich polskiej było 34 biblioteki, które posiadały łącznie przed wrogimi wojskami173. Słuszkiewicz posta- 27186 tomów, 7 orkiestr, 9 chórów, 38 teatrów nowił nie opuszczać Sanoka, mimo że wielu sa- oraz 11 sekcji oświatowych178. W 1937 r. działało noczan doradzało mu wyjazd, ze względu na to, że w gniazdach sokolich 175 bibliotek, które dys- był szczególnie narażony na niebezpieczeństwo. ponowały 66 026 tomami. Największe z nich W połowie września 1939 r. wielokrotnie był zorganizowano na terenach kresów wschodnich. wzywany do Magistratu, gdzie zdawał sprawoz- Wypożyczalnie w gniazdach Dzielnicy Mało- danie ze swoich działań. Sanocki Zarząd Miejski polskiej posiadały 27 478 książek. W Dzielnicy opanowali Ukraińcy. Burmistrzem mianowano Krakowskiej wypożyczalnie dysponowały liczbą Ukraińca dra Karanowicza174. Najważniejsze sta- 16 850 tomów179. nowiska objęli adwokat Stefan Wańczycki, adwo- W 1922 r. Stanisław Biega wyróżnił dwa kie- kat Wasyl Bławacki, prof. gim. Bażałuk, Mikołaj runki oświaty — ogólny i szczegółowy. Pierwszy Bugiera i in. Kilku sanockich Ukraińców: m.in. miał być realizowany wspólnie z towarzystwami Bugiera, Steciów, Durbakiewicz, Włodzimierz zajmującymi się wyłącznie oświatą, tj. Towa- Konstantynowicz zażądało od burmistrza wy- rzystwem Czytelni Ludowych, Towarzystwem dania kluczy do Urzędu Katastralnego. Tego sa- Wiedzy Powszechnej i in. Oświata szczegółowa mego dnia wieczorem do domu Słuszkiewiczów realizowana miała być przez samego „Sokoła”. przyszli Niemcy z rozkazem wyższej komendy W Sanoku działało wiele towarzystw oświa- z Przemyśla i uwięzili burmistrza. Ktoś złożył towych i kulturalnych, których cele pokrywały na niego donos i oskarżono go o szpiegostwo się z działalnością „Sokoła” lub były do niej zbli- na niekorzyść Niemców. Prawdopodobnie do- żone. Towarzystwa te, przez oświatę, działalność nosiciel był Ukraińcem175. Doradzano żonie, by kulturalną, społeczną i patriotyczną zmierzały ta udała się do komendy niemieckiej z prośbą do odrodzenia życia narodowego180. o zwolnienie męża lub z prośbą o wstawiennic- Według stanu na dzień 1 października 1937: two u znajomych Ukraińców. Rodzina Słuszkie- zarejestrowanych towarzystw było: 234, zwy- wiczów uznała to jednak za hańbę. Burmistrz kłych 5, filii i oddziałów — 248181. Od 1848 r. został wywieziony z Sanoka w nieznanym kie- działało w Sanoku „Kasyno Narodowe”, w latach runku. Prócz niego aresztowani zostali także późniejszych tworzono inne organizacje, tj.: Ka- Pietrzkiewicz, Kruszelnicki i Nabywaniec176. syno Urzędnicze182; „Czytelnię Mieszczańską” i Kółko Dramatyczno-Muzyczne183; Towarzystwo Dramatyczne „Gamba”184; Towarzystwo Wykła- Działalność kulturalna dów Uniwersyteckich; Towarzystwo Pomocy Naukowej; Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Sokolnie stawały się najważniejszymi ośrodkami Koło w Sanoku; Koło Towarzystwa Nauczycieli polskiego życia narodowego. Kultura miała być, Szkół Wyższych w Sanoku; Związek Nauczy- obok wychowania ideowego i fizycznego, jednym cielstwa Polskiego w Sanoku; Koło Towarzystwa z najważniejszych kierunków w organizacji so- Oświaty Zawodowej185; Koło Popierania Budowy kolej. W 1937 r. w gniazdach podległych Związ- kowi działało ogółem 60 orkiestr oraz 45 chórów 178 Ibidem, s. 144. sokolich177. Gniazda dążyły także do popularyzacji 179 Ibidem, s. 142. literatury i czytelnictwa. Zalecano tworzenie bi- 180 Sołtys W., Środowisko kulturalne Sanoka w okresie mię- dzywojennym 1918–1939, [w:] Pisarska rozróba: w 70-lecie urodzin bliotek i czytelni. W 1936 r. w Dzielnicy Mało- Mariana Pankowskiego, red. S. Barć, T. Korzeniowski, B. Przystasz, Sanok 1990, s. 65–77. 173 AMH, teczka nr 347, k. 9. 181 AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 15, s. 161. 174 Ibidem, k. 28. 182 Ibidem, syg. 22, s. 339, syg. 13, s. 183, syg. 14, s. 27. 175 Ibidem, s. 34. 183 Ibidem, syg. 13, s. 183, syg. 14, s. 27; „Gazeta Sanocka”. 176 Ibidem, k. 40; AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 687, Numer okazowy z 16 grudnia 1894 r., s. 3; AP w Rzeszowie OS, k. 125. zes. 135, syg. 154, s. 137. 177 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, 184 AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 13, s. 184. op. cit., s. 141. 185 Ibidem, syg. 16, s. 175.

43 Publicznych Szkół Powszechnych186; Towarzystwo skich204; Koło Rodziny Legionowej205; Towa- Przyjaciół Młodzieży Szkoły Średniej w Sano- rzystwo Domu Żołnierza Polskiego206; Związek ku187; Stowarzyszenie Opieki Dzieci Szkolnych188; Strzelecki207; Związek Oficerów Rezerwy RP208; Towarzystwo Polskiej Ochronki Dzieci Chrze- Filatelistyczne Koło Okrężne Europa w Sanoku209; ścijańskich189; Towarzystwo Uniwersytetu Ro- Ochronka Sióstr Służebniczek Najświętszej Ma- botniczego w Sanoku190; Towarzystwo Polskiego rii Panny210; Powiatowy Związek Pracowników Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego w Sanoku191; Państwowych211; Powiatowe Koło Krakowskiego Towarzystwo Bursy im. Franciszka Józefa I192; Związku Ziemian212; Powiatowe Koło Związku Filia Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. Inwalidów Wojennych RP213; Związek Oficerów Adama Mickiewicza193; Towarzystwo Upiększa- Rezerwy214; Towarzystwo Ochotniczej Straży Po- nia Miasta Sanoka194; Kółko Przyjaciół Sztuk żarnej215; Koło Miejscowe Komitetu Floty Naro- Pięknych; Kółka Rolnicze i utworzona przy nim dowej216; Oddział Sanocki Polskiego Towarzystwa Czytelnia Ludowa195; Towarzystwo Praca Narodo- Tatrzańskiego i in.217. wa196; Rzemieślnicze Stowarzyszenie „Gwiazda”; Z „Sokołem” współpracowały głównie Towa- Ochotnicza Straż Pożarna w Sanoku, przy której rzystwo Polskiej Młodzieży „Znicz” i Towarzy- utworzona została orkiestra i chór; Towarzystwo stwo „Ogniwo”, przekazując mu po rozwiązaniu „Eleutria”197. cały majątek. Funkcjonowały także organizacje katolickie, „Ogniwo” skupiało 31 Towarzystw, z tego tj.: Katolicki Związek Młodzieży Rękodzielniczej w Krakowie i Lwowie 20, na prowincji galicyj- i Przemysłowej; Chrześcijańskie Towarzystwo skiej — 5218. Sanockie „Ogniwo” za główny cel Rzemieślnicze w Sanoku198; Stowarzyszenie św. działalności uznało szerzenie kultury fizycznej, Wincentego á Paulo199; Katolickie Stowarzyszenie oświaty i życia towarzyskiego. Bezpośrednią Kobiet200; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży przyczyną powołania tej organizacji był konflikt Żeńskiej; Katolicka Czytelnia Mieszczańska; To- w łonie Czytelni Mieszczańskiej, który dopro- warzystwo Opieki nad Więźniami; Stowarzysze- wadził do rozłamu. Cześć członków odłączyła nie Katolicka Liga Parafialna201; Stowarzyszenie się, tworząc własne towarzystwo o charakterze Sług Katolickich; Oddział Katolickiego Stowarzy- chrześcijańskim. Zarzucało ono Czytelni Miesz- szenia Mężów202. czańskiej kosmopolityzm, uleganie wpływom Ponadto w mieście istniały: Związek Pracy państw zaborczych i nastawienie tylko na roz- Obywatelskiej Kobiet203; Koło Gospodyń Wiej- rywkę. Twierdzono, że nie miało ono charakteru narodowego i tym samym nie spełniało patriotycznych celów. Statut Towarzystwa „Ogniwo” 186 Ibidem, s. 4; syg. 17, s. 7. zatwierdzony został reskryptem Namiestnictwa 187 Ibidem, syg. 19, s. 94. z dnia 14 marca 1897 r. Oficjalne otwarcie od- 188 Ibidem, syg. 13, s. 1. 189 Ibidem. 190 Ibidem, syg. 15, s. 272, 309, 325; syg. 14, s. 27. 204 Ibidem. 191 Ibidem, syg. 14, s. 27; syg. 13, s. 289. 205 Ibidem, s. 320. 192 Ibidem, syg. 22, s. 339. 206 Ibidem, syg. 13, s. 183. 193 Ibidem, syg. 13, s. 185. 207 Ibidem. 194 Ibidem, s. 183. 208 Ibidem. 195 Ibidem, syg. 18, s. 46, 162. 209 Ibidem, syg. 15, s. 361. 196 Ibidem, syg. 13, s. 183. 210 Ibidem, syg. 13, s. 265. 197 A. Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, 211 Ibidem, s. 271. ed. cit., s. 449–467. 212 Ibidem. 198 AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 19, s. 59; syg. 16, s. 333. 213 Ibidem, s. 273. 199 Ibidem, syg. 13, s. 1. 214 Ibidem, s. 277. 200 Ibidem, syg. 16, s. 330. 215 Ibidem, s. 282. 201 Ibidem, syg. 21, s. 47. 216 Ibidem, s. 284. 202 Ibidem, syg. 16, s. 330. 217 Ibidem, s. 289. 203 Ibidem, syg. 15, s. 309; s. 133. 218 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 46, s. 4.

44 było się 10 kwietnia 1897 r. Mszę św. odprawił ła 844 tomy222. Z końcem 1903 r. towarzystwo ks. Stanisław Turkiewicz. Uroczystość była jed- liczyło 96 członków223. W 1908 r. organizacja nak skromna, gdyż niewielu członków „Ogniwa” połączyła się z „Sokołem”, przekazując mu cały wzięło w niej udział. Żadna z sanockich orga- majątek. nizacji nie wysłała też delegata. Jedynie „Sokół” 17 lipca 1904 r. w sali ratuszowej odbyło się wystawił jednoosobową reprezentację. Prezesem poufne zgromadzenie zwołane w celu zawią- organizacji został Władysław Adamczyk, zastęp- zania Towarzystwa Polskiej Młodzieży „Znicz”. cą prezesa K. Sulimierski. Do Wydziału weszli: Zebrało się na nim ok. 50 osób, przeważnie ludzi Stanisław Baumann, A. Bornstädt, F. Gadomski, młodych. Przewodniczącym został Władysław Gaweł, K. Gerardis, Antoni Niedenthal, Włady- Adamczyk, sekretarzami: Żarski i Gładysz224. sław Ossowski, Aleksander Piech, dr Władysław „Znicz” został powołany z inicjatywy Związku Piotrowski, Michał Pollak, zastępcy: L. Haas, Towarzystw Kształcącej się Młodzieży „Ogniwo”. J. Mackiewicz, B. Wojtowicz. Do Komisji Rewi- Oficjalne otwarcie nastąpiło 8 stycznia 1905 r. To- zyjnej wybrano: L. Biegę, K. Diessla, dra Ślączkę. warzystwo „Znicz” zawiązało się także w Bochni Sekretarzem mianowano dra Piotrowskiego, bi- Przemyślu, Samborze, Stanisławowie i Wielicz- bliotekarzem M. Pollaka, gospodarzem Ossow- ce225. Za główne jego zadanie uznano utworzenie skiego i Piecha, skarbnikiem Niedenthala. Zapi- własnej biblioteki, do której zakupiono dzieła sało się ponad 50 członków. Już wkrótce liczba różnej treści226. W 1906 r. w bibliotece było już członków wzrosła do 70. Członkiem zwyczajnym 197 dzieł (227 tomów)227. „Ogniwa” mogła być każda „nieskazitelna” osoba W skład pierwszego Zarządu weszli: Wł. Mül- wyznania chrześcijańskiego, mająca ukończone ler (prezes), M. Konieczny (zastępca prezesa), 18 lat, polecona przynajmniej przez dwóch człon- Wł. Żarski (sekretarz), W. Gallant (zastępca sekre- ków towarzystwa. Wydział Towarzystwa miał za tarza), J. Tomasik (skarbnik), M. Wasylewiczówna zadanie tworzenie „ogniska życia umysłowego, (zastępczyni skarbnika), J. Wójcik (gospodarz), budzić zainteresowanie dla wiedzy rozmaitych Z. Tomaszewski (zastępca gospodarza), B. Le- gałęzi, budzić uczucia miłości dla rzeczy swoj- wicki (bibliotekarz), St. Konieczkówna (zastęp- skich, dla ideałów narodowych”. Organizacja ta czyni bibliotekarza), E. Zarydkiewicz i K. Robak. urządzała różne odczyty, prowadziła bibliotekę, Do komisji „szkontrującej” weszli: F. Giela, dr czytelnię, uczestniczyła i współtworzyła obchody Nebenzahl, prof. A. Bielak, M. Mozołowska, K. uroczystości narodowych. Dla potrzeb „Ogniska” Lewicki. Do sądu polubownego: W. Adamczyk, wynajęto lokal mieszczący się w domu Weinera dr W. Ślączka, K. Zaleski, A. Pytel, prof. S. Basiń- przy ul. 3 Maja219. Towarzystwo czerpało dochody ski. Towarzystwo liczyło 60 członków zwyczaj- z przedstawień, zabaw, festynów i przekazywało nych i 6 członków wspierających oraz 1 członka datki na cele TSL, Ochronki w Sanoku, na fun- założyciela. Wynajęto lokal w domu Wojtowicza dusz budowy własnego domu, na fundusz Mickie- przy ul. Kościuszki228. Uroczyste poświęcenie wiczowski (fundusz ten został zapoczątkowany lokalu odbyło się 15 stycznia 1905 r.229 Towarzy- w 1901 r. przez „Ogniwo” i miał na celu utworze- stwo „Znicz” stawiało sobie jako cel działalności nie fundacji stypendialnej dla ubogich zdolnych krzewienie oświaty, czytelnictwa poprzez urzą- uczniów)220. Urządzano także, wraz z innymi dzanie wykładów i uroczystości patriotycznych towarzystwami, obchody rocznic narodowych221. i kulturalnych 230. Towarzystwo to połączyło się Towarzystwo posiadało bibliotekę, która w 1903 r. liczyła 763 tomy. W 1904 r. posiada- 222 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 62, s. 3. 223 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 5, s. 3–5. 224 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 30, s. 2. 225 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 58, s. 3. 219 „Gazeta Sanocka” 1897, nr 105, s. 3–4; nr 106, s. 3; nr 112, s. 3; nr 113, s. 4; 1905, nr 60, s. 4. 226 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 75, s. 3. 220 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 20, s. 3. 227 „Gazeta Sanocka” 1906, nr 108, s. 3. 221 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 7, s. 3; 1905, nr 55, s. 3; 228 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 55, s. 3. AMBL, zes. 25, syg. 1: Pamiętniki Bronisława Filipczaka obejmu- 229 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 55, s. 4. jące czasookres 1870–1968, s. 6. 230 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 56, s. 3.

45 następnie z „Sokołem”, przekazując mu swój ma- okręgu, zbieranie darów dla dzieci, urządzanie od- jątek. czytów, zakładanie i utrzymywanie czytelni i wy- Z Polskim Towarzystwem Gimnastycznym pożyczalni234. W latach 1897–1901 liczba szkół „Sokół” bezpośrednio związane było Towarzystwo wzrosła do 80, liczba członków do 14 396, liczba Szkoły Ludowej. Na wielkim wiecu akademickim szkół do 12, liczba kursów dla dorosłych analfabe- we Lwowie Maksymilian Gumplowicz w 1889 r. tów do 15, liczba czytelni i wypożyczalni do 155, rzucił myśl założenia „polskiego Schulvereinu” liczba odczytów do 138235.W 1898 r. otworzono i przedłożył zarys statutu projektowanego towa- największą szkołę TSL im. Kościuszki w Bia- rzystwa. Myśl ta jednak poszła w niepamięć. Pod- łej. W 1901 r. utworzono Dar Narodowy 3 Maja. jęto ją ponownie w 1891 r. w komitecie obywatel- W 1903 r. przeprowadzono wielką reformę statu- skim urządzającym w Krakowie obchody setnej tu, decentralizującą i wzmacniającą Towarzystwo rocznicy Konstytucji 3 Maja i postanowiono przez stworzenie związków okręgowych i przez uczcić tę rocznicę przez założenie towarzystwa, zwiększenie zakresu działania Kół, rozszerzając które by pod hasłem „Przez oświatę do wolności” cele Towarzystwa: wydawanie dzieł, własnego opiekowało się polską szkołą ludową. Zatwier- czasopisma oświatowego, zakładanie szkół dla dzenie statutu Towarzystwa Szkoły Ludowej dorosłych analfabetów, ochronek, szkółek po- nastąpiło 21 stycznia 1892 r., a pierwsze walne czątkowych, domów ludowych. W 1902 r. liczba zgromadzenie odbyło się 13 marca 1892 r.231. Za- Kół wzrosła do 108, w 1903 — 164, w 1904 — rząd główny ukonstytuował się 16 marca 1892 r., 168, w 1905 — 217, 1906 — 229, 1907 — 247236. wybierając prezesem Adama Asnyka232. Pierwszy W 1911 r. TSL utrzymywało: 2 gimnazja realne statut dawał szerokie pole dla działalności TSL, (w Białej i Orłowej), 2 seminaria nauczycielskie gdyż pozwalał członkom tworzyć na terenie ca- (w Białej i Krakowie), 3 szkoły wydziałowe mę- łego kraju tzw. kółka miejscowe. Już w pierw- skie i 2 żeńskie, 248 szkół ludowych, 40 kursów szym roku działania (1892) utworzono 23 kółka, nauki uzupełniającej, 116 kursów dla dorosłych pozyskano 3467 członków, założono 13 czytelni analfabetów, 36 ochronek i burs237. i wypożyczalni. W następnych latach 1893–1896 W 1931 — 332 koła, 992 czytelnie, 32 048 liczba ta wzrosła do 55 kółek, 8749 członków członków; 1932 — 348 kół, 893 czytelnie, 32 009 i 30 czytelni233. członków; 1933 — 418 kół, 944 czytelnie, 32 257 Zadania TSL zmierzały w trzech kierunkach: członków; 1934 — 446 kół, 1128 czytelni, 32 570 budzenia i kształtowania potrzeb oświatowych, członków; 1935 — 466 kół, 1417 czytelni, 35 670 budzenia i kształtowania świadomości spo- członków238. łeczno-moralnej oraz świadomości narodowej. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” W roku 1896 przeprowadzono reformę statutu, wywierało duży wpływ na TSL239. Koło Towa- która przekształciła „Kółka” na „Koła” miejscowe, rzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku było jednym rozszerzając ich zakres działania, przyznała im z najstarszych Kół, gdyż założone zostało już obok prawa do pozyskiwania członków i zbie- w 1894 r. Rok później powstało Koło TSL w Le- rania funduszy, prawo do samoistnego popiera- sku240. Myśl założenia tej organizacji narodziła nia i urzeczywistniania celów Towarzystwa, tj. się 4 kwietnia 1893 r. podczas uroczystego tzw. opiekowanie się szkołami ludowymi w swoim święconego urządzanego w domu Zygmunta Czarnomskiego, na którym zebrało się ponad 231 A. Stopińska-Pająk, Polska oświata dorosłych w Galicji na przełomie XIX i XX wieku: kierunki i formy kształcenia, [w:] Gali- cja i jej dziedzictwo, op. cit., s. 241. 234 Ibidem, s. 5. 232 Z. Próchnicki, Dwudziestopięciolecie Towarzystwa Szkoły 235 Ibidem. Ludowej: 3 maja 1891 — 3 maja 1916, Lwów 1916, s. 3; Towa- 236 Ibidem, s. 8. rzystwo Szkoły Ludowej w latach 1891–1928, Kraków 1929, s. 12.; J. Potoczny, Oświata dorosłych i popularyzacja wiedzy w plebejskich 237 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 298, s. 218–220. środowiskach Galicji doby konstytucyjnej (1867–1918), [w:] Galicja 238 Sprawozdanie Zarządu Głównego TSL z działalności i jej dziedzictwo, op. cit., s. 99. TSL za rok 1935, Kraków 1936, s. 10. 233 Z. Próchnicki, Dwudziestopięciolecie Towarzystwa Szkoły 239 AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 14, s. 28. Ludowej…, op. cit., s. 4. 240 „Gazeta Sanocka” 1895, nr 17, s. 3.

46 40 druhów241. Sanockie Koło należało początko- nikiem był instruktor oświatowy Mieczysław wo do Związku okręgowego TSL w Przemyślu, Wolwowicz — członek Zarządu Koła. Wykłady a następnie do Związku Powiatowego Kół TSL odbywały się w każdą niedzielę w godz. 10–13, w Sanoku242. a korzystało z nich około 70 osób. Roczna składka wynosiła zaledwie 1 zł (potem W 1903 i 1904 r. z inicjatywy Towarzystwa 25 gr.), mimo to niewiele osób popierało to towa- otwarto czytelnię w Tyrawie Wołoskiej oraz wy- rzystwo243. Wielu członków sanockiego „Sokoła” pożyczalnie w Zagórzu, Nowosielcach, Dąbrówce, było aktywnymi działaczami TSL. przy Kółku Rolniczym w Pakoszówce (zarząd Walny Zjazd Delegatów Koła TSL w Krakowie składał się z 5 członków: Jędrzej Kogut, J. Romań- w dniach 24 i 25 maja 1931 r. nadał dyplomy czyk, B. Michniowska, M. i S. Adamiakowie)255. honorowe najbardziej aktywnym członkom koła Niestety ze względu na brak kierowników za- sanockiego Teodozji Drewińskiej i Karolowi Za- istniała konieczność zamknięcia wypożyczalni leskiemu244. Jak czytamy: (…) w 1889 r. miasteczko książek w Jędruszkowcach i Olchowcach256. Sanok liczyło sześć tysięcy mieszkańców. Najważniej- W 1904 r. działało 5 czytelni obsługiwa- szą osobą w tym miasteczku była kierowniczka szkoły nych przez TSL w: Tyrawie Wołoskiej (założo- żeńskiej, Teodozja Drewińska (…). Autorytet tej osoby na 13.12.1903, kierownik ks. Adam Orłowski); był tak wielki, że nawet Świetny Magistrat sanocki, Załużu (zał. 1.1.1904, kierownik — nauczyciel nie miał odwagi sprzeciwiać się jej woli (…)245. Śmietana); Nowosielcach-Gniewosz (2.2.1904, W 1897 r. TSL liczyło 92 członków; 1904 — nauczyciel Andrzej Władyka); Dąbrówce Polskiej 120; 1910 — 175246; 1925 — 125247; 1927 — 112248; (zał. 28.2.1904, Szymon Konarski); Pakoszówce 1928 — 131249; 1929 — 154250; 1930 — 145 251; 1931 (5.6.1904, Jan Romańczyk). Ogółem w czytelniach — 143252; 1932 — 144253; 1935 — 127 członków254. tych znajdowało się 789 książek. Wszystkie czy- W łonie Koła TSL działały trzy sekcje: 1. kul- telnie zaopatrywane były w pisemka „Ojczyzna”, turalno-oświatowa; 2. biblioteczna; 3. dochodowa. „Polak” oraz „Przodownica”257. Wypożyczalnię Sekcja kulturalno-oświatowa zorganizowała m.in. książek w Sanoku otwarto 19 lutego 1905 r. (kie- Niedzielny Uniwersytet Wiejski, którego kierow- rował nią Kajetan Golczewski, a zastępowała go Matylda Wasylewiczówna)258. W 1905 r. założo- no kolejne czytelnie w: Długiem, Strachocinie, 241 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastyczne- go „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893; „Prze- Wzdowie, Posadzie Jaćmierskiej, Mrzygłodzie, wodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 9, s. 121. Komańczy i Płowcach259. 242 AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szko- W 1913 r. sanockie Koło TSL utrzymywało ły Ludowej w Sanoku za rok 1935. 3 czytelnie w Mrzygłodzie, Pakoszówce i Tyrawie 243 „Gazeta Sanocka” 1896, nr 42, s. 1; 1895, nr 13, s. 2; 1896, nr 42, s. 1; 1896, nr 66, s. 2. Wołoskiej oraz 15 wypożyczalni w Długiem, Dą- 244 AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szko- brówce Polskiej, Jaćmierzu, Jurowcach, Nowosiel- ły Ludowej w Sanoku za rok 1932. cach-Gniewosz, Pastwiskach, Płowcach, Pobied- 245 AMH, teczka 122, s. 229. nie, Posadzie Jaćmierskiej, Prusieku, Raczkowej, 246 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 1, s. 4. Sanoku, Strachocinie, Załużu i Zarszynie260. 247 AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szko- ły Ludowej w Sanoku 1925. Zaczęły działać szkoły w Komańczy (30 dzie- 248 Ibidem, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej ci, nauczycielka — Maria Michałowska), w Du- w Sanoku za rok 1927. szatynie (nauczycielka Amelia Szczepańska)261. 249 Ibidem, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1928. 250 Ibidem, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1929. 255 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 25, s. 3. 251 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 527, s. 77. 256 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 17, s. 2. 252 AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szko- 257 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 61, s. 1. ły Ludowej w Sanoku za rok 1931. 258 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 94, s. 3; 1906, nr 111, s. 1. 253 Ibidem, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej 259 „Gazeta Sanocka” 1906, nr 111, s. 1. w Sanoku za rok 1932. 260 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 17, s. 1. 254 Ibidem, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej 261 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 54, s. 3; 1905, nr 60, s. 1; w Sanoku za rok 1935. 1908, nr 220, s. 2.

47 W 1905 r. utworzono szkołę w Żubraczem262. stronnictwach w Galicyi”) oraz w Nowosielcach Szkółki te pozostawały pod opieką komitetów („O powstaniu styczniowym”)268. W 1927 r. zor- miejscowych, które dostarczały potrzebny lo- ganizowano 53 odczyty i pogadanki, których wy- kal i zapewniały wypłacanie nauczycielom słuchało 4081 osób269; w 1935 r. odbyło się 52 części płacy. Nadzór pedagogiczny, dydaktycz- pogadanki i odczyty, których wysłuchało około ny i administracja spoczywa w rękach Zarzą- 3000 osób; du Koła TSL. Nauczyciele pobierali miesięcznie Koło TSL w Sanoku posiadało bibliotekę po 60 koron. Wydatek ten rozłożony został miejską (przemianowaną potem na biblioteką pomiędzy Koła i rodziców uczących się dzieci. powiatową), mieszczącą się w gmachu Rady Po- W Duszatynie płacili rodzice i Koło 50%, w Ko- wiatowej. mańczy rodzice 33,33%, a Koło 66,67%, w Żubra- Sanok był siedzibą cyrkułu, a po reformie czem zaś rodzice 66,67%, a Koło 33,33%263. administracji siedzibą powiatu politycznego oraz W 1900 r. powiat sanocki liczył 103 590 od roku 1870 siedzibą powiatu autonomiczne- mieszkańców. Analfabetów w powiecie było go. Powiat sanocki przed reformą obejmował 68 491, w gminie Sanok — 2844264. Podjęto próby powierzchnię 6,6 mil kwadratowych, 46 gmin utworzenia w Sanoku szkoły dla analfabetów, ale politycznych, 47 gmin katastralnych, w których zdołano utworzyć jedynie kurs265. W 1935 r. urzą- zamieszkiwało 26795 osób. Po likwidacji cyr- dzono 5 kursów dla analfabetów 2 psp (2 pierw- kułów powiat sanocki obejmował powierzchnię szego stopnia, 2 drugiego stopnia, 1 trzeciego 24 mil kwadratowych, 131 osad, w tym 125 gmin stopnia) oraz ogólny kurs dla analfabetów na te- katastralnych, w których zamieszkiwało 64 604 renie Sanoka (zgłosiło się 35 osób), prowadzony osoby. W 1872 r. ludność powiatu osiągnęła przez Felicję Praszałowiczównę. 78 166 osób, w 1892 r. — 95 306 osób, w 1914 r. TSL utrzymywało w Sanoku bursę włościań- powiat zamieszkiwało 105 298 osób270. W okresie ską im. Tadeusza Kościuszki oraz prowadziło międzywojennym Sanok był nadal siedzibą po- Świetlicę266. W 1935 r. zorganizowano Czytelnię wiatu liczącego 1261 km kwadratowych, na któ- TSL w Dąbrówce Ruskiej, Mymoniu i Zboiskach. rego terenie znajdowały się dwa miasta — Sanok W tym samym roku zreorganizowano Koło TSL i Rymanów, 129 gmin i 9 obszarów dworskich. w Rymanowie. TSL urządziło też uroczyste za- Powiat liczył 102 167 mieszkańców271. kończenie roku szkolnego w szkołach w Płow- Biblioteka TSL obsługiwała cały powiat. cach, Prusieku, Srogowie Górnym i z tej okazji W 1925 r. liczyła 425 tomów, wypożyczających obdarowało wszystkie dzieci tych szkół obraz- było 97, wypożyczono przeszło 1000 tomów. kami i odzieżą. W tym roku Koło posiadało 2 stałe biblioteki Urządzano liczne kursy, wykłady oraz po- rolnicze liczące po 50 tomów w Nadolanach i No- gadanki oświatowe267. W 1904 r. Koło urządziło wotańcu oraz 13 bibliotek ruchomych wiejskich szereg odczytów w okolicy Sanoka, w Posadzie liczących po 30 tomów w Długiem, Jędruszkow- Sanockiej („O wszechświecie”; „O powstaniu cach, Niebieszczanach, Nowosielcach, Prusieku, styczniowym”), Posadzie Olchowskiej („O wróże- Tyrawie Wołoskiej, Załużu, Odrzechowej, Nowo- niu pogody”; „O powstaniu 1863”; „O Słowackim”), tańcu, Nadolanach, Strachocinie, Markowcach. w Załużu („O elektryczności”; „Społeczne dzieje Biblioteka wiejska liczyła 620 tomów. W 1925 r. Polski z uwzględnieniem powstania i upadku zakupiono dodatkowo 189 książek272. państwa polskiego”), w Bażanówce („O obecnych

268 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 17, s. 2. 262 „Gazeta Sanocka” 1906, nr 111, s. 1. 269 Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej 263 Ibidem. w Sanoku z działalności za rok 1927 r. 264 Borzemski A., Powiat Sanocki w cyfrach: [Studyum staty- 270 A. Zielecki, Sanok siedzibą organów państwowych i samo- styczne], Sanok 1904, s. 3, s. 37. rządowych, ed. cit., s. 350–351. 265 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 42, s. 3; nr 18, s. 2. 271 W. Sołtys, Życie gospodarcze, społeczne i polityczne, ed. 266 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 1, s. 1; AP w Prze- cit., s. 510. myślu, zes. 23, syg. 15, s. 309. 272 Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej 267 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 3, s. 2. w Sanoku z działalności za rok 1925.

48 W 1927 r. biblioteka posiadała 672 tomy, 116 Podobnie jak Towarzystwo „Sokół”, obcho- czytelników, wypożyczono 2869 książek. W roku dzono uroczyście dzień 3 Maja, wieczorki mic- tym prowadziło sanockie Koło TSL 17 bibliotek kiewiczowskie (12 grudnia 1903), ku uczczeniu ruchomych wiejskich w Długiem, Nowotańcu, pamięci Marii Konopnickiej (10 marca 1904)279 Nadolanach, Pisarowcach, Lisznie, Płowcach, i in. Podczas uroczystości zbierano datki na cele Sanoczku, Zahutyniu, Olchowcach, Bykowcach, charytatywne, które jednak były niewielkie280. Falejówce, Raczkowej, Niebieszczanach, Mrzy- TSL utrzymywało kram, przy którym prowadzono głodzie, Srogowie Górnym, Tyrawie Wołoskiej skład papieru i innych przyborów kancelaryj- oraz na Białej Górze. Biblioteka wiejska liczyła nych281. 974 tomy i posiadała 382 czytelników. W 1927 W gmachu „Sokoła” skupiało się życie towa- zakupiono do biblioteki dodatkowo 77 tomów273. rzyskie sanoczan. Odbywały się liczne zabawy, Opłata w mieście za wypożyczenie tomu wyno- bale, festyny, uroczyste spotkania: tzw. święcone, siła 5 groszy miesięcznie, na wsi 2 grosze. TSL Sylwester oraz „opłatek”, skupiające wielu sano- planowało rozszerzenie biblioteki, tak aby mo- czan282. Były one okazją do manifestacji jedności gła obsługiwać cały powiat sanocki274. W 1932 r. sokolej i zachęty do realizacji dalszych planów, biblioteka posiadała już 1534 tomy275, w 1935 — jakie wyznaczył sobie „Sokół”. Zebrania takie 1840 dzieł (1948 tomów)276. W 1935 r. liczyła miały za zadanie spełniać rolę, jak to określano: 1840 dzieł (1948 tomów). Biblioteka otwarta „rekolekcyi narodowych dających folgę sercom, była 3 razy w tygodniu. Korzystała z niej mło- które chcą sposobić braci Sokołów do lotu coraz dzież szkolna, akademicka, bezrobotni, emeryci, chyżej i coraz wyżej”283. W 1899 r. urządzono Związek Strzelecki i in. W 1935 r. działały na- uroczystą wieczornicę z okazji założenia kamie- stępujące punkty biblioteczne: Sanok (dzielnice nia węgielnego, 10. rocznicę powstania gniazda, I, II, III); Bażanówka; Besko; Bykowce; Bzianka; z okazji otwarcia i poświęcenia sali gimnastycz- Czerteż; Dąbrówka Ruska; Dębna; Długie; Dobra nej (29 listopada 1899)284, urządzane były także Szlachecka; Falejówka; Głębokie; Jaśliska; Jurow- zabawy innych towarzystw (Internatu im. Marii ce; Kostarowce; Lalin; Liszna; Łodzina; Milcza; Konopnickiej, Korpusu Oficerskiego 2 psp, mło- Niebieszczany; Nowosielce-Gniewosz; Olchowce; dzieży gimnazjalnej)285. Pakoszówka; Pielnia; Pisarowce; Płowce; Posada W celu ożywienia życia towarzyskiego Jaćmierska; Prusiek; Strachocina; Srogów Górny; w 1893 r. planowano wprowadzić comiesięcz- Srogów Dolny; Tyrawa Wołoska; Wola Sękowa; ne spotkania urządzane w ogrodzie publicznym, Załuż; Zarszyn; Zboiska; Nowotaniec; Nagórzany; domu druha Dżuganowskiego lub lokalu Kółka Nadolany; Rymanów; Deszno; Klimkówka; Kró- dramatyczno-muzycznego286. Komitet zabawowy lik Polski; Łazy; Posada Dolna; Sieniawa; Zagórz; Czaszyn; Poraż; Tarnawa Górna; Tarnawa Dolna; Zasław. 279 „Gazeta Sanocka” 1897, nr 109, s. 2; 1904, nr 1, s. 2; Koło TSL brało aktywny udział we wszystkich „Gazeta Sanocka” 1904, nr 17, s. 2; „Gazeta Sanocka” 1896, nr 41, uroczystościach państwowych i okolicznościo- s. 3; nr 89, s. 2; Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej wych277. Uroczyste wiece oświatowe odbywały w Sanoku z działalności za rok 1927 r. 278 280 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 53, s. 4; nr 60, s. 1. się w sali „Sokoła” . 281 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 189, k. 182; syg. 190, s. 3, 102; syg. 384, k. 94; syg. 385, s. 51; 55; syg. 386, k. 2, 22; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 3, s. 4; nr 25, s. 3; nr 26, s. 3; nr 33, s. 3; nr 35, s. 4; nr 38, s. 4; nr 41, s. 1; nr 43, s. 3; AP 273 Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sano- w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 384, k. 90; syg. 371, s. 102. ku za rok 1927 r. 282 „Gazeta Sanocka” 1895, nr 2, s. 3–4. 274 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 526, s. 8, 18, 32. 283 „Gazeta Sanocka” 1895, nr 1, s. 4. 275 AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły 284 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz Ludowej w Sanoku za rok 1932. nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899. 276 Ibidem; Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej 285 AMBL, zes. 39, syg. 63. w Sanoku za rok 1935. 286 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 277 „Gazeta Sanocka” 1904, nr 18, s. 2. nego „Sokół” w Sanoku od 1 października 1892 do 30 września 278 „Gazeta Sanocka” 1905, nr 102, s. 1–2. 1893.

49 organizował huczne zabawy z tańcami287. Każdego Zaleski wielokrotnie zapraszany był do wygła- roku 6 grudnia obchodzono w gronie Towarzy- szania wykładów w Czytelni Mieszczańskiej299. stwa dzień św. Mikołaja288. Staraniem Uniwersytetu Ludowego Feliks Kohl ze Na wniosek Władysława Sygnarskiego 15 lu- Lwowa wygłosił odczyt „O katordze rosyjskiej”300. tego 1893 r. postanowiono utworzyć chór so- W 1917 r. Wydział uchwalił powołanie do ży- koli. Zgłosiło się 12 druhów. W marcu 1893 r. cia Komitetu złożonego z przedstawicieli wszyst- uchwalono oficjalnie powołanie chóru289. Lekcje kich towarzystw istniejących w Sanoku i w Po- organizowano pod kierunkiem Sygnarskiego290. sadzie Olchowskiej oraz towarzystw sokolich Jednak przez pewien czas chór zaniechał dzia- z Leska, Rymanowa, Ustrzyk i Zagórza, celem łalności291. Sokoli chór mieszany występował integrowania życia kulturalnego w regionie301. pod kierunkiem Stanisława Budweila292. Chór W życiu członków Towarzystwa Gimnastycz- i orkiestrę prowadził następnie Pietrzkiewicz293. nego „Sokół” dużą rolę spełniała biblioteka, która W 1906 r. odbył się koncert chóru sokolego ze założona została już w 1889 r. Posiadała począt- współudziałem Olskiej-Frankowskiej, artystki kowo tylko kilka podręczników gimnastycznych opery w Budapeszcie i Preszburgu, J. Pełeńskiej, i prenumerowała miesięczniki: „Przewodnik M. Bugiery294. Przy „Sokole” istniało także kółko Gimnastyczny” oraz „Przewodnik Higieniczny”. dramatyczne i orkiestra295. W pierwszym roku istnienia posiadała ogółem Towarzystwo prowadziło także działalność 14 tomów302. Były to: Zdrowa dusz w zdrowym ciele: oświatową poprzez organizowanie różnego ro- podręcznik sportowy; A. Durski, Zarys nauki gimna- dzaju wykładów i odczytów. W 1890 r. odczyty styki szkolnej i towarzyskiej; E. Madejski, Nauka gim- wygłosili: dr Galant: „Kilka uwag higienicznych”; nastyki szkolnej; E. Cenar, Ćwiczenia gimnastyczne dr Z. Kozłowski: „O hypnotyzmie”; prof. K. Brzo- laską żelazną, drewnianą, żerdzią; oraz sprawozdania stowicz: „O mikroskopie”; dr K. Zaleski, „O bak- różnych towarzystw gimnastycznych303. „Macierz teriach…”296; Piotr Olbrycht: „O przenoszeniu się Lwowska” informowała systematycznie gniazda chorób ze zwierząt na ludzi”297. W latach 1893 sokole o nowościach wydawniczych w dziedzinie i 1894 wykłady prowadzili m.in.: Adamczyk: sportu, gimnastyki, higieny i zdrowia w ogól- „O pismach Supińskiego”; Basiński: „O politycz- ności. W fachowych pismach i publikacjach nych ideałach Krasińskiego”; Czyżewicz: „O cho- zamieszczano bibliografie dzieł, które powinny lerze”; prof. Gołkowski: „O powstaniu Kościuszki”; znajdować się w bibliotekach sokolich (m.in. Co prof. Procyk: „O pismach Szewczenki”298; Karol winna zawierać bibljoteka Gniazda posiadającego Stałe Drużyny Sokole)304. 287 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, Zachęcano do zakupu książek i pism, które s. 101; AMBL zes. 13, syg. 38: zaproszenie na zabawę wiosenną z kotylionem. były pomocne w nauce gimnastyki. Szczególnie 288 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1903, nr 1, s. 6; dużym powodzeniem w bibliotekach sokolich „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 33, s. 1. cieszyły się dzieła czołowych metodyków so- 289 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz kolstwa polskiego i zagranicznego, tj.: Wenanty nego „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893. Piasecki: Słownictwo gimnastyczne (1867), O celach 290 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893 nr 4, s. 44. 291 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 5, s. 39. i zadaniach towarzystw gimnastycznych (1885); Ta- 292 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 12, deusz Żuliński: Kilka słów o gimnastyce i o szkole s. 103. 293 Sprawozdanie…, 1935. 294 „Gazeta Sanocka” 1906, nr 131, s. 1. 299 AMBL, zes. 33, syg. 38: Zaproszenie Jana Rajchla skie- 295 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 3, s. 4. rowane do K. Zaleskiego na wygłoszenie wykładu. 296 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa 300 „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 5, s. 3. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 301 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 1890; „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 2, s. 14. nego „Sokół” w Sanoku za lata 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919. 297 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego 302 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz „Sokół” w Sanoku od 1 października 1890 do 30 września 1891. nego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 1890. 298 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz- 303 Ibidem. nego „Sokół” w Sanoku od 1 października 1893 do 30 września 304 Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”: organ Towarzystw 1894 r. Gimnastycznych „Sokół” w Polsce 1931, nr 11, s. 136.

50 gimnastycznej Sokoła (1878); Ruch mięśniowy i wpływ „Sokół” w Polsce; na karcie tyt. rocz. 1931: wy- jego na zdrowie człowieka (1883); Antoni Durski: dawany przez Naczelnictwo Związku. Na karcie Zarys nauki gimnastyki szkolnej i towarzyskiej (1884); tyt. rocz. w 1925 r. m. wyd.: Warszawa; Edmund Cenar: Ćwiczenia gimnastyczne laską drew- „Rozkazy i Wskazówki organ Dzielnicy Ma- nianą, żelazną i żerdzią (1889), O urządzaniu sal łopolskiej Związku Towarzystw Gimnastycznych i boisk gimnastycznych (1890), Gry gimnastyczne „Sokół” w Polsce R.1, 1926 — R.4, 1929 Lwów; młodzieży szkolnej (1891) i in. „Sokół Małopolski organ Dzielnicy Małopol- Prenumerowano następujące pisma305: skiej nakładem Dzielnicy Małopolskiej Związku „Przewodnik Gimnastyczny organ Towarzy- Tow[arzystw] Gimn[astycznych] „Sokół” w Polsce stwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie” R.1, R.1, 1931 — R.9, 1939 Lwów; 1881 — R.6, 1886 Lwów; „Higjena Ciała i Sport” R.1, 1925 — R.4, 1928 „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”: organ Lwów. Towarzystw Gimnastycznych, R.7, 1887 — R.56, Zachęcano także do zakupu innych facho- 1939, od 1892 r. podtyt.: organ Związku Towa- wych czasopism, tj.: „Harcmistrz”. Wiadomości rzystw Gimnastycznych „Sokół”; od 1893 r. pod- Urzędowe. Organ Naczelnictwa Związku Har- tyt.: organ Związku Polskich Gimnastycznych cerstwa Polskiego; „Morze”. Organ Ligi Morskiej Towarzystw Sokolich; od 1905 r. podtyt.: organ i Rzecznej; „Skaut”. Miesięcznik Polskiej Mło- Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw dzieży Harcerskiej; „Odrodzenie”; „Pro Patria”, Sokolich w Austryi; od 1919 r. nr 4 podtyt.: organ „Strzelec”; „Trzeźwość”; „Koło”306 i in. Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Wskutek wniosku Wydziału w 1891 r. „Ma- Sokolich we Lwowie; od 1921 r. podtyt.: organ cierz Lwowska” zniżyła roczną przedpłatę „Prze- Dzielnicy Małopolskiej Związku Polskich Gimna- wodnika Gimnastycznego” na 48 centów. Każdy stycznych Towarzystw Sokolich; od 1924 r. pod- z członków miał obowiązek posiadać to pismo. tyt.: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych W roku następnym przedpłata pisma wynosić „Sokół” Zarządu Związku Dzielnic: Małopolskiej, miała jedynie 36 ct., na skutek tego, że wszyst- Mazowieckiej, Krakowskiej, Śląskiej, Poznańskiej kie polskie Towarzystwa sokole zobowiązały i we Francji; od 1927 r. podtyt.: organ Związku się znaczną ilość egzemplarzy prenumerować. Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”; od 1936 r. Stanisław Biega apelował do członków „Sokoła” podtyt.: organ Związku Towarzystw Gimnastycz- o zakup „Przewodnika Gimnastycznego”307. nych „Sokół” w Polsce; Taj więc w 1891 r. wszyscy członkowie sa- „Dodatek Fachowy do Czasopisma Przewod- nockiego „Sokoła” przystąpili do prenumeraty nik Gimnastyczny „Sokół”. wydawany pod kie- tego pisma (50 egzemplarzy)308. Warunki prenu- runkiem związkowego grona nauczycielskiego. meraty ustalano z administratorem czasopisma R.1, 1905 — R.7, 1911, Lwów; (to od administratora zależała wysokość nakładu, „Dodatek Techniczny do Przewodnika Gim- zasady umowy, odbieranie przedpłaty, rozsyłanie nastycznego „Sokół” [wydawca i nakładca: Zwią- czasopisma poszczególnym gniazdom)309. Wydział zek Tow. Gimn. „Sokół”] R.1, 1925 — R.15, 1939 uchwalił dostarczać wszystkim swym członkom Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” „Przewodnik” bezpłatnie, a koszty prenumeraty w Polsce. Związkowy Wydział Techniczny (od opłacić z kasy Towarzystwa310. 1930 r.) Tyt. właściwy przejęty z nagł. Na karcie Biblioteki sokole miały gromadzić książ- tyt. rocz. 1925: wydawany przez Związkowy Wy- ki w ustalonych działach, tj.: I. Anatomia. dział Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego oraz nakładem Związku Sokolstwa 306 Sprawozdanie…, 1898. Polskiego; na karcie tyt. rocz. 1929: wydawany 307 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893 nr 1, s. 7. przez Związkowy Wydział Techniczny oraz na- 308 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 3, s. 22. kładem Związku Towarzystw Gimnastycznych 309 AMBL zes. 13, syg. 38: Regulamin Wydziału Związ- ku polskich gimnastycznych Towarzystw sokolich z 17 lutego 1895 r. Lwów. 305 Sprawozdanie Wydziału Głównego 1906, s. 36–37; Za- 310 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, rys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, op. cit., s. 149. s. 101.

51 Antropologia. Fizjologia; II. Psychologia; III. Pe- 50 członków314. W 1935 r. biblioteka była otwarta dagogika. Szkolnictwo; IV. Higiena; V. Wycho- dwa razy w tygodniu: we wtorki od godziny 19 wanie fizyczne w ogólności. Gimnastyka; VI. Gry do 20, w soboty od godziny 18 do 19. Z wypoży- i sporty; VII. Praca ręczna; VIII. Przysposobienie czalni korzystało 51 członków za opłatą jednego wojskowe; IX. Harcerstwo. grosza od tomu. Biblioteka liczyła 1970 tomów. Sanocka biblioteka nie posiadała początkowo W ciągu roku przybyło 67 tomów (m.in. 10 to- nowości wydawniczych, więc nie cieszyła się du- mów darowanych przez druha Szpakowskiego). żym powodzeniem. W 1893 r. zakupiono dzieła: Część książek, które były już bardzo zniszczone, Adolfa Spiessa: Die Lehre der Turnkunst (Bazylea); wycofano z księgozbioru315. H. Wortmanna: Das Keulschwingen in Wort u. Bild Z prywatnych składek zakupiono do biblio- i czasopismo czeskie „Sokół”311. W 1898 r. zaku- teki aparat radiowy316. W Towarzystwie „Sokół” piono podręcznik gimnastyczny czeski opracowa- otwarto także czytelnię, na którą przeznaczony przez Józefa Klenkę i podręcznik gimnastyczny no salę, w której umieszczono również bilard. niemiecki Frohberga Übungsbeispiele312. Z biegiem W czytelni znajdowały się m.in. takie pisma, lat uzupełniono księgozbiór, zakupując cenne jak: dzienniki: „Słowo Polskie”, „Kuryer Lwow- dzieła i zwiększając tym samym frekwencję czy- ski”, „Nowa Reforma”, „Czas”, tygodniki: „Nowo- telników. Biblioteka należała do typu bibliotek za- ści Ilustrowane”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Nasz mkniętych. W latach 30. zaczęły z niej korzystać Kraj”, „Praca Poznańska” i in. Frekwencja dru- także osoby niebędące członkami, a skupiające się hów korzystających z czytelni systematycznie w innych sanockich towarzystwach, głównie ze wzrastała317. sfer rzemieślniczych. W 1901 r. biblioteka liczyła Podczas I wojny światowej czytelnia była 69 dzieł w 120 tomach313. W 1909 r. księgozbiór nieczynna, a ponownie otwarto ją w 1918 r.318 obejmował 933 tomy. W ciągu roku wpłynę- W sierpniu 1925 r. przeniesiono ją do nowej sali ło jeszcze 35 tomów zwróconych przez byłych i ponownie zorganizowano319. W 1935 r. czytel- członków Towarzystwa „Ogniwo” i „Znicz” oraz nia była otwarta od rana do późnego wieczora, 98 tomów zakupionych z funduszy uchwalonych gromadząc wielu czytelników. Urządzano tam dla powiększenia księgozbioru. Pod koniec 1909 r. różnego rodzaju imprezy kulturalne, przedsta- księgozbiór sokoli liczył 1066 tomów. Ponadto wienia, gry i zabawy towarzyskie320. W 1935 r. do Towarzystwa wpłynęły księgozbiory Towa- w czytelni znajdowało się 15 432 tomy321. rzystwa „Znicz” i „Ogniwa” (998 tomów). Łącznie Pierwszym długoletnim bibliotekarzem w sa- biblioteka sokola liczyła 1276 tomów. W 1909 r. nockim „Sokole” był Stanisław Biega. Kolejnym około 210 tomów znajdowało się jeszcze w rę- opiekunem biblioteki był Stanisław Górka. W la- kach osób, które wypożyczyły książki z „Ogni- tach 20. XX w. funkcję tę pełnili Feliks Zieliń- wa” i ich nie zwróciły. W czasie od 21 marca ski i Jan Leśniakowski. W latach 30. biblioteką 1909 do 17 lutego 1910 r. korzystało z biblioteki zajmowali się Władysław Fastnacht, następnie 72 druhów, którzy wypożyczyli ogółem 1636 to- mów za opłatą 2 halerzy od tomu. Zebrana kwota za wypożyczenia wyniosła 32 korony i 72 halerze 314 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastyczne- i przeznaczona była na cele Towarzystwa. Według go „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1932. stanu na 1 stycznia 1933 r. księgozbiór biblioteki 315 Sprawozdanie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” wynosił 1779 tomów. W ciągu roku zakupiono w Sanoku za rok administracyjny 1935. 73 książki. Wypożyczanie książek odbywało się 316 Ibidem. 317 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz dwa razy w tygodniu za opłatą 1 grosza dzien- nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1909. nie od każdego tomu. Z biblioteki korzystało 318 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1914, 1915, 1916, 311 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 1917, 1918, 1919. nego „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893. 319 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 312 Sprawozdanie…, 1898. nego „Sokół” w Sanoku 1932. 313 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 320 Towarzystwo…, 1935. nego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1901. 321 Ibidem.

52 Władysław Kreowski i Stanisław Pierożyński Największymi sumami obracało gniazdo (jako zastępca bibliotekarza). lwowskie w latach 1907–1908324. Galicyjskie to- W chwili wkroczenia Niemców do miasta warzystwa sokole otrzymywały też subwencje w dniu 9 września 1939 r., bibliotekarz Adam od Sejmu Krajowego, rad powiatowych, rad miej- Konopnicki wraz z kilkoma innymi członkami skich, kas oszczędności itp. W 1908 r. dla „So- Stowarzyszenia przewieźli 3 duże szafy biblio- koła” w Krakowie i Lwowie przyznano po 2 tys. teczne wraz z ich zawartością do mieszkania jed- koron, 10 tys. koron dla polskich i ukraińskich nego z nich przy ul. Zamkowej, gdzie w czasie gniazd sokolich na terenie całej Galicji oraz po okupacji wiele osób w konspiracji je wypoży- 1000 koron dla Związku Polskich Gimnastycz- czało. W 1941 r. Konopnicki oddał część soko- nych Towarzystw Sokolich i Towarzystw Zabaw lego księgozbioru jako depozyt do wypożyczalni Ruchowych we Lwowie325. książek Stefańskiego. Część księgozbioru wywiózł Potencjalnym źródłem dochodów były także do Olchowiec, gdzie nadal korzystali z niego sa- budynki i inne obiekty sokole. „Sokół” wydzier- noczanie. W 1946 r. podczas spalenia Olchowiec żawiał pomieszczenia w sokolnikach na biura dla przez bandy UPA księgozbiór doszczętnie spłonął. różnych instytucji i urzędów. Sale gimnastyczne Książki oddane do wypożyczalni Stefańskiego były odpłatnie udostępniane na imprezy urządza- zostały wcielone w 1947 r. do Powiatowej Bi- ne przez inne organizacje. blioteki Publicznej w Sanoku. Zarząd „Sokoła” Dr Karol Petelenz, pierwszy prezes Towa- starał się bezskutecznie je odzyskać dla potrzeb rzystwa, wyjednał u Rady Szkolnej zezwolenie reaktywowanego towarzystwa322. na odbywanie ćwiczeń gimnastycznych w sali tutejszego gimnazjum326. Wydział wystosował prośbę do Magistratu, żeby ten udzielił zezwo- Majątek sokoli lenia na używanie Sali Miejskiej do ćwiczeń 2 lub 3 razy tygodniowo po godzinie327. Komitet Sytuacja materialna towarzystw sokolich uza- zabawowy „Sokoła” w 1891 r. przeprowadził od- leżniona była głównie od aktywności ich władz nowieniem Sali Miejskiej, głównie grożącej za- i ofiarności członków, a także od poparcia spo- waleniem galerii328. łeczeństwa i jego organów samorządowych323. W sprawie budowy własnej sali gimna- Do głównych źródeł dochodów zaliczyć należy: stycznej Wydział wybrał komisję budowlaną wpisowe i składki członków, opłaty za ćwiczenia i 4 grudnia 1890 r. wystosował petycję do Władz lub za używanie przyrządów i przyborów gim- miasta329. 18 września 1891 r. Magistrat nakazał nastycznych będących w posiadaniu towarzy- zorientować się w wolnych gruntach, które były stwa, wpływy z wycieczek, zabaw, koncertów, własnością gminy, i wybrać najstosowniejsze odczytów i innych imprez, a także z zapisów, miejsce do celów budowy sokolni. Sprawa została subwencji, darów ze strony różnych instytu- oddana komisji budowlanej złożonej z Biegi, Gieli, cji i osób prywatnych. Środki materialne pozy- Szomka i Żebrackiego. Za najbardziej odpowied- skiwane przez „Sokoła” dzieliły się na fundusz nie uznano place św. Ducha i Św. Jana. Na tej zapasowy i obrotowy. Na pierwszy składało się podstawie 12 listopada 1891 r. Wydział wniósł wpisowe członków oraz zapisy i dary przeznaczo- powtórną prośbę do Rady Miejskiej o bezpłat- ne na ten cel. Fundusz obrotowy zasilano przez ne odstąpienie Towarzystwu jednego z placów odsetki z funduszu zapasowego i inne wpływy.

Często wydzielano jeszcze fundusze specjalne, tj. 324 Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, budowlany, zlotowy czy sztandarowy. op. cit., s. 43. 325 Ibidem, s. 46. 322 AMH, teczka nr 753: J. Misiewicz, Losy bibliotek Sanoka 326 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 2, s. 14. i Ziemi Sanockiej w latach 1939–1944 [maszynopis], s. 8. 327 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, 323 J. Snopko, Finansowe podstawy działalności towarzystw s. 101. sokolich w Galicji (do 1914 r.), [w:] Działalność Towarzystwa Gimna- 328 Ibidem. stycznego „Sokół”, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycz- 329 Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej roczni- nej Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 1996, s. 41. cy…, op. cit., s. 25–27.

53 pod budowę330. W 1893 r. „Sokół” doprowadził w inne miejsce parku335. „Sokół” wniósł prośbę do połączenia dwóch sal w gimnazjum celem o zwolnienie od warunków umowy w kwestii stworzenia jednego obszernego pomieszczenia opłat za korzystanie z sali gimnastycznej i przy- do ćwiczeń. Remont został przeprowadzony pod rządów do ćwiczeń oraz kosztów przeniesienia kierunkiem Beksińskiego331. Towarzystwo w 1893 pawilonu wraz z kręgielnią. Uchwalono także, i 1894 r. nadal prowadziło intensywne zabiegi że gdyby po rozwiązaniu doszło do ponownego nad wybudowaniem własnej sali332. utworzenia Towarzystwa, gmina będzie zobo- 24 września 1896 r. rozpatrywano sprawę wiązana cały majątek zwrócić336. odstąpienia części gruntu w ogrodzie miejskim Na kolejnym posiedzeniu Rady Miejskiej pod budowę sokolni. Rada postawiła wniosek, z dnia 10 grudnia 1896 r. ponownie poruszano aby bezpłatnie odstąpić Towarzystwu 430 sążni sprawę placu pod budowę sokolni337. 19 listopada pod warunkiem, że sala gimnastyczna służyć 1896 r. przekazano działkę (430 sążni) pod bu- będzie za salę naukową gimnastyki dla uczniów dowę sokolni i boiska338. gimnazjalnych i ze szkół ludowych bez pobierania Na podstawie uchwały Rady Miejskiej z dnia od nich wynagrodzenia333. 19 listopada 1896 r. i z dnia 19 grudnia 1898 r. Na posiedzeniu Rady Miejskiej 1 październi- zatwierdzonych uchwałą Rady Powiatowej w Sa- ka 1896 r. ponownie poruszano sprawę podania noku z dnia 2 stycznia 1899 r. gmina miasta Sanok „Sokoła” o darowanie kawałka gruntu w ogrodzie darowała część parceli gruntowej Polskiemu To- publicznym. Wniesiono wniosek, aby wybrać warzystwu Gimnastycznemu „Sokół” w Sanoku339. komisję składającą się z 3 członków, która łącznie Dnia 25 kwietnia 1899 r. Towarzystwo Gim- z członkami Magistratu oraz delegatami Wydzia- nastyczne „Sokół” złożyło uroczyste podzięko- łu Towarzystwa „Sokół” zbadałaby, czy plac pod wania za darowanie gruntu340. Kamień węgielny budowę sokolni w ogrodzie publicznym lub inny pod budowę budynku poświęcono 28 czerwca plac nadaje się do tych celów. Projekt budowy 1899 r. Salę gimnastyczną poświęcono i otwarto „Sokolni” powstał w miejscu, gdzie znajdował 29 listopada 1899 r.341 W roku następnym „Sokół” się pawilon restauracyjny. Miejsce to doradził fa- wprowadził się do budynku. chowy ogrodnik — architekt Röhring ze Lwowa. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sano- Biega uważał, że do sali musi być dobry dostęp, ku wspierane było licznymi darami pieniężnymi gdyż młodzież szkolna miałaby tam uczęszczać od osób prywatnych. W 1891 r. Leopoldyna Hor- na naukę gimnastyki. Do komisji weszli: Ga- dyńska, właścicielka Pielni, ofiarowała na cele To- weł, Aleksander Iskrzycki, Karol Siekierzyński334. warzystwa spory datek pieniężny na cel budowy Umowa zakładała, że w razie rozwiązania Towa- sali gimnastycznej342. Datki ofiarowali również rzystwa grunt i budynek ma przejść na własność Gołkowski z Tyrawy Wołoskiej oraz Morelowski gminy Sanok, a młodzież ze szkół gimnazjalnych i Ślączka343. W 1896 r. Feliks Giela ofiarował dla i ludowych będzie miała nadal prawo bezpłatnego korzystania z sali. Towarzystwo miało być zobo- wiązane przenieść istniejący pawilon i kręgielnię 335 Ibidem, syg. 160: Protokół z posiedzenia Rady Miejskiej z dnia 19 listopada 1896 r., s. 95–97. 336 Ibidem, syg. 154, s. 203, 329–330. 337 Ibidem, syg. 175, s. 486. 330 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, 338 Ibidem, syg. 160: Protokół z posiedzenia Rady Miejskiej s. 101; „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893 nr 2, s. 17. z dnia 10 grudnia 1896 r., s. 99–100. 331 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycz 339 Duplikat uwierzytelnionego odpisu: Dziennik hip. nego „Sokół” od 1 października 1892 do 30 września 1893; „Prze- 986/99 Odpis dla zbiorów dokumentu. Wypis. L.Rep.5256. Akt wodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893 nr 4, s. 44. Notarialny spisany w Sanoku 21 sierpnia 1899 r. przez Antonie- 332 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa go Kokurewicza i przedstawicieli Towarzystwa Gimnastycznego Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za okres od 1 października „Sokół” w Sanoku. 1893 do 30 września 1894 r. 340 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 154, s. 350. 333 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 175, s. 453. 341 T. Miękisz, Zarys historii Towarzystwa Gimnastycznego 334 Ibidem, s. 456; syg. 160: Protokół z posiedzenia Rady „Sokół” w Sanoku…, op. cit., s. 12. Miejskiej z dnia 1 października 1896 r., s. 77–81; „Gazeta Sanoc- 342 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1892, nr 3, s. 11. ka” 1896 nr 79, s. 1; syg. 154, s. 195. 343 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 2, s. 17.

54 Towarzystwa 50 zł.344 „Sokół” zabiegał też o po- Bezpośrednio przed wkroczeniem wrogich życzki w różnych instytucjach. Istniał również wojsk w 1914 r. zarząd „Sokoła” zabezpieczył fundusz budowy własnej sali345. Komitet miejsco- majątek Towarzystwa351. Sala gimnastyczna wy dla popierania sprawy Banku Poznańskiego była używana na nabożeństwa prawosławne, przekazał akcję tego Banku opiewającą na 1000 budynek następnie zajęty był przez wojsko au- marek wraz z procentami346. W 1901 r. Bank Kra- striackie na zebrania oficerskie i na kuchnię dla jowy udzielił zaledwie 1/3 wartości rzeczywistej żołnierzy, zabawy itp. W lipcu 1915 r. powrócił realności sokolej, w związku z tym Wydział zna- z uchodźctwa Pytel i zaczął starania o odzyskania lazł się w trudnym położeniu i postanowił wziąć budynku. W czasie działań wojennych budynek jeszcze 1000 koron pożyczki w Kasie Zaliczkowej został zniszczony. Dzięki staraniom Pytla gmach na wysoki procent celem pokrycia dawniejszych w końcu odzyskano352. zobowiązań i dokończenia budowy kręgielni W 1920 r. przystąpiono do generalnego i ogrodzenia boiska347. Na Walnych Zgromadze- remontu sokolni: odnowiono i odmalowano niach w 1901 r. poruszano sprawę budowy boiska. wszystkie pomieszczenia, salę gimnastyczną, Liczba ćwiczących druhów była niewielka, liczo- odświeżono kurtynę i scenę, uzupełniono i pona- no więc, że boisko doprowadzi do zwiększenia prawiano przyrządy gimnastyczne, przebudowano ilości członków uczęszczających na gimnastykę. magazyn służący do przechowywania przyborów Na wniosek wiceprezesa wybrano „komisyę ko- scenicznych, odnowiono kręgielnię i zakupiono liaudacyjną” składającą się z techników stojących znaczną ilość krzeseł353. poza Wydziałem (Ostrowski, Rotter, Szomek). W 1925 r. otrzymano w darowiźnie od Ma- W 1901 r. Wydział powziął uchwałę utworze- gistratu Sanoka plac, który przekształcono nania funduszu zlotowego na rok 1902 z drobnymi stępnie w nowe obszerne boisko, które w 1929 r. składkami348. poświęcono i oddano do użytku publicznego. „Sokół” urządzał zabawy, bale, przedstawie- Budynek „Sokoła” wymagał gruntownego nia, z których dochód przeznaczony był na po- remontu, głównie blaszanego dachu, oraz wpro- trzeby Towarzystwa349. Czerpano także dochody wadzenia wodociągu354. W 1928 r. zainstalowa- za wypożyczanie sprzętu. W 1901 r. pływalnia no światło elektryczne. W tym roku doszło też przyniosła dochód 94 koron, za użytkowanie łó- do rozbudowy gmachu „Sokoła”355. dek — 35 koron, kręgielni — 144 korony350.

344 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 160, s. 78–79. 345 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1893, nr 2, s. 17. 351 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycz 346 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1891, nr 12, nego „Sokół” w Sanoku z lat 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919. s. 101. 352 Ibidem. 347 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 5, s. 39. 353 Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa „Sokół” w Sano- 348 Ibidem. ku z lat 1920, 1921, 1922. 349 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 5, s. 39. 354 AMBL, zes. 3, syg. 81: Odezwa do PT. Członków Towa- 350 „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” 1901, nr 12, rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku. s. 103. 355 AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 575, k. 317.

55 Bibliografia • Teczka nr 652: Historia rozwoju harcerstwa polskiego w Sanoku — na podstawie wspo- mnień druha Mieczysława Kwaśniewicza i za- 1. ŹRÓDŁA DRUKOWANE chowanych roczników „Skauta” • Teczka nr 654: Początki ruchu harcerskiego Archiwum Muzeum Historycznego w Sanoku — uwagi Zygmunta Vetulaniego w Sanoku • Teczka nr 655: Wspomnienia z pierwszych • Teczka nr 20: Budowa pomnika Tadeusza Ko- trzech lat skautingu w Gimnazjum w Sanoku ściuszki w Sanoku 1902 (1910–1913), oprac. Roman Ślączka • Teczka nr 33: Związki i organizacje społeczne • Teczka nr 659: Wykaz drużyn Hufca harcer- w Sanoku skiego w Sanoku przy końcu roku szkolnego • Teczka nr 35: Towarzystwo Szkoły Ludowej 1918/1919 • Teczka nr 36: Towarzystwo Gimnastyczne • Teczka nr 661: Wykaz komendantek i komen- „Sokół” dantów sanockiego hufca ZHP • Teczka nr 48: I wojna światowa i okres • Teczka nr 753: J. Misiewicz, Losy bibliotek do 1922 r. Sanoka i Ziemi Sanockiej w latach 1939–1944 • Teczka nr 49: II wojna światowa [maszynopis] • Teczka nr 50, 51, 51 b: Sanok po wyzwoleniu • Teczka nr 783: Dyplom członka honorowego • Teczka nr 60: Sprawy kultury po 1944 Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „So- • Teczka nr 60 b: Sprawy kultury po 1944 kół” dla Feliksa Gieli • Teczka nr 61: Organizacje młodzieżowe po • Teczka nr 942: Materiały wydane z okazji 1944 obchodów 95-lecia harcerstwa sanockiego • Teczka nr 67: Sport i turystyka do 1939 r. • Teczka nr 68: Sport i turystka po 1944 r. Archiwum Muzeum Budownictwa • Teczka nr 73: Czasopisma harcerskie przed Ludowego w Sanoku 1939 r. • Teczka nr 122: Notatki nauczyciela sanockie- Zespół nr 11: Akta rodzin i osób go gimnazjum Tadeusza Miękisza dotyczące • Syg. 39: Dokumenty związane z działalnością sanockiego od poł. XIX w. [rękopis] lekarską dr Karola Zaleskiego w Sanoku 1907– • Teczka nr 138: Pamiątki po Adamie Pytlu — 1922: pisma z Namiestnictwa, Starostwa, Sądu, burmistrzu miasta Sanoka Izby Lekarskiej • Teczka nr 187: Akta Towarzystwa Gimnastycz- • Syg. 65: Listy i korespondencja urzędowa nego „Sokół” w Sanoku 1945–1946 po rodzinie dra Karola Zaleskiego z Sanoka • Teczka nr 190: Druki ulotne 3 Maja TSL 1885–1924 • Teczka nr 224: Exlibris biblioteki 2 PSP • Teczka nr 229: Dokumenty po Matyldzie Zespół nr 25: Pamiętniki Wasylewicz: świadectwa, pamiętniki, zawia- • Syg. 1: Pamiętniki Bronisława Filipczaka obej- domienia o nadaniu honorowej odznaki 2 PSP mujące czasookres 1870–1968 [maszynopis] • Teczka nr 347: Emilia Słuszkiewicz, Dziennik • Syg. 13: Pamiętniki dra Karola Zaleskiego z lat z czasów II wojny światowej [maszynopis] 1914–1915 z terenu Sanoka [maszynopis] • Teczka nr 615: Księga kasowa koła TSL w Sa- • Syg. 15: Fragmenty wspomnień dra Juliusza noku 1937–193 Zaleskiego, syna Karola, lekarza, o formowa- • Teczka nr 630: Pismo Magistratu w Sanoku niu się polskich władz wojskowych i cywil- do dr Karola Zaleskiego nych w Sanoku i w powiecie na przełomie • Teczka nr 643: TSL — dokumenty kasowe 1918/1919 i o walkach polsko-ukraińskich • Teczka nr 651: Historia drużyn harcerskich [rękopis] przy Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, oprac. J. Zaleska 1962

56 Zespół nr 28: Pisma starościańskie i cyrku- • Syg. 120: Regulamin Wydziału Związku Pol- larne skich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich • Syg. 14: Miasto Sanok — zmiana granic przez 1894 przyłączenie gminy Posada Olchowska. Pismo • Syg. 138: Regulamin Wydziału „Sokoła” w Sa- do urzędu wojewódzkiego ze starostwa 1931 noku 1891 • Syg. 139: Regulamin zdrowotny Towarzystwa Zespół nr 33: Akta organizacji Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 1891 • Syg. 29: Plakietki wydane przez TSL z okazji • Syg. 145: Sprawozdanie z czynności Wydziału 3 Maja Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sa- • Syg. 32: Towarzystwo „Sokół”. Rewersy na po- noku od założenia do 30 września 1890 r. brane przez członków Towarzystwa „Sokół” • Syg. 146: Sprawozdanie z czynności Wydziału w Sanoku rzeczy 1924. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sa- • Syg. 33: Towarzystwo „Sokół”. Rachunek dla noku od 1 października 1890 do 30 września biblioteki Towarzystwa „Sokół” w Sanoku wy- 1891 r. dany przez księgarza Feniga z Sanoka 1926 • Syg. 147: Sprawozdanie z czynności Wydziału • Syg. 35: Towarzystwo „Sokół”. Dokumenty Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sa- dotyczące pożyczek udzielanych przez Towa- noku od 1 października 1892 do 30 września rzystwo „Sokół” w Sanoku na budowę gmachu 1893 r. „Sokoła” w Żółkwi, Nowym Targu i Tuchowie • Syg. 148: Sprawozdanie z czynności Wydziału 1893–1910 Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sa- • Syg. 36: Towarzystwo „Sokół”. Dokumenty noku od 1 października 1893 r. do 30 września bankowe Towarzystwa „Sokół” w Sanoku 1894 r. • Syg. 37: Towarzystwo „Sokół”. Kwity kasowe • Syg. 149: XVII Sprawozdanie Wydziału Pol- Towarzystwa „Sokół” w Sanoku 1926 skiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” • Syg. 38: Towarzystwo „Sokół” w Sanoku. Różne za rok 1906 dokumenty • Syg. 150: Sprawozdanie Polskiego Towarzy- • Syg. 39: Towarzystwo „Sokół” w Sanoku. Róż- stwa Gimnastycznego „Sokół” 1921, 1921, 1922 ne dokumenty • Syg. 151: Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa • Syg. 43: Towarzystwo „Sokół”. Plan rozbudowy Gimnastycznego „Sokół” 1923 i 1924 „Sokoła” w Sanoku ul. Mickiewicza • Syg. 51: Odezwy TSL i pocztówka z hymnem Zespół nr 39: Zaproszenia • Syg. 52: Sprawozdania Koła TSL w Sanoku • Syg. 3: Zaproszenia i zawiadomienia różnych z lat: 1905, 1908, 1913, 1914/1915, 1917, 1921, organizacji o zjazdach, akademiach, wysta- 1923, 1925, 1926, 1927, odezwy z lat: 1916, wach w Sanoku i okolicy 1918–1928 1929, 1930, 1931, 1932, 1933, 1936, hymn TSL • Syg. 13: Zaproszenia na uroczyste poświęcenia • Syg. 53: Odezwa i regulamin Komitetu Powia- obiektów użyteczności publicznej i gospodar- towego do wychowania fizycznego i wojsko- czej w Sanoku i okolicy 1927–1935 wego wyszkolenia młodzieży powiatu sanockiego 1925 Archiwum Państwowe w Przemyślu • Syg. 59: Statut, regulaminy, wskazówki zdrowotne i legitymacje Towarzystwa Gimna- Zespół nr 23: Starostwo Powiatowe Sanockie stycznego „Sokół” 1886–1894 1918–1939 • Syg. 60: Materiały do dziejów Towarzystwa • Syg. 13: Stowarzyszenia i związki 1919–1929 Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 1888–1890 • Syg. 14: Stowarzyszenia i związki 1930–1931 • Syg. 81: Do PT członków Towarzystwa Gimna- • Syg. 15: Stowarzyszenia i związki 1937–1939 stycznego „Sokół” w Sanoku o pomoc w odre- • Syg. 16: Stowarzyszenia i związki 1933–1936 montowaniu gmachu „Sokoła” • Syg. 17: Stowarzyszenia i związki 1930–1939 • Syg. 18: Stowarzyszenia 1925–1939 • Syg. 19: Stowarzyszenia 1923–1936

57 • Syg. 20: Stowarzyszenia 1926–1936 • Syg. 165: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 21: Stowarzyszenia 1930–1939 miasta Sanoka 1907–1908 • Syg. 22: Stowarzyszenia 1930–1939 • Syg. 166: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej miasta Sanoka 1909–1910 Archiwum Państwowe w Rzeszowie • Syg. 167: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej Oddział w Sanoku miasta Sanoka 1911–1912 • Syg. 168: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej Zespół nr 71: Powiatowa Rada Narodowa miasta Sanoka 1913–1914 w Sanoku 1944–1950 • Syg. 169: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 5: Sprawozdania z działalności Powiato- miasta Sanoka 1915–1916 wej Rady Narodowej 1945–1950 • Syg. 170: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 6: Sprawozdania z działalności Starostwa miasta Sanoka 1917–1918 Powiatowego 1947–1949 • Syg. 171: Protokół z posiedzeń Zwierzchności • Syg. 8: Protokoły z posiedzeń plenarnych miejskiej 1887–1891 i PPRN 1944–1947 • Syg. 172: Protokół z posiedzeń Magistratu 1891 • Syg. 9: Protokoły z posiedzeń PRN 1947–1948 • Syg. 173: Protokół z posiedzeń Magistratu • Syg. 12: Protokoły z posiedzeń członków Rady 1891–1892 Narodowej 1945–1949 • Syg. 174: Protokół z posiedzeń Magistratu • Syg. 13: Protokoły z posiedzeń członków PPRN 1892–1893 1946–1948 • Syg. 175: Księga uchwał Magistratu 1894–1897 • Syg. 14: Protokoły z posiedzeń członków PPRN • Syg. 176: Księga uchwał Magistratu 1897–1898 1947–1948 • Syg. 177: Księga uchwał Magistratu 1898–1899 • Syg. 269: Oświata, kultura i sztuka 1949 • Syg. 178: Protokół z posiedzeń Magistratu 1899–1900 Zespół nr 135: Akta miasta Sanoka 1792–1950 • Syg. 179: Księga protokołów z posiedzeń Ma- • Syg. 153: Księga uchwał Rady Miejskiej gistratu w Sanoku 1900 1887–1892 • Syg. 180: Księga uchwał Magistratu 1900–1901 • Syg. 154: Księga uchwał Rady Miejskiej • Syg. 181: Księga protokołów Magistratu 1893–1900 1901–1902 • Syg. 155: Księga uchwał Rady Miejskiej • Syg. 182: Protokoły z posiedzeń Magistratu 1900–1907 w Sanoku 1902–1903 • Syg. 156: Księga uchwał Rady Miejskiej • Syg. 183: Protokoły z posiedzeń Magistratu 1907–1914 w Sanoku 1903–1905 • Syg. 157: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 184: Protokoły z posiedzeń Magistratu miasta Sanoka 1890–1891 w Sanoku 1905 • Syg. 158: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 185: Protokoły z posiedzeń Magistratu miasta Sanoka 1892–1893 w Sanoku 1905–1907 • Syg. 159: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 186: Protokoły z posiedzeń Magistratu miasta Sanoka 1894–1895 w Sanoku 1907–1908 • Syg. 160: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 187: Protokoły z posiedzeń Magistratu miasta Sanoka 1896–1897 w Sanoku 1908–1909 • Syg. 161: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 188: Protokoły z posiedzeń Magistratu miasta Sanoka 1898–1899 w Sanoku 1909–1910 • Syg. 162: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 189: Protokoły z posiedzeń kierownictwa miasta Sanoka 1900–1902 Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolne- • Syg. 163: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej go Miasta Sanoka 1910–1911 miasta Sanoka 1903–1904 • Syg. 190: Protokoły z posiedzeń kierownictwa • Syg. 164: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolne- miasta Sanoka 1905–1906 go Miasta Sanoka 1911–1912

58 • Syg. 191: Protokoły z posiedzeń kierownictwa • Syg. 389: Protokoły z posiedzeń Magistratu Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolne- 1927–1929 go Miasta Sanoka 1912–1914 • Syg. 390: Protokoły z posiedzeń Magistratu • Syg. 192: Protokoły z posiedzeń kierownictwa 1929–1932 Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolne- • Syg. 391: Księga protokołów i uchwał z posie- go Miasta Sanoka 1914–1918 dzeń Magistratu miasta Sanoka 1932–1935 • Syg. 296: Oświata, kultura i sztuka 1866–1899 • Syg. 392: Księga uchwał Magistratu miasta • Syg. 297: Oświata, kultura i sztuka 1900–1907 Sanoka 1936–1937 • Syg. 298: Oświata, kultura i sztuka 1908–1917 • Syg. 394: Księga protokołów Magistratu miasta • Syg. 322: Sprawy budowlane i mieszkaniowe Sanoka 1937–1938 1892–1910 • Syg. 395: Protokoły z posiedzeń Magistratu • Syg. 323: Sprawy budowlane i mieszkaniowe 1938–1939 1911–1917 • Syg. 525: Oświata, kultura i sztuka 1926 • Syg. 371: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 526: Oświata, kultura i sztuka 1927–1930 w Sanoku 1919–1920 • Syg. 527: Oświata, kultura i sztuka 1928–1932 • Syg. 372: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 528: Oświata, kultura i sztuka 1934 w Sanoku 1921–1922 • Syg. 529: Oświata, kultura i sztuka 1937–1939 • Syg. 373: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 672: Księga protokołów z posiedzeń Za- w Sanoku 1923–1924 rządu Miejskiego Miejskiej Rady Narodowej • Syg. 374: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku 1944–1945 w Sanoku 1925–1926 • Syg. 673: Protokoły z posiedzeń Zarządu Miej- • Syg. 375: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej skiego 1945–1948 w Sanoku 1927–1928 • Syg. 675: Protokoły z posiedzeń Prezydium • Syg. 376: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku 1945– w Sanoku 1929–1930 1947 • Syg. 377: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej • Syg. 675: Protokoły z posiedzeń Prezydium w Sanoku 1931–1932 Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku 1945– • Syg. 378: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej 1947 w Sanoku 1932–1938 • Syg. 678: Protokoły z posiedzeń Miejskiej Rady • Syg. 379: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej Narodowej 1944–1949 w Sanoku 1933–1934 • Syg. 679: Protokoły z posiedzeń Miejskiej Rady • Syg. 380: Indeks uchwał i ważniejszych spraw Narodowej 1947–1948 Rady Miejskiej 1902–1934 • Syg. 704: Oświata, kultura i sztuka 1944–1948 • Syg. 381: Protokoły z posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku 1935–1936 Zespół nr 240: Inspektorat szkolny w Sanoku • Syg. 382: Protokoły z posiedzeń Rady Miejskiej 1910–1944 w Sanoku 1936–1937 • syg. 19: Akta personalne — tabele kwalifika- • Syg. 383: Protokoły z posiedzeń Rady Miejskiej cyjne nauczycieli 1913–1927 w Sanoku 1937–1939 • Syg. 384: Protokoły z posiedzeń Magistratu Prasa 1918–1920 • Syg. 385: Protokoły z posiedzeń Magistratu • „Echo z nad Sanu: organ miejscowy dla ziemi 1920–1922 przemyskiej i sanockiej” 1885 • Syg. 386: Protokoły z posiedzeń Magistratu • „Gazeta Sanocka” 1894, numer okazowy z dnia 1922–1924 16 grudnia • Syg. 387: Protokoły z posiedzeń Magistratu • „Gazeta Sanocka” 1895 1924–1926 • „Gazeta Sanocka” 1896 • Syg. 388: Protokoły z posiedzeń Magistratu • „Gazeta Sanocka” 1897 1926–1927 • „Gazeta Sanocka” 1904

59 • „Gazeta Sanocka” 1905 ży, [w:] Vademecum Przysposobienia Wojskowego • „Gazeta Sanocka” 1906 (5), pod red. ppłk. dr. M., Kalińskiego, Warsza- • „Gazeta Sanocka” 1907 wa 2002, s. 201–206 • „Gazeta Sanocka” 1908 • Bogucki S., Sokolstwo–Skauting–Harcerstwo, Ge- • „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1911, 1913, 1914 neza powstania w latach 1909–1911 Harcerstwa • „Przegląd Gimnastyczny” 1897–1901 Polskiego, Opracowanie historyczne na sesję • „Przegląd Sokoli” 1909–1914 popularno-naukową „Sokolstwo–Skauting– • „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” Lwów Harcerstwo”, Bydgoszcz 1992 1881–1914, 1918–1923 • Bogucki A., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” • „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«” dwu- na Pomorzu 1893–1939, Bydgoszcz 1997 tygodnik organ Związku Towarzystw Gim- • Bogucki A., Związek Towarzystw Gimnastycznych nastycznych „Sokół” w Polsce „Sokół” w Polsce 1989–1993, Bydgoszcz–Fordon • „Sokół”. Dodatek Techniczny do „Przewodnika 1993 Gimnastycznego »Sokół«”, red. Jan Fazano- • Bogucki A., Związek Towarzystw Gimnastycznych wicz, Warszawa 1925–1930 „Sokół” w Polsce w latach 1993–1997, Bydgoszcz • „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«”; organ 1997 Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” • Bogucki A., Związek Towarzystw Gimnastycznych Zarządu Związku Dzielnic: Małopolskiej, Ma- „Sokół” w Polsce 1997–2002, Bydgoszcz 2005 zowieckiej, Krakowskiej, Śląskiej, Poznańskiej, • Bogucki A. Związek Towarzystw Gimna- Pomorskiej i we Francji stycznych „Sokół” w Trzeciej Rzeczypospolitej, [w:] Nad Bałtykiem — W kręgu polityki, gospodarki problemów narodowościowych 2. OPRACOWANIA i społecznych w XIX i XX wieku, Toruń 2005, s. 1114–1120 • 95 lat harcerstwa sanockiego: 1911–2006, zespół • Borzemski A., Powiat Sanocki w cyfrach [Studyum red. Alicja Wolwowicz i in., Sanok 2006 statystyczne], Sanok 1904 • 40-sto lecie Towarzystwa Gimnastycznego Sokół • Bujak F., Galicya, t.1, Kraj. Ludność. Społeczeń- Polski Gniazda no 6 Związku Sokolstwa Polskiego stwo. Rolnictwo, Lwów 1908 w Ameryce 11-go października, 1936 w Lyceum • Chowaniec K., 95 lat sanockiego harcerstwa, św. Jana Kantego, Buffalo: [s.n.], 1936 „Góra Przemienienia” 2006, nr 39, s. 15–17 • 125 lat Sokolstwa Polskiego 1867–1992, Warsza- • Chowaniec K., O Tych, które przewodziły w Huf- wa–Inowrocław 1992 cu Harcerek w Sanoku, „Materiały Historyczne • 130 lat Sokolstwa Polskiego, Międzynarodo- Hufca ZHP Ziemi Sanockiej” 2002, z. 6, s. 2–8 wa Konferencja Naukowa Kraków — Lwów • Co o Sokole każdy wiedzieć powinien, Związek To- 21.06.–30.06.1997, red. Andrzej Łopata, Kra- warzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce, ków 1997 Warszawa 1932 • Baraniecki B., Sokół na zlocie w Zagórzu, „Gazeta • Czołem ojczyźnie, szponem wrogowi: historia Bieszczadzka” 2000, nr 17, s. 8 sokolstwa polskiego 1867–1939: wystawa czer- • Bogucki A., 130 lecie Sokolstwa Polskiego 1867– wiec–listopad 1998, [realiz. merytoryczna Anna 1997: przyczynek do dziejów za lata 1939–1997, Oleszczuk, Grażyna Tuszyńska], Warszawa Bydgoszcz 1998 1998 • Bogucki A., Działalność patriotyczno-obronna ZTG • Ćwiczenia wolne dla druhów i druhen na zloty „Sokół” w Polsce (tradycja i współczesność), [w:] dzielnicowe w 1931 i 1932 r., Związek Towa- Vademecum Przysposobienia Wojskowego (4), pod rzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce, red. ppłk. dr. M. Kalińskiego, Warszawa 2001, Warszawa 1930 s. 10–15 • Dudek D., Działalność wojskowa Towarzystwa • Bogucki A., Rola obozów wojskowo-spor- Gimnastycznego „Sokół” przed I wojną światową, towych organizowanych przez TG „Sokół” Nowy Sącz 1994 w kształtowaniu umiejętności obronnych młodzie-

60 • Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” • Kubalski E., Krótki zarys historii i organizacji [red. nauk. Marek Mirkiewicz], Rzeszów 1996 sokolstwa polskiego, Kraków 1931 • Dziędzielewicz A., Trzydziestolecie Polskiego To- • Lepiarczyk A., Grońska I., „Sokół” w Małopolsce warzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie: w latach 1989–2005, Kraków 2005 1867–1897, Lwów 1897 • Łapiszczak B., Sanocki „Sokół” i 2 pułk Strzelców • Dziędzielewicz A., Zadania Sokolstwa Polskiego: Podhalańskich na dawnej pocztówce i fotografii, (credo sokolskie), Warszawa 1925 cz. 5, Sanok 2003 • Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne • Łopatkiewicz B., Geneza i rozwój Towarzystwa w Galicyi 1846–1906, t. 1, Rzeszów 1999 Gimnastycznego „Sokół” w Krośnie, Krosno 1993 • Galicya pod względem geograficzno-statystycz- • Małolepszy E., W. Baczyński, Towarzystwo Gim- nym, politycznym i topograficznym, opisana przez nastyczne „Sokół” na Ziemi Częstochowskiej w la- Ł. i B. dla użytku zakładów naukowych, Kra- tach 1906–1993 — zarys dziejów, Częstochowa ków 1861 1994 • Historia sztandaru sanockiego hufca ZHP, „Mate- • Mantyka M., 100 lat Towarzystwa Gimnastycz- riały Historyczne Hufca ZHP Ziemi Sanockiej”, nego „Sokół” w Zakopanem, Zakopane 1995 2001, z. 5, s. 3–13 • Mazurczak C., Harcerstwo sanockie 1910–1949, • Hoff J., Mieszkańcy małych miast Galicji Wschod- [oprac. graf. Zbigniew Osenkowski], Kraków niej w okresie autonomicznym, Rzeszów 2005 1990 • Hoff J., Społeczność małego miasta galicyjskiego • Miękisz T., Zarys historii Towarzystwa Gimna- w dobie autonomii, Rzeszów 1992 stycznego „Sokół” w Sanoku w 50-tą rocznicę Jego • Jasińska M., Bibliografia czasopism sportowych istnienia, Sanok 1939 w Polsce 1881–1981, Warszawa 1983 • Miscellanea z dziejów kultury fizycznej, praca • Jednodniówka: „Sokół IV” — Lwów: wydana zbiorowa pod red. A., Nowakowskiego i S. Za- przez Polskie Towarzystwo Gimnastyczne borniaka, Rzeszów 2003 „Sokół IV” we Lwowie z powodu Jubileuszu • Nauka gimnastyki sokolej, Poznań 1897 25-lecia założenia Gniazda: 1904–1929: Lwów • Okorski Z., Związek Towarzystw Gimnastycznych w październiku 1929, [odpowiedzialny za red.: „Sokół” w Polsce — w pracy na rzecz obronności, Antoni Pelczarski], Lwów 1929 [w:] Zadania i rola stowarzyszeń młodzieżowych • Jednodniówka wydana z racji Jubileuszu 25-lecia w promowaniu sił zbrojnych i obronności państwa, istnienia i działalności związku Strzeleckiego na te- Warszawa 2002, s. 99–101 renie Sanoka i ziemi sanockiej 1908–1933, Sanok • Pamiętnik IV Zlotu Sokolstwa Polskiego we Lwowie 1935 w dniach 27–29 czerwca 1903, Lwów 1911 • Kielar B., Jak reaktywowano „Sokoła” w Sanoku, • Pamiętnik V. Zlotu Sokolstwa Polskiego w Krakowie „Przegląd Sokoli” nr 13, s. 2–6 w dn. 14–16 lipca 1910, Lwów 1911 • Kielar B., Wznowienie działalności „Sokoła” w Sa- • Patriotyczna służba harcerek z Sanoka, [w:] J. Krę- noku, „Rocznik Sanocki” 2001, s. 259–272 żel, Konspiracja harcerek 1939–1945, Tarnów • Kosmowska I. W., Towarzystwo Szkoły Ludowej 1996, s. 75–85 w Galicji, Warszawa 1917 • Potoczny J., Od alfabetyzacji do popularyzacji wie- • Kozłowska-Sabatowska H., Ideologia pozytywi- dzy: ruch oświaty dorosłych w Galicji (1867–1918), zmu galicyjskiego: 1864–1881, Wrocław–Kraków Rzeszów 1993 1978 • Raport Związku Towarzystw Gimnastycznych • Księga Pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej „Sokół” w Polsce za lata 1989–1991, oprac. A. Bo- rocznicy założenia Towarzystwa Gimnastycznego gucki, Warszawa–Bydgoszcz 1991 „Sokół” we Lwowie, Lwów 1892 • Regulamin Organizacji Sokolic ZTG „Sokół” w Pol- • Księga Pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej sce, Warszawa 1927 rocznicy założenia Towarzystwa Gimnastycznego • Romaniak A., Towarzystwo Gimnastyczne „So- „Sokół” w Fordonie 1923–1993, Bydgoszcz–For- kół”, „Nasza Propozycja”, Muzeum Historyczne don 1993 w Sanoku 2000

61 • Romaniak A., Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” • Szczerbiński M., Zarys działalności sokolstwa w Sanoku, „Sanockie Zapiski Numizmatyczne” polskiego na obczyźnie w latach 1887–1918, Ka- 2000, nr 1, s. 18–23 towice 1982 • Rozkazy i wskazówki na jubileusz 40-lecia Sokoła • Szkice z dziejów kultury fizycznej: uwarunkowania Macierzy połączonej ze zlotem V Okręgu i zawo- historyczne, prawne i regionalne, praca zbiorowa dami sokolstwa polskiego, Lwów 1907 pod red. A. Nowakowskiego i S. Zaborniaka, • Sanok: dzieje miasta, pod red. F. Kiryka, Kraków Rzeszów 2004 1995 • Szkice z dziejów „Sokoła” w południowej i wschod- • Sikora W., Towarzystwo Szkoły Ludowej w Kra- niej Polsce, praca zbiorowa pod red. A. Nowa- kowie w latach 1891–1928: krótki rys działalności: kowskiego, Wadowice 2002 ilustrowany przewodnik dla zwiedzających dział • Terech M., Zarys dziejów sokolstwa polskiego, T.S.L. w pawilonie instytucyj kulturalno-oświato- Warszawa 1932 wych na Powszechnej Wystawie Kraj. w Poznaniu • Terlecki R., Oświata dorosłych i popularyzacja w roku 1929, Kraków 1929 nauki w Galicji w okresie autonomii, Wrocław • Snopko J., Polskie Towarzystwo Gimnastyczne [etc.] 1990 „Sokół” w Galicji 1867–1914, Białystok 1997 • Toporowicz K., Geneza i rozwój organizacyjny • Sołtys W., Oświata ludowa w sanockiem w okresie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie zaborów, „Materiały Budownictwa Ludowego w latach 1885–1914, „Rocznik Naukowy WSWF w Sanoku” 1993, nr 31, s. 49–87 w Krakowie” 1967 • Sołtys W., Rozpoznanie sił niemieckich na Sło- • Uroczystość Poświęcenia i Przekazania Sztanda- wacji, „Rocznik Sanocki” 1979, s. 139–151 ru Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” II Byd- • Sołtys W., Sanockie w okresie I wojny światowej goszcz–Fordon w dniu 5 czerwca 1992 r., Byd- w relacjach pamiętnikarzy i w prasie, „Rocznik goszcz 1992 Sanocki” 1995, s. 45–84 • Wkład Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” • Sołtys W., Środowisko kulturalne Sanoka w okresie w rozwój kultury fizycznej na ziemiach polskich: międzywojennym 1918–1939, [w:] Pisarska rozró- w 120-lecie powstania Towarzystwa Gimnastycz- ba: w 70-lecie urodzin Mariana Pankowskiego, red. nego „Sokół” w Rzeszowie (1886–2007), pod re- S. Barć, T. Korzeniowski, B. Przystasz, Sanok dakcją S. Zaborniaka i M. Obodyńskiego, Rze- 1990, s. 65–77 szów 2008 • Sołtys W., Tajna oświata w powiecie sanockim • Wolańczyk M., Historia sokolstwa polskiego, jako forma walki z okupantem hitlerowskim, Lwów 1932 „Rocznik Sanocki” 1979, s. 79–137 • Wolańczyk M., Katechizm sokoli, Lwów 1927 • Sołtys W., Z dziejów Sanoka pod zaborami, „Ma- • Wolańczyk M., Macierz sokola w 60-letnim roz- teriały Budownictwa Ludowego w Sanoku” woju 1867–1927, Lwów 1927 1981, nr 27, s. 90–116 • Wroczyński R., Powszechne dzieje wychowania • Stan ekonomiczny Galicyi. Cyfry i fakta, zesta- fizycznego i sportu, Wrocław 1979 wione przez W. Feldmana, Lwów 1900 • Z dziejów ruchu harcerskiego: studia, szkice, ma- • Stefański S., Bale i zabawy w Sanoku w okresie teriały: 1911–2006, [red. nauk. E. Czop; rec. międzywojennym, „Tygodnik Sanocki” 1994, Z. Piotr Mańkowski, A. Bonusiak; aut. J. Chra- nr 4, s. 6 bąszcz i in.], Rzeszów 2006 • Stefański S., Kartki z niedawnej przeszłości Sa- • Z dziejów Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, noka, Sanok 1993 praca zbiorowa pod red. Z. Pawluczuka, Gdańsk • Struś M., Sokół wrócił do gniazda, „Nowiny” 1996 2002, nr 239, s. 12 • Z dziejów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” • Szczerbiński M., Rola sportu w utrzymaniu więzi w Polsce w 135 rocznicę powstania, pod red. między zbiorowościami polonijnymi a Macierzą W. Cynarskiego, K. Obodyńskiego, M. Mirkie- w latach 1918–1939, Katowice 1984 wicza, Rzeszów 2004

62 • Z dziejów kształtowania się władzy ludowej i życia • Zbiór ustaw sokolich we Lwowie, Związek Pol- społeczno-politycznego na Podkarpaciu w latach skich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich, 1944–47: źródła, aut., wyb., oprac., J. Zborowska; Lwów 1900 red. A. Socha, Rzeszów 1984 • Zawadzka A., Harcerstwo żeńskie na wschodnich • Zaborniak S., Lekkoatletyka w działalności Towa- ziemiach Rzeczypospolitej 1911–1945, Warszawa rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w latach 1919– 1999 1939, Rzeszów 2005 • Zbiór Regulaminów Sokolich — ZTG „Sokół” w Pol- • Zaborniak S., Na galicyjskim szlaku gniazd To- sce, Warszawa 1933 warzystwa Gimnastycznego „Sokół” (1884–1914), • Zbiór ustaw sokolich, Lwów 1910 Rzeszów 2004 • Zieleniecki A., Polski ruch niepodległościowy • Zając E., Jak Sanok wybił się na niepodległość, w Sanoku i regionie na tle wydarzeń krajowych Sanok 1995 przełomu XIX i XX w., „Rocznik Sanocki” 2001, • Zając E., Nasze korzenie: dzieje harcerstwa sanoc- s. 165–223 kiego 1910–1939, „Mały Harcerz Sanocki” 1990, • Żmichowska M., J., Działalność społeczna i oświa- nr 4, s. 3 towo-kulturalna Towarzystwa Szkoły Ludowej • Zając E., „Sokół” w Sanoku, „Gazeta Bieszczadz- w latach 1891–1939: (skrypt), Olsztyn 1988 ka” 2002, nr 2, s. 8 • Żmichowska M., J., Towarzystwo Szkoły Ludowej • Zając E., 101 lat temu… zaczęto budować sokolnię, (1891–1939), Olsztyn 1992 „Gazeta Bieszczadzka” 1997, nr 8, s. 8 • Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867– 1997, praca pod red. E. Małolepszego i Z. Paw- luczuka, Częstochowa 2001 Paweł Sebastiański Kronika (z doniesień korespondentów „Sokoła” i sprawozdań prasowych)*

Nowa Reforma, 20 listopada 1889 r., nr 267, s. 2, – Kraków Przewodnik Gimnastyczny Sokół, luty 1892 r., Listopad 1889 nr 2, s. 31

Sanok, 13 listopada (Koresp. N. Reformy). Z praw- Sanok. Korespondent donosi dziwą przyjemnością donoszę, że ludziom dobrej woli, którym sprawy publiczne leżą na sercu, Nawiązując do ostatniej mojej korespondencyi, udało się w naszem mieście zawiązać Towarzy- donoszę Wam z całą przyjemnością, że zabiegi stwo Gimnastyczne „Sokół”. Z początku, jak to Wydziału w sprawie utrzymania szkoły gimna- zwykle bywa, nie brakło takich, którzy nie wie- stycznej dla dziewcząt (od 8. do 14. roku życia) rzyli w pomyślny skutek podjętych zabiegów, lecz odniosły pożądany skutek dzięki współdziałaniu się pomylili. Nasz „Sokół” już w pełnym ruchu, szanownej p. Drewińskiej, dyrektorki tutejszej a dziś grzechem byłoby wątpić o dobrem powo- szkoły żeńskiej. Od listopada zr. ćwiczy przecięt- dzeniu. Poważni ludzie: radcy sądowi, profeso- nie 14 dziewcząt 2 razy tygodniowo od godziny 6 rowie gimnazyalni z dyrektorem, lekarze bio- do 7 wieczorem za opłatą 50 ct. miesięcznie (!). rą udział w ćwiczeniach, a ta okoliczność każe Oględziny lekarskie dokonane przez druha dra mieć nadzieję, że i młodszych wielu zapisze się Zaleskiego wykazały na 23 badane dziewczęta do Towarzystwa i pomnoży szeregi sanockich u 7 (t.j. 30%) początki zboczenia stosu kręgo- „Sokołów”. Że u nas „Sokół” jest, niemałą w tem wego z następowem, nierównem nastawieniem ma zasługę dr Karol Zaleski, prawdziwy lekarz łopatek i barków (przyczyną tego: złe ławki szkol- obywatel. On to na walnem zebraniu r. 1888 ne starej mody i krzesła domowe za niskie dla dla zawiązania oddziału „Sokoła” wygłosił rzecz dzieci w stosunku do powszechnie używanych o znaczeniu ćwiczeń gimnastycznych w higienie, stołów); u 8 dziewcząt (34%) wymiar przodowy następnie ją wydrukował i cały dochód z rozprze- klatki piersiowej mniejszy od wymiaru tylnego daży przeznaczył na budowę sali gimnastycznej klatki (klatka płaska z tych samych powodów); dla „Sokołów”. u 10 dziewcząt (42%!!) obwód klatki piersiowej za Sanoczanie powinniby poprzeć zacne usiło- mały w stosunku do wysokości ciała (habitus phli- wania dobrych obywateli i tłumnie się zapisać sicus przez zaniedbywanie ćwiczeń cielesnych). do „Sokoła”, który niewątpliwie przyczyni się Jeżeli by badania lekarskie — a godziłoby się je do ożywienia życia towarzyskiego w naszem drukiem ogłaszać w naszym organie — wykazały mieście. w całym kraju nawet o połowę lepsze odsetki wadliwego rozwoju młodocianych ustrojów, to * Dla ułatwienia lektury tekstów, w niektórych miejscach i tak byłby przerażający horoskop dla ma- zmieniono pisownię zgodnie z obowiązującymi współcześnie zasadami; w większości przypadków pozostawiono pisownię tek przyszłego pokolenia, a tem większy oryginalną (przyp. red.). obowiązek rodziców, opiekunów, gron nauczy-

64 cielskich, władz gminnych i Towarzystw Soko- ków. Oto dowiadujemy się, że wskutek nowej lich przyłożenia jak najprędzej ręki do zmiany organizacyi na kolejach państwowych druh Wi- na lepsze… told Żebracki, inż. st., został przeniesiony do No- Druhowie ćwiczą 3 razy tygodniowo od gowego Sącza. Sokół Go nie traci, traci Go tylko dziny 7 do 8 wieczór. Przeciętnie (na 50 członków Sokół sanocki, a to niestety w przededniu chwil, Tow.) uczęszcza 10, a niewątpliwie uczęszczało- w których byłby Go najbardziej potrzebował. by więcej, gdyby zajęcia zawodowe nie stawały Dnia 6 lutego br. odbyła się na budowę naszej na przeszkodzie, a przede wszystkim, gdybyśmy sokolni zabawa z tańcami z niemałem moralnem mieli większą salę do ćwiczeń. Jak całem sercem i materyalnem powodzeniem dla Sokoła. Na sali cieszymy się, że między ćwiczącymi widzimy jawił się marszałek powiatu pan Feliks Gniewosz przeważnie ludzi liczących od 25 do 36 lat życia; z Nowosielec z kilku członkami Rady powiato- tak z przykrością zapytujemy, dlaczego druhowie wej i poprowadził poloneza z p. prezydentową starsi wiekiem, którzy w zeszłym roku jeszcze Żelewską, poczem bawiono się nader ochoczo do najpilniejszych należeli, obecnie na ćwiczenia i wyśmienicie, aż do białego dnia. Śmiało twier- wcale nie przychodzą, jakkolwiek niestrudzony dzić można, że był tu kwiat inteligencyi miej- nasz, a kochany druh Stanisław Biega gotów dla scowej i i okolicznej. Dochodu czystego uzyskano nich osobny oddział utworzyć?!? około 100 zł (nie obliczono dotąd jeszcze). Zupeł- Ślizgawka prosperuje w całem tego sło- ne tedy uznanie należy się całemu komitetowi wa znaczeniu, o ile na to pozwala tegoroczna zabawowemu, na którego czele stał druh Leon zima. Dzięki staraniom komisyi łyżwiarskiej, Studziński, tutejszy c. k. radca Namiestnictwa a w szczególności druha inżyniera Wilhelma i starosta, uproszony przez Wydział na prezesa, Szomka, stanęło w br. wcale przyzwoite schro- i druh Jan Staruszkiewicz, c. k. radca sądu ob- nisko obok toru dla widzów i opiekunek naszych wodowego, jako zastępca prezesa. Tańcami dziel- dzielnych łyżwiarek. nie kierował sekretarz komitetu druh Wilhelm Dnia 13 grudnia zr. urządziła nasza komisja Szomek, który też zajmował się dekoracyą sali wieczorkowa „Salomejkę” i przy pomocy łaskawej i „japonii” (buduar), wspierany tem dziele rze- czterech pięknych gosposi, którym tutaj skła- telnie przez druhów Gielę, Biegę i kilku innych. damy sokolskie „Bóg zapłać”, uzyskała czystego Lecz wszystko ma swoje „ale”: przykro nam, że dochodu 56 zł. jedyni dwaj druhowie i to komitetowi (!!), któ- Tymi dniami ofiarowała na cele naszego To- rzy posiadają strój sokoli, przybyli na ten piękny warzystwa pani Leopoldyna Hordyńska, właści- wieczór we — frakach… cielka Pielni, 50 zł. Tyleż uchwaliła właśnie tutej- sza świetna Rada powiatowa na budowę sali. Za – te szczodre datki składamy serdeczne publiczne podziękowanie. Gazeta Sanocka, 7 lipca 1895 r., nr 14, s. 2 Podobnej pomocy spodziewamy się od kilku innych instytucyi, do których wnieśliśmy Zlot przemyski podania, o czem Wam później doniosę. Tu tylko nadmienię jeszcze, że wkrótce zapewne świetna Na zlot przemyski udało się z naszego gniazda 14 Rada miasta Sanoka rozetnie węzeł gordyjski umundurowanych i ćwiczących druhów, z tych w dobrze zrozumianym interesie ogółu i ułatwi czterej druhowie: Ruczka — ojciec i syn, Mozo- nam w wszelki możliwy sposób (albo bezpłatnym łowski i Budweil wybrali się przez Birczę na ko- odstąpieniem gruntu, albo znacznym zasiłkiem łach pomimo niepogody i złej drogi. Przewodni- pieniężnym) przystąpić jak najprędzej do budowy czył naszej drużynie wiceprezes druh Adamczyk, własnego schroniska. Obecny Wydział Sokoła — a pierwszą kolumnę do ćwiczeń na boisku i trze- mogę zapewnić jak najsolenniej — przejęty jest cią drużynę w uroczystym pochodzie prowadził dla sprawy najlepszą chęcią i uczyni wszystko, co jako drużynowy naczelnik tutejszego Sokoła druh będzie w jego mocy, choć zabraknie mu wkrótce Stanisław Biega. — Oprócz umundurowanych jednego z najczynniejszych, najgorętszych człon- Sokołów było na zlocie jeszcze więcej sanoczan.

65 Odział nasz, który swą dziarską i rosłą posta- VII. Wyścig pocieszenia, meta 2200 m, wą wszędzie zwracał sympatyczną uwagę, wrócił 1 okrążenie, dla tych kolarzy, którzy w powyż- w poniedziałek rano do Sanoka, przywożąc ze szych wyścigach żadnej nie zdobyli nagrody, sobą spotęgowaną jeszcze chęć do pożytecznej mianuje się przy starcie — nagrody: 5 talarów narodowej pracy. srebrnych Maryi Teresy (dar prywatny), 1 medal „Sokół Zagórski” ledwie kilka miesięcy ist- srebrny i brązowy. niejący zapisał się bardzo pięknie w dziejach so- Zgłoszenia przyjmuje do dnia 7 sierpnia br. kolego życia. Nie dość bowiem na tem, że Zagórz p. Wiktor Mozołowski, kapitan jazdy oddziału dał 15 ćwiczących druhów, ale nadto ćwiczenia w Sanoku. na ręku zyskały szczególne uznanie, co świadczy — Wpisowe wynosi do każdego biegu 4 koro- o sumiennej pracy i zrozumieniu obowiązków ny. Dopuszczalne maszyny drogowe o minimalnej przez dzielnych zagórzan. „Szczęść wam Boże wadze 12 kg bez sztucznego obciążenia. Przy i w przyszłości”. każdem zgłoszeniu podać należy ciężar i wyso- kość przenośni maszyny, kolory stroju lub szarfy. – — Przy jeździe w biegu VI nie wolno używać maszyny z hamulcem, a jedno dotknięcie ziemi Gazeta Sanocka, 2 sierpnia 1896 r., nr 70, s. 4 nogą podczas jazdy spowoduje wystąpienie amatora od dalszej jazdy. Program wyścigów oddziału kolarzy — Co do kwalifikacyi jazdy amatora rozstrzy- „Sokoła” sanockiego na torze gnie odnośny regulamin Lwowskiego klubu cy- wyścigowym w Rymanowie klistów, względnie na jego podstawie odnośna w niedzielę dnia 9 sierpnia komisya sportowa. 1896 o godz. 3½ po południu. — Zgłaszający się do wyścigów będą mogli trenować się na torze Rymanowskim od 3 sierp- I. Wyścig zachęty na rowerach, 2200 nia włącznie do 5 sierpnia, co dzień do 6 wieczór metrów 1 okrążenie, otwarty dla cyklistów za okazaniem legitymacyi, przez oddział kolarzy amatorów (wedle regulaminu kwalifikacyjne- „Sokoła” sanockiego wystawionej. go Lwowskiego klubu cyklistów), którzy nigdy Zakończy korso kwiatowe z toru do Zakła- jeszcze w publicznym wyścigu udziału nie bra- du zdrojowego, następnie wieczorek z tańcami, li — nagrody honorowe: medal złoty, srebrny na który wstęp w stosownym stroju cyklistów i brązowy. jest dozwolony. II. Wyścig główny na rowerach, W razie niepogody odwołanie nastąpi 11000 m = 5 okrążeń, otwarty dla wszystkich w „Dzienniku Polskim”, „Kurjerze Lwowskim”, towarzystw i klubów kolarzy w Galicyi — na- „Przeglądzie” i „Głosie narodu” i będzie oznaczony grody honorowe: medal złoty, srebrny i brązowy. dzień wyścigu. III. Wyścig gości, meta 2200 m = 1 okrą- Wedle zasięgniętego przez nas języka przy- żenie. Udział mogą brać tylko amatorowie spoza obiecali już udział w wyścigach przez sanockich Sanoka — nagrody honorowe: medal złoty, srebr- kolarzy urządzić się mających — najznakomitsi ny i brązowy. w kraju cykliści. IV. Wyścig o mistrzostwo oddziału kola- Dotychczas nadeszło wiele zgłoszeń z Prze- rzy „Sokoła” sanockiego, meta 8800 m = 4 okrą- myśla, Krakowa i Lwowa. Prawdziwą atrakcyą żenia. będzie „corso kwiatowe”, cykliści bowiem wró- V. Wyścig starszych kolarzy, meta cą do zakładu na ozdobionych w kwiaty przy- 4400 m = 2 okrążenia. Udział mogą brać tylko branych rumakach swoich, aby na sali balowej amatorowie, którzy przekroczyli 40. rok życia — w swych galowych strojach okazać równą jak nagroda honorowa: medal srebrny, dla drugiego na kole energię i wytrwałość. — Znając naszych list pochwalny. kolarzy — jesteśmy o nich spokojni i pewni, że VI. Wyścig w jeździe najpowolniej- panie, które wtedy na wieczorku się zjawią, szej, meta 200 m — 1 nagroda: medal srebrny. w zupełności nasze zdanie podzielać będą.

66 Ceny wstępu na wyścigi są ze względu jazdy, zaś p. Nadolny, choć silnie skaleczony na ogromne koszta umiarkowane i każdemu w nogę, wsiadł ponownie na koło i dopędził pp. przystępne. W. Mozołowskiego i Budweila, jadących na przo- Ceny miejsc: loża 5 złr, 1-rzędne krzesło 2 złr, dzie i przejechał jako drugi tuż za p. Mozołow- 2-rzędne krzesło 1 złr 50 ct., miejsce stojące skim, który 8 km 800 m przejechał jako pierwszy na trybunie 1 zł, miejsce stojące przy torze 20 ct. w 20 min. 45 sek. Trzeci przyjechał w niewielkim oddaleniu p. Budweil, który dłuższy czas trzymał – się bardzo dzielnie. W V biegu przeznaczonym dla starszych ko- Gazeta Sanocka, 16 sierpnia 1896 r., nr 72, s. 3 larzy ponad 40 lat, wzięli udział pp.: F. Ruczka (snr), Krobicki ze Lwowa, znany zwolennik tego Wyniki zawodów kolarzy sportu, który przewodniczył całym wyścigom, trzeci p. T. Praglowski, przewodniczący sanoc- Wyścigi kolarzy w Rymanowie odbyły się — jak kiego oddziału kolarzy. Pierwszy przybył do mety było zapowiedziane — 9 bm. z bardzo pomyślnem (4400 m) w 10 min. 40 sek. p. Praglowski, zdoby- wynikiem ze względu na to, że w biegach wzięli wając medal srebrny, za nim o pół koła p. Ruczka, udział obok sanoczan także znani wyścigowi a trzeci p. Krobicki. kolarze z Krakowa, Lwowa i Przemyśla. Objęte W jeździe najpowolniejszej (bieg VI) nagrodę programem biegi dały następujące wyniki: (medal srebrny), wziął p. K. Łoziński ze Lwowa, Do I biegu (zachęty, dla cyklistów–amato- który 200 m jechał 5 min. 45 sek. Przyjechał on rów, którzy jeszcze nigdy w publicznym wyścigu do Rymanowa wprost z Witryłowa, jadąc kiep- udziału nie brali — okrążenie 2200 m), stanę- skiemi drogami przez Temeszów i Dydnię. ło 4; pierwszy przyjechał p. Z. Aleksandrowicz W biegu ostatnim pocieszenia przeznaczo- z Sanoka w 4 min. 111 sek., zdobywając złoty nym dla tych, którzy nie uzyskali nagrody w żad- medal, drugi p. H. Gottlieb z Przemyśla, a trzeci nym z poprzednich biegów, przyjechał 1-szy p. Al. p. J. Nadolny, sanoczanin; dwaj ostatni otrzymali Ruczka (jnr), ujechawszy 2 km 200 m w 1 min. również nagrody (medale srebrny i brązowy). 19½ sek., drugi p. W. Pawulski z Przemyśla, trzeci Do II biegu głównego (11 kilometrów) zgłosiło p. Fonlan (pseudonim) ze Lwowa. się 8, stanęło tylko 5. Pierwszy przybył do mety Dość słabe wyniki w szybkości jazdy dadzą p. F. Rauss, oficer od trainu ze Lwowa, w 23 min. się usprawiedliwić nieszczególnym torem, któ- 19 sek., drugi Humber (Mańkowski z Krakowa), rego wobec ciągłych deszczów nie można było tuż za nim p. K. Domiczek ze Lwowa. Zwycięzcy należycie urządzić. otrzymali nagrody: medal złoty, srebrny i brązo- Cały przebieg wyścigów budził wśród zgro- wy. Nadmienić należy, że pierwszy dzielny junak madzonej publiczności, której głównie dostarczył p. Rauss to wielokrotny zwycięzca w różnych tylko Sanok i Brzozów, zaś zakład rymanowski sportowych wyścigach, który pomiędzy innemi zaledwie kilka osób — wielkie zajęcie, a zwycięz- zdobył także nagrodę w zawodach w biegu w Cze- cy witani byli żywymi oklaskami i przy dźwię- chach, przebiegłszy w 6 godzin 61 km 533 m. kach kapeli zakładowej dekorowani zdobytemi W III biegu (gości, meta 2200 m), wzię- nagrodami zaraz na miejscu. Po skończonych ło udział 13 kolarzy. Pierwszy stanął u mety wyścigach odbyli kolarze in gremio wyjazd do za- w 4 min. 1 sek. p. Gustowicz ze Lwowa, drugi kładu, gdzie następnie odbyła się zabawa tańcu- Zgoda (pseudonim) ze Lwowa, trzeci znany już jąca, w której wzięła udział liczna publiczność p. Rauss. Zwycięzcy uzyskali 3 nagrody: medal zakładowa oraz na wyścigi z Sanoka i okolicz- złoty, srebrny i brązowy. nych miejscowości przybyła, bawiąc się w 86 par Bieg IV o mistrzostwo (8800 m) przeznaczo- ochoczo do białego dnia. ny był tylko dla sanockich kolarzy. Brało udział 4. W drugiem okrążeniu wskutek zderzenia się spa- – dli z kół pp. Aleksandrowicz i Nadolny. Pierwszy wskutek potłuczenia nogi wycofał się z dalszej

67 Gazeta Sanocka, 22 listopada 1896 r., nr 86, s. 3 czynienia coś dla ogółu bez własnej widocznej straty a chęcią zrobienia interesu ze strony tych Z Rady Miejskiej obywateli na biedzie miejskiej. Dyskusya skończyła się w końcu upadkiem Dnia 19 bm. odbyło się posiedzenie Rady miejskiej wszystkich odradzających wniosków dra Iskrzyc- pod przewodnictwem burmistrza p. Ładyżyńskie- kiego, a zwycięstwem prawie jednomyślnem go przy udziale 28 radnych. (…) wniosku magistratu. P. przewodniczący przedstawia wniosek ma- Wypadkowi temu tylko przyklasnąć można, gistratu załatwiający podanie Sokoła o bezpłatne bo jest on na zewnątrz dowodem, że rada miejska udzielenie gruntu w ogrodzie miejskim na wybu- stanęła na wysokości nowoczesnych pojęć o ko- dowanie własnego domu. Tempo posiedzenia stało nieczności pomocy we fizycznem wychowaniu się żywszem z powodu nieprzychylnej postawy społeczeństw, a dla miasta jest o tyle korzystnem, wobec wniosku magistratu ze strony radnego dra że zyska ono przez to dom, który będzie ogóło- Iskrzyckiego. Magistrat, opierając się na zdaniu wi oddawał znaczne usługi i stworzyć może dla ankiety złożonej z członków magistratu, radnych ogrodu dzielny czynnik przyciągający i upiększa- miasta i delegatów Sokoła, że miejsce w ogrodzie jący. Pan dr Iskrzycki zapowiedział z powodu tego jest jedynem miejscem, jakie miasto dać może wyniku głosowania protest, ale może się namyśli i jakie Sokół przyjąć by mógł, mając na względzie i znajdzie inny sposób usunięcia przymusowego bliskość i dogodność przystępu do takiego zakła- położenia, a może my mu go poddamy — i nie du tak dla szkół, jak i dla mieszkańców miasta, będzie przewlekał sprawy, dla której oświadczył jak nie mniej konieczną w tym wypadku uwagę swą przychylność (…). na warunki hygieniczne postawił wniosek, aby dać Sokołowi bezpłatnie w ogrodzie obok stoją- – cego dzisiaj pawilonu restauracyjnego kawałek gruntu o powierzchni 430 sążni kwadratowych Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, wrzesień z obowiązkiem przeniesienia kosztem towarzy- 1897 r., nr 9, s. 105 stwa pawilonu i kręgielni na miejsce wskazane i dozwolenia bezpłatnego wstępu i użycia wszyst- Wrzesień 1897 r. kich urządzeń gimnastycznych tak dla szkół ludowych, jak i dla gimnazyum pod warunkiem, Sanocki Klub Sportowy że w razie dobrowolnego lub przymusowego roz- wiązania towarzystwa przechodzi grunt i dom Pod wpływem prądów idących z Zachodu, rzucił na własność miasta. Wniosek ten nie podobał się nasz prezes druh Władysław Adamczyk niedaw- drowi Iskrzyckiemu z tego powodu, że skutkiem no myśl utworzenia poza miastem boiska sta- oznaczenia miejsca na ten budynek już dzisiaj łego, które by w porze letniej nie tylko zastąpiło stawia się miasto w przymusowe położenie wo- salę ćwiczeń, ale stało się miejscem zbornem bec zakupna jakiegoś gruntu lub całej realności rodzin sokolich na wolnem powietrzu, na swo- na główny przystęp do ogrodu. Ponieważ nikt bodzie w całem tego słowa znaczeniu. I był czas, się nie spierał z oponentem na temat głównego w którym zdawało się, że myśl ta piękna przy- wchodu i dyskusya zresztą w treść nie bardzo oblecze się w ciało — iż tak powiem — czysto obfita toczyła się jedynie około pytania, czy dać sokole. Pani Zygmuntowa Rylska ofiarowała grunt i oznaczyć jego rozmiar i położenie już dla oddziału kolarzy tutejszych bezinteresow- dzisiaj — przeto zastrzegając sobie ten dość cie- nie na dwa lata plac, a raczej gaj zw. „Sędziów- kawy temat na przyszłość najbliższą, zaznaczamy ką” z dwoma budynkami do użytku. Wydział tylko, że jeśli się mówi o konieczności stworzenia Sokoła pod pewnymi warunkami postanowił głównego wchodu, to stwarza się tem samem ofiarować 200 zł, na potrzebne wydatki, celem wzmiankowane przymusowe położenie, a to i bez uzyskania takiego boiska. Zamiast atoli dowie- oznaczenia miejsca dla Sokoła, na którym skru- dzieć się, o ile tym warunkom stanie się zadość, piłaby się walka między obowiązkiem obywateli dowiedział się Wydział, że w Sanoku zawiązał

68 się „Sanocki Klub Sportowy”, który zaopiekuje celowi odpowiadać: tak długo Klub może być się „Sędziówką” bez Sokoła. I zaopiekował się pewny sympatyi wszystkich warstw społecz- nią naprawdę i trzeba przyznać wcale dobrze, nych i życzenia jak najlepszego rozwoju, a także przedtem jeszcze, nim nadeszło zatwierdzenie poparcia naszych Sokołów, o ile by to uznali za statutów i nim wybranym został prezesem klubu stosowne i do wykonania możliwe. — Drugiemu druh nasz dr Michał baron Jorkasch radca tu- dziecku naszego Sokoła — o 3 lata starszemu — tejszej c. k. Dyrekcyi skarbowej. Na przestrzeni źle się w tym roku wiedzie. Liczba chłopców obejmującej — jeśli się nie mylę — około morg w tegorocznym Korpusie wakacyjnym stopniała równi pochyłej, zbudowano w obwodzie tor dla do mniejszej połowy roku poprzedniego. Jakie kolarzy; parcelę zaś wewnątrz toru podzielono powody na to wpłynęły, nie chcę się tu rozwo- w ten sposób, że znalazło się miejsce na lawn- dzić (rozjaśni to zapewne w całej pełni najbliższe tenisa, na krokieta, na dużą altanę, na ławeczki Walne zgromadzenie Towarzystwa Korpusów dla odpoczywających i posiłku potrzebujących wakacyjnych), zaznaczam tylko ten smutny ob- i na inne gry towarzyskie. Zewnątrz toru od jaw, jak u nas — zamiast sprawę postawić jasno, strony zachodniej zbudowano kręgielnię, od nie oglądając się na nikogo, tylko mając dobro tej północy zaś pomiędzy obu wspomnianymi sprawy na oku — dla ubocznych powodów i po- budynkami, w których pomieszczono składy, wodzików grzebie się byt takiej instytucyi, a z nią poczekalnię, kancelaryę, „bufet” czysto galicyj- szczęście — bo zdrowie — młodego pokolenia. ski itd. znajduje się główne wejście z napisem: Z wycieczkami w bieżącym roku z powodu „wstęp dla członków i ich rodzin”. I ten to napis ustawicznych deszczów tegorocznych nie wiedzie i powyższe urządzenia rozbrajać muszą nawet się i Sokołowi. Jednę dwukrotnie odkładaliśmy takiego, co by miał z tytułu pokrzywdzenia So- ad feliciora tempora i wreszcie spełzła na niczem. koła niejedno słuszne do powiedzenia w danym Może z upałów sierpniowych wyniesiemy choć wypadku. Zważywszy, że na „Sędziówce” rodziny jednę wycieczkę cało. — Dnia 5 sierpnia odbyli- całe mogą spędzać czas z pożytkiem dla zdro- śmy nadzwyczajne posiedzenie Wydziału z powia fizycznego, że tam w ogóle całą rzecz nie wodu śmierci Ely’go. Jednogłośnie uchwalono tyle dla przyjemności, ile dla zdrowia właśnie przeznaczyć z kasy Towarzystwa 20 zł na szkołę pokierowano, może śmiało Sokół sanocki nowe bialską w myśl życzenia dostojnego Nieboszczy- towarzystwo uważać za swoje dziecię. Szkoda ka zamiast wieńca i sumę tę przewiózł do Kra- tylko, że temu dziecku na imię „Klub sportowy”. kowa delegat nasz, druh Kaźmierz Sulimierski, (!!! Jakby już polskich słów nie było !?!) Szkoda, prawdziwy rodak Asnyka, bo kaliszanin, który że członkowie Sokoła, chcąc z dobrodziejstwa z całą gotowością ofiarował się zastąpić Towarzy- tego towarzystwa korzystać, muszą zapisywać stwo nasze u tej trumny… Staraniem tutejszego się tam i drugą wkładkę 50-centową miesięcznie Koła Pań Tow. Szkoły Ludowej (które nawia- uiszczać — szkoda, że… ale o tem lepiej powiemy sem mówiąc, poczęło się na jednem święconem na ucho naszemu cywilizowanemu „dziecku”. sokolem…) odbyło się w parafialnym kościele Tutaj pozwolimy sobie zrobić mu uwagę, że czem nabożeństwo żałobne; na którem podniosłe pa- rychlej należałoby ubezpieczyć tor kolarski i od- tryotyczne kazanie wygłosił ks. Wałęcki. Obok dzielić go dosadnie od miejsca gier, gdyż inaczej katafalku, z którego smętnie zwieszająca się wypadek nieszczęśliwy nie da na siebie długo brzózka rzewne na wszystkich czyniła wraże- czekać, a Klub w swych ubikacyach nie posiada nie, ustawił się Korpus wakacyjny i delegacya dotąd ani podręcznej apteczki, ani opatrunków Sokołów z druhem prezesem na czele. doraźnych, ani lektyki. Ramy korespondencyi nie Powzięto wreszcie myśl, ażeby wspólnie z in- dozwalają wdawać się w ocenianie rozmaitych nemi Towarzystwami urządzić uroczysty literacki pro i contra, chcemy tylko jeszcze raz dobitnie wieczór ku czci „Adama młodszego” w drugiej zaakcentować, że jak długo na sztandarze „Klu- połowie września. Przypuszczać należy, że całe bu sportowego sanockiego” na pierwszem sokolstwo polskie pomyśli o czemś podobnem dla miejscu wypisane będzie zdrowie fizyczne, uczczenia pamięci tego, który nam tak wzniośle a środki użyte, będą temu doniosłemu wyśpiewał:

69 Z fizycznej siły wykwita, Niedawno otworzyliśmy uroczyście własną Sił wyższych czynność społeczna, kręgielnię, która cieszy się wielkim powodze- I mądrość w środki obfita, niem: nie tylko bowiem druhowie odprawiają I miłość ludzi słoneczna, tu „leże” i wprawiają ręce w robotę rzucania, ale I wielkich poświęceń zdolność, nawet pod daszkiem jakaś drobna ptaszyna uście- Za wiarę, Ojczyznę, wolność… liła sobie gniazdko i wywiodła młode… Kręgielnią opiekuje się druh gospodarz Henryk Hellebrand, – który w całem naszem obejściu sprawuje swoje rządy tak, żeśmy go nazwali gospodarzem z „Bo- Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, sierpień żej łaski”. 1901 r., nr 8, s. 63 27 czerwca mieliśmy wieczornicę, jak co roku w dzień św. Władysława Króla. Towarzystwo Sanok. nasze liczy 6 Władysławów, a między nimi i na- Korespondent donosi szego kochanego prezesa. Nie myślcie, że są tam osobiste toasty lub zbytki — nie! Skromne to są Czyniąc zadość obowiązkowi korespondenta przez wieczornice, ale serdeczne. W br. druhowie Pytel Wydział ustanowionego, donoszę bodaj słów kil- i Neuwirth uraczyli nas solą ateńską. Ciągle tylko ka wieści z naszego gniazda, abyście wiedzieli, że jeszcze brak chóru odczuwamy. nie śpimy, aczkolwiek nie całkowicie po sokolsku Byliśmy i na Zlocie praskim, druh wiceprezes ruszamy się. Pocieszajmy się jednak słowem: Stanisław Biega wraz z druhami Dziurą i drem paulatim summa petuntur. Jodłowskim, co na własne oczy widzieli, żywem Dnia 9 maja mieliśmy bardzo miłego gościa słowem nas obdarzyli — a było, co słuchać, w osobie druha Złotnickiego, naczelnika okrę- chociaż z gazet wiele się już znało. Szczęśliwe gowego z Przemyśla, który przybył dla lustracyi gniazdo nasze, zaprawdę, że ma druhów, którzy gniazda w przededniu Zlotu jarosławskiego. rozumieją potrzebę dowożenia takiego „fermentu” W Zlocie tym brało czynny udział 7, względ- i mają chęć i wolę to uczynić. Z żalem przeto no- nie 8 naszych druhów. Jest to bardzo mała liczba, tujemy, że kierownik nasz techniczny dla braku ale na nasz obecny „przejściowy” rok jest ona urlopu nie mógł wyjechać do Pragi i wzbogacić większą, niżeli Wydział mógł się spodziewać. swój umysł doświadczeniem Czechów i doświad- Dnia 2 czerwca odbył się nasz festyn pod czenie to dla naszych dzieci dobrze wyzyskać, każdym względem udatnie. Mieliśmy tedy bardzo jakkolwiek Wydział uchwalił już był dla niego miłych gości druhów z Zagórza, Liska, a z Krosna całkowite koszta podróży w chęci odwdzięczenia był nawet sam prezes tamtejszego gniazda czci- bodaj drobnego, jego starań. Na koniec dzielę się godny nasz poseł dr Jugenfein. O tem żeśmy mieli z Wami tą miłą wiadomością, że przezacny prof. w namiotach piękne wróżki, nadobne opiekunki hygieny dr Bujwid z Krakowa przyrzekł łaska- losów, troskliwe gosposie, nie piszę nawet, bo wie przybyć w jesieni i wygłosić odczyt na rzecz o tem sami wiecie, i znając nasze zdrowe powie- naszego gniazda. Będziemy więc mieli duchową trze, z góry jesteśmy przeświadczeni. Ponad te biesiadę. duchowe rozkosze przyniósł nam festyn czystego zysku około 700 koron. A wszystko to zasługą – dzielnego Komitetu festynowego pod „batutą” druha Sulimirskiego. Gazeta Sanocka, 30 października 1904 r., nr 44, Przy takich staraniach ogólnych — bo i pu- s. 3 bliczność stałą sympatyą nas otacza i druhowie płacą regularnie wkładki, o ile tylko mogą — Wieczorek kościuszkowski w Sokole Wydział bez trudu uczynił zadość dotychcza- sowym zobowiązaniom finansowym i wesoło W ubiegłą niedzielę odbyła się staraniem tu- „pośpiewuje” sobie: Nasz miły rozchodzie, tyś tejszego Tow. Gim. Sokół uroczystość doroczna, z przychodem w zgodzie!… poświęcona czci świetlanej postaci z dni na-

70 szego upadku, siermiężnego wodza, Tadeusza Wrażenie tego przemówienia, które obecni Kościuszki. powstawszy ze swoich miejsc wysłuchali ze sku- Uroczysty ten wieczór zaszczycił także swo- pioną uwagą, było ogromne i pozostanie na długi ją obecnością wielce dostojny Gość Najprzewie- czas w pamięci sanoczan. lebniejszy Ks. Biskup Józef Pelczar. W przed- sionku oczekiwał naszego Arcypasterza prezes – Towarzystwa Wł. Adamczyk i przywitał Go piękną przemową, w której zaznaczył, że dawne Przewodnik Gimnastyczny Sokół, sierpień 1905 r., hasło: „Bóg i Ojczyzna” jest także hasłem dzi- nr 8, s. 61 siejszych pokoleń szczerych Polaków i dlatego przybycie tak wielkiego Dostojnika naszego Ko- Brzozów. Poświęcenie sztandaru ścioła na uroczystość narodową napełniło serca wszystkich wielką radością, za co wyraził Mu Na jednej z wieczornic rzucił druh Paschma najserdeczniejsze podziękowanie. Ks. Biskup od- w mowie toastowej w roku 1904 myśl poświę- powiedział na tę przemowę uprzejmie, poczem cenia sztandaru, która się przyjęła i urzeczywist- ruszył wraz gronem towarzyszącego Mu ducho- nioną została dnia 16 lipca 1905 r. Wydział, chcąc wieństwa z powiatu sanockiego do sali, gdzie przez uroczystość apatyczną publiczność sokołem zgromadzona publiczność powstała z miejsc zająć i ideę tegoż spopularyzować, dołożył wszel- swoich, oddając w ten sposób hołd Najdostoj- kich starań, by świętu temu sokolemu nadać jak niejszemu Gościowi. Wieczorek rozpoczął się najwięcej uroku, co też mu się zupełnie udało. przemową druha dra Karola Zaleskiego. Prze- Śliczny dzień, liczny zjazd druhów ze Sanoka mowa ta zrobiła silne na wszystkich wraże- i Zagórza ze sokolicami i licznych delegatów z in- nie. Nastąpiły produkcye wokalno-muzyczne. nych gniazd, ogromną ilość ciekawej publiczno- Produkcye te wypadły dobrze, ale musimy zro- ści miejscowej i okolicznej robiły z chwili wiel- bić uwagę jedną, że repertuar pieśni polskich kie jakieś święto narodowe. O godzinie 9 rano na wieczorki patryotyczne jest już tak bogaty, z muzyką ze Sanoka, złożoną z 24 grających pod że śpiewak z niego powinien sobie wybierać komendą druha Szajny ze Sanoka ruszył pochód, pieśni na podobne uroczystości. złożony z 80 umundurowanych druhów, straży Zakończył wieczorek obrazek sceniczny pożarnej miasta Brzozowa i wsi Humnisk po- układu Jana Łady (ks. Gnatowskiego), pt. „Jak przedzony i zamknięty banderyą chłopów na ko- liście z drzew strącone”. Na szczególniejszą niach z Humnisk, z ogrodu Biskupiego główną wzmiankę zasługuje pełna uczucia gra p. G. ulicą przez rynek ku kościołowi, zabierając po Po wyczerpaniu programu nastąpiła bardzo drodze z domu prezesa sztandar, a z ratusza uroczysta chwila. Bo oto wszedł na umyślnie w rynku zgromadzonych gości. Widok pochodu przygotowane i dywanami przybrane wzniesie- był wspaniały i poważny, a radość i duma, wiara nie Najprzewielebniejszy Ks. Biskup i w prze- i nadzieja przepełniały naprzemian duszę praw- ślicznem, a doniosłem przemówieniu wskazał, dziwie polską. W kościele po mszy dokonano jakie cnoty powinni Polacy w sobie wyrabiać, aktu wbijania gwoździ. Było 14 par chrzestnych a jakie wady zwalczać, aby stali się, oparłszy się rodziców. W pierwszej parze stanął marszałek o opokę kościoła katolickiego, silnymi i hartow- powiatu Urbański z hr. Dzieduszycką z Jasiono- nymi, odpornymi na wszelkie pociski nieprzyja- wa, następnie starosta Bielawski z hr. Zakliczoną znych i wrogich nam potęg. Im prędzej bowiem z Izdebek, Zdzisław Skrzyński z Bachorza z Ja- pozbędziemy się wad narodowych i im prędzej dowską z Trześniowa, Paschma z Licową, dr Lic zdobędziemy przeciwne tym wadom cnoty, z hrabianką Dzieduszycką, Jadowski z Henryką tem prędzej się spodziewać możemy zmiłowa- Marin, Narajewski z Paschmową, Kwiatkowski nia Bożego i zdjęcia z nas tej kary, którą zesłał z Olszanicką, dr Niziołek z Wojtasiewiczową, na nas. Poczem pobłogosławił Ks. Biskup w imię Kaszubski ze Sławikową, Kapiszewski ze Skroc- Boże wszystkich obecnych i pracę Towarzystwa ką, Dwernicki z hrabianką Dzieduszycką, Marin Gimn. Sokół, dla dobra społeczeństwa podjętą. z Kapiszewską.

71 Po akcie wbijania gwoździ ks. Czencz ze Starej kiedy — było w sali Sokoła. Druhowie nasi ze- Wsi wygłosił wzniosłe patryotyczne kazanie. Po brali się w pokaźnej liczbie, bo przeszło 100 osób, kazaniu zgromadzono się w ogrodzie sokolim, w uroczystych strojach, a w uroczystszym jeszcze gdzie przemówił prezes Sokoła i wręczywszy nastroju, aby pożegnać odjeżdżającego do Lwowa sztandar chorążemu, odebrał odeń przysięgę. Rota prezesa. Wieczornica rozpoczęła się około godzi- przysięgi z uczuciem i przejęciem się wygłoszona, ny 9, skoro druh Władysław Adamczyk pojawił zrobiła głębokie wrażenie; jakieś święte mrowie się na sali, wprowadzony przez obu wiceprezesów. przeszło po ciele słuchaczy. Następnie dokonano Stoły ustawione w podkowę zajmowały dużej wbijania reszty gwoździ. O godzinie pierwszej sali, dania były jak zwykle skromne i proste, nad- do stołu zastawionego w ogrodzie zasiadło 160 używania napojów żadnego ku radości niemałej osób; obsługiwali druhowie. Ład i porządek był Kółka Eleuterzystów, którzy wychylenie szkla- na każdym kroku. Przy stole w pięknem przemó- nek nader serdecznym przemówieniem zastąpili. wieniu pierwszy marszałek wniósł toast na cześć Improwizowany chór ze wszystkich obecnych Sokoła Brzozowskiego na ręce prezesa, prezes spisywał się znakomicie i bez znużenia pod dziel- wniósł zdrowie chrzestnych rodziców w ręce nym przewodem druha Talara, który nadto wraz marszałka, Zdzisław Skrzyński zdrowie pań, druh z druhem Bartoszkiem do podniosłego nastro- Adamczyk, prezes Sokoła Sanockiego, zdrowie ju, jaki panował przez cały wieczór zakończony gospodarza, a druh Kriger, prezes Sokoła ze Za- po północy, dodał dobrą szczyptę soli attyckiej. górza, toast: „kochajmy się”. Szereg przemówień, które posypały się — jak to O godzinie 4 po południu w ogrodzie Bisku- mówią — prawdziwe od serca, jak z rogu obfito- pim zgromadziły się wielkie tłumy publiczno- ści, rozpoczął pierwszy wiceprezes „Sokoła”, druh ści na festyn. Muzyka i gwar ludzi spływały się Adam Pytel, który w pięknych słowach nakreślił w jedną wielką harmonijną całość, ogarniającą przeszło 10-letnią pracę prezesa dla idei soko- całe miasto. O godzinie 6 rozpoczęły się na bo- lej w ogóle, a dla naszego Sokoła w szczególno- isku ćwiczenia druhów, których widok zosta- ści, wyrażając nadzieję, że druh Adamczyk we wił w pamięci widzów niezatarte wspomnienie, Lwowie będzie powołany do Wydziału Związku a zwłaszcza ćwiczenia 10 sokolic ze Zagórza taki sokolego i działalnością swą twórczą i dodatnią wywołały entuzjazm publiczności, że oklaskom obejmie kraj cały, poczem wręczył mu dyplom nie było końca. Zabawę w ogrodzie zakończyły członka honorowego Sokoła sanockiego na mocy ognie sztuczne, poczem wielka część publiczności jednomyślnej uchwały Walnego zgromadzenia poszła do kasyna w ratuszu na raut, na którym z 18 zm. Chwili tej towarzyszył huragan okla- bawiono się ochoczo aż do rana. Żadna dysharmo- sków, a błysk łzy szczęścia w oku Szanownego nia nie zakłóciła zabawy. Ludzie różnych stanów prezesa, który czuł, że to Ojczyzna mu płaci ser- w duchu idei sokolej, jak równi z równymi, jak cem za serce, które on jej oddał. synowie jednej matki — Polski, zgodnie w uści- Następnie odczytano telegraficzne życzenia skach braterskich tonęli. Dzień wielki przeszedł, „Sokoła” brzozowskiego i liskiego, najlepszego ale wspomnienie dnia tego w duszy nie prędko powodzenia prezesowi na nowem stanowisku. przeminie. Powiadają, że było to święto rów- Zagórz przysłał czterech delegatów, których imie- ności, od którego zacznie się nowa era dziejów niem zabierał głos druh Krüger, prezes tamtej- w Brzozowie. szego gniazda w szczerych słowach, dowcipnej, lekkiej formie. Wiceburmistrz miasta druh Giela – przysłał pisemne usprawiedliwienie swej nie- obecności z powodu wyjazdu na wiec burmi- Gazeta Sanocka, 11 marca 1906 r., nr 115, s. 1–2 strzów i posłów z miast, i w piśmie tem wyraźnie zaznaczył, że pragnął bardzo być na wieczornicy, Pożegnanie Prezesa Adamczyka ażeby imieniem miasta podziękować druhowi Adamczykowi za jego wieloletnią, patryotyczną W sobotę 3 bm., kiedy oddawaliśmy pod prasę działalność dla miasta. W dalszym ciągu przema- przedostatni nr naszej Gazety, gwarno — jak mało wiali druhowie: Kwiatkowski, dr N. Nebenzahl,

72 Kapiszewski i Staruszkiewicz, lekarze Jabłoński a wytrwale obowiązki matki, dawała mężowi i Zaleski, druh Stanisław Bauman, redaktor druh nie tylko szczęście domowe, ale podnosiła jego Piech, a imieniem ćwiczących druhów i mło- wyżynę moralną bez ustanku. Kiedy w odpowie- dzieży kupiącej się w Towarzystwie „Znicz” druh dzi na wszystkie przemówienia zabrał głos druh Praszałowicz i Bronisław Żarski. Niepodobna Adamczyk, wszyscy obecni powstali z miejsc w krótkim artykule dziennikarskim przytaczać i w największej ciszy i skupieniu chwytali każ- wszystkich przemówień, chociażby snadnie de jego słowo, bo odpowiadał wszystkim razem na to zasługiwały i chociażby wielka nas chęć i prawie każdemu z mówców osobno. Dziękował po temu zbierała, dla zaznaczenia właściwości imieniem własnem i rodziny za wszystko, co mu poszczególnych mówców. Podnieść jednak na- zgotowano, a twierdził, że zasługi jego przecenio- leży przemówienie druha Zaleskiego, jednego no. Wzywał do pracy i wytrwania w wierze, że z twórców Sokoła, byłego prezesa tegoż, który dobre zwycięży; błagał, aby Sokoła nieść w lud, swojego czasu z powodu słabości rządy w gnieź- aby serca tego ludu nie wyrwali Polsce ludzie, dzie sanockiem złożył w ręce druha Adamczyka. którzy wiodą nas do upadku i zwyrodzenia; upo- Jako świadek rozwoju Towarzystwa od jego po- minał, abyśmy we wszelkiej walce posługiwali czątku podniósł mówca w podniosłych wyrazach, się jedynie środkami naszej chrześcijańskiej cy- że druh Adamczyk jest człowiekiem, który żył, wilizacyi. żyje i żyć będzie dla wzniosłego celu, a celem Po skończonej wieczornicy liczny zastęp dru- tym niepodległy byt Polski. Myśli tej oddał swe hów odprowadził swego kochanego prezesa aż serce, talent i zdrowie, którego niczem w mło- do mieszkania. Niech nam z tego miejsca wolno dych latach lekkomyślnie nie podkopał. Jeżeli dziś będzie przesłać dla Niego wyrazy czci i życzenia święci taki tryumf uznania współobywateli, to szczere, że użyjemy wojskowego zwrotu naszego zawdzięcza swej mrówczej pracy, która talent jego weterana druha dra Jodłowskiego z Zarszyna, aby wiodła do coraz większego rozwoju i wysiłku. mu się zawsze i wszędzie dobrze „armata” — Dzięki temu spełnia on nie tylko sumiennie swe czyli działo! obowiązki zawodowe, ale umie korzystać z każ- dej wolnej chwilki, aby ją poświęcić na ołtarzu – wspólnego dobra. Stąd to płynie u niego wielka godność osobista i wielka skromność — obok Gazeta Sanocka, 1 lipca 1906 r., nr 131, s. 3 cywilnej odwagi, tej cnoty, której abyśmy mieli jak najwięcej. Nic więc dziwnego, że z użyciem Pierwszy koncert chóru niezwykłego taktu i roztropności nie wahał się sokolego sanockiego otwarcie wyznawać, co mu dyktowało głębokie przekonanie i gdzie tego uczuwał potrzebę. Nic Pierwszy koncert chóru sokolego sanockiego też dziwnego, że Sokołowi sanockiemu przynosi z łaskawym współudziałem p. Olskiej-Frankow- to zaszczyt, że takiego człowieka stawiał na swem skiej, artystki opery w Budapeszcie i Preszburgu, czele i skutkiem tego cieszył się najlepszą gospo- p. J. Pełeńskiej, p. M. Bugiery i p. L. Lustiga od- darką, a co większa harmonią, jaką rzadko gdzie będzie się we środę 4 bm. spotkać w Towarzystwach, jak słusznie zauważył Program następujący: Część I. 1). a). Grieg: druh Kapiszewski. Nic wreszcie dziwnego, że „Hasło”, chór; b). St. Bursa: „Gondoliera”, chór. wieczornica ta miała cechę rodzinnego zebrania, 2). a). Rossini: Arya z opery „Cyrulik”, solo so- że nie było tam frazesów, ale to piękno, które pran.; b). Niewiadomski: „Tajemnica”, solo so- nad wszystkiem góruje i symfonią ducha. Nie pran. 3). Deklamacya. 4). a). Moniuszko: Ballada zapomniano bowiem położyć nacisku i na to, że o Floryanie Szarym z opery „Rokiczana”, solo jeśli druh Adamczyk tyle korzystaniem z czasu barytonowe z chórem; b). Beethowen: „Hymn i z pracy zdziałał, to nie jego wyłączna zasługa, do Nocy”, chór. Część II. 5). a) Moniuszko: „Przą- ale i jego przezacnej małżonki, Polki całą duszą śniczka”, solo sopranowe; b) R. Mulden: „Stac- i kobiety szlachetnej w najczystszem tego słowa cato — Polka”, solo sopranowe. 6). Wieniawski: znaczeniu, towarzyszki, która spełniając cicho, „Piosnka bez słów”, skrzypce solo z fortepianem.

73 7). a) Moniuszko — Gall: „Kozak”, chór; b) Gall: Całość wieczorku wypadła bardzo pięknie, „Krakowiak”, chór; c) Stanisław Budweil: „Zielona szkoda tylko, że publiczność nie wypełniła sali Lipa”, chór. Na fortepianie towarzyszyć będzie Sokoła po brzegi, jak na to wieczorek rzeczywi- p. profesor Władysław Supiński. Początek o go- ście zasługiwał. dzinie 8 wieczorem. W czasie koncertu drzwi do sali będą zamknięte. Ceny miejsc: Krzesło – I-rzędne 2 K., II-rzędne 1 K. 50 h., III-rzędne 1 K., parter 50 h., dla pp. studentów 20 h. Bilety Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, sierpień wcześniej do nabycia w księgarni p. K. Pollaka. 1908 r., nr 8, s. 65–67

– VI Zlot IV Okręgu Sokolego w Sanoku Gazeta Sanocka, 17 listopada 1907 r., nr 201, s. 3 — 28 czerwca 1908 roku

Wieczorek Kościuszkowski W sanockiej ziemi w żyznej kotlinie w śródkar- packiej odbyła się dnia 28 czerwca br. podnio- Staraniem Towarzystwa gimnastycznego „Sokół” sła uroczystość. Sokoli okręgu IV odbywali tu odbył się 10 bm. uroczysty wieczorek ku uczcze- VI Zlot, a gniazdo sanockie poświęcało sztandar. niu pamięci naczelnika narodu Tadeusza Ko- Na zlot stawiły się gniazda z Brzozowa, Ciesza- ściuszki. W przededniu tej poważnej uroczystości nowa, Dobromila, Dubiecka, Dynowa, Jarosławia, odprawił ks. prałat Stasicki żałobne nabożeń- Liska, Mościsk, Przemyśla, Radymna, Rymanowa, stwo w sobotę 9 listopada, w czasie którego ks. Sambora, Sanoka, Starego Sambora, Sieniawy, dr Drozd, katecheta gimnazyalny, wypowiedział Turki, Tarnawy, Ustrzyk, Zagórza i Pisarowiec. wspaniałe kazanie pełne głębokich myśli, jak Oj- Nie stawiły się gniazda w tej liczbie, jak podały czyznę kochać należy, jak działać, by ją dźwignąć w kwestyonaryuszach i jakby się od towarzystw z niewoli i z jakich wad leczyć się powinniśmy, sokolich spodziewać należało, a niektóre nawet jeżeli chcemy doczekać lepszej przyszłości. Prze- nie usprawiedliwiły swej nieobecności, jak np. ślicznych słów znakomitego kaznodziei słucha- Chyrów, Lubaczów i Sądowa Wisznia. Ogółem ła z głębokim przejęciem cała polska młodzież wliczając w to garstkę prywatnych osób, któ- gimnazyalna, tudzież młodzież męska i żeńska re się do wycieczki przyłączyły, przybyło około szkół ludowych, a wreszcie publiczność, która 500 osób. w tym roku liczniej niż w poprzednich latach W przeddzień Zlotu zjechali się już prawie wypełniła mury kościoła. Odśpiewaniem pieśni wszyscy uczestnicy na dworcu sanockim, gdzie patriotycznych jak „Boże coś Polskę”, „Boże Ojcze ich z muzyką drużyna miejscowa z prezesem Twoje dzieci” i „Z dymem pożarów” zakończyło d. Pytlem i z naczelnikiem d. Szajną oczekiwa- się to uroczyste nabożeństwo. ła. Cały dworzec zajęła zebrana publiczność, co Następnego dnia odbył się wieczorek, któ- chlubnie świadczy o przejęciu się uroczystością ry zagaił słowem wstępnem prezes Sokoła prof. sokolą. Po 9 godzinie przybył pociąg z uczestnika- Pytel, przedstawiając naczelnika narodu Tade- mi gniazda centralnego i z gniazd przynależnych usza Kościuszkę jako wzór do naśladowania, z naczelnikiem okręgowym E. Złotnickim, z pre- za którym każdy Polak iść powinien, a który zesem okręgowym, d. Tarnawskim i przedstawi- Sokolstwu polskiemu służy niejako za patrona. cielem Związku Stanisławem Korytką. Po złoże- Na dalszą część wieczoru złożyły się: prześlicz- niu wszelkich pakunków i tobołków na podwody ny śpiew panny Dębickiej i gra na fortepianie i uszykowaniu kolumny czwórkowej wyruszono p. dra Schenka ze Lwowa — piękna deklamacya w pochód ku miastu ulicami odświętnie przybra- p. Michniewskiej dwóch utworów patryotycz- nemi zielenią i sztandarami. Udano się wprost nych, a wreszcie odśpiewanie kilku pieśni przez do gmachu Sokoła. Salę zajętą w części miejscową tutejszy chór Sokoła pod kierownictwem druha publicznością wypełnili sokoli i rozpoczęły się Budweila. powitalne przemówienia.

74 Pierwszy przemówił burmistrz miasta d. Gie- występu publicznego zajmowali jedną ubikacyę la i w serdecznych słowach życzył sokolstwu, koszarową, w której znajdowała się apteczka pod- aby popis jego wypadł jak najwspanialej. Drugi ręczna, przybory opatrunkowe i nosze. zabrał głos prezes gniazda sanockiego d. Pytel, Próbę wyznaczono na 6 godzinę rano. Z ma- który w przemowie powitalnej, nawiązując łemi przerwami padał deszcz prawie całą noc do obecnych stosunków w Poznańskiem, powie- i dopiero nad ranem ołowiane chmury zasuwa- dział: „Z tej to ziemi sanockiej wyszedł Zyndram jące horyzont zaczęły pod wpływem zimnego z Maszkowic, naczelny wódz armii polskiej pod wiatru rozpraszać się, aby dodać niejako otuchy Grunwaldem w r. 1410. Starł on w proch Krzy- uczestnikom, że ćwiczenia, chociaż w błocie, to żaków, którzy przez naszą nieopatrzność urośli jednak odbyć będzie można. Udałem się tedy w siłę, a dziś Prusacy, ich potomkowie, to naj- na boisko. Leżało ono niedaleko gmachu Sokoła więksi wrogowie nasi. A przypominam tę chwilę na Wójtostwie w miejscu wcale przystępnem, wiekopomnego zwycięstwa dlatego, że za lat 2 w pośrodku dwóch długich budynków poko- będziemy obchodzić 500-letnią rocznicę tego szarowych, które oprócz kwater mieściły bufet. świetlanego momentu może zlotami i obchodami. Poza budynkiem po stronie zachodniej było ob- Niechże zaś wówczas staną tysiące, niech idziemy szerne miejsce zborne. Urządzenie boiska nie wówczas jak niczem nie wstrzymana lawina!…”. różniło się niczem od naszych zwykłych boisk Trzeci z kolei przemówił prezes okręgu d. okręgowych. Była tedy od strony północnej jed- Tarnawski, który podziękował serdecznie za na trybuna z 10 lożami — dobrze zbudowana, gościnę i to braterskie przyjęcie, co tak krzepi, może jednak za kosztowna, bo kosztowała 1400 jak również za słowa zachęty do dalszej pracy. kor. — od strony wschodniej i zachodniej okalały Ostatni przemówił d. dr Stanisław Korytko jako je wspomniane budynki koszarowe, południową delegat Związku, a w pięknem przemówieniu zaś stronę zamykał parkan z dwoma wejściami życzył powodzenia w pracy, która jutro ma wy- dla publiczności; w środku naprzeciw trybuny kazać, że w gniazdach wre życie, panuje jedność mieściło się podium przeznaczone do odprawie- myśli i praca — a wspólną pracą i wspólnym nia mszy polowej i na pomieszczenie muzyki. wysiłkiem i wspólną ideą łączni staniemy się Właściwe boisko mieszczące wygodnie 200 ćwi- silni, odbudujemy Ojczyznę, która zginęła przez czących schludne, lecz kamieniste okalały poręcze słabość i niezgodę naszą. Odśpiewaniem kantaty tworząc miejsce dla stojących. Na trybunie znaj- d. Supińskiego Władysława zakończono uroczy- dowało się miejsce dla kierującego ćwiczeniami stość powitania, drużyny udały się do kwater naprzeciw stołu okaziciela. Widział on z niego na spoczynek. doskonale boisko i znaczną część zboru ćwiczą- Kwatery znajdowały się w budynkach służą- cych, co na przebieg samych ćwiczeń dodatnio cych przedtem za koszary obok boiska zlotowe- wpływać powinno, gdyż mógł czuwać i znosić się go (na Wójtostwie) dla gniazd: z Liska, Mościsk, z miejscem zboru. Słowem boisko robiło wrażenie Radymna, Sieniawy, Zagórza, Przemyśla i Turki. dobre i odpowiadało wszelkim wymaganiom. W Kasynie miejskiem umieszczono drużyny Próba oznaczona na godzinę 6 rozpoczęła z gniazd w Dynowie, Jarosławiu, Rymanowie się dopiero o w pół do siódmej i to ćwiczeniami i Ustrzykach Dolnych; w sali Magistratu pomiesz- uczniów gimnazyalnych, bo ci byli na miejscu czono druhów ze Sambora i Starego Sambora, od 6, a Sokołów po w pół do ósmej ćwiczenia- zaś w sali Rady powiatowej drużyny z Brzozo- mi wolnemi, skończyła się zaś po 10 godzinie wa, Cieszanowa, Dobromila i Dubiecka. Kwatery z opuszczeniem piramid piątkowych całego były przestronne, wygodne i zaspokajały ogólne okręgu i ogólnej musztry. Próba ta dała się we potrzeby druhów. Dyżurnym w gmachu Sokoła znaki tym, co w niej udział brali, bo powietrze był d. Górski, obowiązki zaś udzielania pomocy przesycone wilgocią, przy silniejszym wietrze lekarskiej przyjęli na siebie lekarze: d. dr Zaleski północnym dawało się dobrze czuć. Przyczyny i d. dr Drewiński, obaj z odpowiedniemi odzna- tak znacznego opóźnienia dociec trudno było; kami na lewem ramieniu. Oni też tak w czasie bo jedni bowiem szukali naczelnika okręgowe- próby ćwiczeń, jak również i po południu podczas go, który był obecny, inni ustawieni już czekali

75 na nieobecnych, którzy, jak się pokazało, również niędzy składkowych zakupiono piękny sztandar, byli, tylko nie w tem miejscu, gdzie ich szukano, szarfy zaś do niego ofiarowały panie sanockie. słowem jedno maruderstwo i rozgardiasz w ca- Prezes miejscowy, d. Pytel, oddając sztandar cho- łem tego słowa znaczeniu. Przypuszczam, że gdy- rążemu d. Rozumowi, w mowie swej podniósł, by naczelnik okręgu wyznaczył był z góry przez kiedy i dlaczego założono towarzystwa sokole swego przybocznego poszczególnym drużynom i znaczenie sztandaru, poczem odebrał przysięgę czy plutonom miejsce, ustawienia i wszystkie od chorążego w myśl idei sokolej. rozkazy do tego należące poprzód już był wydał, O ¾ na pierwszą wyruszył pochód z zacho- byłoby się prawdopodobnie uniknęło wielkiej waniem wszelkich przepisów ulicą Zamkową straty czasu. Jeżeli zaś to wszystko naczelnik przed pomnikiem Kościuszki w rynek; ta część okręgu uczynił, to winy szukać należy u po- pochodu odbyła się wśród ulewnego deszczu. Na szczególnych przodowników. To uszykowanie rynku ustawiły się drużyny czołem do budynku drużyn ćwiczących uwidoczniało nieporadność przystrojonego zielenią i flagami o barwach na- i po części brak stanowczości. Rozkazy trakto- rodowych, gdzie zebrana Reprezentacya miasta wane po familiarnemu doprowadziły do tego, z burmistrzem d. Gielą na czele, oczekiwała przy- że zdecydowano się ostatecznie na próbę mło- byłych. Pierwszy przemówił prezes okręgowy, dzieży, która pod dzielnym swym nauczycielem, d. Tarnawski, który w krótkich, a serdecznych a miejscowym naczelnikiem, d. Szajną, rozpo- słowach imieniem sokolstwa całego okręgu za- częła ćwiczenia. znaczył, że przybycie na zlot jest spełnieniem Opuszczę dalszy przebieg próby, jak i osobiste obywatelskiej służby narodowej i ma wykazać uwagi o przeprowadzeniu ćwiczeń, gdyż samo wyniki pracy sokolej okręgu przemyskiego, a wy- przez się rozumie się, że ćwiczenia na każdej rażając reprezentacyi miasta hołd, pozdrowił próbie pozostawiają wiele jeszcze do życzenia, ja sokolim „Czołem!”. W odpowiedzi zapewnił jeżeli się zważy, że ludzie sobie obcy, a każdy burmistrz d. Giela o życzliwości miasta dla So- dziesiątek, przez kogo innego i gdzie indziej kolstwa, a dziękując wreszcie gościom za przy- przygotowany schodzą się po raz pierwszy, by bycie, życzył „Szczęść Boże” w dalszej rzetelnej, wspólnie jak jeden mąż przerobić to, w czem się a wytrwałej pracy sokolej — poczem odśpiewano dotychczas w mniejszych gromadkach ćwiczyli. „Jeszcze Polska nie zginęła”. W każdym razie z uznaniem podnieść muszę, Po tych przemówieniach nastąpiła defilada że próba swemu celowi odpowiedziała i nie była i pochód do gmachu Sokoła. Deszcz nie ustawał. próbą dla jednostek, które na gwałt douczyć się Toteż defilada jak i dalszy pochód w takich wa- chcą ćwiczeń, gdyż zauważyłem zaledwie trzech runkach wypadł znacznie gorzej, niż przewidzieć druhów, którzy początkowo mylili się i to w ćwi- się dało. Pomógł do tego brak planu i jakichkol- czeniach lancami, lecz była próbą dla całej masy. wiek dyspozycyi. Oddział konny, któremu nikt Toteż nie było potrzeby wyproszenia którego- o defiladzie nie powiedział, odjechał naprzód. kolwiek z ćwiczących z boiska. Ogólne wrażenie Drużyny po defiladzie, chroniąc widocznie swo- próby jak na nasze stosunki było dobre, rozkazy je sztandary przed ulewą, nie czekały dalszych względnie szybko spełniano; zganić jednak należy, rozkazów, lecz nagle znikały prawdopodobnie że niektórzy druhowie hasło „baczność!” uważali w pobliskich kwaterach, pozostawiając na ryn- za zachętę do oglądania się i rozmowy. ku czoło pochodu z częścią drużyny i ćwiczącą Wreszcie okręg zebrany na placu zbornym młodzież gimnazyalną idącą przy końcu. Część do pochodu uroczystego poprzedzony muzyką ta pochodu oddzielona od reszty publicznością, czwartaków ze Lwowa i oddziałem konnym w 26 widząc się samą, podążyła po chwili do gmachu koni pod przewodnictwem d. Helebranda stanął Sokoła, ale już przy pogodzie. Jak samemu po- w sile 6 i pół drużyn i z pięcioma sztandarami chodowi przed deszczem nie można nic zarzucić, na boisku przed przyozdobionym zielenią pawi- owszem należy się pochwała za porządek i kar- lonem, gdzie ks. Sękowski odprawił cichą mszę ność w poszczególnych plutonach zachowujących św. a ks. dr Drozd wygłosił kazanie. Potem na- należyty krok i dobrą postawę, co na patrzących stąpiło poświęcenie sztandaru sanockiego. Z pie- korzystne czyniło wrażenie, tak ostatni moment

76 musiał wywołać przykry uśmiech, przypominając wskutek czego trzymali się pochyło. Widział to historyczną kokoszą wojnę. naczelnik z trybuny i zamiast wezwać druhów Po godzinie 2, co żyło, udało się na obiad stanowczym rozkazem do poprawy krycia szere- przygotowany częścią w Sokole, częścią w regu lub równania rzędu, wydawał polecenia fami- stauracyach tanio i dobrze. Usługa w Sokole była liarne, nieodpowiadające obecnej chwili, jak np. chętna i dosyć szybka, więc się niedługo czekało „Maryanku!”, „Popraw go” itp. Wzbudzało to pusty na jedzenie. Nawet też zapomniano o zmoknięciu, śmiech w publiczności, a tych, co przyzwyczaje- wnet zrobiło się gwarno i wesoło, a gdy zasia- ni są słuchać rozkazów stanowczych i pełnych dło do stołów 29 druhów włościan z Pisarowiec, określenia, niemile drażniło, tem więcej, że te nawet wesołe piosenki druhów z Jarosławia sły- wywoływania różnych Jasiów, Franiów i Józiów szeć się dały. Wśród ogólnego ożywienia czas nieodpowiednie nawet na próbie, powtarzały się tak rychło mijał, że ani się nikt nie spostrzegł, przez cały czas ćwiczeń publicznych. że chwila zboru się zbliża, bo o 4 ma się od- Pierwsze 4 obrazy ćwiczono przy muzyce być jeszcze próba piramid całego Okręgu. Zimny „Grzmią pod Stoczkiem armaty”, obraz 5. przy wiatr i deszcz, który z małemi przerwami pa- muzyce „Ospały i gnuśny” w takcie ćwiczebnym. dał, nasuwał interesownym smutne refleksye, co Obraz masowych ćwiczeń, te ruchy obnażonych i jak będzie z ćwiczeniami, jeżeli tak do wieczora ramion, co chwila inne, nagłe obniżanie po- potrwa. Powstano jednak od stołów i podążono wierzchni i utworzonej z przeszło półtorej setki na miejsce zboru. głów przy przysiadach, klęczkach lub skłonach, Boisko przedstawiało w niższych częściach te wahania się masy przy wypadach, wreszcie poziomu istne jeziorka błotne. Przede wszyst- ciągłe zmiany postaw w takt muzyki i wywołany kiem wzięto się do spuszczania wody i zasypy- tem ruch robią zawsze wrażenie. To też podobało wania piaskiem miejsc błotnistych tak, że po się te pięć obrazów ćwiczeń wolnych, których całogodzinnej pracy można było je do ćwiczeń układ był nietrudny, choć składnie dobrany. Nie z biedą użyć. przedstawiały one w wyuczeniu trudności żad- Wskutek tego próba piramid znowu odpaść nych, ale też i nic nowego tak w ruchach, jako musiała. Niebo jakby na pociechę niestrudzonym też i w układzie całym nie przynosiły. Wykonanie i na zachętę publiczności zaczęło się wypogadzać. było dobre; jedynie w trzecim obrazie uwidacz- Publiczność zaczęła też napływać i w przeciągu niał się brak krycia i należytego położenia ramion bardzo krótkiego czasu zapełniła trybuny, ocze- w kierunkach skośnych. Najlepiej wypadł obraz 5., kując niecierpliwie rozpoczęcia popisu. pochodowy, różniący się od innych podobnych Wreszcie o godzinie w pół do szóstej zagrała tem, że ruchy ramion w takcie piątym odrębnie muzyka marsza sokolego, a na boisko weszło 156 w postawie na miejscu po odbytym pochodzie druhów podzielonych na trzy drużyny prowa- wykonywano. To też publiczność rzęsiście obraz dzone przez naczelnika Budzynowskiego, Szajnę ten oklaskiwała. i Geislera. Po obejściu boiska drużyny zachodzi- Po skupieniu się ćwiczących w pierwotne ły na lewo w poprzek boiska i odpadały w lewo trzy drużyny, na dane hasło rozsypały się one pona trzecią drużynę, a dążąc wzdłuż boku dłuż- nownie na wszystkie strony, aby za chwilę uka- szego, zachodziły kolejno, dążąc wprost przed zać widzom 16 gotowych zastępów do ćwiczeń siebie i przyjmując rozstęp boczny. Gdy cała masa na przyrządach, zabaw i gier. Na dany znak przy- ze 156 ćwiczących złożona stanęła — rozległ się gotowano przybory i na drugi rozpoczęto pracę; rozkaz „na lewo rozstęp, ramiona w bok, cwałem jeden tylko przodownik widocznie się zapomniał w cwał”, szeregi rozpadły się w lewo, przybiera- i nie czekał hasła do rozpoczęcia ćwiczeń. Mu- jąc rozstęp wolny. Odbyło się to dosyć sprawnie zyka zagrała walczyka i na boisku rozpoczął się i szybko, chociaż w niektórych szeregach nie było ruch. Ćwiczyło zastępów 16. krycia, ale to przypisać może należałoby boisku, Dla dokładności podaję, co ćwiczono i kto które mimo usiłowań nie wszędzie było równe zastępy prowadził, a w szczególności: i suche. Druhowie mimo woli omijali miejsca Przerabiano ćwiczenia na drążku (zastęp błotniste i wyszukiwali znaki w błocie lub piasku, wyższy) prowadził d. Górniak, zastęp niższy

77 d. Buczek; na koniu wszerz 4 zastępy (ćwicze- okaziciela zajęła również piatka. Przerobiono 10 nia wspólne) d. Szajna; na poręczach 5 zastępów bardzo pojedynczych, ale efektownych piramid (ćwiczenia wspólne) d. Budzynowski. układu naczelnika Złotnickiego. Piramidki wy- Dalej szedł „Dwojak” dwa zastępy: d. Neysa- padły bardzo dobrze pomimo terenu błotnistego rek i d. Geisler; „Trojak” 1 zastęp, d. Dańczyszyn; i nieodbytej próby. Toteż w czasie zejścia z boiska ćwiczenia na „ławeczkach” 1 zastęp d. Sygnarski; publiczność przeciągłymi oklaskami nagrodziła skok 1 zastęp d. Gorzkowski. niestrudzonych druhów, których szyje i barki Rozstawienia zastępów jakkolwiek różne od suto były błotem potatuowane. ustawienia na próbie z powodu błota na boisku Po kilkuminutowej przerwie nastąpiły były na ogół dobre. Ćwiczenia trwające bez zmia- w pięciu obrazach ćwiczenia chorągiewkami ny 15 minut wykazały kiepską postawę u wielu białemi czerwonemi uczniów gimnazyalnych, jednostek i nieodzowną naszą wadę niefortunne którzy w liczbie 87 (razem z okazicielem) trój- przystępowanie i odejście od przyrządu tłuma- szeregiem wkroczyli na boisko, a po wykonaniu czone następnie śliskim terenem. W szczegó- bardzo pięknego pochodu ozdobnego (autorem łach wymienić należy zły podział ćwiczących d. Szajna) uzyskali wreszcie rozstęp mimo średni na drążkach: były to zastępy z Przemyśla. Jeden w kolumnie szóstkowej. Teraz nastąpiło wykona- zastęp wyższy miał ośmiu druhów, drugi niższy nie ćwiczeń w takt muzyki „Hej strzelcy wraz” czterech. Wyższy zastęp przerabiał prócz ćwiczeń (ze Zlotu jubileuszowego) o pięknym układzie obowiązkowych dla wszystkich i dowolne ładne (autor — d. Szajna), które podobały się publicz- i trudne; niższy w czterech przez 15 minut ności, zwłaszcza że wykonano je bez zarzutu. Po pracować nie zdołał. Powinien więc był być przy- ukończeniu ćwiczeń i złączeniu się drogą pocho- dzielonym do innych zastępów, a nie wysunię- du w kolumnę szóstkową odeszli z boiska o 7 tym na czoło boiska, co bardzo raziło, bo na jed- godz. Koroną ćwiczeń były ćwiczenia lancami nym drążku ćwiczenia odbywały się bez zarzutu, w 4 obrazach całego okręgu w takt muzyki (autor na drugim zaś, czy to z powodu zmęczenia, czy — d. Złotnicki). Ćwiczący w stroju ćwiczebnym też z braku materyału przygotowanego, odpoczy- weszli na boisko czwórkami w liczbie 72, podzie- wano z myślą, aby jak najprędzej usłyszeć sygnał leni na plutony. Po obejściu boiska i odpowied- zakończenia ćwiczeń. Reszta zastępów wywiązała niem frontowaniu po 2 plutony uzyskano rozstęp się dosyć dobrze ze swego zadania, bo co mieli boczny, na odnośną zaś komendę pochodem do- do przeprowadzenia, było dokładnie wyćwiczone stawnym na zewnątrz otrzymano rozstęp czelny, w domu. Publiczność przypatrywała się wszyst- który nie wypadł świetnie, gdyż cały skrajny kiemu z wielkiem zajęciem. Szczególnie podobał lewy szereg kolumny nie trafił na odpowiednio się drążek, jak to już wyżej wspomniałem. Ćwi- umieszczone paliki, musiał przeto zbaczać, i kie- czenia wspólne na pięciu poręczach o tyle nie dy już wszyscy stanęli w należytym rozstępie, wywołały większego zainteresowania, bo z braku musiał dopiero równać krycie. Okazicielem przy równoczesności w wykonaniu poszczególnych tychże ćwiczeniach był d. Szajna, naczelnik miej- ruchów danego ćwiczenia wyglądały one raczej scowy. Ćwiczenia lancami wypadły bardzo dobrze na ćwiczenia odrębnych zastępów, które jedno pomimo wielu błędów w młyńcach, spaźnianiu i to samo, ale w różnym czasie wykonują. Lepiej się lub przyspieszaniu tempa. Po ukończeniu za to wypadły ćwiczenia wspólne na czterech ćwiczeń plutony pochodem dostawnym łączy- koniach. Boisko opuszczono w trzech kolumnach ły się w czwórki do środka, następnie odpadły czwórkowych o godz. 6. czwórkami na lewo, a po okrążeniu boiska zeszły Po bardzo długiej, bo aż 20-minutowej pauzie do szatni. weszło na boisko 70 ćwiczących dwuszeregiem, O 8 godzinie skończyła się urzędowa część którzy po wykonaniu dłuższego pochodu przez zlotu. Cały popis publiczny trwał 2 godz. 30 min. odpadanie w prawo i w lewo utworzyli dwie ko- Zlot, jak z powyższego widzimy, nie wypadł lumny piątkowe. Kolumny te przybrały kierunek źle, ale też i nowości nie było prawie żadnych, średni i uważając na równanie rzędowe poszcze- chociaż po okręgu przemyskim można się było gólnych piątek, zatrzymały się przed trybuną. Stół spodziewać, że w program ćwiczeń wprowadzi

78 coś więcej zajmującego; taki program wykona bem nienawiści szarpią wspólne łono niepomni, i najsłabszy nawet okręg. I jeśli usterki w ćwicze- że zabijają własną swoją Matkę! Na tej ziemi, niach, uwijanie się druhów w strojach ćwiczeb- gdzie Jagiełło Litwin–Rusin święcił ślubne gody nych pomiędzy publicznością itp. traktować wy- i którą uznał za panaceum najświętszych swych padnie ze względną pobłażliwością, to nie można uczuć i całego polskiego narodu, dziś rozsiadło się pominąć milczeniem tego, co stanowi podstawę gniazdo nienawiścią zatrutych szerszeni, które istnienia sokolstwa naszego i daje pogląd na całą jadem złości i nienawiści plują na wszystko co pracę przedzlotową, mianowicie: podział pracy, święte, zapominając w pseudokulturalnem nie- ład i porządek. Dowód jasny tych braków to pauzy uświadomieniu o swej własnej wielkiej, świetla- zbyt długie między poszczególnymi punktami nej przeszłości i chwale! programu tak na próbie, jak i w czasie występu Dwóch tylko przeszłość nasza zamierzchła publicznego i opuszczenie obowiązkowej musztry zna Polanów: Polanów znad Wisły i zwarego- całego okręgu; zaniedbanie zemściło się trudno- rusiałych Polanów znad Dniepru, a jednak ci, co ścią w zebraniu i zestawieniu ćwiczących. z wspólnego łona Macierzy pochodzą, co sami Wieczorem zebrali się uczestnicy zlotu przyczynili się do zbawienia, laurów i sławy całej w gmachu Sokoła, gdzie na tańcach i wesołej Słowiańszczyzny, dziś nienawiścią zaślepieni pa- pogawędce przepędzono noc całą aż do świtu. miątki pięćsetletniej nie obchodzą wcale, lecz za Nie moją rzeczą jest opisywać uprzejmość i pra- to niektórzy z nich gotują się na zjazdy sofijskie cowitość gospodyń rautu ani też zasług niestru- Niemców — Romanowów lub z brauningami dzonego komitetu z prezesem Sokoła sanockiego w ręku wolą rozbijać i mordować na uniwersyte- d. Pytlem na czele, dlatego też na tem poprzesta- cie lwowskim, bo tam widzą zbawienie słowiań- jąc, zamykam opis zlotu. Józef Kozłowski skich narodów, gdzie leży ich koniec i wieczysta zguba! – – Tygodnik Ziemi Sanockiej, 3 lipca 1910 r., nr 10, s. 2 Tygodnik Ziemi Sanockiej, 24 lipca 1910 r., nr 13, s. 3 Rusini i Grunwald Sanoczanie na Zlocie Grunwaldzkim Podniosła chwila zaświtała nad grodem sanoc- w Krakowie w 1910 r. kim. Zbudziły się duchy chrobrych Zyndramów z Maszkowa, Witoldów, Zawiszów Czarnych Sanoczanie podczas święta Grunwaldzkiego i w osłupieniu stanęły jak wryte na widok tłu- w Krakowie bardzo licznie i godnie reprezento- mów nowego ludu, co ból wieków przetrawiwszy wali swoje miasto i całą ziemie sanocką. Osobny w sobie, godnie i majestatycznie stanął w od- pociąg, który wyszedł w piątek z Zagórza o 7 rano świętnej narodowej szacie, by uczcić pamiątkę i przywiózł już z sobą kilkadziesiąt Sokołów li- wielkiego czynu. I dziś po pięciu wiekach nie skich, zagórskich i wesołych zagórzanek, zajechał wiemy, co więcej podziwiać, czy podniosłość majestatycznie na dworzec sanocki. Wagonów słów wielkich kapłanów i obywateli, jak ks. było zaledwie 14, wszystkie nowe lub świeżo dra Drozda i dra Zaleskiego na rynku sanockim, odlakierowane, czyste i odświętnie na szybach czy ten święty zapał i pietyzm narodu naszego, w nalepki Jagiełłowe przybrane. który na ten obchód tak licznie się zgromadził Prezes tutejszych Sokołów, druh Pytel, obsa- i w skupieniu ducha, w wymownem milczeniu, dzał drużynę sanocką złożoną z przeszło 150 osób, ze łzami w oczach słuchał znakomitych mowców, karność panowała wzorowa. Wszyscy usadowili którzy piorunem słowa polskie serca wstrząsnęli się wygodnie, a że i aura sprzyjała nieskwarna, w posadach. wnet zaostrzyły się apetyty. Już pod Krosnem Polaku na sanockim gruncie, czy widzisz te ten i ów sięgnął po kuferek i manierkę i rozpo- sępy krążące nad wspólną Ojczyzną, co dzió- częło się na wielką skalę śniadanie i wzajemny

79 poczęstunek. Szynki, kiełbasy, cielęcina i kur- śmiechy, rozhowory, każdy zapatrzony niemo częta na zimno w mig ginęły, kieliszki poczęły w bezbrzeżną nadwiślańską równinę i śliczne, krążyć wokoło. Wnet też rozplątały się języki pełne krasy niepołomickie lasy. i wśród gwarów i wesołych śpiewów pociąg Wreszcie Podgórze — Płaszów i na tle nieba witany na wszystkich stacyach rósł w coraz to zarysowuje się Wawel i historycznemi tradyc nowo przybywające drużyny i w coraz to nowo yami z naszym grodem związana stolica z en- wprzęgane wagony, tak że od Stróż już się ich tuzjazmem przez wszystkich witane. Te trady- po szynach toczyło trzydzieści ciągnionych przez cye przeszłości niemało znać wpłynęły na to, że dwie lokomotywy, a wraz z nimi toczyła się we- podczas niedzielnego pochodu witano dziarskie soła zabawa przeplatana wybuchami śmiechu, drużyny sokole z Sanoka, Zagórza, Liska, Brzo- dowcipu i gwarnego rozhoworu. zowa, Bukowska, Rymanowa, jako też delegacye Porządku pilnowało dwóch wydelegowanych miast naszych (z Sanoka pp. Szomka, Jana Słusz- urzędników i kilku konduktorów, a Dyrekcyi ko- kiewicza w mieszczański strój polski ubrane- lei państw. za czuwanie nad bezpieczeństwem go i p. Borczyka) z wielkim zapałem gromkimi i wygodą uczestników wycieczki należy się uzna- i radosnymi okrzykami „Viwat Sanok!! Sanocka nie pełne najgorętszych wyrazów. Coraz to nowe ziemia niech żyje!”. gniazda sokole, w tych kilka włościańskich (Pi- sarowce, Odrzykoń) wsiadają do pociągu i witają – przybyłych śpiewem, muzyką i okrzykami rado- ści. Harmonia i pełna taktu swoboda opanowuje Tygodnik Ziemi Sanockiej, 4 września 1910 r., serca i umysły wszystkich. nr 19, s. 2 W Stróżach tylko wśród zgiełku i ścisku jakiś buńczuczny hrabia od Nowego Sącza docisnąwszy Śp. Leopold Biega się do bomby piwa począł się butnie przechwalać Wspomnienie pośmiertne przed swoim dawnym profesorem z 4. klasy gimnazyalnej (z której go wyrzucono), że i on, choć Smutnem echem rozbrzmiała w naszem mieście magnat z krwi i kości, także przywdział mundur dnia 26 sierpnia br. żałobna wieść o śmierci śp. sokoli (nota bene bardzo mu było w nim ładnie) dyrektora Leopolda Biegi. Wieść ta, jakkolwiek i wśród wyrzutów czynionych całej demokracyi niezupełnie niespodziewana, bo poprzedzona i w przystępie rozżalenia, że świat niesprawiedli- długą i ciężką słabością, dotknęła boleśnie całe wy poważa się dziś śpiewać antimagnacką piosn- bez wyjątku polskie społeczeństwo naszego mia- kę: „Gdy naród do boju…!” — grzmotnął szklanką sta, napełniło smutkiem i żalem wszystkich, o kamienną posadzkę i obryzgał gambrinusowym którzy kiedykolwiek mieli sposobność zetknąć napojem siebie, sąsiadów i starego profesora. Był się i poznać bliżej ze śp. Leopoldem Biegą. to jednak jedyny dysonans towarzyski tej weso- Wszyscy zrozumieli, że odszedł od nas czło- łej, a tak rojnej drużyny, no… ale ten hrabia nie wiek, który był chlubą naszego społeczeństwa, zrozumiał widocznie wielkiej idei sokolej i nie i że przez śmierć jego powstała w naszych sze- godzien był nosić munduru, w którym mu tak regach luka, którą niełatwo i nie prędko będzie było do twarzy. można zapełnić. W Bobowej nowa niespodzianka. Tamtejsze- Śp. Leopold Biega urodził się w roku 1848 mu naczelnikowi stacyi, zawziętemu hakatyście, w Sanoku jako syn urzędnika magistratu, a po urządzają Sokoli niewinną demonstracyę, śpie- ukończeniu studyów początkowych w Sanoku, wając wychyleni z okien unisono: „Jeszcze Polska a następnie seminaryum nauczycielskiego we nie zginęła!”. W Tarnowie już taki ścisk i rój Lwowie, uzyskał w r. 1872 posadę nauczyciela ludzi, że miny zaczynają rzednąć; każdy kontent, w Baligrodzie, skąd w niespełna rok przeniósł że może swego miejsca upilnować, tem więcej, się na stałą posadę do Sanoka. Od tego czasu że i cielęcina, i kurczęta zjedzone, a manierki nie opuszczał już swego rodzinnego miasta, próżne, w końcu już i znużenie kilkugodzinnej lecz pracował w niem bez przerwy, posuwa- jazdy odbija się na zmęczonych twarzach. Milkną jąc się stopniowo aż na stanowisko dyrektora

80 szkoły wydziałowej męskiej, które do końca należał i w której ciętem swem piórem chłostał piastował. bez litości wszystkich, którzy swą działalnością Człowiek zdolny, niezmiernie pracowity, nie- szkodę życiu publicznemu w naszym mieście zrównany wychowawca, charakter czysty jak przynosili. łza, gorący patryota i katolik, musiał już tymi Niespożytą dla Sanoka zasługę położył śp. przymiotami ducha oddziaływać na tych, którzy Leopold Biega swą działalnością w Towarzystwie jego pieczy byli powierzeni, na dzieci, których ochotniczej straży pożarnej, której od lat 35 prze- pierwszymi krokami kierował, które do drogi wodził. Pod jego kierunkiem stanęła sanocka życia przysposabiał. Dodajmy do tego znakomitą straż pożarna w zupełności na wysokości swego fachową wiedzę i miłość prawdziwie ojcowską, zadania, tak, że dzisiaj zaliczyć się może do jed- jaką zawsze wychowankom swym okazywał, nych z najlepszych straży w kraju. (…) a będziemy mieć obraz człowieka, który jako nauczyciel i wychowawca nieprędko równego – sobie znajdzie. Toteż młodzież, która spod jego doświadczo- Tygodnik Ziemi Sanockiej, 4 września 1910 r., nej ręki wychodziła, mogła być za wzór innej sta- s. 3, nr 19 wianą, i gdyby śp. Leopold Biega nie miał innych zasług, to by ta jedna za wszystkie inne starczyła, Pogrzeb Leopolda Biegi że Bogu na chwałę, a Ojczyźnie na pożytek młode pokolenia wychowywał. Pogrzeb śp. Leopolda Biegi odbył się w niedzielę Chcąc opisać całą jego działalność i wyli- o godz. 5 po południu. czyć wszystkie zasługi, trzeba by napisać hi- Miasto całe przywdziało żałobę. Zwłoki złożo- storyę Sanoka ostatnich lat przeszło 30, nie no na pięknie udekorowanym wozie rekwizyto- było bowiem wydarzenia, w którem by on nie wym straży pożarnej. U progu szkoły wydziało- brał udziału, nie było sprawy, do której by ręki wej przemawiał najstarszy kolega zmarłego p. St. nie przyłożył. Niezmiernie czynny na wszyst- Niedzielski, podnosząc zalety i przymioty duszy kich polach życia społecznego i towarzyskiego, i serca nieboszczyka. Nieprzeliczone tłumy przy- pracował zawsze i wszędzie z prawdziwie mło- jaciół, znajomych i młodzieży postępowały za dzieńczym zapałem, który płynął z głębokiej żałobnym rydwanem, na czele zaś konduktu szła wiary, że przez pracę pojmowaną jako obowiązek straż ochotnicza pożarna z Sanoka z zastępcą narodowy buduje podwaliny lepszej przyszłości naczelnika p. Fr. Kuszczakiem na czele, tudzież dla ukochanej Ojczyzny. Gdy chodziło o dobrą delegaci straży pożarnych z Posady Olchowskiej, sprawę, on był zawsze pierwszym, który dawał z fabryki wagonów, z Beska, z Rymanowa, Brzo- inicyatywę, lub który myśl rzuconą podejmo- zowa, Bukowska, Zagórza i Liska. Krajowy Zwią- wał i w czyn wprowadzał. Wszyscy znamy aż zek strażacki reprezentował p. Wład. Sygnarski. nadto dobrze jego działalność, czy to w Radzie Dalej postępowali pod swym sztandarem Sokoli miejskiej, której był długoletnim członkiem, z Sanoka, Liska, Zagórza, tudzież Sokoli wło- czy w Sokole, czy w Kółku rolniczym i Kasie ściańscy z Tarnawy. Muzyka fabryczna przygry- zaliczkowej, a dawniej jeszcze w Towarzystwie wała marsze żałobne. Przed rydwanem niesiono dramatyczno-muzycznem i w Ogniwie, których wieńce od grona nauczycieli, od miasta, misterny to instytucyi był założycielem i aż po ostatnie wieniec z wiór stalowych od uczniów fabrycz- czasy najczynniejszym członkiem. nych szkoły przemysłowej, od p. Tarnawiec- Nieugięty i nieubłagany w kwestyach zasad- kiej, dwa wieńce od rodziny Wiktorów z Załuża. niczych, obdarzony nadzwyczajną odwagą cywil- Na cmentarzu imieniem uczniów i wycho- ną, wypowiadał śmiało i jasno swe zdanie, które wanków pożegnał nieodżałowanego dyrektora jako nacechowane zawsze niezwykłą rozwagą i nauczyciela w pięknem przemówieniu ks. i znajomością rzeczy wysoko było cenione. Zdanie Stanisław Gaweł z Jarosławia. Po odśpiewaniu to wypowiadał niejednokrotnie na łamach dawnej pieśni żałobnych obu obrządków trąbka pożar- „Gazety Sanockiej”, do grona założycieli której nicza zagrała sygnał pożegnalny, poczem złożono

81 śmiertelne szczątki zmarłego do grobu, powie- Odruch bohaterstwa polskiego skończył się rzając je tej ziemi, którą z taką miłością ukochał krwawą tragedyą, strasznym odwetem barba- za życia. rzyństwa. Po rozlewie krwi w boju lała się krew Cześć jego pamięci! w cytadeli warszawskiej, w katordze sybirskiej, na śnieżnem posieleniu. W niwecz poszła złuda, – licząca na obcą pomoc, naród zrozumiał, że tylko na własne siły liczyć może. Tygodnik Ziemi Sanockiej, 7 stycznia 1912 r., nr 1, Duch narodowy kroczy stale naprzód dro- s. 2 gą ciągłych poświęceń, hardego mocowania się, zawsze z płomienną wizyą jaśniejszego jutra, Opłatek w Sokole do którego pogotowie z rycerskich sił czem prę- dzej stworzyć musimy. Opłatek w Sokole zgromadził w tym roku nie- Wobec dzisiejszej rocznicy styczniowego po- znaną dotąd liczbę uczestników. Do skromnego wstania wzywamy wszystkie warstwy społeczeń- stołu wigilijnego zasiadło 215 osób. Ale, bo też stwa naszego, aby zgodnie i zwartym zastępem niezwykłą uroczystość obchodziło równocześnie wzięły udział w narodowym akcie czci i uwiel- sanockie gniazdo sokole, a uroczystością tą było bienia. Niechaj społeczeństwo spełni wobec tych, wręczenie druhowi Adamowi Pytlowi dyplomu którzy dla Ojczyzny poświęcili mienie i życie, honorowego członka sanockiego Sokoła. dług wdzięczności w postaci jak najliczniejszego Po złożeniu życzeń opłatkowych przedstawił udziału w obchodzie jubileuszowym. prezes Sokoła zasługi, jakie położył druh Pytel Uczcijmy godnie drogi naszym sercom rok około rozwoju sanockiego gniazda, za które to 1863 w dniu, w którym święci go cały naród. zasługi Walne Zgromadzenie obdarzyło go naj- wyższą godnością, jaką Sokół zarządza, godnością Za Wydział Polskiego Towarzystwa Gimna- honorowego członka. Wydział Sokoła postanowił stycznego „Sokół” w Sanoku oprócz tego umieścić w sali portret druha Pytla, B. Tustanowski Dr E. Gaweł dla upamiętnienia po wieczne czasy jego wiel- Sekretarz prezes kich zasług i jego działalności na polu sokolstwa polskiego. – Część obowiązkowa wieczornicy upłynęła wśród wzniosłych przemówień w poważnym Tygodnik Ziemi Sanockiej, 23 lutego 1913 r., nr 9, i serdecznym nastroju, poczem młodzież sokola s. 2 rozpoczęła ochocze tany przy dźwiękach własnej znakomitej orkiestry. Z życia sokolego

– Od dłuższego już czasu wre w sanockim Sokole życie i ruch w całej pełni. Nowo zorganizowane Tygodnik Ziemi Sanockiej, 22 stycznia 1913 r., Stałe Drużyny Sokole gromadzą się trzy razy nr 4, s. 1 tygodniowo na ćwiczenia gimnastyczne prze- platane gęsto musztrą i ćwiczeniami w robieniu 1863–1913 bronią. Sala Sokoła jest za szczupłą, by mogła Odezwa zmieścić wszystkich ćwiczących się. W ubiegłą niedzielę odbyły się na wzgórzach koło Zagórza Rodacy! ćwiczenia polowe, w których oprócz członków Pięćdziesiąt lat mija dzisiaj od chwili, kiedy S.D.S. i drużyny Skautów w liczbie około 200 młodzież warszawska, wiedziona rozpaczą, na- ludzi, wzięły udział także Drużyna Bartoszowa, tchniona głęboką miłością Ojczyzny, ożywiona Polska Drużyna Strzelecka i Związek strzelecki ideą wolności, rzuciła się do walki przeciw bru- w liczbie przeszło 100 ludzi. talnej przemocy caratu.

82 Ćwiczenia wypadły doskonale dzięki znako- Tygodnik Ziemi Sanockiej, październik 1913 r., mitemu kierownictwu fachowego instruktora, nr 42, s. 3 o którego postarał się Sokół sanocki. Z kroniki żałobnej • Dr Jan Gaweł

Samarytanin Sokoli — Polski Czerwony W dniu 9 października br. zmarł w Bieczu po Krzyż zawiązał się wczoraj w Sanoku za inicja- długich i ciężkich cierpieniach dr Jan Gaweł, ad- tywą Sokoła. wokat krajowy. Celem Samarytanina Sokolego jest nieść po- Zgon jego okrył ciężką żałobą najbliższą ro- moc rannym tak w pokoju, jak i w czasie wojny, dzinę i wielu przyjaciół i znajomych w naszem a członkowie jego korzystać będą z tych samych mieście — zmarły bowiem przez długie lata praw, z jakich na podstawie konwencyi Genew- mieszkał tutaj, prowadząc jedną z pierwszych skiej i Hagskiej korzystają członkowie Czer- kancelaryi adwokackich. Brał również bardzo wonego Krzyża. Dla wyszkolenia pielęgniarek czynny udział w życiu społecznem, jako jeden urządzony zostanie kilkutygodniowy kurs sama- z wybitnych radców miejskich — prezes Czytel- rytański, na którym wykładać będą teoretycznie ni mieszczańskiej, jeden z założycieli i członek i przeprowadzać ćwiczenia praktyczne lekarze, Sokoła itd., zaznaczając wszędzie nader dodatnio pp. dr Pajączkowski, dyrektor szpitala, i dr Ku- swoją działalność. rasiewicz, lekarz powiatowy. Kurs rozpocznie się Zwłoki śp. zmarłego przewieziono do Sanoka już w bieżącym tygodniu. i w sobotę o godzinie 3½ po południu odprowa- Na członków Samarytanina Sokolego mogą dzono z dworca kolejowego na cmentarz, miejsce się zgłaszać wszyscy Polacy i Polki kartką kore- wiecznego spoczynku. spondencyjną do Polskiego Towarzystwa „Sokół” Ciężko dotkniętej tym ciosem rodzinie, w Sanoku, podając swój dokładny adres. a zwłaszcza synowi dra, Emilowi Gawłowi, prezesowi sanockiego Sokoła, przesyłamy tą drogą ze – stronny Redakcyi wyrazy głębokiego i szczerego współczucia. Tygodnik Ziemi Sanockiej, 27 lipca 1913 r., nr 31, s. 3 –

Kolonia skautowa Tygodnik Ziemi Sanockiej, 6 kwietnia 1913 r., nr 15, s. 1–2 W roku zeszłym urządziło tutejsze Towarzy- stwo gimnastyczne „Sokół” kolonię skautową Walne zgromadzenie „Sokoła” w pięknej miejscowości, położonej wśród gór (kilka uwag na czasie) i lasów olchowieckich, a miało zamiar uczynić to i w roku obecnym. Niestety ciągle trwają- W sobotę 29 marca br. odbyło się zwyczajne, ce deszcze w ostatnich miesiącach odstraszyły doroczne Walne Zgromadzenie Sokoła przy nader młodzież od zgłaszania się w poczet uczestni- licznym udziale członków. ków koloni. Toteż wskutek małej ilości zgłoszo- Niestety porządek dzienny tegoż Zgromadze- nych musiał Wydział Towarzystwa przesunąć nia w całości wyczerpany nie został, bo znalazło termin otwarcia koloni do 26 bm. — a gdy dotąd się kilku członków Sokoła, którzy swoim wy- również niewielka liczba się zgłosiła — zanie- stąpieniem uniemożliwili dalsze prowadzenie chał w tym roku zupełnie uskutecznienia swego obrad i doprowadzili przewodniczącego do tego, zamiaru. że zrezygnował z zajmowanego stanowiska. Ci druhowie zapomnieli o kardynalnej zasadzie – Towarzystwa sokolego, które działając w spo- łeczeństwie takiem, jak nasze, mającem dużo

83 pojedynczych osób o zbyt wybujałej indywidual- Mamy tu na myśli obecnie nader ożywiony ności, wywiesiło na swym sztandarze karność ruch ćwiczeń fizycznych z programem wojsko- jako najważniejszą cnotę każdego Sokoła, o której wym, skutkiem czego sala Sokoła prawie co dzień wyrobienie w sobie każdy przede wszystkiem pełna tak, jak nigdy dotąd, jak długo stoi obecny starać się powinien. Ci druhowie zapomnieli gmach. o tem, że na zebraniach Sokoła przewodniczący Rzecz to nadzwyczaj chwalebna i piękna, kieruje obradami, a głos zabierać wolno tylko na której widok rośnie serce polskie, jednak temu członkowi, któremu on go udzieli, zaś nie niebezpieczna z pewnych względów dla przy- może wymuszać na przewodniczącym, by mu szłości Sokoła, którego cele mogłyby być łatwo głosu udzielił. Dlatego zobowiązuje się każdy wypaczone. członek Sokoła, podpisując deklaracyę przed wstą- Jesteśmy narodem, który po utracie bytu po- pieniem do Towarzystwa, że się poddaje bezwa- litycznego nie pozbył się dotąd i, da Bóg, nie po- runkowo statutowi i regulaminom. zbędzie nigdy myśli odzyskania na powrót tego, Każdy Polak, a przede wszystkiem taki, który co stracił. Pokolenie za pokoleniem pielęgnuje zna dobrze dzieje naszej Ojczyzny, wie, że nie- w swej duszy gorącą miłość Ojczyzny, a ile razy karność i nieposłuszeństwo ustawom i prawom nadarzyłaby się sposobność, gotowe z bronią w dawnej Polsce to jeden z tych najcięższych w ręku upomnieć się o swą wolność. grzechów, które ją zgubiły. Jeżeli więc naród nasz Ostatnia zawierucha wojenna na Bałkanach, ma się odrodzić, toż wyzbyć się tego grzechu po- zwycięska wojna, jaką przeprowadziły tamtejsze winien — a do tego właśnie dąży Sokół, żądając ludy z Turcyą, swym wrogiem, który przez całe karności od swych członków. wieki trzymał je i dusił w strasznej niewoli — Dalszym rodzajem niekarności to nieposza- obudziły i w naszej duszy pragnienie wybawie- nowanie uchwał Walnego Zgromadzenia. Przed nia. Powstały związki strzeleckie i poczęły się czterema laty uchwaliło ono, aby propozycyę ćwiczyć wojskowo, a również poczęły uczyć się na nowych członków Wydziału stawiała Komi- władania bronią drużyny strzeleckie, drużyny so- sya–matka, wybierana w ten sposób, że każdy kole i Drużyny Bartoszowe. Cała młodzież goręt- z Wydziałowych, jako znający najlepiej potrze- sza zabrała się do ćwiczeń wojskowych, do nauki by Towarzystwa, wybiera spośród wszystkich strzelania, a Rząd austryacki popierał i popiera tę członków po trzech do tejże Komisyi. Komisya– akcyę na wypadek oczywiście ewentualnej wojny matka, złożona z blisko pięćdziesięciu członków, z Rosyą, a nie dla odbudowania Polski, jak się to układa listę tych, którzy ze względu na dobro niektórym szlachetnym zapaleńcom zdaje. Towarzystwa winni wejść do Wydziału. Przy Na sali sanockiego Sokoła znaleźli się wszyscy ułożeniu tej listy jest dosyć miejsca i czasu, ażeby zgodnie ramię przy ramieniu, a tę rozczulającą się wypowiedzieć, czy się życzy mieć tego lub zgodę członków związku strzeleckiego z drużyną owego członka Towarzystwa w Wydziale. Kiedy sokolą czy Drużyną Bartoszową podniósł jeden zaś lista ułożona i uchwalona, powinno ją Walne z druhów w czasie Walnego Zgromadzenia, wiel- Zgromadzenie przyjąć i przeprowadzić. biąc i podnosząc pod niebiosa, stawiając Sokół Jest zaś rzeczą w wysokim stopniu niewłaści- sanocki jako wzór pod tym względem, zwłaszcza wą, sprzeczną z karnością sokolą, jeżeli znajdzie że takiej zgody w innych gniazdach nie widział. się członek Sokoła, który nazwiska niemiłych Nie wypowiedział jednak ten druh wszystkiego, sobie kandydatów, umieszczonych na liście, kreśli co należało — nie wchodźmy w to, czy z nie- i ostentacyjnie takie pokreślone kartki w czasie świadomości, czy może umyślnie — i dlatego za Walnego Zgromadzenia rozdaje, agitując w ten niego wypowiemy resztę. sposób przeciw Komisyi-matce. Nie jest dzisiaj nikomu tajnem, że związki Trzecią wreszcie rzecz zauważyliśmy strzeleckie, w których znaleźć się może najszla- na ostatniem Walnem Zgromadzeniu, rzecz chetniejsza młodzież, nieświadoma, komu służy najważniejszą, bo groźną wprost dla przyszłości i komu przysięgę składa — stoją pod wyłącz- Sokoła, gdyby jej nie zapobieżono i sprawy nie ną komendą socyalistów. Pod tą samą komendą skierowano na właściwą drogę. stoi tak zwana Komisya tymczasowa, do której

84 przyłączyli się ludowcy spod znaku Stapińskiego, kretarzem druha Józefa Moskala, a jego zastęp- a której się zachciewa koniecznie być rządem cą druha Michała Drwięgę, skarbnikiem druha narodowym. Ta komisya tymczasowa i związki Antoniego Wolińskiego, zastępcą skarbnika strzeleckie służą do tego, aby socyaliści mogli druha Józefa Sobotkiewicza, gospodarzem dru- zyskać hegemonię nad polskim narodem. ha Maryana Szajnę, zastępcą gospodarza druha Takie jest na razie stanowisko i takie cele Stanisława Budweila, naczelnikiem Maryana związków strzeleckich. Otóż wracając do sto- Szajnę, zastępcą naczelnika druha Władysława sunków sanockich, młodzież ze związku strze- Sygnarskiego, wreszcie korespondentem druha leckiego postanowiła wprowadzić do Wydziału Józefa Moskala. Sokoła jednego z menerów tutejszej partyi PPS Delegatami do Związku i Okręgu wybrani (Polskiej Partyi Socyalistycznej), którego całą za- zostali druhowie: dr Emil Gaweł, Maryan Szajna sługą było i jest, że w ostatnich kilku miesiącach i Feliks Giela, względnie w jego miejsce Adam chodzi pilnie na ćwiczenia wojskowe, jako że Bratro. mu to potrzebne na przyszłość, a który sam się W ciągu roku zrezygnował z urzędu wydzia- z tem nie tai, że z resztą niewiele ma wspólnego łowego ze względu na zły stan zdrowia druh Józef z ideami Sokoła. Jest to znak, że towarzysze spod Sobotkiewicz, a w jego miejsce wylosowano spo- czerwonego sztandaru radzi by dobytek dzisiej- między zastępców druha Władysława Fastnachta. szego Sokoła dostać w swoje ręce. Co gorsza, Tak ukonstytuowany wydział odbył w ciągu ci sami młodzieńcy, ze związków strzeleckich, roku 12 posiedzeń, na których obok załatwiania radzi by wyrzucić z Wydziału naczelnika Soko- spraw bieżących naszego Gniazda omawiane były ła — jednego z najzasłużeńszych — oczywiście żywo kwestye ogólnie dotyczące przemiany odnie dla czego innego, jak tylko dlatego, że im bywającej się w łonie Sokolstwa, jego stosunki stoi na przeszkodzie w urzeczywistnieniu ich do społeczeństwa polskiego i do innych polskich planów. organizacyi, które powstały w ostatnich czasach I ta to robota jest niebezpieczną i groźną obok Sokoła, a których cele są zbliżone do na- w przyszłości dla Sokoła, jeżeli by jej nie prze- szych celów. ciwdziałano. Mamy jednak niepłonną nadzieję, Z natury rzeczy najbaczniejszą uwagę zwra- że Sokół sanocki da sobie radę z tą, zresztą małą cał Wydział na sprawę wychowania fizycznego liczebnie, grupą, a w razie potrzeby pozbędzie się członków Gniazda, ich dzieci i młodzieży polskiej ze swych szeregów tych, którzy by Towarzystwu grupującej się w Sokole. sokolemu nie pożytek, ale rozkład przynosili. Praca Wydziału była w tym kierunku utrud- Tymczasem nie mamy nic przeciwko temu, niona w roku sprawozdawczym skutkiem tego, że aby na sali Sokoła dalej istniała miedzy związka- zorganizowane w roku 1912 grono nauczycielskie mi i drużynami rozczulająca zgoda, fakt jednak zostało uszczuplone tak, że składało się tylko wyżej przytoczony jest dla prawych Sokołów z druhów Maryana Szajny i Adama Konopnic- wskazówką i gromkiem wezwaniem: „Czuwaj!” kiego. Wobec tego dla braku sił nauczycielskich nie można było stworzyć osobnego oddziału ćwi- – czebnego dla druhów starszych. Ćwiczenia gimnastyczne członków od- Ze sprawozdania Wydziału bywały się początkowo 3 razy tygodniowo, tj. Polskiego Towarzystwa w poniedziałki, środy i piątki, później tylko Gimnastycznego SOKÓŁ w Sanoku 2 razy, tj. w środy i piątki od godziny 7 do 81 za rok administracyjny 1913 wieczorem. Ćwiczenia uczniów Sokoła odbywały się Szanowni Druhowie! w poniedziałki i czwartki od godziny 4 do 5 po Wybrany na ostatniem Walnem Zgromadze- południu. Zapisanych 9, od września 24 uczniów. niu Wydział ukonstytuował się na posiedzeniu Ćwiczenia uczennic Sokoła odbywały się we w dniu 7 kwietnia 1913 w ten sposób, że wybrał wtorki i piątki od 4 do 5 popołudniu. Zapisanych drugim wiceprezesem druha Adama Bratrę, se- 31, od września 37 uczennic.

85 Prócz tego pobierało naukę gimnastyki bez- Niestety liczba uczęszczających na ćwiczenia płatnie 226 uczniów szkoły ludowej i wydziało- spadła do 20. wej męskiej w 6 godzinach tygodniowo oraz za Ślubowanie na sztandar sokoli złożyło kil- wynagrodzeniem za używanie przyrządów około kudziesięciu druhów, niestety tylko dwudziestu 600 uczniów gimnazyalnych w 17 godzinach poczuwa się do wypełnienia obowiązków soko- tygodniowo. lich. Smutny to objaw — ale prawdziwy. Salę odstąpił Wydział na ćwiczenia sanoc- Kończąc to sprawozdanie z ruchu gimna- kiej Drużynie Bartoszowej i Polskiej Drużynie stycznego, odzywamy się do Was, Druhowie — strzeleckiej. stawajcie z nami do pracy — rozwijajmy siły — Sala gimnastyczna zajęta była na ćwiczenia hartujmy ciało i ducha nie wtedy, gdy czasowy gimnastyczne przez 34 godziny tygodniowo. zapał nas ogarnie, lecz wytrwale i statecznie, Z wykazu statystycznego wynika, że ruch ćwi- bo nie wiemy, kiedy nadejdzie chwila, gdy nas czebny nie tylko członków, ale uczniów i uczen- Ojczyzna wezwie na służbę. nic Sokoła przedstawia się nie bardzo korzystnie Komendę S.D.S. tworzyli druhowie: dr Gaweł jak na gniazdo sanockie. Niewielką liczbę dzieci jako prezes, Szajna jako naczelnik i Franciszek zapisują członkowie na gimnastykę, a i tych, Stok jako komendant z poruczonym zakresem których zapiszą, nieregularnie wysyłają na ćwi- działania. czenia. W zlocie doraźnym Sokolstwa polskiego Jeżeli komu ćwiczenia fizyczne są potrzebne, we Lwowie wzięła udział nasza S.D.S. w ilości to przede wszystkiem młodzieży, która wskutek 36 uczestników pod komendą druha Stoka, który długiego siedzenia w ławkach szkolnych narażo- zamianowany został przez Naczelną Komendę na jest na zwężenie klatki piersiowej i częstokroć Związkową komendantem 21. hufca. skrzywienie kręgosłupa. Dla wyprobowania sił przed zlotem urządzili- Zabiegi Wydziału Tow. o utworzenie oddziału śmy w dniu 8 czerwca 1913 u siebie dzielnicowe żeńskiego spełzły na niczem, gdyż nawet 10 osób ćwiczenie polowe, w którem brały udział drużyny (z tą liczbą ćwiczących się postanowił wydział sokole ze wszystkich gniazd do dzielnicy sanoc- otworzyć kurs) nie zgłosiło się do ćwiczeń. kiej należących, Skauci, Oddział Samarytanina Dziwną musi się wydawać ta obojętność, sokolego pod przewodnictwem druha dra Ku- z jaką traktuje się u nas wychowanie fizyczne rasiewicza oraz zaproszone do wzięcia udziału dziewcząt, tych przyszłych matek, które mają sanocka Drużyna Bartoszowa, Polska Drużyna dać zdrowych synów Ojczyźnie! strzelecka i związek strzelecki. Stała Drużyna sokola liczy 1 komendanta, Za inicyatywą Wydziału zawiązał się z po- 5 podoficerów, 90 szeregowców i 1 lekarza. Stroje czątkiem roku 1913 „Samarytanin Sokoli” pod polowe posiada 60 druhów. Ćwiczeń w terenie przewodnictwem W. Pani Heleny Ślączkowej. odbyto kilkanaście mniejszych i kilka większych, Staraniem zarządu Samarytanina odbył się kurs w tym dwa nocne. samarytański, w którym wzięło udział 40 uczest- Strzelanie ostrymi nabojami odbywało się niczek. 4 razy, tak że każdy z druhów miał sposobność Kurs prowadzili lekarz: W. Pan dr Włodzi- strzelać. mierz Pajączkowski, prymaryusz szpitala po- Co niedzielę odbywają się ćwiczenia w strze- wszechnego, i druh dr Józef Kurasiewicz. laniu pokojowem. Uczestniczki kursu wyszkolone zostały teo- Po każdych ćwiczeniach gimnastycznych retycznie i praktycznie na dzielne sanitaryuszki. odbywają się ćwiczenia musztry wojskowej lub Wydział poczuwa się do obowiązku złożyć wykłady teoretyczne, które prowadzi druh ko- gorące podziękowanie W. Panu drowi Pającz- mendant Stok. kowskiemu, który nie będąc członkiem Sokoła, Że druhowie wiele nabyli przez ten czas ofiarował bezinteresownie swój wolny czas i tru- wiadomości, świadczą o tem trafne odpowiedzi dy dla dobra sprawy i z wielkiem poświęceniem w czasie wykładów, nawet takich druhów, którzy prowadził kurs teoretyczny i ćwiczenia praktycz- zupełnie takich ćwiczeń nie znali. ne w szpitalu.

86 Za gorliwe zajęcie się kierownictwem Sama- ale ponadto objawili gotowość wystawienia rytanina składa Wydział również podziękowanie drugiego budynku dla potrzeb kolonii zastoso- W. Pani Helenie Ślączkowej. wanego i oddania go nam do użytku za bardzo Nie mniejszą uwagę jak całokształtowi wy- skromnym czynszem. chowania fizycznego członków poświęcał Wy- Sanocka sokola Drużyna skautowa imienia dział sprawie wychowania młodzieży polskiej Karola Chodkiewicza liczyła z końcem 1913 roku zorganizowanej w skautingu. Młodzieżą tą opie- 55 członków. kował się Wydział wedle sił i możności, udziela- Inwentarz drużyny składał się: z 14 ło- jąc jej lokalu na odbywanie pogadanek, wspiera- patek saperskich, 2 toporków, 3 kotłów, jąc ją materyalnie i moralnie. Zadanie Wydziału 3 nakryw na kotły, 3 chochli, 6 płacht na namioty, było o tyle utrudnione, że pomiędzy przeszło 300 3 wiader na wiodę, 1 liny, 6 chorągiewek sygna- członkami Sokoła, wśród których są przecież lu- lizacyjnych i 4 latarni do sygnalizacyi. Biblioteka dzie młodzi i mający dużo wolnego czasu, nie drużyny składa się ze 163 tomów. znalazł się przez kilka lat nikt, kto by się chciał Z przedsiębiorstw urządzanych przez Wydział zająć tą młodzieżą w charakterze drużynowego dla zdrowia, przyjemności i wygody Członków skautowej drużyny. Nie chce się w to wierzyć, nie powiodło się największe z nich, a mianowi- a jednak tak było niestety! cie łazienki na Sanie i naraziło nas na znaczną W ostatnich czasach zamianowany został szkodę. Zbudowane w roku 1912 kosztem 1639 K. drużynowym druh Franciszek Olearczyk, daw- łazienki zabrała woda, pomimo że komisya pły- niejszy członek sanockiej drużyny skautowej, walniana nie szczędziła ani trudu i pracy, ani który gorliwie zajął się sprawami drużyny. kosztów, aby je uratować. Drużyna skautowa wzięła udział razem ze Siła ludzka i wszelkie możliwe środki ratun- starszymi druhami w zlocie doraźnym we Lwo- kowe okazały się za słabe wobec siły rozhukanego wie w liczbie 30 członków. żywiołu. Łazienki poszły z wodą i nie dało się Dwóch członków Drużyny brało udział w zlo- z nich prawie nic odzyskać. cie Skautów angielskich w Birmingham, jednemu Tor ślizgawkowy cieszył się w tym roku z nich udzielił Wydział subwencyi na pokrycie w porównaniu z latami poprzedniemi większą części kosztów podróży. frekwencyą, bo korzystało w niego ogółem 449 Kolonii skautowej nie otwieraliśmy w roku osób, przeważnie Członków Sokoła i ich rodzin. 1913 z powodu ciągłych deszczów, które unie- W lecie panował ożywiony ruch na kręgielni. możliwiały pobyt w lesie w budynku nieprzy- Komisya towarzyska pod przewodnictwem sposobionym na stałą słotę i wilgoć. druha Adama Bratry czyniła, co mogła, aby pod- W czasie przygotowań na otwarcie kolonii trzymywać życie towarzyskie wśród członków spotkaliśmy się z uznaniem dla naszej pracy ze naszego gniazda, natrafiała jednak w swej działal- strony Świetnej Rady miasta Sanoka i Świet- ności na nieprzezwyciężone trudności, brakowało nego Wydziału Powiatowego, które na prośbę bowiem w Sokole rąk chętnych do pracy. Chór naszą udzieliły nam subwencyi na cele kolonii. sokoli, który rozwijał się doskonale w roku 1912 Jakkolwiek subwencyi tych nie podjęliśmy z po- i który rokował doskonałe nadzieje, rozbił się wodu zaniechania na ten rok myśli o otwarciu i nie można go było nawet od wypadku do wy- kolonii, niemniej składamy tak Świetnej Radzie padku złożyć, sama zaś muzyka, która wytrwała miasta Sanoka, jak i Świetnemu Wydziałowi na stanowisku i zawsze była do dyspozycyi, nie- Powiatowemu serdeczne podziękowania za ich jednokrotnie nie mogła wystarczyć. obywatelskie wobec naszych celów stanowisko. Staraniem komisyi towarzyskiej odbyła się Podziękowanie należy się również druhom Ta- • w dniu 12 kwietnia 1913 uroczysta wieczor- deuszowi i Eugeniuszowi Nowakom, którzy nie nica, na której Sokoli i Skauci złożyli hołd za- tylko udzielili nam pozwolenia na urządzenie proszonym uczestnikom powstania z roku 1863, kolonii w lasach do dóbr Olchowce należących • w dniu 15 października 1913 odbyło się na- w baraku poprzednio ich kosztem postawionym bożeństwo żałobne za spokój duszy śp. Naczelnika i na cele kolonii bezpłatnie do użytku oddanym, Tadeusza Kościuszki,

87 • w dniu 9 listopada uroczysty obchód ku Z uzyskanych tytułem 2-halerzowych opłat uczczeniu 100. rocznicy śmierci ks. Józefa od wypożyczonego tomu 24 K. 74 h. wydano Poniatowskiego, na oprawę zniszczonych książek 6 K. 40 h. • w dniu 5 grudnia doroczny obchód św. Mi- i na przybory do biblioteki 3 K. 02 h. Pozostaje kołaja dla dzieci, kwota 15 K. 32 h., która ma być użytą na oprawę • w dniu 5 stycznia 1914 wieczornica opłat- nowych książek. Czynności bibliotekarza spełniał kowa, druh Strojek Mieczysław. • w dniu 1 lutego 1914 zabawa taneczna ma- W czytelni sokolej znajdują się oprócz dzien- skowo-kostyumowa i wreszcie w dniu 24 lutego ników i tygodników dla rozrywki członków, bi- na zakończenie karnawału zebranie towarzyskie. lard i szachy. Obok troski o fizyczny rozwój członków Kończąc niniejsze sprawozdanie, przychodzi i o uprzyjemnienie im pobytu w Sokole, zwra- z prawdziwym żalem wspomnieć o stracie, jaką cał Wydział również uwagę na rozwój duchowy poniosło nasze gniazdo przez śmierć przedwcze- w pierwszym rzędzie swych członków, a także śnie zmarłego druha śp. Maksymiliana Breita. na rozwój duchowy i ekonomiczny ludności pol- Ubył spośród naszego grona jeden z tych, którzy skiej zamieszkującej powiat sanocki. gorąco ukochali cele sokole i wiernie służą pod W myśl tego udzielał Wydział wielokrotnie naszym sztandarem. ubikacyi sokolich na posiedzenia różnych Towa- Cześć Jego pamięci! rzystw, mających na celu moralne lub ekono- miczne podniesienie polskiej ludności naszego CZOŁEM! powiatu. Dla członków utrzymywał Wydział biblio- Józef Moskal Dr Emil Gaweł tekę i czytelnię. Biblioteka Sokoła liczy obecnie sekretarz prezes według katalogu 1454 tomy, w rzeczywistości zaś 1288 tomów, gdyż 166 tomów zalega jeszcze – u członków byłego Towarzystwa „Ogniwo”. Z nowych dzieł zakupiono do biblioteki Tygodnik Ziemi Sanockiej, 10 maja 1914 r., nr 20, w roku sprawozdawczym 5 tomów „Dziejów lite- s. 2 ratury polskiej” dra Biegeleisena oraz zaprenume- rowano „Boje polskie” wydawane przez księgarnię Zarszyn, 4 maja 1914 Rzepeckiego w Poznaniu pod redakcyą dra Marya na Kukiela. Ponadto uchwalił Wydział zasilać co Hajdamaki hulają. Piszę pod świeżem wrażeniem miesiąc bibliotekę nowościami z dziedziny bele- prawdziwie kozackiego napadu, jakiego dopu- trystyki i w tym celu wdrożył rokowania z księ- ścili się Rusini z Dąbrówki ruskiej i z Czerteża garnią Gebethnera i Wolfa, rokowania te jednak na Drużynie Bartoszowej z Zarszyna, gdy ta wra- z przyczyn nieznanych przywlekały się przez cała w dniu 3 maja z obchodu w Sanoku. czas dłuższy, aż ostatecznie musiał je wydział Na wracającą Drużynę czekali ruscy hero- zerwać dla braku odpowiedzi ze strony wspo- je przy karczmie tuż za mostem na Sanoczku, mnianej firmy. Pertraktacye nawiązane z inną wszyscy uzbrojeni w koły i kamienie. Tuż przed firmą księgarską doprowadziły już do korzystnego mostem pozsiadali drużyniacy z fur, drużyna załatwienia sprawy, tak że już w najbliższych ruszyła naprzód piechotą, a furmani zjechali dniach wzbogaci się biblioteka nowymi dziełami. do rzeki, aby napoić konie. Drużyna, nie prze- W ciągu ubiegłego roku ruch biblioteczny czuwając nic złego, przeszła spokojnie w ordynku był mniejszy niż w roku 1912, ponieważ biblio- obok karczmy i dopiero, gdy była już w znacznej teka nie była czynną przez dwa miesiące, tj. maj odległości, usłyszała nieludzkie wycia i wrzaski, i czerwiec, z powodu porządkowania. a potem wołania o ratunek. Komendant nakazał Z biblioteki korzystało w ciągu roku w tej chwili powrót ku karczmie i tu przekonał 114 członków, którzy wypożyczali ogółem się, że Rusini, którzy nie śmieli zaczepić Dru- 1237 tomów. żyny jako liczebnie od nich silniejszej, napadli

88 pojących konie kilku furmanów i bili ich ko- Tygodnik Ziemi Sanockiej, 28 czerwca 1914 r., łami i kamieniami. Drużyniakom ledwie udało nr 27, s. 2 się odpędzić rozjuszonych napastników, poczem Drużyna wsiadła na fury i odjechała do domu, Zlot IV Okręgu Sokolstwa mając na pamiątkę zgodnego pożycia z „bratnim Polskiego w Samborze narodem” kilku lżej i ciężej rannych. Odjeżdża- jącą Drużynę gonili jeszcze znaczny kawał drogi W miarę postępu ewolucyi, jaka dokonuje się ruscy bandyci i rzucali za nią kamieniami, które w ostatniem trzechleciu w Sokolstwie polskiem, szczęśliwie nikogo nie trafiły. zmienić się musiały i zmieniły zewnętrze prze- Drużyna złożyła o tym oburzającym napa- jawy życia sokolego. Kiedy dawniej publiczne dzie raport komisarzowi sanockiej chorągwi, któ- występy Sokolstwa miały charakter wesołych ry odda sprawę na drogę sądową. i przyjemnych zebrań, na których Sokoli mieli W taki to sposób pojmują Rusini wolność sposobność zaprezentować widzom swą spraw- i równość obywatelską. Nam nie wolno przejść ność w ćwiczeniach gimnastycznych, poznać spokojnie drogą — im wolno, jak dotąd, bezkar- się wzajemnie i wesoło się zabawić, to dziś są nie napadać i rozbijać ludzi po drogach. one twardą i ciężką służbą, w której o poznanie Drużyniak własnej siły i sprawności, a nie o zyskanie po- klasku się rozchodzi. Dawniej jechał na zlot, kto • chciał i miał ochotę, a każdy wyelegantowany, wymuskany, aby tylko dobrze się zaprezento- Pakoszówka, 5 maja 1914 wać, dziś jedzie każdy bez względu na ochotę, spełniając rozkaz, a jedzie w pełnym rynsztunku Napad Rusinów. Dnia 3 maja br. powracała Dru- wojskowym, przygotowany do znoszenia trudów żyna Bartoszowa w liczbie 44 druhów i druhiń i niewygód, obojętny na deszcz czy spiekotę, nie- z obchodu Konstytucyi 3 maja ze Sanoka do Pa- dbały o uznanie i poklask. koszówki, gdy przyszła do Czerteża, wybiegła Myśli te nasunęły się nam z okazyi zlotu kupa chłopów hajdamaków ruskich pod dowódz- IV Okręgu Sokolstwa polskiego, który odbył się twem studenta IV klasy gimnazyalnej, a członko- w Samborze i jego okolicy w niedzielę, dnia wie jej uzbrojeni w kamienie, zaczęli w spokojnie 21 bm. idącą Drużynę Bartoszową rzucać kamieniami Wyjazd na zlot zapowiedziany dla sanockiej i obsypywać różnemi nieprzyzwoitemi obelgami. dzielnicy, w skład której wchodzą gniazda sokole Na szczęście nikogo nie skaleczono, lecz za- w Sanoku, Brzozowie, Bukowsku, Rymanowie, stępca naczelnika ledwie zdołał utrzymać po- Zagórzu, Lisku i Ustrzykach na sobotę, godzinę rządek w Drużynie, bo drużyniacy byli strasz- w pół do 3 po południu, nie zapowiadał się we- nie oburzeni na rozbijających ludzi i byliby ich soło. Całą noc z piątku na sobotę padał ulewny zmasakrowali. deszcz, a czarne deszczem brzemienne chmury, Żyjemy w państwie konstytucyjnem, płacimy które przewalały się nad Sanokiem w sobotę podatki z dodatkami na drogi, na c. k. Żandar- rano, nie zapowiadały wcale nadziei wypogo- meryę, a drogą bezpiecznie chodzić nie można, dzenia się. tak to wyglądają przywileje Polaków i krywda W dodatku, gdy i w sobotę rano niebiosa ruska. Tą drogą apelujemy do W. P. c. k. Staro- obdarzyły okolice Sanoka kilkakrotnie obfitym sty w Sanoku, aby raczył zwrócić więcej uwagi deszczem, zdawało się, że wyjazd będzie nie- na szynkarza i na upijających się w Czerteżu, możliwy. Toteż na skutek telegraficznych zapy- a w końcu na młodzież, która niezadługo może tań z gniazd do dzielnicy należących odniósł się i panom urzędnikom głowy porozbijać. Czołem! zarząd dzielnicy z zapytaniem do przewodnictwa Zarząd Drużyny Bartoszowej okręgu w Przemyślu, czy zlot z powodu niepogo- w Pakoszówce dy nie będzie odwołany. Telefoniczna odpowiedź brzmiała: „Rozkazy niecofnięte, wyjeżdżać bez – względu na pogodę”.

89 I poszedł odzew po sanockiej ziemi, a na głos rosławska do Nadyb. Na dworcach kolejowych jego stanęło na sanockim dworcu kolejowym w obu miejscowościach nastąpił podział przy- wśród deszczu i błota 28 Sokołów i 30 Skautów byłych na drużyny i hufce, raporty złożone ko- ze Sanoka, 12 z Rymanowa, 8 z młodziutkiego mendantom, krótkie powitanie przez prezesa, gniazda w Bukowisku, a dalej przyłączyło się 22 względnie wiceprezesa IV Okręgu, poczem od- w Zagórzu, 15 w Lisku i 14 w Ustrzykach. marsz na kwatery, które przygotowane były we Niebo nie rozjaśniało się wcale, przeciwnie — wsiach: Nadyby, Wojutycze i Wykoty oraz na od Załuża począwszy, wjechali uczestnicy zlotu przedmieściach samborskich. w regiony gęstej mgły, względnie czarnych, tuż Przed odmarszem na kwatery otrzymali nad lasami kłębiących się chmur, które wnet komendanci hufców w zapieczętowanych ko- zaczęły zlewać strugami deszczu wcale niespra- pertach rozkazy, a raczej dyspozycye na dzień gnioną go ziemię. następny. Pociąg wjeżdżał w coraz to większą nawał- Ćwiczenia wojskowe odbyć się miały po- nicę, aż poza Ustrzykami zetknął się po prostu między Nadybami a Samborem, a założenie ich z potopem. było następujące: Kto tego nie widział, co się działo, nie potrafi Hufiec północny zakwaterowany w Nady- sobie grozy położenia wyobrazić. Z obłoków lały bach, jako część większej armii, otrzymał roz- się na ziemię już nie strugi, ale całe potoki desz- kaz dostania się do Sambora. Odcina go rze- czu, a z gór waliły olbrzymie rzeki, które wyry- ka Strwiąż, której wpław przebyć nie można, wając po drodze stare drzewa i krzaki, zabierając a wszystkie środki komunikacyjne przez nią kamienie i ziemię, zalewały niżej położone kotli- prowadzące zostały zniszczone, z wyjątkiem ny, niszcząc doszczętnie zasiewy, przemieniając mostu na drodze powiatowej w Biskowicach. pola obsadzone kartoflami na szutrowiska, niosąc Hufiec południowy zakwaterowany w Sam- na sobie skoszone świeżo siana, niwecząc owoc borze otrzymał rozkaz obsadzenia i obrony mo- pracy i trudu ludzkiego. A tam, gdzie woda na- stu w Biskowicach. trafiła na spór spowodowany nasypem kolejo- Zaledwie pierwsze blaski dnia nastały, zagrały wym, zalewała go tak, że pociąg jechał w kilku trąbki na kwaterach, a wnet potem zaczęły cią- miejscach przez kilometrowe przestrzenie torem gnąć poprzedzane Skautami jako wywiadowcami zupełnie wodą zalanym. Była to niebezpieczna szeregi sokole. jazda, bo woda w głębi prowadziła dalej dzieło Błoto gęste lepiło się do butów, w kałużach zniszczenia, wyrywając z nasypu ziemię, progi chlupała woda, słońce jednak pokazało się, za- spod szyn i zasypując szyny metrową warstwą powiadał się dzień ładny, to też i duch dobry szutru, co później stwierdzono. panował w szeregach. Pociąg wiozący Sokołów był ostatni, któ- Jedno tylko psuło humory, oto Strwiąż wylał z ry przejechał przestrzeń pomiędzy Ustrzykami powodu deszczów dnia poprzedniego i jak okiem a Starzawą, a przebył jeszcze to piekło jakby dla- sięgnąć, zalał łąki i pola niszcząc ludzki dobytek, tego, aby zastępy sokole nie spóźniły się do apelu! przerywając rzeczywiście komunikacyę, która Zachęcającą ta jazda nie była i nie powinna miejscami tylko torem kolejowym była możliwą. była przyczyniać się ani do podniesienia ducha Zetknięcie się przeciwników nastąpiło wcze- karności i dyscypliny, ani do powiększania ocho- śniej niż się spodziewano, jeszcze przed Biskowi- ty jadących. Tymczasem wśród szarych mun- cami, poczem złączone hufce pomaszerowały po durów, których liczba zwiększała się znowu od krótkim odpoczynku do kościółka w Biskowicach Chyrowa począwszy, panował duch jak najlepszy. na mszę świętą. Woda wzbierała coraz bardziej, Rozpętane żywioły sprzymierzone przeciw Soko- zalała tymczasem gościniec tak, że hufce sokole, łom wywołały reakcyę, szare mundury zdawały przemoczone już poprzednio, bo niektóre pluto- się mówić: „pokażemy, kto silniejszy”. ny w tyralierach szły i po pas we wodę, musia- I pokazały na drugi dzień. ły na przestrzeni więcej jak kilometra brodzić Dzielnice sanocka i samborska przyjechały po kolana we wodzie. Humorów nie popsuło to wprost do Sambora, dzielnice przemyska i ja- wcale.

90 Wiejski kościółek w Biskowicach wypełnił karabinami Sokołów oraz ćwiczenia wywijadłami się po brzegi Sokołami, a że za szczupły był, aby samborskiej żeńskiej drużyny. pomieścić wszystkich, więc drużyny otoczyły Tymczasem niebo dotąd łaskawe zachmurzyło go czworobokiem. W ławkach przed wielkim się nagle, zerwał się wicher i przyszła ulewa, ołtarzem zasiadła starszyzna sokola i rozpoczęła która zamieniła w jednej chwili boisko w jedno się msza święta celebrowana przez gwardyana błotne jezioro. Publiczności zebrało się niewiele, OO. Reformatów ze Sambora. ale aby i tej zebranej nie sprawić zawodu, za- Przepiękna była to chwila, gdy nowi powo- produkowano wszystkie programem ćwiczenia, łani żołnierze zanosili modły przed tron Naj- korzystając z chwilowego ustania deszczu. wyższego, w oczach łzy lśniły, gdy nowoczesne Uwzględniając, że ćwiczący stali po kostki rycerstwo zanuciło pieśń z pól grunwaldzkich prawie w wodzie, z podziwem podnieść się musi, „Boga Rodzico Dziewico” i serdecznie błagało że ćwiczenia wypały wspaniale. Zyskały też na- „Ojczyznę, wolność, racz nam wrócić Panie”. leżyte uznanie u przypatrującej się publiczności. Serce odczuwało, że w tych rozmodlonych Wkrótce po ćwiczeniach zagrały trąb- szarych szeregach leży rozwiązanie zagadki na- ki na zbiórkę, drużyny formowały się szybko szego bytu narodowego, że te szeregi wywalczą i składnie i odchodziły na dworzec kolejowy, aby Ojczyznę i wolność, o którą tak gorąco błagają powrócić po dniu dobrze spędzonym do gniazd Pana Zastępów. swych na zasłużony spoczynek. Po nabożeństwie ruszyła cała falanga, licząc Jeszcze serdeczne pożegnanie z samborskimi przeszło 600 ludzi, do Sambora, gdzie mając druhami, jeszcze głośne, długotrwałe: „Czołem!”, na czele prezydyum IV Okręgu z czcigodnym a już pociąg unosił uczestników zlotu do ich sie- prezesem, weteranem z r. 1863 drem Leonar- dzib, na szarą pracę dnia powszechniego. dem Tarnawskim na przedzie, ustawiła się przed ratuszem na samborskim rynku. – Tutaj oczekiwała drużyny sokole reprezentacya miasta, która przez usta wiceburmistrza, Lata Wielkiej Wojny 1914–1918 pana Horwatha, witała drogich gości w murach starego polskiego grodu. Ze sprawozdania zarządu Sokoła Na powitanie odpowiadali reprezentanci so- za lata 1914–1918 kolstwa, prezes samborskiego Sokoła, prof. Se- kura, i prezes IV Okręgu, mecenas dr Tarnawski. W roku 1914 odbywał się w sali Sokoła przede Po przemówieniach reprezentacyjnych poma- wszystkiem ruch ćwiczebny stałej drużyny so- szerowały drużyny na boisko obok dworca kole- kolej pod kierownictwem dha Stoka, ograni- jowego. Przed pomnikiem Kościuszki ustawiły się czający się prawie wyłącznie na ćwiczeniach sztandary sokole i prezydyum Okręgu, a drużyny wojskowych. Nierzadko odbywały się również defilowały oddając cześć zwrotem głowy sztan- ćwiczenia polowe, wraz z innemi Towarzystwami darom i starszyźnie. niepodległościowemi, jak Drużyny Bartoszowe. Przed południem odbyła się na błoniach za Wydział pod przewodnictwem dha Pytla odbył dworcem kolejowym musztra drużyn i hufca, w miesiącach kwietniu, maju, czerwcu i lipcu która wypadła bardzo sprawnie. Sprawność Soko- 8 posiedzeń, na których obok spraw bieżących, łów tem bardziej podziwiać należało, że wszyscy a przede wszystkiem co do przebudowy gmachu byli już od godz. 3 na nogach i wszyscy odbyli po Sokolego, omówił obszernie sprawę „Samaryta- błocie i wodzie kilkunastokilometrowy uciążliwy nina polskiego” jako nader ważnej instytucyi marsz. na wypadek wojny, która od kilku lat wisiała Na musztrze, której przyglądały się tłumy w powietrzu. Ostatnie posiedzenie odbył pełny mieszkańców Sambora, zakończył się przedpo- Wydział 24 lipca, na którem uchwalił odnowienie łudniowy program zlotu. sali w czasie ferii i rozpoczęcie przygotowania Po południu miał się odbyć festyn, a podczas do obchodu dwudziestopięcioletniej rocznicy ist- niego publiczne ćwiczenia wolne i ćwiczenia nienia Towarzystwa sokolego w Sanoku.

91 Niestety wszystkie te uchwały nie doczekały i zaopatrzenia legionu. Ośrodkiem tych działań się wykonania, gdyż im przeszkodził wybuch był oczywiście Sokół i jego Wydział. wojny. (…) Po dwóch tygodniach pobytu w Sanoku le- Prawie cała Europa stanęła w ogniu, dzieląc gion wschodni wyruszył dalej do Jasła, później się na dwa wrogie obozy, w których znalazły się do Mszany Dolnej, gdzie się rozwiązał, a młodzież z jednej strony mocarstwa centralne, z drugiej legionowa w znacznej części została przymuso- mocarstwa koalicyjne. Rzecz naturalna, że w tym wo zaciągnięta pod sztandary austryackie. (…) wypadku znaczna część członków Sokoła została Wydział Sokoła w pierwszych miesiącach powołaną pod broń, pewna zaś część, zwłaszcza wojny rozprószył się prawie zupełnie. Dh wice- członkowie stałej drużyny sokolej, oczekiwała prezes dr Gaweł poszedł do wojska austryackie- na dalsze rozkazy, rwąc się niecierpliwie do bro- go, a po upadku twierdzy Przemyśla dostał się ni. Niestety ze strony Związku sokolego jasnych do niewoli, z której do dziś nie wrócił, gospo- rozkazów, wydanych choćby poufnie przewod- darz i naczelnik Sokoła dh Szajna, komendant niczącym Sokoła, nie było. Przekonał się o tem stałych drużyn sokolich dh Stok, dh Tomaszew- przewodniczący Sokoła sanockiego, dh Pytel, ski powołani zostali do wojska austryackiego stawiwszy się na zjeździe prezesów sokolich we zaraz w pierwszych dniach mobilizacyi. Druh Lwowie w ostatnich dniach lipca 1914 r., gdzie Stok ciężko ranny w jednej z bitew z Rosyanami na zapytanie wielu druhów z prowincyi, co robić w Karpatach cudem prawie powrócił do zdrowia. z druhami rwącymi się na pole walki, zwłasz- Reszta członków Wydziału opuściła Sanok przed cza takimi, którzy wiedzieli, że socyalistyczne pierwszą inwazyą rosyjską, jaka się rozpoczę- drużyny strzeleckie pod wodzą Piłsudskiego już ła w dniu 26 września 1914 r., w której Rosja- wkroczyły do Królestwa — jasnej odpowiedzi nie nie zajęli Sanok, bawiąc tutaj do 8 października można było otrzymać. 1914, poczem opuścili miasto, aby znowu wró- Dziś wie się dobrze, że wobec braku jednoli- cić do niego 6 listopada 1914 r. i utrzymać się tej myśli politycznej w polskiem społeczeństwie w nim do bitwy pod Gorlicami z początkiem maja Galicyi w chwili wypowiedzenia wojny, a nawet 1915 r., poczem opuścili je na zawsze. długi czas po jej wybuchu, Sokolstwo znalazło się W czasie pobytu Rosyan w Sanoku gmach w nader trudnem położeniu, a skutkiem tego — Sokoła niewiele ucierpiał; sala gimnastyczna była nie dziw, że Przewodnictwo Związku na razie używana stale na nabożeństwa prawosławne. w początkach wojny dało hasło Sokolstwu gro- Pozatem rosyjskie władze wojskowe używały madzenia się, zbrojenia i czekania dalszych roz- budynku na swoje cele. (…) kazów. Toteż Sokół sanocki zastosował się do tego Od listopada 1915 r. można było swobodnie w zupełności, a w miesiącach lipcu, a zwłaszcza rozporządzać gmachem, a jakkolwiek i później sierpniu Wydział Sokoła zajął się udzielaniem nie zabrakło prób zajęcia tegoż w całości lub czę- jak najwydatniejszej pomocy w organizowaniu ściowo na użytek wojska austryackiego. (…) i ćwiczeniu, obok stałych drużyn sokolich, także W lutym 1918 r. odbyło się poufne zebranie Drużyn Bartoszowych. Wyćwiczonych wysyłał członków Sokoła, na którem uchwalono obok do Lwowa, gdzie się tworzył legion wschodni wielu innych spraw wpłacać regularnie wkładki przy Sokole–Macierzy. Ten, niezorganizowany od 1 stycznia 1918 r. Upoważniono dotychczaso- jeszcze w zupełności, wyruszył ze Lwowa 29 wy Wydział do dalszego urzędowania i do zwoła- sierpnia i przybył do Sanoka w pierwszych dniach nia Walnego Zgromadzenia dopiero po zupełnem września 1914 r., gdzie się zatrzymał blisko dwa ukończeniu wojny. tygodnie. Przybycie jego wzbudziło wszędzie Tymczasem zaczęła się zbliżać ostateczna ka- — tak po drodze, jak i w Sanoku — u ludności tastrofa mocarstw centralnych. W październiku nadzwyczajny entuzyazm. Liczne grupy goręt- 1918 r. składa Koło polskie w Wiedniu w parla- szej młodzieży zgłaszały się do szeregów, ze wsi mencie i delegacyach oświadczenie, mocą które- okolicznych napływał prowiant — wszystko, co go mieszkańcy Galicyi i Księstwa Cieszyńskiego żyło w Sanoku, a czuło patryotycznie, zwłaszcza uznają się za obywateli przynależnych do wol- panie — brało udział w pracy około utrzymania nego, zjednoczonego i niezawisłego państwa pol-

92 skiego. W ślad za tem wszyscy posłowie polscy w mieście, powitani burzą oklasków, i oświad- zebrani w Krakowie tworzą t. z. Komisyę Likwi- czyli, że Czesi pozostaną jeszcze kilka dni, dopóki dacyjną, a na wniosek posła Tetmajera uchwala- nie zorganizuje się siła zbrojna polska. ją zorganizować w kraju milicyę celem obrony Zgromadzenie zakończyło się licznem zapisy- przed rozlicznemi niebezpieczeństwami, jakie waniem się druhów do milicyi, co odbywało się nasz naród czekały. Organizatorem tych milicyi również i w dniach następnych w gmachu So- został mianowany brygadyer Roja, który komen- koła. Pułkownik Maksymowicz, Ukrainiec, został dantem na powiat sanocki mianował dzisiejszego tego samego dnia internowany i następnie wy- kapitana wojsk polskich, p. Antoniego Kurkę. wieziony do Krakowa przez dwóch oficerów. Tak Rozpoczynając swoją działalność, pan Kurka poro- rozpoczęły się rządy polskie w Sanoku. W krót- zumiał się poufnie w połowie października 1918 r. kim czasie utworzyła się wcale pokaźna siła z przewodniczącym Sokoła, dh Pytlem, i odtąd zbrojna, zaopatrzona dobrze w broń i amunicyę Sokół sanocki stał się punktem środkowym przy- i to na szczęście w samą porę. Niewielkie bowiem gotowań do objęcia rządów w mieście i powiecie spóźnienie wystarczyłoby było do objęcia rządów w imieniu Polski, kiedy nadejdzie odpowiednia przez Ukraińców w mieście i powiecie, do utwo- chwila. Jakoż nie dała ona na siebie długo czekać. rzenia linii bojowej w Sanoku, a nie w Chyro- W nocy z 31 października na 1 listopada wie, a ludność polska zakosztowałaby była tego 1918 r., powiadomił komendant Kurka przewod- ciężkiego losu, jaki dostał się w udziale braciom niczącego Sokoła dha Pytla, że w dniu 1 listopada naszym pod inwazyą ukraińską na wschodzie. należy, na podstawie rozkazu z Krakowa przystą- W dniu 1 stycznia 1919 r. urządził Wydział po pić do zlikwidowania rządów austryackich i roz- raz pierwszy w zjednoczonej wolnej i niepodle- poczęcia rządów polskich w mieście i powiecie. głej Polsce wieczornicę opłatkową dla członków Jakoż wczesnym rankiem 1 listopada udali się Sokoła i ich rodzin, na której zgromadziło się komendant Kurka i dh Pytel do burmistrza dr. blisko dwieście osób. Wśród podniosłego nastroju Biedki żądając odeń zwołania radnych miasta, i serdecznych przemówień wysłano na ręce mi- którzy by wraz z nimi kap. Stokiem i kap. Ho- strza Paderewskiego telegram z wyrazami czci fmanem udali się do koszar i odebrali je wraz i hołdu, na który tenże telegraficznie temi słowy z komendą od pułkownika Maksymowicza. odpowiedział: Na ten sam dzień, na godzinę 12 w południe „Pytel, przewodniczący Sokoła, Sanok. zwoła druh Pytel ogólne zgromadzenie członków Warszawa 22. stycznia. Sokoła. Na ten apel zebrała się licznie brać sokola, Oby więcej rodziło się w Polsce uczuć takich a w chwili, w której miano rozpocząć obrady, jak te, któremi wzruszyliście mnie Druhowie weszła na salę deputacya, która już odebrała ko- i Druhinie Sokoła sanockiego. Taka tężyzna mo- mendę w mieście, koszary i magazyny wojsko- ralna idzie od ducha zdrowego — od tej dewizy, we. Przebieg tych spraw przedstawił burmistrz która przyświeca Sokołowi polskiemu. dr Biedka. Dh Pytel w swojem przemówieniu Wy to Druhowie i Druhinie sokolskie jeste- zawiadomił o utworzeniu się rządu polskiego, ście najlepszą cegłą w gmachu narodowym, bo działającego w byłym zaborze austryackim jako w Waszych zastępach płonął entuzyazm naro- Polska Komisya Likwidacyjna, odczytał odnośną dowy! Wyście przygotowali młodzież na trud odezwę do wszystkich komend i urzędów, a że fizyczny i bohaterstwo. — Historya zapisze trwa- czasy przejściowe z powodu zagrażającego głodu łymi zgłoskami dzieje sokolstwa w Polsce i dzikiej demobilizacyi zapowiadały się wcale I. J. Paderewski”. nieróżowo, wezwał do tworzenia w mieście i po (…) Na wieczór został zaproszony korpus ofi- wsiach milicyi, której komendantem był pan Kur- cerski, stojącego w Sanoku 2. pułku strzelców ka. Komendantem placu w mieście został kapitan podhalańskich, który stawił się w komplecie. (…) Stok, dawny komendant stałej drużyny sokolej W pierwszym roku wolnej i niepodległej Pol- w Sanoku w ostatnich latach przed wybuchem ski zaczyna się Sokół na nowo budzić do życia wojny. W czasie zgromadzenia przybyli dwaj i to nie tylko w dawnym zaborze austryackim, oficerowie czescy z batalionu znajdującego się ale także i w dwóch innych zaborach. Miejmy

93 nadzieję, że w niedługim czasie ożywi się i roz- „Samoobrony narodowej” (na czele którego stał rośnie tak, jak nigdy przedtem, bo jak powiedział adwokat, dr Ślączka), celem stworzenia orga- generał Haller przyjmowany entuzyastycznie nizacyi wojskowej w gruncie sanockim. W pa- w Sokole krakowskim 4 października 1919 r., miętnym dniu dla sanoczan, 1 listopada przed „Idea Sokolstwa jest ideą zdrową, która nakazu- południem udała się po krótkiem posiedzeniu je hartować ducha i ciało. Dawniej służyła ona delegacya miasta Sanoka z burmistrzem (drem do uzyskania wolności — dziś do jej utrzymania”. Biedką) na czele i w towarzystwie kap. Kurki, Nader pocieszającym objawem, wróżącym Stoka, Hoffmana, oraz porucz. 54. p.p. (czeskiego) dobrze o przyszłości Sokoła jest świetnie rozwi- Noppa, do komendanta sanockiej c. i k. załogi jający się Skaut złożony z drużyn męskich pod austryackiej (pułk. Maksymowicza) i pomimo kierownictwem dha Michała Urbanka i drużyn oporu z jego strony odebrała od niego władzę żeńskich pod kierownictwem p. Emilii Słusz- wojskową w mieście. Poszczególne zakłady woj- kiewiczównej — a doznający ze strony Sokoła skowe w mieście objęli przeznaczeni przez polską wszelkiej możliwej opieki i pomocy. komendę placu (kap. Stok i ppor. Skoczyński (ofi- A. Pytel cerowie Polacy z b. armii austr.); policyę wojsk. przewodniczący objął kap. Hoffman, żandarmeryę zorganizował por. Żarski, główny magazyn żywnościowy podp. – Malawski, magazyny mundurów i wyekwipowa- nia ppor. Piech Tadeusz. Tegoż dnia przed połu- Ziemia Sanocka, 7 grudnia 1919 r., nr 30, s. 1 dniem zorganizowano także milicyę miejską pod dowództwem ppor. inż. Nawarskiego. Gorączkowa Z Dziejów III Baonu Strzelców praca zawrzała, skupiając się koło komendy okrę- Sanockich gowej i komendy placu. (garść wspomnień w rocznicę1) Ludność cywilna i władze współdziałały ochoczo i z zapałem z komendami wojskowemi. Na podstawie rozkazu mobilizacyjnego komen- Chodziło o stworzenie silnej i szybkiej organi- danta wojsk polskich na Galicyę zachodnią bry- zacyi wojskowej i cywilnej, by zapewnić spokój gadjera Roji (rozk. z dnia 31 X 1918, pkt 2) objął i ład miastu i powiatowi. Były tu i ówdzie nie- komendę wojsk polskich w powiecie sanockim domagania, ale gdzież ich nie było wśród ówcze- porucznik b. armii austryackiej, Antoni Kurka, snych warunków i nagłego, a niespodziewanego mianowany (przez bryg. Roję) kapitanem wojsk „przewrotu”, który zastał nas nieprzygotowanych polsk.2 Wszedł on już przedtem w porozumienie do wielkiego dzieła. Niejednemu z nas wierzyć (dn. 20 X 1918 r.) z istniejącem w Sanoku Tow. się nie chciało, że możemy o sobie powiedzieć „jestem”.

1 W przekonaniu, że powyższe wspomnienia nie będą Już w dniu 31 X oficerowie i żołnierze czescy obojętne przyszłemu dziejopisowi naszego grodu, a dla każde- zrzucili rozety austryackie, przywdziali swoje go sanoczanina staną się miłą pamiątką, kreślę ten skromny odznaki narodowe i manifestacyjnie przeciągali szkic w rocznicę jasnej i promiennej chwili naszego wyzwole- nia, nie roszczę sobie wcale pretensji do wyczerpującej historii w pochodzie z muzyką przez ulice miasta. całokształtu wypadków, jakie miały miejsce zwłaszcza w pierw- Dzieje właściwe Baonu strzelców sanockich szych dniach „przewrotu”. Zaznaczam przy tym, że zarys po- rozpoczęły się z dniem 2 listopada, w którym wyższy dotyczy przede wszystkim dziejów Baonu III, „Dzieci sanockich”. P. A. zwołano na godz. 3 po południu publiczne zgro- 3 2 1 listopada 1918 roku na murach miasta Sanoka poja- madzenie w gmachu „Sokoła” . Wśród licznie wiła się następująca odezwa: „Obywatele! Z ramienia Naczelnej Komendy wojsk polskich objąłem z dniem dzisiejszym jako komendant wojska polskiego w powiecie sanockim władzę 3 Odezwa wzywała na to zebranie wszystkich żołnierzy wojskową nad tutejszą załogą. Wzywam, przeto ludność mia- i byłych legionistów, jak również wszystkich, którzy zgłosili się sta i powiatu do zachowania spokoju i unikania jakichkolwiek do miejscowej milicyi, podpis: Fr. Stok, kmdt. placu. Równocze- wykroczeń lub zaburzeń w tej poważnej chwili. Przeciw wszel- śnie rozlepiono ogłoszenie Powiatowego Komitetu „Samoobrony kim wykroczeniom wystąpię z całą stanowczością. Sanok dnia narodowej” w Sanoku wzywające ludność do utrzymania ładu 1 listopada 1918 r. Antoni Kurka, komendant W. P. w powiecie i porządku i zawiadamiające o utworzeniu w powiecie mili- sanockim”. cyi, „której zarządzenia muszą mieć bezwzględny posłuch”.

94 zebranej młodzieży i starszych obywateli jawili Skutkiem napływu ochotników utworzono się ppułk. Padlewski, kap. Stok i ppor. Jaśkiewicz. dwie kompanie już 8 listopada; pierwszą z żoł- Po kilku krótkich przemówieniach entuzyastycz- nierzy wyćwiczonych (z byłej armii austr.), któ- nych, pełnych gorącego uczucia patryotycznego, rej dowódcą został porucznik dr J. Zaleski i drugą kap. Stok usunął „malców” (bo i ci się tu znaleź- rekrucką pod dowództwem ppor. Jaśkiewicza. li), których by po trzech składać było na jednego Dowództwo Baonu objął kap. Stok, ustępując żołnierza, a reszcie kazał rozstąpić się na pra- miejsca w komendzie placu kap. Hoffmanowi; wo i lewo. „Na prawo, mówił, niech idą starsi adiutanturę przy Baonie objął ppor. Niedenthal. wiekiem, a młodsi na lewo”. Potem zwrócił się do ppor. Jaśkiewicza z poleceniem, aby objął ko- – mendę nad młodszą partyą. Podpor. Jaśkiewicz wypełnił rozkaz i zażądawszy karności wojsko- Ziemia przemyska, 17 listopada 1928 r., nr 49, wej, ustawił młodzież w dwurząd przy pomocy s. 2 sierżanta i kazał sobie raport złożyć. Było ich 55, w przeważnej części starsi studenci gimnazjum, Śp. prof. Adam Pytel którzy nawet nie zdawali sobie sprawy z tego, że Wspomnienie pośmiertne zostali żołnierzami. Pierwszy ten pluton wojsk polskich w Sanoku pomieszczono w koszarach W ostatnich dniach zmarł w Krakowie prof. b. 54. p.p., od którego jeszcze tego samego dnia Adam Pytel, przeżywszy lat 72. Adam Pytel — to odebrał służbę wartowniczą. W krótkim prze- jedna z tych czcigodnych postaci, które w okresie ciągu czasu zwiększał się ten pluton, który urósł niewoli zorganizowały w Polsce ruch narodowy niebawem w kompanię. Mundurowano i uzbro- i życie społeczne narodu. Śp. Pytel — to jeden jono polskich żołnierzy z magazynu wojskowego z tych żołnierzy, którym zawdzięczamy wolność. Czechów. Pochodził ze wsi pod Tarnowem. Przez życie Brak początkowy większej liczby żołnierza szedł własnym trudem i wysiłkiem. Ukończył zmuszał do pełnienia ciężkiej i odpowiedzialnej gimnazjum w Tarnowie i wydział filozoficzny służby po 58 godzin bez przerwy. Kilku ofice- w Krakowie. Ale potem przez lat 10 daremnie rów zaczęło agitować po wsiach za ochotniczym stara się o stanowisko profesora gimnazjum. zaciągiem do wojska polskiego i wkrótce sto- Władze austrjackie mając go na indeksie, uwa- sunki zmieniły się na lepsze4. Dnia 4 listopada żają za szkodnika, więc Pytel uczy w prywatnych wyjechał ze Sanoka czeski 54. p.p. w pełnem domach. Gdy w latach 1890-tych zelżał nieco uzbrojeniu, żegnany serdecznie przez ludność terror policyjny, otrzymał upragnione stanowisko cywilną5. Komenda placu zarządziła po odjeździe suplenta gimnazjalnego w Stryju, potem w Kra- Czechów ostre pogotowie, w komp. ppor. Jaśkie- kowie, a wreszcie w Sanoku. wicza wobec niepewnych czynników w mie- W Sanoku spędził prof. Pytel ostatnich 35 ście (zapowiedź rabunków), mając także na oku lat swego życia, gdzie był duszą wszystkich prac Ukraińców. społecznych i narodowych w mieście i powiecie. Przez lat 30 jest radnym miasta, przez kilka lat ostatnich burmistrzem. W okresie wojny 4 3 XI 1919 r. komenda okręgu sanockiego zakazuje (ogło- i w pierwszych latach powojennych ratuje od szeniem afiszami) sprzedawania i podawania wódki, rumu i wina, nabywania i posiadania przez prywatnych broni, amu- nędzy i niedostatku żywnościowego zniszczone nicyi i mundurów byłej armii austriackiej. miasto i powiat. Równocześnie komitet „Samoobrony narodowej” wzywa Przez ćwierć wieku jest prezesem Sokoła. ludność do składania dobrowolnych datków na rzecz wojska i milicyi. Przez dziesiątek lat jest przewodniczącym Zarzą- 5 Zaznaczyć trzeba, że wielce był życzliwym i pomocnym du Powiatowego Kółek Rolniczych i przewodni- zwłaszcza Nopp, porucznik Baonu czeskiego w tych pierwszych czącym Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej. Nie dniach tworzącemu się wojsku polskiemu w Sanoku, z drugiej ma wsi nie tylko w sanockiem, ale i w sąsiednich jednak strony nie zapominać należy o tym, że każdy żołnierz czeski zabrał z sobą po 2 nowe mundury, wiele też mundurów powiatach, w której by Pytel nie był osobiście, i wiele rzeczy wojskowych, prowiantów posprzedawali. należy do zarządu „Czytelni Mieszczańskiej”,

95 zabiega około budowy bursy. Jako burmistrz Po skończonem nabożeństwie ruszył z ko- buduje elektrownię, nadaje odpowiedni wygląd ścioła pochód na cmentarz powązkowski, gdzie miastu, przygotowuje budowę szkoły. ks. prefekt Grudziński dokonał poświęcenie na- Wszystkie swoje prace wykonywał śp. Pytel grobka. w imię wielkiej idei narodowej. Wierzył w naród, Imieniem Związku Sokolstwa Polskiego wierzył w wolność! Stąd też stale jest w ośrodku przemówił wiceprezes Terech, przedstawiając ruchu politycznego. W roku 1907 jest zastęp- w krótkich słowach zasługi zmarłego. Działal- cą posła demokratyczno-narodowego, Fidlera, ność śp. Stanisława Biegi była bardzo bogata, do parlamentu austrjackiego. W roku 1922 kan- obejmując zarówno pracę społeczną, jak i poli- dyduje wraz z podpisanym do Sejmu polskiego. tyczną. W pracy swej kierował się zmarły za- Przez lat przeszło 20 przewodniczy stale Zarzą- wsze miłością ojczyzny, starając się podnieść dowi Demokracji Narodowej, potem Związkowi ducha patrjotycznego w zwątpiałym narodzie. Ludowo-Narodowemu. Sokolstwu polskiemu zasłużył się śp. Stanisław Uczciwy, bezinteresowny, odważny, praco- Biega chyba najwięcej, gdyż pomimo wielu prze- wity, miał czas na wszystko. Kochała Go mło- ciwności, dzięki swej inicjatywie doprowadził dzież gimnazjalna, szanowali obcy. On, znany w pierwszych latach niepodległości do zjedno- jako zdecydowany antysemita, przy wyborze czenia ruchu sokolego w Polsce. Przemówienie na burmistrza otrzymuje wszystkie głosy Żydów swe zakończył wiceprezes Terech słowami: „Cześć — radnych. Tak wielką była jego powaga, tak jego świetlanej pamięci!”. wielka wiara w Jego bezinteresowność i spra- Następnie przemawiał red. Zygmunt Wa- wiedliwość. silewski, przypominając zebranym działalność Sanok stracił najwybitniejszego z obywateli, polityczną śp. Stanisława Biegi. a obóz narodowy wypróbowanego przywódcę. Nagrobek przedstawia sokoła z rozpięte- Cześć Jego pamięci! mi skrzydłami do lotu. Łapy sokoła wsparte są Stanisław Rymar na trzech kolumnach z piaskowca, symbolizują- cych złączone Sokolstwo Polskie trzech dzielnic. – Na postumencie widniej napis: „Ś. † p. Stanisław Biega * 13·XII·1862 — † 19·IV·1923 organizator Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, 1 grudnia i pierwszy wiceprezes Związku Sokolstwa Pol- 1928 r., nr 23, s. 268 skiego”, niżej zaś „Hołd Jego nieodżałowanej pa- mięci składa Sokolstwo Polskie”. Poświęcenie nagrobka Stanisława Biegi –

W dniu 25 listopada Sokolstwo Polskie złoży- Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, lipiec–sier- ło hołd znanemu i cenionemu działaczowi so- pień 1930 r., nr 7–8, s. 125 kolemu, śp. Stanisławowi Biedze, pierwszemu wiceprezesowi Związku Sokolstwa Polskiego Zagórz. w Niepodległej Polsce, stawiając na jego mogile Poświęcenie sztandaru na cmentarzu powązkowskim nagrobek. Pięk- na ta uroczystość rozpoczęła się nabożeństwem W dniu 13 lipca święciło Gniazdo Zagórz sztan- żałobnem za duszę śp. Stanisława Biegi, odpra- dar. Na uroczystość przybyły drużyny sokole wionem przez ks. Stefańskiego w kościele św. Ka- z Liska, Łukawicy, Ustrzyk, Lutowisk, Chyrowa, rola Boromeusza (na Powązkach). Wokół ołtarza Dobromila, Lwowa, Przemyśla, Sanoka, Rymano- stanęły delegacje trzech gniazd warszawskich ze wa i delegaci z Borysławia, jako też Tow. Gniazdo sztandarami, dalej zaś rodzina śp. Stanisława Bie- z Chyrowa. Wzięła też w święcie tem udział wy- gi, członkowie Przewodnictwa Związku Sokol- cieczka Sokołów z żupy Koszyckiej (Czechosło- stwa Polskiego, przyjaciele zmarłego i członkowie wacja) w liczbie 350 osób. poszczególnych gniazd.

96 Przybyłych powitali na dworcu kolejowym wieczorem, by być na 8 rano 7 czerwca w Koszy- prezes Dzielnicy druh dr Małaczyński i prezes cach, gdzie na dworcu oczekiwały nas drużyny Gniazda druh dr Puzdrowski, poczem wszyscy Sokoła czechosłowackiego. Po wzajemnych po- udali się do kościoła. Poświęcenia dokonał w za- witaniach ruszyliśmy pochodem do Sokoła. Sam stępstwie J. E. ks. Biskupa Fischera ks. prałat budynek może niezbyt nadający się na sokolnię, Momidłowski, rodzicami chrzestnymi byli Jan jest wyposażony we wszystkie przyrządy ćwi- hrabia Potocki, Prezes Gniazda Rymanowa, i dru- czebne i, co najważniejsza, posiada przepięknie hna Gabriela Łepkowska. urządzone boisko z nowo wybudowanemi, kryte- Po południu odbyły się popisy gimnastyczne mi trybunami, mogącemi pomieścić przeszło dwa sokołów i sokolic czeskich i drużyn polskich — tysiące widzów. Do południa odbywały się pró- siatkówka i produkcje taneczne — besedę odby najrozmaitszych ćwiczeń i tu podziwialiśmy tańczyło 8 par czeskich, mazura 8 par polskich. karność szeregów Sokolstwa czechosłowackiego, Wieczorem goście serdecznie żegnani od- pomimo bowiem deszczu i błota próby odbyły się jechali do domów, w salach Sokoła natomiast w jak najdokładniejszym porządku. (…) trwała ochocza zabawa taneczna. W południe prezes okręgu II, druh dr Uroczystość pozostawiła niezwykły efekt Puzdrowski i zastępca naczelnika okręgu, druh moralny i zadokumentowała żywotność Sokoła, Janicki, i zastępca naczelnika, druh dr Neer, którego żadne przeciwności nie zdołają wytrącić wiceprezes gniazda Przemyśl, druh Kozłowski z raz obranej drogi. z delegatem związku z Pragi druhem prezesem Zagórz, czerwiec 1931 r. okręgowym Havlem i przedstawicielami Sokol- stwa okręgu koszyckiego, złożyli wizyty burmi- – strzowi, wojewodzie i wicekonsulowi R.P. Wspólny obiad odbył się w sokolni. Po po- Przewodnik Gimnastyczny Sokół, lipiec–sierpień łudniu wyruszono z placu Rakoczego na boisko. 1931 r., nr 7–8, s. 141 Pochód otwierał oddział wojska z orkiestrą, a na czele Sokolstwa szła delegacja Związku Zlot okręgowy w Koszycach polskiego (28 druhów umundurowanych i 14 druhen). Pochód liczył około 1800 osób. Prócz Z wiosną, za przykładem natury, i gniazdo so- tego delegacje, banderye i sokoli konni. Na placu kole obudziło się do życia. Rozpoczęto na nowo przed gmachem wojewódzkim pochód ustawił ćwiczenia i gry, i praca wnet przyniosła owoce. się frontem do budynku, z którego balkonu wi- W rozgrywce okręgowej w siatkówkę, w Sa- tali przybyłych na zlot gości burmistrz miasta, noku, zagórskie drużyny — męska i żeńska — prezes okręgu koszyckiego i delegat Związku osiągnęły pierwsze miejsca oraz przyczyniły się z Pragi. Wszyscy mówcy w serdecznych, a gorą- do zwycięstwa okręgowej drużyny sanockiej cych wyrazach odnosili się do Polaków, dziękując (w skład jej wchodziło 4 druhów z Zagórza) nad im za przybycie. Następnie druh dr Puzdrowski drużynami: przemyską, drohobycką i samborską. w krótkich i gorących słowach złożył szczerą Za zezwoleniem Związku i z polecenia prze- podziękę za serdeczne przyjęcie, oddał hołd za- wodnictwa dzielnicy małopolskiej, zaproszonej łożycielowi Sokoła Czeskiego, śp. Mirosławowi na zlot okręgowy w Koszycach (Czechosłowacja), Tyrsowi, i w imieniu dzielnicy małopolskiej za- zorganizowaliśmy wycieczkę sokolą na Zlot Żupy prosił okręg koszycki na uroczystość poświęce- Vychodoslovenskiej im. Jana Kollara. Formal- nia sztandaru w Przemyślu. ności w otrzymaniu przepustki, którą w końcu O godzinie 3 po południu rozpoczęły się otrzymaliśmy na dwa dni przed zlotem, nie pona boisku ćwiczenia, a to: narodowe tańce, zwoliły nam na urządzenie wycieczki w takich ćwiczenia w gimnastyce parterowej druhów rozmiarach jak w roku zeszłym do Medzi-La- z Przemyśla, nagrodzone hucznemi oklaskami, borca. Pomimo tego, 6 czerwca, w liczbie 75 następnie ćwiczenia pokazowe różnych syste- druhów i druhen (Zagórz, Sanok, Lesko, Przemyśl mów. Dalej lekcja pokazowa według systemu Ty- i Lwów), wyjechaliśmy z Zagórza o godzinie 8 rsa. Po przerwie kompanja wojskowa wykonała

97 ćwiczenia bojowe z nadzwyczajną precyzją. Do i uległości czynników rządzących w Krakowie wolnych ćwiczeń stanęło około 500 druhów wobec agresywnej polityki niemieckiej w okręgu i tyleż druhen. Zakończyły ćwiczenia popisy od- bielskim. Równocześnie „Gazeta” występowała działu konnego. stanowczo przeciwko zbyt wielkim wpływom Czas przyjemnie nam upływał i niepostrze- żydowskim w Krakowie. Toteż doczekała się tego żenie nadeszła godzina odjazdu. Żegnani owacyj- zaszczytu, że na drugi dzień po wybuchu wojnie, opuściliśmy boisko i po całonocnej podróży ny została przez władze austrjackie zamknięta. stanęliśmy w poniedziałek rano w Zagórzu. Tego samego dnia otrzymałem wezwanie od se- Wycieczka ta była wprawdzie trochę za for- kretarza Związku sokolego śp. Stanisława Biegi, sowna, ogół jednak biorących udział był z niej we Lwowie, abym natychmiast przybył i wziął zadowolony, w poczuciu spełnienia obowiąz- udział w organizacji „legjonu wschodniego”. Sek- ku wobec solidarności słowiańskiej, którą tak cja wschodnia Naczelnego komitetu narodowego szczytnie manifestuje Związek słowiańskiego powołała Wydział wojskowy legjonu wschodnie- Sokolstwa. go, na którego czele stanął wielki obywatel śp. Po powrocie do domu wzięliśmy się znowu Aleksander Skarbek. do naszej codziennej pracy. Założyliśmy drużynę Pierwsze potyczki wojska austrjackiego z ro- harcerską żeńską przy Sokole. Z oddziału p.w. syjskiem skończyły się dla Austrjaków klęską. Do na 22 ćwiczących egzamin I stopnia zdało 21 Lwowa przychodziły wiadomości, że oddziały ro- z dobrym wynikiem. syjskie się zbliżają. Władze legjonu wschodniego uchwaliły usunąć natychmiast ze Lwowa zorga- – nizowane oddziały legjonu wschodniego. W skład tych oddziałów wchodziły przede wszystkiem Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, listopad drużyny sokole z poszczególnych grodów ziemi 1931 r., nr 11, str. 223–224 Czerwieńskiej i Lwowa, oddział Drużyn Barto- szowych i drużyn strzeleckich. Śp. Stanisławowi Udział Sokolstwa w Wielkiej Wojnie. Biedze i mnie powierzono opiekę nad oddziałami. Wspomnienia Karola Wierczaka Wyruszyliśmy razem z śp. Aleksandrem Skarb- kiem ze Lwowa, nie mając z powodu nagłego Wezwany przez zarząd dzielnicowy sokolstwa wymarszu przygotowanej intendentury. we Lwowie do przesłania swoich wspomnień Z tego powodu zaopatrzenie oddziałów, któ- z okresu „legjonu wschodniego”, podaję szereg remi od Rudek zajmowali się także naznaczeni szczegółów, które nie zatarły się w mej pamięci. przez komendanta legjonu wschodniego, płk. Wybuch wojny zastał mnie w Krakowie. Tam, Józefa Hallera, oficerowie, napotykało na duże razem z posłem Zamorskim redagowaliśmy „Ga- trudności. Pierwszy etap po wymarszu ze Lwowa zetę polską”, której powstanie łączyło się ze zlo- mieliśmy w Lubieniu. Po przygotowaniu śniada- tem sokołów w Białej. Na ten zlot, który odbywał nia, podczas odprawiania mszy polowej, przyszły się kilka miesięcy przed wojną, przybyło sokol- wieści, że kawalerja rosyjska przedarła się przez stwo z okolicznych powiatów. Podczas marszu front austrjacki koło Mikołajowa i zdąża do odcię- sokolego z Białej do Bielska niemieckie bojówki cia nam drogi. Natychmiast zabezpieczonym mar- urządziły napad. Wywołało to powszechne obu- szem ruszyliśmy naprzód. W najbliższem mieście rzenie wśród miejscowej ludności i odpowiedzią powiatowem, Rudkach, zastaliśmy zupełny pona to było zniszczenie w tydzień później tych płoch i ucieczkę już władz administracyjnych. Do ośrodków w pobliskich górach, gdzie Niemcy Lwowa z Lubienia doszły fałszywe wiadomości, licznie, nawet ze Śląska, na wycieczki przyjeż- że legjon wschodni musiał stoczyć bitwę z woj- dżali. W Krakowie w odpowiedzi na to brutal- skiem rosyjskiem i został rozbity. Nieprawdziwej ne wystąpienie Niemców narodowcy urządzili tej wieści tak uwierzono, że nawet za poległych wielką manifestację w „Sokole” i szereg mani- odprawiono nabożeństwo. Z Rudek przez Sambor festacyj w mieście. „Gazeta polska” bardzo ostro mieliśmy posuwać się dalej. W Samborze otrzy- występowała przeciwko napaściom niemieckim maliśmy wiadomość, że resztę oddziałów legjonu

98 wschodniego nieuzbrojonych wysłano pociągiem do Krakowa i tam złożyły przysięgę. Prezes Skar- do Sanoka, że tam panuje zupełny chaos i nie bek zwrócił uwagę komendantowi żandarmerji, ma dla nich ani kwater, ani jedzenia. Wówczas, że władze austrjackie nie mają prawa wydawania po naradzie dowódcy Józefa Hallera z śp. preze- żadnego rozkazu podległym mu oddziałom, gdyż sem Aleksandrem Skarbkiem, zdecydowano, że to są jeszcze dobrowolne oddziały poszczególnych oni obydwaj, razem ze mną, muszą dostać się organizacyj polskiego przysposobienia wojsko- autem do Sanoka. Nie można było dostać ani wego i tylko ich władze mogą zdecydować o ich auta, ani przepustki odpowiedniej, a istniały ostre dalszym losie. Kiedy komendant żandarmerji przepisy, że na każde auto potrzeba było mieć oświadczył, że siłą dostawi oddziały do Krakowa, rozkaz otwarty sztabu austrjackiego. Z autem na to otrzymał odpowiedź: „Rozbroić się nie damy poradziliśmy sobie szybko. Wyszedłem na drogę i zrobimy to, co będziemy uważali za stosowne. z kilkoma legjonistami i kiedy przejeżdżało auto, Na gwałt — odpowiemy siłą!”. w którem siedział oficer austrjacki, auto to dla nas zarekwirowaliśmy. Posadziliśmy legjonistę – — szofera, drugiego przy nim z karabinem i bez rozkazu, bałamucąc straże na mostach, przedosta- Ze Sprawozdania Zarządu liśmy się do Sanoka. Tu zorganizowaliśmy zaopa- za rok administracyjny 1932 trzenie, a władze wojskowe legjonu naznaczyły z uwzględnieniem lat poprzednich miejscową komendę i czekaliśmy na przyjście oddziałów, które marszem z Sambora zdążały Ze względów oszczędnościowych nie wydawał w stronę Sanoka. Do oddziałów tych wrócił Józef Zarząd Tow. przez lat ostatnich 8, to jest od 1925 Haller. Tymczasem Lwów został zajęty, ofensy- do 1932, drukowanych sprawozdań, ograniczając wa rosyjska szła naprzód, a myśmy zdecydowali się tylko do zestawień rachunkowych na odpo- posuwać się dalej. wiednich arkuszach. Spełniając życzenia wyra- W Jaśle zatrzymaliśmy się parę dni. Tu w Ko- żone przez poszczególnych Druhów na ostatniem łaczycach wydostaliśmy dla legjonistów buty, Walnem Zebraniu, jako też ze względu na mniej- przeznaczone dla wojska austrjackiego. Po oko- sze koszta druku, wydaje Zarząd niniejsze spra- licznych wsiach umieszczono oddziały, zorgani- wozdanie za rok administracyjny 1932 z uwzględ- zowano dostarczanie żywności, tu już oddzia- nieniem lat poprzednich. ły były zaopatrzone w broń nowego systemu, Sięgając myślą o lat 8 wstecz i obejmując cza- a nawet w parę karabinów maszynowych. Tu sokres ten pamięcią, stwierdzić musimy ważne dowiedzieliśmy się, że Austrja nie ma zamiaru zmiany i przemiany w życiu sokolem i to tak stawiać sprawy polskiej, że prezes Głąbiński wy- w zakresie materjalnym, moralnym, jak i du- raźnie w swej sprawie otrzymał oświadczenie od chowym. wiedeńskiego ministra spraw zagranicznych, że Samo gniazdo zabłysło światłem elektrycz- Austrja interesuje się tylko sprawami bałkań- nem, zamiast naftowych kaganków, piękne lampy skiemi, a rozwiązanie sprawy polskiej spoczywa elektryczne rzucają snopy światła, rozjaśniając wyłącznie w ręku Berlina. Ta wiadomość wywo- półmroki, a nieraz i ciemności. Ruch ćwiczebny łała zniechęcenie i wrzenie w oddziałach legjonu zamknięty dotychczas w sali Sokoła przenosi się wschodniego. (…) od lata 1929 na nowo wybudowane boisko, a od- W tym czasie przyszła wiadomość z Krakowa, powiednio urządzony plac tenisowy daje godziwą że oddziały legjonu zachodniego złożyły zwyczaj- rozrywkę młodzieży i starszym od wczesnej go- ną przysięgę pospolitego ruszenia austrjackiego, dziny rannej do późnego wieczora. gdzie nie było ani jednego słowa o sprawie pol- W małej sali „Sokoła” urządzona Czytel- skiej. Po oddziałach legjonu wschodniego poszło nia, uruchomiona w sierpniu 1925, nawiązuje postanowienie: „My takiej przysięgi nie złożymy”. do pięknych tradycyj przedwojennych. Tak tedy Pewnego poranka zjawił się u hr. Skarbka szata zewnętrzna rozszerzenie terenu dla ćwiczeń komendant żandarmerji austrjackiej z żądaniem, gimnastycznych — wyjście z murów na łono aby oddziały legjonu wschodniego pojechały przyrody, zastosowanie najnowszych systemów

99 ćwiczeń, jako też gier i zabaw, daje naszemu Obesłaliśmy Zlot okręgowy w Samborze we Gniazdu naturalne warunki rozwoju. Skład Grona wrześniu 1930 (40-lecie istnienia gniazda). Bra- nauczycielskiego może budzić zazdrość niejedne- liśmy udział w poświęceniu sztandaru sokolego go gniazda sokolego. Są gniazda, które nie mają Zagórza w dniu 15 sierpnia 1930. Przyczyniliśmy nikogo słowem ani jednego człowieka, który by się do podniesienia uroczystości poświęcenia ka- prowadził ćwiczenia. A u nas grono nauczyciel- mienia węgielnego pod budowę gniazda sokolego skie liczy 8 osób. Dążyć tylko należy do tego, aby w Lesku we wrześniu 1930. w stosunku do grona nauczycielskiego odpowied- Jedną jedyną wycieczkę poza granice pań- nią była także i liczba ćwiczących. stwa do Czechosłowacji do Medzilaborca urządził W myśl rozkazów Dzielnicy Małopolskiej Okręg II w dniu 14 czerwca 1930, a z gniazda zorganizowano u nas w roku 1926 Oddział Soko- naszego wzięło udział przeszło 50 osób. Zorga- lic, który zachowując pewną autonomję, pracuje nizowanie tej wycieczki jest zasługą dha prezesa zgodnie i chętnie bynajmniej nie z myślą tworze- dra Jana Puzdrowskiego w Zagórzu, a serdeczne nia gniazda w gnieździe. Przez cały czas nie było podziękowanie należy się władzom czechosło- nigdy rozdźwięku, przeciwnie — na każdym kro- wackim, które na każdym kroku okazywały nam ku ścisła współpraca. Pięknym wynikiem takiej dużo życzliwości i uprzyjemniały nam pobyt. współpracy było urządzenie w dniu 3 i 4 sierpnia Tak więc gniazdo nasze spełniało w przeszło- 1929 Zlotu okręgowego w rocznicę 40-lecia ist- ści, spełnia i mamy wszyscy niepłonną nadzieję, nienia gniazda. Uroczystość tę połączono z po- że spełniać będzie i w przyszłości swe zadania świeceniem i otwarciem nowego boiska sokolego. w miarę sił i możności. Gdy w listopadzie 1918 r. Dla gniazda tutejszego niezwykła uroczystość! rozsypała się monarchja austrjacka, pierwsze pa- Piękna pogoda — około 250 druhów i druhen trole polskie wyruszyły z tutejszego „Sokoła” pod w mundurach uroczystych, druhowie ze Lwo- wodzą naczelnika druha Marjana Szajny i Fran- wa, Drohobycza, Sambora, Przemyśla, Rzeszowa, ciszka Stoka emerytowanego ppłk. W.P. w 10-le- Brzozowa, Leska, Zagórza, Ustrzyk i Lutowisk. cie niepodległości, Komitet obywatelski miasta Przyjmując u siebie w czasie naszych uro- Sanoka ufundował dla uczczenia tego czynu pa- czystości druhów innych gniazd, chętnie wyjeż- miątkową tablicę marmurową na zewnętrznej dżaliśmy do sąsiadów i do „dalszych”, by nabrać ścianie budynku. sił, by pokrzepić ducha. Gdy „Sokół” amerykański Kończąc to sprawozdanie, zachęcam wszyst- w sierpniu 1925 przejeżdżał przez Małopolskę, po- kich członków „Sokoła”, tak Druhów, jak i Druh- staraliśmy się, by i u nas na krótki postój zatrzy- ny, do czynnego wzięcia udziału w „Zlocie”, który mał się. Wojsko — delegacje oficerów — orkiestra odbędzie się w tym roku we Lwowie w począt- wojskowa — drużyna Sokola męska i żeńska, kach lipca jako w 250. rocznicę Odsieczy Wiednia tłumne szeregi publiczności oto ad hoc urządzona przez Króla Jana Sobieskiego. Zlot ten winien impreza. Przemówienia dha dra Starzyńskiego, się stać potężną manifestacją całego świata sło- prezesa Sokoła Amerykańskiego i druha Ada- wiańskiego. ma Pytla, prezesa Sokoła tutejszego, wplatały W listopadzie br. upływa 5 lat, gdy po krótkiej serdeczną nić współpracy dla jednego celu, dla chorobie zmarł prezes II Okręgu Sokolego, śp. Wskrzeszonej i Niepodległej. druh Adam Pytel, przeżywszy lat 72. (…) Nie brakło naszego gniazda na zlotach we Lwowie w roku 1927 (60-lecia Sokoła), na Zlo- Oddział Żeński „Sokoła” cie okręgowym w Przemyślu 1928, na Zlocie (…) W ciągu roku sprawozdawczego odbyło się Wszechsłowiańskim w Poznaniu 1929. Okręg 6 posiedzeń Wydziału i jedno posiedzenie plenar- nasz II razem z Okręgiem stanisławowskim ne. Gniazdo liczy 80 druhen, z tego 30 obowiąza- osobnym pociągiem przyjechał i odjechał z Po- nych jest uczęszczać na ćwiczenia gimnastyczne, znania. To, cośmy tam widzieli, i to, cośmy tam jednak przeciętna liczba ćwiczących wynosiła 12. przeżywali, pozostanie do śmierci jako jedno Przy oddziale istnieją 3 sekcje, a mianowicie: z najcenniejszych wspomnień w Odrodzonej 1). Propagandowo-prasowa, pod przewodnictwem Ojczyźnie. druhny Nowakowej Anny. 2). Kulturalno-oświa-

100 towa pod przewodnictwem druhny Pietrzkie- grodę wędrowną Związku strzeleckiego. Sekcja wiczowej Zofji, zastępczyni druhny Nowakowej narciarska brała udział 30 stycznia w zawodach Anny. Sekcja ta urządzała odczyty, referaty i po- w Iwoniczu w liczbie 4 zawodników, 13 lutego gadanki dyskusyjne. W roku sprawozdawczym w zawodach o P.O.S. — 3 zawodników, 27 lutego odbyło się 5 pogadanek wygłoszonych: dwie przez w zawodach o odznakę P.Z.N. — 4 zawodników, druha dra Flizaka, dwie przez druha Donigiewicza 12 marca o odznakę P.Z.N. — 1 zawodnik. Prócz i jedna przez druha Szpakowskiego. 3). Przedsię- powyższych w zawodach tenisowych w Sanoku biorstw i dochodów niestałych, pod przewodnic- wzięło udział 4 zawodników. twem druhny Borczykówny Zofji. Staraniem tej Gniazdo wysłało na dwutygodniowy kurs sekcji urządzono w lecie wycieczki w okolice gimnastyczny związkowy w Kozłówce druhnę Sanoka, jak również zorganizowano dla członków Rosołowską, a na jednotygodniowy kurs przo- rodzaj piknika „Katarzynkę”. Pozatem we wszyst- downików w Przemyślu druha Pierożyńskiego kich imprezach urządzanych przez Towarzystwo, Stanisława. jak środówki, sylwestrowa zabawa, Wieczór Ko- Poza ćwiczeniami własnemi, sala zajęta była ściuszkowski, wianki itp. druhny zawsze brały na gimnastykę uczniów państwowego gimna- bardzo czynny udział. zjum męskiego przez 26 godz. tygodniowo, prywatnego gimnazjum żeńskiego 15 godz. tygodnio- Ćwiczenia gimnastyczne: wo, prywatnego seminarjum żeńskiego 1 godz. (…) Ćwiczenia druhów prowadzili: dh Kaczorow- tygodniowo i przez prywatną szkołę handlową ski i dh Pierożyński, druhen: dhna Pierożyńska 3 godziny tygodniowo. Ogółem sala zajęta była i dhna Rosołowska. na ćwiczenia gimnastyczne przez 54 godziny ty- W okresie letnim odbywały się ćwiczenia godniowo. gimnastyczne, lekka-atletyka i gry na własnem boisku, w okresie zimowym w sali gimnas – tycznej. W okresie ferji letnich zorganizowano stara- Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, kwiecień niem Oddziału Żeńskiego ćwiczenia, gry i zaba- 1936 r., nr 4, s. 96 wy dla dziewcząt w wieku szkolnym, ćwiczenia odbywały się na boisku własnem raz w tygo- Śp. dh Feliks Adam Giela dniu, pod kierownictwem druhny Radwańskiej; na ćwiczenia uczęszczało przeciętnie 15 dziew- Dnia 5 lutego br. zmarł w Sanoku, w wieku lat 75 cząt. członek, założyciel i długoletni członek honorowy W listopadzie rozpoczęły się regularne ćwi- gniazda sanockiego, śp. dh Feliks Adam Giela. czenia dla dziewcząt szkół powszechnych dwa Zmarły należał do grona tych, którzy w la- razy tygodniowo w środy i soboty od godziny tach 1886–87 podjęli myśl zorganizowania 15 do 16, uczęszczało przeciętnie 38 dziewcząt. i założenia w Sanoku gniazda sokolego, myśl, Ćwiczenia prowadziła druhna Radwańska. która w 1888 r. oblekła się w formę realną. Dłu- gie lata potem, nie przyjąwszy proponowanej Występy publiczne: Mu prezesury, był śp. dh Giela duszą i jednym 3 lipca bierze udział w rozgrywkach siatków- z najczynniejszych członków „Sokoła” w Sanoku. ki w Zagórzu 7 druhów i 7 druhen. 14 sierpnia Nie brakło Go nigdy na ćwiczeniach, nie brakło w zawodach okręgowych w Zagórzu 11 druhów na zebraniach towarzyskich, zabawach i festy- i 11 druhen. nach sokolich, nawet poza granicami b. Galicji, 15 października na wieczorku kościuszkow- na obchodach i uroczystościach patrjotycznych skim ćwiczenia gimnastyczne wykonało 8 dru- i narodowych. hów i 10 druhen. Nie poskąpił nigdy gniazdu ani Swego auto- Gniazdo nasze posiada drużynę piłki nożnej rytetu, ani poparcia moralnego, a w przejścio- i sekcję narciarską. Drużyna piłki nożnej bra- wych kłopotach i trudnościach i pomocy ma- ła udział w dwu rozgrywkach w Sanoku o na- terjalnej. Posiadanie dziś pięknej Sokolni i boiska

101 zawdzięcza gniazdo sanockie w znacznym stop- do dnia ostatniego, do ostatniej niemal chwili, niu pomocy i zabiegom Zmarłego. kiedy niemoc powaliła Go na łoże, z którego nie Był on tym dawniejszym, pięknym typem miał już więcej powstać. Polaka, gorącego patrjoty i Sokoła — całem ser- Urodzony w przecudnym zakątku, tak zwa- cem idei sokolej oddanego. nej dziś Łemkowszczyzny, we wsi Monastercu, Poza „Sokołem” odegrał śp. dh Giela wybitną w pow. Leskim w 1873 roku, po ukończeniu rolę obywatelską i społeczną w dziejach ostat- studjów zawodowych pracuje przez parę lat jako niego półwiecza m. Sanoka i okolicy. Posuwając nauczyciel w Lesku, a następnie przeniesiony się w lata, brał stopniowo coraz mniejszy udział do Sanoka blisko przez lat 40 jako nauczyciel w czynnem życiu gniazda, ale sprawami jego gimnastyki w szkole powszechnej, następnie i ogólnosokolemi żywo interesował się do końca w gimnazjum państw. i seminarjum nauczy- życia. cielskiem, wychowuje całe pokolenia młodzieży, Liczne grono braci sokolej odprowadziło do- kładąc w pracę zawodową tyleż zapału, energji, czesne szczątki Zmarłego na cmentarz miejscowy, poczucia obowiązku i zalet obywatelskich, co a prezes „Sokoła”, dh Jan Killar w krótkich, lecz i w umiłowanego Sokoła. Niemałe zasługi kładzie gorących słowach pożegnał Go na drogę wieku- przy budowie sokolni i z prawdziwym tryumfem istego spoczynku. wprowadza w mury sali gimnastycznej zastęp Cześć Jego świetlanej Pamięci. Niech Mu zie- ćwiczących druhów, a potem i druhen. Długie mia sanocka, którą bardzo kochał — lekka będzie. lata potem mury te były świadkami wytężo- Cz. Sz. nej pracy nauczyciela i uczniów; z murów tych przez lata całe wychodziły doborowe zastępy – ćwiczących nie tylko młodzieży, ale i starszych, którzy wraz ze swym Naczelnikiem brali udział Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, maj 1936 r., w uroczystościach i obchodach sokolich i na- nr 5, s. 131–132 rodowopatrjotycznych; osobisty przyjaciel śp. druha Stanisława Biegi, organizuje wespół z nim Śp. dh Marjan Szajna cały szereg tych uroczystości i obchodów. Ćwicząc i ucząc innych, i w pracy nad sobą Dnia 8 stycznia rb. zmarł w Sanoku po krótkiej, samym nie ustawał. Skończył cały szereg kur- a ciężkiej chorobie śp. Druh Wiceprezes, Marjan sów gimnastycznych, pomiędzy innymi i pod Szajna. Przedwczesna śmierć okryła głęboką ża- kierownictwem niezapomnianego Naczelnika łobą nie tylko gniazdo sanockie, ale i Dzielnicę Sokolstwa Antoniego Trzaska-Durskiego; jeździł Małopolską, a odbije się smutnem echem wśród po wiedzę fachową na kursy do Czech. całego sokolstwa polskiego. Jako długoletni Na- Od roku 1912 jest organizatorem i komen- czelnik gniazda sanockiego, następnie Naczelnik dantem S.D.S., bierze udział w organizowaniu b. II Okr. Dziel. Małopolskiej i wiceprezes gniaz- harcerstwa, które w Sanoku podstawę istnienia, da w Sanoku, cieszył się śp. dh Szajna wielkim opiekę i dach nad głową znalazło w Sokole. szacunkiem, poważaniem i powagą wśród braci Marzenia o wolnej i niepodległej Polsce, któ- sokolej. re z pietyzmem w sercu śp. Zmarły pielęgnował, Znało Go całe sokolstwo polskie jako nie- a którym pracą swą i dążeniami dawał zawsze zrównanego okaziciela, na całym szeregu zlotów wyraz, ziściły się w pamiętne dni listopadowe i obchodów sokolich, jako niestrudzonego szer- 1918 roku, kiedy śp. dh Szajna razem z nieży- mierza ideałów sokolich, jako wysoce karnego jącym również śp. ppłk. Stokiem organizuje i obowiązkowego Druha. w Sanoku polską siłę zbrojną, a z gmachu So- 43 lata twórczej pracy sokolej, pracy rzetel- koła wychodzą pierwsze patrole polskie, które nej, ofiarnej i owocnej nacechowanej rzadko spo- z rąk zaborcy austrjackiego obejmują pieczę nad tykanem umiłowaniem idei sokolej i oddaniem mieniem i dobrem publicznem. się jej całkowicie i bez zastrzeżeń świadczy naj- Nie było pożytecznego dzieła, do którego śp. wymownie o wartości śp. Zmarłego. Był czynny Zmarły nie przyłożyłby swej rzetelnej, obywa-

102 telskiej pracy i niewyczerpanej energji. Toteż kowej ku uczczeniu pamięci i zasług, budowni- bierze udział w organizowaniu ochotniczej staży czego gmachu sokolego — Wiceprezesa sokolej pożarnej; jest przez lat kilka jej prezesem i nie- Dzielnicy Małopolskiej i długoletniego Prezesa jednokrotnie broni mienia współobywateli przed gniazda w Zagórzu — śp. dha dra Jana Jastrzę- niszczycielskim żywiołem. biec-Puzdrowskiego. Lata dziecinne i młodzieńcze, spędzone na ło- Już wczesnym rankiem boisko sokole zanie przyrody, wśród rozległych lasów Karpackich, roiło się od licznych oddziałów sokolich, przy- rozbudziły w śp. Zmarłym wcześnie zamiłowanie byłych ze Sanoka, Brzozowa, Ustrzyk Dolnych łowieckie. Całe życie był myśliwym–sportsme- itd. O godzinie 8 nastąpił przegląd oddziałów nem, w wysoce szlachetnem zrozumieniu; wiele sokolich przez Prezesa Dzielnicy Małopolskiej pracy i zachodu poświęcił w nadanie łowiectwu dha dra Marjana Wolańczyka w towarzystwie miejscowemu racjonalnego kierunku; zorgani- Wiceprezesa Okręgu IV dha Karola Janickiego zował wreszcie Towarzystwo łowieckie w pow. z Przemyśla i Naczelnika tegoż Okr. dha prof. sanockim i przez szereg lat był jego prezesem, Skarbowskiego z Jarosławia. utrzymując niezmiennie Towarzystwo to na wy- O godzinie 9 wyruszył z boiska pochód od- sokim poziomie kulturalnym. działów sokolich ze sztandarami do kościoła Niespodziewana i przedwczesna strata parafialnego w Zagórzu na uroczystą Mszę św., tego prawego i szlachetnego Obywatela-Soko- którą celebrował proboszcz miejscowy ks. ka- ła, wywołała żal ogółu, a pogrzeb, który odbył nonik Władysław Wójcik, a piękne kazanie wy- się na koszt gniazda, stał się wielką manifesta- głosił ks. prof. Gościński z Chyrowa. cją uczuć nie tylko Sokolstwa, ale i szerokich Po nabożeństwie odbyła się defilada od- warstw społeczeństwa sanockiego. Z całego działów sokolich przed swemi władzami, której okręgu przybyły liczne delegacje, celem odda- przyglądała się tłumnie zebrana publiczność. nia śp. Zmarłemu ostatniej posługi; za pocztami Punktualnie o godz. 12 w sali gimnastycznej, sztandarowemi gniazd Sanoka i Zagórza stanę- wobec karnie ustawionych szeregów sokolich ło w zwartym szyku około 80 druhen i dru- i licznie zebranej publiczności, nastąpiła uro- hów; wszyscy miejscowi księża wzięli udział czystość odsłonięcia tablicy. w eksportacji; Związek młodzieży chrześcijań- Po przemówieniu prezesa gniazda zagórskie- skiej wystąpił z orkiestrą, a Ochotnicza straż go dha Zygmunta Kruszelnickiego, rozsunęła pożarna z plutonem honorowym; pienia religijne się zasłona, a oczom zebranym ukazała się tak wykonał chór sokoli. Przed gmachem Sokoła dobrze znana i droga twarz przedwcześnie zga- przemówił prezes gniazda, żegnając w krótkich, słego dha dra Puzdrowskiego, wykonana z ude- a serdecznych słowach ukochanego Druha na sen rzającem podobieństwem w kamieniu, według wieczny. projektu art. rzeźbiarza dha Józefa Sitarza ze Sanoka. – Po uczczeniu pamięci Zmarłego jednomi- nutowem milczeniem, podniosłe przemówienie Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”, wrzesień– na temat zadań Sokolstwa w dobie obecnej — październik 1936 r., nr 9–10, s. 266 wygłosił Prezes Dzielnicy Małopolskiej druh dr Wolańczyk, a po nim zabrał głos dh major Odsłonięcie tablicy pamiątkowej Polityński ze Sanoka, kreśląc w barwnych sło- wach zasługi śp. dha Puzdrowskiego jako pre- Zagórz. Miejscowość znana jako węzłowy punkt zesa gniazda w Zagórzu w dobie przedwojennej kolejowy, tradycje historyczne opisane w powie- i podczas wojny światowej. ści Zygmunta Kaczkowskiego pt. „Grób Nieczu- jów”. Dnia 12 lipca Zagórz przeżył swój wielki – dzień. W dniu tym odbyła się w gmachu „Sokoła” piękna uroczystość odsłonięcia tablicy pamiąt-

103 Sokół Małopolski, marzec 1939 r., nr 3, s. 28 szy je na jaśniejsze wody — a ustąpił w r. 1936 z powodu złego stanu zdrowia. Śp. dh Jan Killar Ale nie było w Sanoku bodaj jednego Towa- zmarł w Sanoku rzystwa polskiego, do którego by nie należał, nie 20 lutego 1939 r. było akcji narodowej, w której nie brałby udziału. Dobry, ofiarny, uczynny, cieszył śp. Druh Śp. Druh Killar był członkiem Sokoła od lat Killar miłością w szeregach sokolich, a w ży- młodzieńczych, a fanatycznym wyznawcą idei so- ciu publicznym wielką popularnością, zwłaszcza kolej przez całe życie. Wybrany prezesem Gniazda w masach chłopskich i robotniczych. Szanowali w Sanoku w roku 1925 sprawował kierownictwo go wszyscy za jego odwagę, za siłę charakteru, do połowy roku 1936. Losami Gniazda kierował za bezinteresowność, za pracę, za dobre serce, za mądrze w czasach dla Towarzystwa najbardziej uczynność. Z pracy publicznej nie cofał się nawet krytycznych z wiadomych powszechnie powo- wtedy, gdy ciężko zapadł na zdrowiu. dów. Zasłużył się dobrze Gniazdu, wprowadziw- Niech odpoczywa w pokoju wiecznym! Marcin Smoter Próby reaktywacji Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku w latach 1945–1949

Sytuacja polityczna Polski po II wojnie światowej pracy prezes Karol Bunsch oraz kilku członków była bardzo trudna, gdyż w wyniku mocarstwo- zarządu zrezygnowało z zajmowanych stanowisk. wych rozgrywek politycznych dostała się ona Wówczas zwołano walne zebranie i wybrano w obręb wpływów Związku Radzieckiego, któ- nowe władze gniazda. Na czele nowo wybranego ry ułatwił polskim komunistom objęcie władzy zarządu stanął prezes Bolesław Rozmarynowicz2. na wyzwalanych ziemiach polskich. O nowym Gniazdo krakowskie odegrało ogromną rolę charakterze i standardach postępowania władz w chwilowym odrodzeniu się organizacji sokolej polskich bardzo szybko i boleśnie przekonali się na terenie kraju. Jego działacz Edward Kubalski działacze niektórych przedwojennych organizacji wyszedł z inicjatywą, która przewidywała reak- politycznych, społecznych i kulturalnych. Wkrót- tywację Związku Towarzystw Gimnastycznych ce z cech nowego ustroju zdali sobie sprawę także „Sokół” w Polsce. Droga do tego celu wiodła przez działacze odradzającego się „Sokoła” — organizacji nawiązanie łączności z przeszło 90 odradzającymi utworzonej na ziemiach polskich w 1867 r. we się ośrodkami sokolimi w całym kraju, a zwłasz- Lwowie. Okazało się bowiem, że ta organizacja cza z przedwojennej dzielnicy krakowskiej i tej natrafiała na poważne trudności i przeszkody części dzielnicy małopolskiej, która znalazła się ze strony lokalnych władz administracyjnych, w nowych granicach państwa polskiego3. które przewlekały lub zakazywały oficjalnej jej 9 września 1945 r. był dniem chwały polskie- rejestracji oraz odmawiały zwrotu przejętego go sokolstwa. Tego dnia został bowiem zwoła- przez niemieckiego okupanta majątku sokolego. ny do Krakowa ogólnopolski zjazd sokołów. Jak Szczególnie trudna pod tym względem sytuacja relacjonuje druh Edward Kubalski: „Zjazd jed- panowała na terenie Śląska i w Wielkopolsce1. nogłośnie uchwalił założenie w Krakowie Tym- Niewiele lepszy był stosunek nowych władz czasowego Zarządu Związku jako kontynuację komunistycznych do „Sokoła” w dzielnicy kra- zniszczonego Centralnego Związku w Warszawie, kowskiej i w zajętym 18 stycznia 1945 r. przez a to aż do ustalenia się stosunków i przeprowa- Armię Czerwoną Krakowie. Przedwojenni dzia- dzenia formalnego wyboru władz sokolich. Zjazd łacze organizacji sokolej z tego terenu spotkali uchwalił cały szereg rezolucji organizacyjnych się już 17 marca 1945 r. na pierwszym powo- i ideowych oraz powierzył kierownictwo Towa- jennym posiedzeniu w swym starym gmachu rzystwa jako seniorowi Edwardowi Kubalskiemu. w Krakowie. Dokonano wówczas wyboru człon- Spośród wybranego w liczbie przeszło 20 osób ków zarządu krakowskiego „Sokoła”, powierzając Zarządu Związku wyłoniło się jako ściślejsze funkcję prezesa dr. Karolowi Bunsch. Te władze ciało Przewodnictwo Związku, w skład którego nie utrzymały się długo, gdyż po kilku miesiącach 2 S. Marcela, Działalność krakowskiego „Sokoła” w latach 1 Z. Bujanowski, M. Ponczek, A. Łopata, Działalność Towa- 1939–1947 (relacje osobiste), w: Z kart historii polskiego „Sokoła”. rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce po II wojnie światowej, w: Materiały posesyjne z I Zlotu Odrodzonego Sokolstwa Polskiego (Kra- Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, red. E. Mało- ków, 28 VIII – 3 IX 1994 r.), red. A. Łopata, Kraków 1995, s. 24–25. lepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001, s. 200. 3 Z. Bujanowski, M. Ponczek, A. Łopata, op. cit., s. 201.

105 weszli druhowie: Edward Kubalski — prezes; dr waniem gniazd w takich ośrodkach, jak Rzeszów, Józef Borowiec — wiceprezes; dr Karol Bunsch — Przemyśl, Przeworsk czy Jarosław7. wiceprezes”4. Wkrótce uformowało się również Wspomniane pismo z 22 sierpnia 1945 r. Naczelnictwo Związku, w którego skład weszli: dotarło również do środowiska sokolego w Sa- Jan Fazanowicz (naczelnik), a także, między in- noku. Domagano się w nim między innymi: na- nymi, Janina Skirlińska i Jerzy Lewicki5. tychmiastowego uruchomienia sokolego gniazda, Reaktywując „Sokoła” po II wojnie światowej, wystąpienia do Starostwa o rejestrację, a do Sądu starano się nawiązać do dawnej tradycji organi- o zwrot budynku sokolego oraz wybrania delegata zacyjnej, m.in. w postaci okręgów. Już w połowie na zjazd delegatów w Krakowie z początkiem sierpnia 1945 r. podjęto próbę reaktywowania września8. okręgu rzeszowskiego i przemyskiego. Ważną Przedstawiciele „Sokoła” przemyskiego dość rolę w tym przedsięwzięciu miał odegrać znany szybko, bo już 28 sierpnia 1945 r., przekazali przedwojenny działacz „Sokoła” w Rzeszowie — przychylną odpowiedź Władysławowi Walle- Władysław Waller, który został upoważniony rowi. Deklarowano w pierwszej kolejności chęć oficjalnym pismem Zarządu Dzielnicy Krakow- zarejestrowania „Sokoła” przemyskiego, ponieważ skiej z dnia 14 sierpnia 1945 r. do utworzenia jed- Przemyśl był przewidziany na stolicę okręgu, nostki okręgowej rzeszowskiej oraz do aktywnej obiecywano rozpocząć starania o odzyskanie współpracy (w razie potrzeby) przy organizowa- gmachu, boiska i reaktywowanie towarzystw niu przemyskiego i jasielskiego okręgu6. należących przed II wojną światową do ówcze- Władysław Waller starał się dobrze wywiązać snego okręgu IV przemyskiego (28 placówek). z powierzonych mu zadań. 23 sierpnia 1945 r. Planowano zmniejszenie ich liczby w powojen- poinformował on przedstawicieli środowisk nej przemyskiej jednostce okręgowej, zakładając sokolich w Przemyślu i Jaśle (oczekując z ich reaktywowanie stowarzyszeń w Brzozowie, Ja- strony pomocy w formie akcji informacyjnej), iż rosławiu, Leżajsku, Lubaczowie, Łańcucie, Nisku, nadszedł czas, aby wznowić działalność gniazd Przemyślu, Przeworsku, Radymnie, Rozwadowie, „Sokoła” w regionie i podjąć działania zmierzające Rymanowie, Sanoku, Sieniawie i Zagórzu9. do utworzenia wspomnianych okręgów. Włady- Równocześnie sokoli rzeszowscy i krakow- sław Waller zdawał sobie sprawę, że statut jest scy starali się nawiązać jakiś wymierny kontakt niezbędny do procesu rejestracyjnego, dlatego z gniazdem sanockim. Z przesyłanych do Sanoka zaproponował wsparcie organizacyjne między i poszczególnych gniazd komunikatów wynika, że innymi w postaci przesłanego odpisu statutu. ośrodkowi krakowskiemu chodziło o rozpoczę- Planowano, że siedziby dwóch powojennych cie ćwiczeń gimnastycznych w poszczególnych okręgów będą ulokowane w ośrodku przemyskim gniazdach, ponieważ planowano uczestnictwo we i jasielskim. Aby przyśpieszyć tempo reaktywa- Wszechsłowiańskim Zlocie Sokolim w Pradze10. cji organizacji sokolej w tym rejonie Polski, już 3 września 1945 r. gniazdo sanockie prze- 22 sierpnia 1945 r. Waller wysłał pierwsze pisma słało zawiadomienie do Tymczasowego Zarzą- (komunikat nr 1 i kwestionariusz) do osób pro- du Związku Sokolstwa Polskiego w Krakowie, weniencji sokolej zainteresowanych reaktywo- w którym informowało, że 1 września 1945 r. wybrany został w Sanoku Zarząd Tymczasowy, którego zadaniem jest podjęcie kroków w kierunku wznowienia działalności Towarzystwa 4 E. Kubalski, Z przeżyć i wspomnień sokolich, Kraków 1997, s. 125–126. 5 Ibidem, s. 126. 7 Ibidem, s. 38–39. 6 A. Mirkiewicz, M. Krawczyk, Próby reaktywowania okręgu 8 Archiwum Muzeum Historycznego w Sanoku (dalej rzeszowskiego i przemyskiego Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego AMHS), teczka nr 187, Pismo prezesa „Sokoła” rzeszowskiego „Sokół” po II wojnie światowej, w: Wkład Towarzystwa Gimnastyczne- Władysława Wallera z 22 sierpnia 1945 r. do Polskiego Towa- go „Sokół” w rozwój kultury fizycznej na ziemiach polskich. W 120-le- rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji. cie powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rzeszowie 9 A. Mirkiewicz, M. Krawczyk, op. cit., s. 39–40. (1886–2007), red. S. Zaborniak, M. Obodyński, Rzeszów 2008, 10 AMHS, teczka nr 187, Komunikat Przewodnictwa s. 38. Związku Nr 1, bez paginacji.

106 i przejęcie w posiadanie budynku, który dotych- oraz o uchwaleniu szeregu rezolucji, które będą czas administrowany był przez Zarząd Miejski11. przedłożone państwowym władzom nadzorczym. 10 września 1945 r. z podobną informacją o wy- Rezolucje te wzywały poszczególne gniazda borze tymczasowego Zarządu „Sokół” sanocki do reaktywowania się, przekazywania statutów zwrócił się do Starostwa Powiatowego w Sano- do rejestracji władzom państwowym oraz pod- ku. Sokoli sanoccy, argumentując, na podstawie jęcia starań o zwrot budynków. Prezes Kubalski ogłoszenia zamieszczonego w „Dzienniku Pol- oświadczył również w tym piśmie, że gniaz- skim” 31 sierpnia 1945 r., że Rząd Polski wydał da byłej Dzielnicy Lwowskiej zostały wcielone zezwolenie na reaktywowanie Sokolstwa Pol- do Dzielnicy Krakowskiej. Jednak nie przewi- skiego w całym kraju, zwrócili się do Starostwa dział, że władze miejskie Sanoka nie będą chciały Powiatowego w Sanoku z prośbą o jak najszybsze opuścić przedwojennej siedziby Towarzystwa wydanie zezwolenia na wznowienie działalności Gimnastycznego „Sokół”15. Towarzystwa, które było czynne do dnia okupacji 28 października 1945 r. o godzinie 11 w sali niemieckiej12. Tego samego dnia „Sokół” w Sanoku własnej sanockiego „Sokoła” odbyło się posie- za pośrednictwem sanockiego Starostwa Powia- dzenie Tymczasowego Zarządu Polskiego To- towego zgłosił analogiczną prośbę o zarejestro- warzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, wanie do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie. w którym uczestniczyli: Władysław Fastnacht, W piśmie tym przedstawił on wówczas Urzę- Emil Teodorowicz, Ludwik Patała, Schwarz, Ka- dowi Wojewódzkiemu statut Towarzystwa w 4 zimierz Stropek, Zofia Pierożyńska i Stanisław egzemplarzach z prośbą o zwrot 1 egzemplarza Pierożyński. Wymienieni członkowie i człon- po jego zarejestrowaniu. Sokoli sanoccy w swym kinie sanockiego „Sokoła” spotkali się wówczas piśmie z dumą podkreślali, że Towarzystwo ist- z kierownikiem Powiatowego Komitetu W. F. pa- niało i było czynne od 1888 r. aż do dnia inwazji nem Morończykiem, a także z przedstawicielami niemieckiej, a obecnie chce ono rozpocząć nową dyrekcji Kinofikacji (m.in. z panem profesorem kartę w historii miasta13. Dzundzą, który został upoważniony do przepro- 19 września 1945 r. sokoli sanoccy zwrócili wadzenia i zawarcia umowy na dzierżawę sali). się z pismem do Zarządu Miejskiego w Sanoku, Już na tym posiedzeniu Zarząd „Sokoła” w Sano- w którym upraszali o jak najrychlejsze przekaza- ku doszedł do wniosku, aby: „sali na kinoteatr nie im budynku „Sokoła” sanockiego, który znaj- nie wydzierżawiać, gdyż wydzierżawienie sali dował się w administracji tej instytucji. Prośbę utrudniałoby normalną działalność Towarzystwa motywowano faktem zezwolenia władzy pań- w dziedzinie wychowania fizycznego”16. stwowej na wznowienie działalności organizacji 17 listopada 1945 r. Naczelnik Wydziału Ogól- sokolej na terenie całego kraju14. nego Kuratorium Okręgu Szkolnego Rzeszowskie- Zawiązany 9 września 1945 r. Tymczasowy go prof. Stanisław Nowakowski zwrócił się z pi- Zarząd Związku Sokolstwa Polskiego 20 wrze- smem do starosty Powiatu Sanockiego Andrzeja śnia 1945 r. skierował do sanockiego „Sokoła” Szczudlika, w którym upraszał o ułatwienie mło- pismo, w którym donosił o swoim powstaniu dzieży szkolnej korzystania z sali gimnastycznej byłego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 11 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku przez oddanie jej na potrzeby wycho- w Sanoku z 3 września 1945 r. do Tymczasowego Zarządu Związku Sokolstwa Polskiego w Krakowie, bez paginacji. wania fizycznego. Nowakowski zwracał uwa- 12 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” gę, że zarówno w poszczególnych szkołach, jak w Sanoku z 10 września 1945 r. do tamtejszego Starostwa Po- wiatowego, bez paginacji. 13 Pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 15 Ibidem, pismo Tymczasowego Zarządu Związku Sokol- z 10 września 1945 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie stwa Polskiego (prezes Edward Kubalski) z 20 września 1945 r. przez Starostwo Powiatowe w Sanoku, kserokopia dokumentu do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez pagi- pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockie- nacji. go „Sokoła” Bronisława Kielara. 16 Ibidem, protokół z posiedzenia Tymczasowego Zarzą- 14 AMHS, teczka nr 187, Pismo Towarzystwa Gimnastycz- du Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, nego „Sokół” w Sanoku z 19 września 1945 r. do tamtejszego które odbyło się 28 października 1945 r. o godz. 11-tej w sali Zarządu Miejskiego, bez paginacji. własnej, bez paginacji.

107 i w samym mieście Sanoku nie ma w ogóle ani że na gimnastyczny kurs związkowy żadnego jednej urządzonej sali gimnastycznej17. Starosta kandydata wysłać nie może. „Sokół” sanocki, zda- Powiatu Sanockiego Andrzej Szczudlik, aby odpo- jąc sobie sprawę z trudnych warunków, w ja- wiednio i skutecznie zadośćuczynić prośbie prof. kich przyszło mu działać, zwrócił się natomiast Stanisława Nowakowskiego postanowił przesłać do Zarządu Związku z prośbą, by zechciał odnieść 3 grudnia 1945 r. odpis jego pisma z 17 listopada się — o ile byłyby widoki powodzenia — do mia- 1945 r. do Zarządu Towarzystwa Gimnastycznego rodajnych czynników rządzących, aby wydano „Sokół” w Sanoku. Równocześnie w załączonym ogólne zarządzenia reaktywowania towarzystw przez siebie piśmie nalegał na jak najszybsze po- sokolich i zwrotu budynków poszczególnych informowanie go o sposobie załatwienia sprawy gniazd w całym kraju21. przydziału dla młodzieży sali gimnastycznej18. 15 grudnia 1945 r. Miejska Rada Narodowa 14 grudnia 1945 r. „Sokół” sanocki odpowiedział w Sanoku wysłała do sanockiego „Sokoła” pismo, na to pismo, jak i na kolejne ponaglenie starosty które niezwykle ucieszyło miejscowych druhów. powiatowego w Sanoku z dnia 12 grudnia 1945 r. W dokumencie była mowa o tym, że organ ten W wysłanym wówczas dokumencie jest mowa na posiedzeniu 14 grudnia 1945 r. w Sanoku o tym, że gniazdo nie otrzymało pisma Starostwa uchwalił oddać tutejszemu gniazdu w posiada- z dnia 3 grudnia 1945 r. Sokoli podkreślali, że nie gmach „Sokoła”, dotychczas administrowany budynek ich Towarzystwa znajduje się nadal, przez Zarząd Miejski22. W wyniku tej diame- pomimo ich trzykrotnych protestów, w gestii tralnej zmiany, jaką było odzyskanie własnego Zarządu Miejskiego w Sanoku. Dlatego „Sokół” gmachu, gniazdo sanockie postanowiło spełnić sanocki nie mógł podjąć żadnych wiążących decy- swe obietnice wobec starosty Powiatu Sanockiego zji w sprawie przydziału sali dla użytku uczniów Andrzeja Szczudlika w kwestii udostępnienia szkół miejscowych. Sokoli obiecywali jednak, miejscowej młodzieży szkolnej sali gimnastycznej że sytuacja ta się zmieni z chwilą, gdy budynek do ćwiczeń. Już 23 grudnia 1945 r. „Sokół” wysto- zostanie im zwrócony19. sował pismo do Dyrekcji Państwowego Gimna- 27 listopada 1945 r. Związek Towarzystw zjum im. Królowej Zofii w Sanoku, Dyrekcji Gim- Gimnastycznych „Sokół” w Polsce wysłał do sa- nazjum Kupieckiego w Sanoku i do Inspektoratu nockiego gniazda pismo, w którym informował, Szkolnego w Sanoku. W dokumencie tym „Sokół” że w dniach od 27 do 31 grudnia 1945 r. będzie sanocki uprasza te instytucje o wysłanie delegata miał miejsce pierwszy, doraźny gimnastyczny na konferencję, która odbędzie się w małej sali kurs związkowy w Krakowie. Związek upraszał, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, aby każde gniazdo przysłało na kurs naczelnika 28 grudnia 1945 r. o godzinie 16. Spotkanie to i naczelniczkę ćwiczeń, względnie kandydatów miało być poświęcone kwestii uzgodnienia czasu na te stanowiska20. i przydziału sali dla poszczególnych szkół23. Na powyższe pismo Związku Sanok udzielił 21 grudnia 1945 r. prezes rzeszowskiego „So- odpowiedzi już 3 grudnia 1945 r. Gniazdo sa- koła” Władysław Waller przesłał do sanockiego nockie w specjalnym komunikacie stwierdzało, gniazda komunikat, w którym informował, że w Urzędzie Wojewódzkim w Rzeszowie zalega podanie tamtejszego Towarzystwa z Sanoka. 17 Ibidem, pismo Naczelnika Wydziału Ogólnego Kurato- rium Okręgu Szkolnego Rzeszowskiego prof. Stanisława Nowa- kowskiego z 17 listopada 1945 r. do starosty Powiatu Sanockiego 21 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Andrzeja Szczudlika, bez paginacji. w Sanoku z 3 grudnia 1945 r. do Zarządu Związku Towarzystw 18 Ibidem, pismo sanockiego starosty powiatowego An- Gimnastycznych „Sokół” w Polsce w Krakowie, bez paginacji. drzeja Szczudlika z 3 grudnia 1945 r. do Zarządu Towarzystwa 22 Ibidem, pismo Zarządu Miejskiej Rady Narodowej w Sa- Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji. noku z 15 grudnia 1945 r. do sanockiego Towarzystwa Gimna- 19 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” stycznego „Sokół”, bez paginacji. w Sanoku z 14 grudnia 1945 r. do Starostwa Powiatowego 23 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „So- w Sanoku, bez paginacji. kół” w Sanoku z 23 grudnia 1945 r. do: Dyrekcji Państwowego 20 Ibidem, pismo Związku Towarzystw Gimnastycznych Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, Dyrekcji Gimnazjum „Sokół” w Polsce z 27 listopada 1945 r. do Towarzystwa Gimna- Kupieckiego w Sanoku i Inspektoratu Szkolnego w Sanoku, bez stycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji. paginacji.

108 Powodem tego stanu rzeczy wedle referenta za- dokument, kwestię oddania części placu położo- łatwiającego tę sprawę miało być nieczytelne nego poniżej, na którym Gmina w czasie okupacji podanie o rejestrację. Tenże referent oświadczył dużym nakładem pieniędzy zmuszona była wy- Wallerowi, że sprawy rejestracji stowarzyszeń budować basen pływacki, pozostawić musiano załatwia miejscowe Starostwo, tj. w danym wy- na razie otwartą27. padku Starostwo w Sanoku. W tej sytuacji celowe 22 stycznia 1946 r. z pismem do sanockiego było wycofanie przez sanockie gniazdo podania gniazda zwrócił się sanocki starosta powiato- o rejestrację z Urzędu Wojewódzkiego i ponowne wy Andrzej Szczudlik, który w ślad za pismem wniesienie nowego do Starostwa Powiatowego z 12 grudnia 1945 r. prosił Towarzystwo o powia- w Sanoku. Dzięki temu uniknąć miał sanocki domienie go w terminie do 28 stycznia 1946 r., „Sokół” opłat rejestracyjnych w kwocie 150 zł24. jak została rozpatrzona sprawa przydziału sali 13 stycznia 1946 r. „Sokół” sanocki we wła- gimnastycznej dla młodzieży szkół średnich, za- snej sali urządził Walne Zebranie swych człon- wodowych i powszechnych28. ków. Zebranych powitał druh przewodniczący „Sokół” w Sanoku udzielił odpowiedzi staro- Władysław Fastnacht. Po ożywionej dyskusji, ście sanockiemu na powyższe zapytanie pismem która wywiązała się między zebranymi, uchwalo- z 26 stycznia 1946 r. Towarzystwo stwierdziło no składkę miesięczną w wysokości minimalnej w nim, że dotychczas na sali nie można było 10 zł, a wpisowe w kwocie minimalnej również przeprowadzić ćwiczeń z powodu braku opału. 10 zł. Ustalono ponadto, że gazyfikację budynku Sytuacja ta miała ulec zmianie dopiero po prze- „Sokoła” Dyrekcja Państwowego Gimnazjum i Li- prowadzeniu prac przy instalacji gazowej. Jak ceum im. Królowej Zofii w Sanoku przeprowadzi utrzymuje pismo, dotychczas chęć korzystania we własnym zakresie25. z sali zgłosiło jedynie Państwowe Gimnazjum Na Walnym Zebraniu 13 stycznia 1946 r. za- i Liceum w Sanoku (6 razy w tygodniu od go- twierdzono jednogłośnie odczytany, zmieniony, dziny 8 do 15) oraz Ośrodek W. F. w godzinach pełny tekst statutu. Przeprowadzono następnie wieczornych. „Sokół” ubolewał nad tym, że wybory na członków Zarządu, które na wniosek wprawdzie z końcem grudnia 1945 r. zwołał on druha Bronisława Polityńskiego odbyły się przez konferencję dla szkół zainteresowanych korzysta- aklamację, a nie w głosowaniu tajnym. Wybrano niem z sali gimnastycznej w jego gmachu, jednak jednak najpierw komisję matkę, która zapro- na to posiedzenie delegaci zaproszonych szkół nie ponowała poszczególnych członków Zarządu, ci przybyli. Na koniec Towarzystwo Gimnastyczne zaś przez aklamację zostali wybrani większością „Sokół” w Sanoku w swym piśmie podkreślało, głosów. Prezesem został wybrany druh Zygfryd że jest gotowe podjąć z każdą szkołą rozmowy Gölis26. w sprawie wynajmu swej sali gimnastycznej, 17 stycznia 1946 r. burmistrz Sanoka skie- gdyż krzewienie kultury fizycznej jest jednym rował do sanockiego gniazda pismo, w którym z naczelnych zadań i celów Towarzystwa29. stwierdził, że Miejska Rada Narodowa na posie- Niestety, jak utrzymuje pismo druhów sanoc- dzeniu 14 grudnia 1945 r. uchwaliła wprawdzie kich do władz w Krakowie z 26 lutego 1946 r., oddać „Sokołowi” w Sanoku jego gmach, dotych- wniesiony przez Starostwo Powiatowe w Sanoku czas administrowany przez Zarząd Miejski, jednak do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie statut odbyło się to z tym zastrzeżeniem, że oddanie sanockiego gniazda nie został jeszcze zatwier- to dotyczyło na razie tylko budynku „Sokoła” dzony. Skład Zarządu Towarzystwa w Sanoku oraz placu tenisowego. Jak następnie stwierdzał 27 Ibidem, pismo burmistrza Sanoka z 17 stycznia 1946 r. do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez pagi- 24 Ibidem, pismo prezesa Polskiego Towarzystwa Gim- nacji. nastycznego „Sokół” w Rzeszowie z 21 grudnia 1945 r. do PTG 28 Ibidem, pismo sanockiego starosty powiatowego An- „Sokół” w Sanoku, bez paginacji. drzeja Szczudlika z 22 stycznia 1946 r. do Towarzystwa Gimna- 25 Ibidem, protokół z Walnego Zebrania członków Polskie- stycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji. go Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 13 stycz- 29 Ibidem, pismo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego nia 1946 roku, bez paginacji. „Sokół” w Sanoku z 26 stycznia 1946 r. do Starostwa Powiato- 26 Ibidem. wego w Sanoku, bez paginacji.

109 po rezygnacji z funkcji prezesa Zygfryda Gölisa prośby o zarejestrowanie Stowarzyszenia pod przedstawiał się następująco: Antoni Morończyk nazwą Towarzystwa Gimnastyczne »Sokół« (prezes), Władysław Fastnacht (wiceprezes), Zy- w Sanoku, Urząd Wojewódzki nie uwzględnia gfryd Gölis (wiceprezes), Stanisław Pierożyński i zarazem na zasadzie art. 20 rozporządzenia (naczelnik), Emil Teodorowicz (sekretarz), Mie- Prezydenta Rzeczpospolitej z 27 października czysław Malikowski (skarbnik), Ludwik Patała 1932 r., /Dz.U.R.P. Nr 94 poz. 808/ odmawia (gospodarz). „Sokół” sanocki informował władze zarejestrowania tego Stowarzyszenia, ponieważ krakowskie o swej trudnej sytuacji, która wyni- poszczególni członkowie projektowanego Stowa- kała z tego, że wojskowe przedsiębiorstwo kino- rzyszenia »Towarzystwo Gimnastyczne Sokół« we „Kino Podhalanka w Sanoku” zajęło wbrew mogą zrzeszać się w organizacjach »Wychowa- woli Towarzystwa salę gimnastyczną na kino30. nia Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego«, „Kino Podhalanka w Sanoku” miało wyświe- które mają być utworzone na podstawie Dekretu tlać filmy w piątki, soboty i niedziele od godziny z dnia 16 stycznia 1946 r. o utworzeniu urzędów 16, przez co działalność sekcji wychowania fizycz i rad wychowania fizycznego i przysposobienia nego, którą prowadził „Sokół”, została znacznie wojskowego /Dz.U.R.P. Nr 3 poz. 25/, a które utrudniona. W tej sytuacji „Sokół” upraszał również mają za zadanie wychowanie fizyczne”. o informację: „czy za pośrednictwem Związku Od powyższej decyzji istniała jednak możliwość nie można u naczelnych Władz Państwowych odwołania33. poczynić kroków w kierunku usunięcia kina, W piśmie z 27 kwietnia 1946 r. do władz zwłaszcza że w Sanoku istnieje inny odpowiedni krakowskich członkowie „Sokoła” sanockiego lokal, w którym przed wojną istniało kino przez ubolewali, że po zajęciu budynku przez wojsko okres piętnastoletni”31. filmy są wyświetlane nie tylko w piątki, soboty 28 lutego 1946 r. Zarząd „Sokoła” sanockie- i niedziele, ale „przez cały tydzień, tak dalece, że go powiadomił Dowództwo Dywizji w Krośnie do żadnej z ubikacji w »Sokole« przystępu nie o zaistniałej sytuacji: „Doszło do wiadomości Za- mamy, nadmieniamy przy tym, że na budynku rządu, że Wojskowe Przedsiębiorstwo Kinowe »Sokoła« wywieszono szyld »Dom Żołnierza« zamierza wywiesić na budynku »Sokoła« napis i mimo naszych starań i przedłożenia rachunku »Dom Żołnierza« i »Kino Podhalanin«. Zarząd wojsko za korzystanie z sali i sprzętów nic nie Towarzystwa zawiadamia, że nie może się zgo- płaci”34. dzić na wywieszenie napisu »Dom Żołnierza«, Tymczasem proces likwidacji Towarzystwa ze względu na to, że to narusza naszą wolę jako rozwijał się dalej: „31 lipca 1947 r. organa UB właściciela oraz nas w posiadaniu domu sokolego. zażądały wydania akt i pieczęci Towarzystwa Natomiast zgadzamy się na wywieszenie napisu Gimnastycznego »Sokół« w Krakowie i Związku, orientacyjnego »Kino Podhalanin«”32. i gmach »Sokoła« zamknęły, uniemożliwiając 6 marca 1946 r. wpłynęło na ręce druha wszelkie dalsze działanie! Akt ten (w Krakowie) sekretarza Emila Teodorowicza pismo, które i na prowincji uważać należy za jednoznaczny przekreślało normalną działalność Towarzystwa z rozwiązaniem »Sokoła« i Związku, który w ten Gimnastycznego „Sokół” w Polsce Ludowej. sposób w dwa lata po powstaniu w odbudowu- A. Misztal — naczelnik Wydziału Społeczno jącej się Polsce przestał istnieć”35. ‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rze- 29 września 1947 r. Urząd Wojewódzki szowie podjął decyzję o zlikwidowaniu tej or- w Rzeszowie powiadamiał już Starostwo Powia- ganizacji: „Wniesionej dnia 10 września 1945 r. towe w Sanoku, że zamierza przystąpić do li-

30 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 33 Ibidem, pismo Wydziału Społeczno‑Politycznego Urzę- w Sanoku z 26 lutego 1946 r. do Związku Towarzystw Gimna- du Wojewódzkiego w Rzeszowie z 6 marca 1946 r. do członków stycznych „Sokół” w Krakowie, bez paginacji. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji. 31 Ibidem. 34 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 32 Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 27 kwietnia 1946 r. do Przewodnictwa Związku To- w Sanoku z 28 lutego 1946 r. do Dowództwa Dywizji w Krośnie, warzystw Gimnastycznych „Sokół” w Krakowie, bez paginacji. bez paginacji. 35 E. Kubalski, op. cit., s. 129.

110 kwidacji Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 1947 r. wicestarosta sanocki Kazimierz Opulski w Sanoku. W związku z tym polecał: „zbadać wyjaśnił Urzędowi Wojewódzkiemu w Rzeszo- i zapodać obecny byt prawny tego Towarzystwa; wie, że budynek Towarzystwa Gimnastycznego w czyim posiadaniu znajduje się obecnie jego „Sokół” w Sanoku zajęła jesienią 1945 r. 8. Dy- majątek (budynek itd.), kto ten majątek użytkuje wizja Drezneńska, a po jej wyjeździe w roku bie- i na jakiej podstawie; zapodać imię i nazwisko żącym budynek Towarzystwa zajmuje 26. Pułk oraz adres ostatniego prezesa Towarzystwa; za- Piechoty39. podać imię i nazwisko oraz adres osoby godnej W związku z zarządzeniem z 4 lutego 1948 r. zaufania, której można by powierzyć funkcję starosta sanocki Andrzej Szczudlik w piśmie likwidatora omawianego Towarzystwa”36. z 8 marca 1948 r. do Wydziału Społeczno 6 października 1947 r. starosta sanocki ‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rze- Andrzej Szczudlik, odpowiadając na to pismo, szowie na podstawie przeprowadzonych docho- przedstawił sytuację Towarzystwa od zakończe- dzeń oznajmiał, iż przed wojną istniały na terenie nia II wojny światowej do chwili obecnej. Mówił powiatu 3 gniazda Towarzystwa Gimnastycznego w nim, że: „w roku 1945 Zarząd Towarzystwa „Sokół”. Miały one swe siedziby w Rymanowie, »Sokół« w Sanoku wniósł za pośrednictwem Sanoku i Zagórzu. Gniazda te rozporządzały dość tutejszego Starostwa prośbę do U.W. o zareje- znacznym majątkiem. Jak donosił Szczudlik: strowanie tego stowarzyszenia. U.W. decyzją „W Sanoku znajduje się również dom murowany z 6. marca 1946 r. (II/4348/45) odmówił zare- z dużą salą i 8 ubikacjami oraz oparkowane bo- jestrowania. Budynek »Sokoła« wraz z urządze- isko. Nieruchomość ta w czasie okupacji była pod niem wewnętrznym i boiskiem zajęło bezpod- zarządem miejskim. W 1945 r. zajęło tę nieru- stawnie wojsko na »Dom Żołnierza«, prowadzi chomość Wojsko Polskie i dotychczas ją użytkuje tam kinoteatr, wynajmuje salę na różne imprezy. jako »Dom Żołnierza«. Osobą zainteresowaną, Ostatnim prezesem »Sokoła« przed wybuchem której można doręczyć decyzję o likwidacji jest wojny był Jerzy Pietrzkiewicz, który zmarł, zaś zastępca ostatniego prezesa Władysław Fastnacht, jego zastępca zmarł na Węgrzech. W roku 1945 zamieszkały w Sanoku przy ul. Głowackiego 11”40. został wybrany Zarząd tymczasowy, Prezes W kolejnym piśmie do Wydziału Społeczno tego Zarządu wyjechał z Sanoka, a zastępcą jest ‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszo- Władysław Fastnacht, zam. w Sanoku przy ul. wie z 13 lipca 1948 r. starosta Szczudlik, wyko- Głowackiego 11. Jako kandydata na likwidatora nując zarządzenie z 9 lipca 1948 r., przedstawiał powyższego stowarzyszenia proponuję Stefana następujące osoby na likwidatorów Towarzystw Stefańskiego — Kierownika Referatu Kultury Gimnastycznych „Sokół” na terenie tutejszego i Sztuki, zam. w Sanoku przy ul. Mickiewicza 3”37. powiatu: dr. Ignacego Bieleckiego, lekarza za- W nawiązaniu do powyższego sprawozda- mieszkałego w Rymanowie przy ul. Krakowskiej nia z 6 października 1947 r. Urząd Wojewódzki 15, do likwidacji „Sokoła” w Rymanowie; Włady- w Rzeszowie w piśmie do Starostwa Powiato- sława Fastnachta, zamieszkałego w Sanoku przy wego w Sanoku 14 października 1947 r. prosił ul. Głowackiego 11, do likwidacji „Sokoła” w Sano- o zapodanie, kiedy oraz która jednostka wojskowa ku; Franciszka Znamirowskiego, emerytowanego zajęła bezpodstawnie budynek Towarzystwa Gim- nastycznego „Sokół” w Sanoku38. 22 października dziernika 1947 r. do Starostwa Powiatowego w Sanoku, Ksero- kopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara. 36 Pismo odręczne Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie 39 Pismo sanockiego wicestarosty powiatowego Ka- z 29 września 1947 r. do Starostwa Powiatowego w Sanoku, zimierza Opulskiego z 22 października 1947 r. do Wydziału kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych Społeczno‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara. Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych 37 Pismo sanockiego starosty powiatowego Andrzeja obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara. Szczudlika z 6 października 1947 r. do Wydziału Społeczno 40 Pismo sanockiego starosty powiatowego Andrze- ‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, kserokopia ja Szczudlika z 8 marca 1948 r. do Wydziału Społeczno dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego pre- ‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Kserokopia zesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara. dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego pre- 38 Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 14 paź- zesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara.

111 maszynistę kolejowego, zamieszkałego w Zagórzu, którego Urząd Wojewódzki zamianuje po upra- do likwidacji „Sokoła” w Zagórzu41. Tymczasem 17 womocnieniu się powyższej decyzji. „Sokół” miał marca 1949 r. Zarząd Miejski w Sanoku skiero- prawo odwołać się od niej za pośrednictwem wał pismo do Wydziału Społeczno‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego do MAP w przeciągu 14 Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, w którym dni, licząc od dnia następnego po doręczeniu prosił o powierzenie funkcji likwidatora Towa- decyzji43. rzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku dr. 15 kwietnia 1949 r. Wydział Społeczno Tadeuszowi Trendocie – adwokatowi i syndy- ‑Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie kowi miejskiemu zamieszkałemu w Sanoku przy mianował dr. Tadeusza Trendotę likwidatorem ul. Sobieskiego 8 – i przekazanie majątku Towa- „Sokoła” w Sanoku44. rzystwa na rzecz gminy miasta Sanok42. Wydział Społeczno‑Polityczny Urzędu Woje- 24 marca 1949 r. Wydział Społeczno wódzkiego w Rzeszowie 29 grudnia 1949 r. został ‑Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie przez Trendotę poinformowany o fakcie przepro- skierował pismo do dr. Władysława Fastnachta, wadzonej likwidacji sanockiego Towarzystwa na- zastępcy prezesa Towarzystwa Gimnastyczne- stępującym zdaniem: „Stosownie do zarządzenia go „Sokół” w Sanoku, w którym informował go, z dnia 15 kwietnia 1949 r. L. SP.S.I/5/28/49 do- że decyzją prawomocną z dnia 6 marca 1946 r. noszę, że przeprowadziłem likwidację Towarzy- Urząd Wojewódzki odmówił zgody na wznowie- stwa Gimnastycznego »Sokół« w Sanoku, w do- nie działalności gniazda sanockiego. Następnie wód czego załączam jeden egzemplarz protokołu w piśmie tym Urząd Wojewódzki stwierdził, iż zdawczo‑odbiorczego z dnia 23 listopada 1949 zarządza likwidację „Sokoła” w Sanoku, do czego roku”45. Tym samym zakończone zostały starania był on ponoć upoważniony na podstawie art. o reaktywację sanockiego „Sokoła” podejmowane 26 o stowarzyszeniach z 27 października 1932 r. w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. (Dz.U.R.P. nr 94, poz. 808). Zarząd Miejski miał się stać tym podmiotem, który przejmie majątek 43 Pismo Wydziału Społeczno‑Politycznego Urzędu Woje- likwidowanego stowarzyszenia. Likwidację tę wódzkiego w Rzeszowie z 24 marca 1949 r. do zastępcy prezesa miał przeprowadzić adwokat Tadeusz Trendota, TG „Sokół” w Sanoku Władysława Fastnachta, kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara. 41 Pismo sanockiego starosty powiatowego Andrze- 44 Pismo Wydziału Społeczno‑Politycznego Urzędu Wo- ja Szczudlika z 13 lipca 1948 r. do Wydziału Społeczno jewódzkiego w Rzeszowie z 15 kwietnia 1949 r. do dra Tadeusza ‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, kserokopia Trendoty — adwokata w Sanoku, kserokopia dokumentu po- dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego pre- chodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego zesa sanockiego „Sokoła” Bronisława Kielara. „Sokoła” Bronisława Kielara. 42 Pismo Zarządu Miejskiego w Sanoku z 17 marca 1949 r. 45 Pismo adwokata dra Tadeusza Trendoty z 29 grudnia do Wydziału Społeczno‑Politycznego Urzędu Wojewódzkiego 1949 r. do Wydziału Społeczno‑Politycznego Urzędu Woje- w Rzeszowie, kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów wódzkiego w Rzeszowie, kserokopia dokumentu pochodząca prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” Bronisława ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” Kielara. Bronisława Kielara. Bronisław Kielar Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku w latach 2000–2014

Próba wznowienia warzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku. Omawiano tę sprawę i na spotkaniach Zarządu działalności sanockiego TPSiZS, i prywatnie – w gronie zainteresowa- „Sokoła” w 2000 r. nych osób, w domu Państwa Ludmiły i Zbigniewa Kazimierza Patałów. Decyzją z dnia 24 marca 1949 r., podjętą z ra- Na uroczystym zebraniu, które odbyło się żącym naruszeniem prawa, Urząd Wojewódzki 20 grudnia 2000 r. w Sali Herbowej Urzędu Mia- Rzeszowski — Wydział Społeczno-Polityczny sta, panie Teresa Dalska i Anna Kindlarska-Dalska zlikwidował Towarzystwo Gimnastyczne „So- w obecności notariusza Lidii Górskiej-Galewicz kół” w Sanoku. Decyzję za wojewodę podpisał przekazały sztandar wznawiającemu działalność R. Biliński. Towarzystwu. Na likwidatora został powołany sanocki ad- Zarząd Towarzystwa po zapoznaniu się ze wokat dr Tadeusz Trendota, który protokolarnie stanem budynku „Sokoła” stwierdził, że nadaje przekazał wszystkie ruchomości i nieruchomości się on do remontu kapitalnego oraz że potrzebny „Sokoła” Gminie Miasta Sanoka. jest użytkownik, który mógłby się zająć działal- Przez kolejne lata skrzętnie zacierano liczne nością dochodową i remontem budynku. Prośby ślady pozostawione przez sanocki „Sokół”. Po- kierowane przez PTG „Sokół” do władz miasta, został tylko budynek, ale pozbawiono go sym- dotyczące zwrotu nieruchomości Towarzystwu, boli — ściągnięto figurę sokoła z dachu, usunię- nie znalazły poparcia u burmistrza Zbigniewa to z frontowej ściany budynku rzeźbę „Sokoła Daszyka, Zarządu Miasta i Rady Miasta (pierw- zrywającego kajdany niewoli”, na jej miejsce sze pismo z dnia 27.11.2000 r.). Władze miasta w niszy ustawiono betonową kulę. Zniknął też nie zwróciły nieruchomości Towarzystwu, ale napis „Dom Sokoła”, który na długie lata zastąpił podjęły działania w kierunku przeprowadzenia nowy — „KINO POKÓJ”. remontu i zagospodarowania budynku. Latem 1999 roku, czyli 50 latach po likwida- Rada Miasta Sanoka Uchwałą Nr XLVIII/429/2001 cji Towarzystwa, a 60 lat od wybuchu II wojny z dnia 23.10.2001 r. wyraża zgodę na wydzierżawienie światowej, miało miejsce zdarzenie, które dało nieruchomości na okres do 15 lat z przeznaczeniem początek nowej historii „Sokoła”. Mianowicie na prowadzenie działalności kulturalno-oświatowej, został ujawniony fakt, że zachował się sztandar usługowej, gastronomicznej. Towarzystwa przechowywany przez panie Teresę Burmistrzem w tym czasie był Zbigniew Da- Dalską i jej córkę Annę Kindlarską-Dalską w ich szyk, a przewodniczącym Rady Miasta — Jan domu przy ul. Młynarskiej 13. Fakt ten zapo- Pawlik. czątkował dyskusje w Zarządzie Towarzystwa Zarząd PTG „Sokół” czynił starania dotyczące Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej z prezesem unieważnienia decyzji likwidującej Towarzystwo. komandorem Zbigniewem Koziarzem na czele Było to jednak niemożliwe z powodu nieuznania na temat wznowienia działalności Polskiego To-

113 Towarzystwa za następcę prawnego przedwojen- Sarkady, Ludmiła Schmidt, Janina Stefańska, nego „Sokoła”. Hipolit Zygmunt Keller, Zbigniew Kazimierz Notariusz Maria Matuła 20 grudnia 2003 r. Patała oraz Ludmiła Patała, Eugeniusz Czerepa- odebrała upoważnienie dla Zarządu od przedwo- niak, Bronisław Kielar, Barbara Milczanowska, jennych członków sanockiego „Sokoła” w oso- Paweł Sebastiański. bach: 1. Janina Stefańska, 2. Hipolit Zygmunt Na kolejnych zebraniach wybrano Zarząd Keller, 3. Czesław Feliks Borczyk, 4. Maria w składzie: Zbigniew Kazimierz Patała — pre- Czerepaniak, 5. Ludmiła Schmidt, 6. Zbigniew zes, Hipolit Zygmunt Keller — wiceprezes, Kazimierz Patała. Upoważnenie to dotyczyło Janina Maczek — sekretarz, Zofia Sarkady — działań administracyjno-prawnych w ich imie- skarbnik, Maria Czerepaniak — członek, Janina niu, zmierzających do odzyskania majątku To- Stefańska — członek, Ludmiła Schmidt — prze- warzystwa. W ramach tych działań do MSWiA wodnicząca Komisji Rewizyjnej, oraz wykonano został złożony wniosek, do którego Minister- prace związane z rejestracją Towarzystwa w KRS stwo ustosunkowało się Decyzją ZK-VI-432/03/1 w Rzeszowie. z dnia 25.03.2004 r., stwierdzając nieważność Wpisu do KRS w Rzeszowie dokonano decyzji Wydziału Społeczno-Politycznego Urzę- 25 maja 2005 r. pod numerem 0000234935. du Wojewódzkiego Rzeszowskiego z 6 marca 1946 r., znak: L.II/4348/45, na mocy której po Zarząd przygotował Nadzwyczajne Walne wojnie odmówiono ponownego zarejestrowania Zgromadzenie, które odbyło się 22 październi- TG „Sokół” w Sanoku. Pismo zawierało również ka 2005 r. Przedstawiono sprawozdanie z do- istotne dla dalszych działań, mianowicie mó- tychczasowych działań, a następnie wybrano wiło ono, że „weryfikacja decyzji orzekającej nowy Zarząd, w skład którego weszli: Bronisław o majątku tego stowarzyszenia może nastąpić Kielar — prezes, Ludmiła Patała — wiceprezes, tylko na wniosek statutowych organów stowa- Eugeniusz Czerepaniak — sekretarz, Władysław rzyszenia powstałego po reaktywowaniu jego Gorączko — skarbnik, Paweł Sebastiański — działalności w wyniku stwierdzenia nieważności członek, Małgorzata Obszarny — przewodnicząca decyzji o likwidacji tego stowarzyszenia”. Komisji Rewizyjnej, Hipolit Zygmunt Keller — Wobec takiego stanu rzeczy na zebraniu przewodniczący Sądu Honorowego. Przyjęto plan Zarządu 17 maja 2004 r. Bronisław Kielar zgło- działania, w którym najważniejszym zadaniem sił propozycję likwidacji Towarzystwa, aby go było odzyskanie nieruchomości „Sokoła”. zgodnie z prawem reaktywować przez członków Zarząd Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” przedwojennego „Sokoła”, co umożliwiłoby roz- w Sanoku zwrócił się pismem z dnia 1 sierpnia poczęcie starań o odzyskanie nieruchomości. 2005 r. do Burmistrza Miasta i Rady Miasta Sa- Wniosek o likwidację PTG „Sokół” został od- noka z prośbą o zwrot nieruchomości należących rzucony przez Zarząd w stosunku 5:1. W związku do 1946 r. do Towarzystwa (działki i budynku z tym część osób zrezygnowała z członkowstwa przy ul. Mickiewicza). W odpowiedzi uzyskał w PTG „Sokół” i rozpoczęła prace nad reakty- informację, że nie przysługuje mu tytuł prawny wowaniem TG „Sokół” przez przedwojennych do nieruchomości i nie jest następcą prawnym członków. przedwojennego Towarzystwa. W tym okresie siedziba „Sokoła” mieściła się przy ul. Białogór- skiej 9, a to dzięki Ludmile i Zbigniewowi K. Reaktywowanie TG „Sokół” Patałom, którzy użyczyli pokój w swoim domu na organizowanie spotkań i adres do korespon- w Sanoku w 2004 r. dencji. Na zebraniu zorganizowanym 11 lipca 2004 r. W takiej sytuacji Zarząd TG „Sokół” w Sa- w domu Ludmiły i Zbigniewa Kazimierza Pa- noku pismem z 26 stycznia 2006 r. zwrócił się tałów, na którym postanowiono reaktywować z prośbą do MSWiA o stwierdzenie nieważności Towarzystwo, obecni byli przedwojenni człon- bezprawnego zarządzenia likwidującego Towa- kowie: Maria Czerepaniak, Janina Maczek, Zofia rzystwo z dnia 24 marca 1949 r.

114 Rada Miasta Sanoka pod koniec kadencji Zebraliśmy również 1300 podpisów pod pro- na wniosek burmistrza Wojciecha Blecharczy- testem przeciwko sprzedaży nieruchomości „So- ka podjęła Uchwałę Nr LX/597/06 z dnia 19 koła” i przekazaliśmy go burmistrzowi. września 2006 r. wyrażającą zgodę na sprzedaż Burmistrz unieważnił przetarg na sprzedaż działki byłego lodowiska (obecnie 541/4). byłego lodowiska po otrzymaniu zawiadomienia Z wielkim trudem, przy wsparciu dużej o wszczęciu śledztwa (pismo z dnia 15 czerw- grupy osób: posłów, radnych i sanoczan zain- ca 2007 r.) w sprawie przekroczenia upraw- teresowanych przywróceniem „Sokoła” (wielu nień przez Burmistrza Miasta Sanoka w dniu mieszkańców wspierało nas anonimowo) wy- 20 kwietnia 2007 r. w Sanoku poprzez ogło- musiliśmy na burmistrzu odwołanie przetargu szenie przetargu ofertowego na sprzedaż nieru- na sprzedaż działki po lodowisku. chomości pomimo toczącego się postępowania Po obszernej i długotrwałej wymianie ko- administracyjnego o stwierdzenie prawidłowości respondencji z MSWiA 8 listopada 2006 r. nabycia nieruchomości przez Gminę Miasta Sa- uzyskaliśmy Decyzję Nr 12/2006 MSWiA nok, czym działał na szkodę TG „Sokół” w Sano- stwierdzającą nieważność decyzji U.W. Rze- ku — tj. o przestępstwo z art. 231 § l K.k. szowskiego — Wydz. Społeczno-Polityczne- Wieloletnie starania doprowadziły do uzyska- go z dnia 24.03.1949 r. likwidującej „Sokoła” nia decyzji MSWiA unieważniających likwidację w Sanoku, która to decyzja została podjęta „Sokoła” i komunalizację jego nieruchomości. z rażącym naruszeniem prawa. Wymieniona decyzja była podstawą skie- Poniżej minikalendarium. rowania wniosku (4.12.2006 r.) do MSWiA 25.03.2004 r. — MSWiA decyzją o stwierdzenie nieważności decyzji komunaliza- ZK-VI-432/03/1 stwierdził nieważność decyzji cyjnych wojewody krośnieńskiego z 3.09.1992 r., U.W. Wydz. Społeczno-Polityczny w Rzeszowie 30.06.1993 r. i 14.04.1997 r. dotyczących działek: z dnia 6.03.1946 r., na mocy której odmówiono 25/8 o pow. 1810 m2 i 25/26 o pow. 2385 m2 zarejestrowania Stowarzyszenia pn. Towarzystwo (obecnie działki: nr 543/2 o pow. 0,1220 ha Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku. z budynkiem „Sokoła”, 542/2 o pow. 0,0203 ha, Odmowa stanowiła nie tylko naruszenie 541/5 o pow. 0,0386 ha, 541/4 o pow. 0,2385 ha), Prawa o stowarzyszeniach, ale również naru- położonych w Sanoku przy ul. Mickiewicza, oraz szała konstytucyjną wolność zrzeszania się. o podjęcie stosownych decyzji, które doprowadzą Decyzja została wydana z rażącym naru- do zwrotu nieruchomości Towarzystwu. szeniem prawa, a ponieważ nie wywołała nie- Rozpatrzenie naszego wniosku zostało odwracalnych skutków prawnych, możliwe jest wstrzymane na 18 miesięcy z powodu działań stwierdzenie jej nieważności. burmistrza, który: wystąpił o ponowne rozpa- 8.11.2006 r. — MSWiA decyzją nr 12/2006 trzenie sprawy stwierdzenia nieważności decyzji stwierdził nieważność decyzji U.W. Wydz. likwidującej „Sokoła” z 1949 r., skierował skar- Społeczno-Polityczny w Rzeszowie z dnia gę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego 24.03.1949 r., L.SPS.I/528/49 likwidującej TG w Warszawie na decyzję Ministra Spraw We- „Sokół” w Sanoku. wnętrznych i Administracji z dnia 8.11.2006 r. Decyzja wydana została z rażącym naru- i wnioskował o wstrzymanie wykonania decyzji szeniem prawa, ponieważ treść decyzji pozostaje MSWiA. w sprzeczności z treścią przepisu prawa i charak- Po ogłoszeniu przetargu dotyczącego sprze- ter tego naruszenia powoduje, że decyzja ta nie daży byłego lodowiska Zarząd „Sokoła” dołożył może być akceptowana jako akt wydany przez wszelkich starań, aby nie doszedł on do skutku. organ państwa. Skierowaliśmy pisma za pośrednictwem posłów 15.11.2007 r. — Wojewódzki Sąd Ad- do Ministra Sprawiedliwości i Ministra Spraw ministracyjny w Warszawie oddalił skargę Wewnętrznych i Administracji, a także zawiado- Gminy Miasta Sanoka i utrzymał w mocy de- mienie do prokuratora o podejrzeniu popełnienia cyzję MSWiA unieważniającą decyzję z dnia przestępstwa przez burmistrza. 24.03.19949 r. likwidującą „Sokoła”.

115 30.07.2008 r. — decyzją nr 508 MSWiA Przykre jest to, że w Urzędzie Miasta Sanoka stwierdził nieważność decyzji komunalizacyj- przedsięwzięto za społeczne pieniądze wiele dzia- nej wojewody krośnieńskiego z dnia 3 września łań, aby nie dopuścić do uchylenia powojennych 1992 r. dotyczącej działki 543 (1122/2 o pow. decyzji, które przecież zostały podjęte z rażącym 0,1285 ha) zabudowanej budynkiem „Sokoła” naruszeniem prawa. (obecnie działka 543/2 o pow. 0,1220 ha). W odczuciu piszącego te słowa, choć słabo 30.07.2008 r. — decyzją nr 505 MSWiA zna prawo, samo sporządzenie odwołania od stwierdził nieważność decyzji komunalizacyj- decyzji, która po tak długim czasie wreszcie nej wojewody krośnieńskiego z dnia 14 kwietnia czyniła zadość sprawiedliwości, jest przestęp- 1997 r. dotyczącej działki 542 o pow. 0,0313 ha stwem, a przynajmniej działaniem niemającym (obecnie działki 542/2 o pow. 0,0203 ha i 541/5 nic wspólnego z logiką. TG „Sokół” w Sanoku o pow. 0,0386 ha). starało się jedynie odzyskać nieruchomości, któ- 30.07.2008 r. — decyzją nr 506 MSWiA re należały do Towarzystwa do czasu jego bez- stwierdził nieważność decyzji komunalizacyj- prawnego zlikwidowania przez ówczesne władze. nej z dnia 30 czerwca 1993 r. dot. działki 1121/2 Premierem był wtedy Edward Osóbka-Morawski, o pow. 4928 m2 (obecnie działka 541/4 o pow. a Bolesław Bierut prezydentem PRL. Faktyczna 0,2385 ha). likwidacja „Sokoła” nastąpiła w 1946 roku, a pro- Po rozpatrzeniu wniosku MSWiA podał tokolarne przekazanie nieruchomości i ruchomo- m.in.: Nieruchomość zabudowana składająca się z pgr ści na rzecz Miasta nastąpiło w 1949 roku. 25/26 i pb 451 została przejęta protokołem z dnia Nie był to jeszcze koniec naszych starań, a to 23.11.1949 r. wraz z całym majątkiem ruchomym TG dlatego, że chociaż prawnym właścicielem par- „Sokół” w Sanoku, na rzecz Skarbu Państwa (Zarzą- celi z budynkiem „Sokoła” oraz działki pomiędzy du Miejskiego w Sanoku). Wcześniej jednak decyzją budynkiem a byłym lodowiskiem było już Towa- z 6.03.1946 r. odmówiono zarejestrowania TG „Sokół” rzystwo (decyzja w sprawie tych nieruchomości w Sanoku. była ostateczna i prawomocna), to faktycznym MSWiA uznał obie decyzje za wydane z rażą- użytkownikiem nadal była Gmina Miasta Sanoka. cym naruszeniem prawa. Musieliśmy jeszcze zmusić dotychczasowego Dalej czytamy: Stwierdzenie nieważności decy- użytkownika do przekazania nam nieruchomości. zji ostatecznej wywołuje bowiem skutek prawny ex Niemało zabiegów i wytrwałości trzeba było tunc, tzn. od dnia wydania aktu administracyjnego, również, aby doprowadzić do odnowienia wpisu który podlega unieważnieniu. Następuje restitutio in notarialnego w księgach wieczystych i do fak- integrum, tzn. przywrócenie do stanu poprzednie- tycznego przejęcia nieruchomości. go, obowiązującego przed wydaniem aktu, którego Działki „Sokoła” wpisane były do księgi wie- nieważność stwierdzono, tak, jak gdyby tego aktu czystej lwh 606 jako: nigdy nie było. działka nr 25/8 o pow. 1810 m2 wpisana Przed 10.05.1990 r. Skarb Państwa nie na- z 21.08.1899 r. był nieruchomości, a jedynie posługiwał się wa- działka nr 25/26 o pow. 2385 m2 dopisana dliwym tytułem własności uzyskanym z narusze- z 31.05.1927 r. niem prawa. Przekazanie na rzecz Miasta Sanoka Niestety księga wieczysta lwh 606 po drugiej własności nieruchomości, która nie należała w dniu wojnie zaginęła. Dążąc więc do przejęcia nie- 27.05.1990 r. do Skarbu Państwa, stanowi rażące ruchomości w trybie administracyjnym (czyli naruszenie prawa. w takim trybie, w jakim Towarzystwo zosta- 12.12.2008 r. — decyzją nr 790 MSWiA ło zlikwidowane), zwróciliśmy się do starosty utrzymuje w mocy decyzję nr 506 — po od- (27.10.2008 r.) o wprowadzenie zmian w doku- wołaniu się burmistrza (w uzasadnieniu decyzji mentacji ewidencyjnej gruntów. Chodziło o uwi- MSWiA czytamy m.in.: „w dniu komunalizacji docznienie skutków ostatecznych i prawomoc- przedmiotowa nieruchomość nie należała do Skarbu nych decyzji MSWiA dotyczących unieważnienia Państwa lecz do TG »Sokół« w Sanoku”). decyzji likwidacyjnej „Sokoła” i decyzji komuna- lizacyjnych jego nieruchomości.

116 Starosta odmówił wprowadzenia zmiany, Zaskarżając wymienione decyzje, wnieśliśmy jako powód podając znaczący upływ czasu i fakt, o ich uchylenie w całości jako wydane z rażącym iż aktualnie prowadzone księgi wieczyste po- naruszeniem prawa, a w szczególności: twierdzają jako właściciela Gminę Miasta Sanoka. • § 12 ust. 1 pkt 3 i 4 rozporządzenia Mini- Od decyzji starosty (i za jego pośrednictwem) stra Rozwoju Regionalnego i Budownic- odwołaliśmy się do Podkarpackiego Wojewódz- twa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie kiego Inspektora Nadzoru Geodezyjnego i Kar- ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. tograficznego w Rzeszowie. Jednak inspektor Nr 38, poz. 454), decyzją z 6 lutego 2009 r. podtrzymał decyzję • art. 7 i art. 8 Kodeksu postępowania ad- Starosty. ministracyjnego, Wojewoda podkarpacki na naszą prośbę • art. 7, art. 21 ust. 1 i art. 46 Konstytucji o wydanie postanowienia skutkującego przy- Rzeczypospolitej Polskiej. wróceniem pierwotnego stanu prawnego (tj. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rze- sprzed unieważnionych przez Ministra Spraw szowie 27 listopada 2009 r. przesłał nam wyrok Wewnętrznych i Administracji decyzji), oraz z dnia 3 listopada 2009 r. oddalający naszą skargę dokumentu skutkującego ujawnieniem w re- z dnia 6.03.2009 r. oraz uzasadnienie, w którym jestrze gruntów i w księgach wieczystych jako czytamy między innymi: … akta sprawy wskazują, właściciela spornych nieruchomości TG „Sokół” że wnioskowane grunty, przed wydaniem tych decyzji w Sanoku — w odpowiedzi z dnia 7.01.2009 r. (stwierdzających nieważność decyzji komunaliza- przesłał pismo do starosty sanockiego o ujaw- cyjnych) stanowiły mienie komunalne, co ujawnione nienie „Sokoła” w rejestrze ewidencji gruntów zostało zarówno w aktualnie prowadzonych dla tych oraz trzy pisma do Sądu Rejonowego w Sanoku działek księgach wieczystych, jak i w rejestrze gruntów Wydział Ksiąg Wieczystych z zawiadomieniem obręb Sanok. o zmianie właściciela nieruchomości (działki W uzasadnieniu decyzji nr 506 MSWiA z dnia 541, 542, 543). 30.07.2008 r., która była w aktach sprawy, czyta- Sąd Rejonowy w Sanoku — Wydział Ksiąg my natomiast: Następuje restitutio in integrum, tzn. Wieczystych, na podstawie zawiadomień prze- przywrócenie do stanu poprzedniego, obowiązującego słanych przez Wojewodę o zmianie właścicie- przed wydaniem aktu, którego nieważność stwierdzono, la nieruchomości (działki 541, 542, 543) miał tak, jak gdyby tego aktu nigdy nie było. obowiązek wpisać „ostrzeżenie” w istniejących Przed 10.05.1990 r. Skarb Państwa nie nabył księgach wieczystych. nieruchomości, a jedynie posługiwał się wadliwym tytułem własności uzyskanym z naruszeniem pra- Kodeks postępowania cywilnego wa. Przekazanie na rzecz Miasta Sanoka wła- Art. 62613 sności nieruchomości, która nie należała w dniu § 1. Sąd z urzędu dokona wpisu ostrzeżenia, jeżeli 27.05.1990 r. do Skarbu Państwa, stanowi rażące dostrzeże niezgodność stanu prawnego ujawnionego naruszenie prawa. w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem praw- Również w uzasadnieniu decyzji nr 790 nym. MSWiA z dnia 12.12.2008 r. czytamy: w dniu § 2. Sprostowania usterek wpisu, które nie mogą komunalizacji przedmiotowa nieruchomość nie wywołać niezgodności treści księgi wieczystej z rze- należała do Skarbu Państwa lecz do TG „Sokół” czywistym stanem prawnym, dokonuje się z urzędu. w Sanoku. Dążąc do wprowadzenia w życie ostatecz- 6 marca 2009 r. skierowaliśmy skargę nych, prawomocnych i podlegających wykonaniu do Sądu Administracyjnego w Rzeszowie na de- decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych i Admi- cyzję starosty sanockiego z dnia 16 grudnia nistracji — przywracających do obiegu prawnego 2008 r., a podtrzymaną przez Podkarpackiego TG „Sokół” w Sanoku — 24 lutego 2009 r. Zarząd Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Geodezyj- Towarzystwa zwrócił się z prośbą do Sądu Rejo- nego i Kartograficznego w Rzeszowie decyzją nowego w Sanoku V Wydział Ksiąg Wieczystych z dnia 6 lutego 2009 r. o odnowienie księgi wieczystej, uwidaczniającej

117 nieruchomości jako własność Towarzystwa z urzędu postępowania do czasu prawomocne- w miejsce zaginionej lwh 606. go zakończenia odrębnej sprawy — IC 819/10 Sąd Rejonowy w Sanoku V Wydział Ksiąg dotyczącej pozwu Burmistrza Miasta Sanoka Wieczystych pismem z 14.07.2009 r. postanowił skierowanego do Sądu Okręgowego w Krośnie oddalić wniosek o dokonanie wpisu Towarzystwa o wykupienie działki 541/4. do księgi wieczystej. W postanowieniu czytamy Sąd Okręgowy w Krośnie 19 grudnia 2011 r. m.in.: oddalił pozew Burmistrza. W dniu 30.01.2012 r. Występująca tutaj niezgodność pomiędzy wpisem Burmistrz złożył apelację od wyroku do Sądu w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym Apelacyjnego w Rzeszowie. Sąd w wyroku z dnia może być dokonana jedynie w postępowaniu o uzgod- 20.12.2012 r. oddalił apelację Burmistrza (IC nienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem 819/10). prawnym (przez Sąd Cywilny), a Sąd wieczystoksięgo- Sąd Rejonowy w Sanoku w dniu 16.10.20013 r. wy nie może rozstrzygać sporów o własność. umorzył postępowanie zgłoszone 17.06.2010 r. Analizując powyższe wyjaśnienie sądu, nie w sprawie wydania nam działki 541/4, ponieważ trudno dostrzec pewien paradoks: Towarzystwo Burmistrz wydał wreszcie „Sokołowi” działkę zostało zlikwidowane w trybie administracyjnym 541/4 o pow. 0,2385 ha (Torsan) bez protokołu, z rażącym naruszeniem prawa, a wpisu do księgi pismem z dnia 24.07.2013 r. wieczystej można dokonać tylko w postępowaniu Ta bezpardonowa, bezsensowna i głupia wal- cywilnym. ka Burmistrza i części Rady Miasta z „Sokołem” Zarząd TG „Sokół” w Sanoku 7 sierpnia trwała kilkanaście lat i kosztowała wszystkich 2009 r. złożył pozew do Sądu Rejonowego V wiele czasu i pieniędzy. Kasa miasta została Wydział Cywilny w Sanoku o uzgodnienie wpi- w znaczący sposób uszczuplona, zmarnowano su w księdze wieczystej z istniejącym stanem czas urzędników i prawników miejskich. prawnym. Autor powstrzymuje się od formułowania W wyroku z dnia 15.02.2010 r. Sąd nakazał wniosków z opisanych tu wydarzeń, pozosta- wpisać w księdze wieczystej TG „Sokół” w Sano- wiając to mieszkańcom Sanoka i Czytelnikom ku jako właściciela działek: 541/4, 541/5, 342/2, tego opracowania. 543/2 o łącznej powierzchni 4195 m2. Z przedstawionych treści wynikają znamien- Wpis do księgi wieczystej nr KS1S/00075343/2 ne fakty: TG „Sokół” w Sanoku jako właściciela wyżej 1. Uchwała Rady Miejskiej z dnia wymienionych nieruchomości nastąpił 18 maja 19.11.1896 r. darująca działkę „Sokołowi” 2010 r. pod budowę „Sokolni” jest nadal aktualna. Działki wydane „Sokołowi”: 2. Aktualny i obowiązujący jest akt nota- I. działka 543/2 o pow. 0,1220 ha z budyn- rialny spisany 21.08.1899 r. kiem „Sokoła” — protokolarnie przejęliśmy ją 3. Uchwała Rady Miejskiej z dnia 30.04.2010 r. 31.03.1925 r. darująca część parceli gr. II. działka 542/2 o pow. 0,0203 ha z kioskiem 25/2 o pow. 2385 m2 „Sokołowi” pod bu- — protokolarnie przejęliśmy ją 30.04.2010 r. dowę boiska jest nadal aktualna. III. działka 541/5 o pow. 0,0386 ha — Bur- 4. Akt notarialny z dnia 31.05.1927 r. do- mistrz Miasta Sanoka przekazał ją „Sokołowi” tyczący parceli gruntowej 25/26 o pow. pismem z dnia 18.06.2010 r. 2385 m2 jest aktualny. IV. działka 541/4 o pow. 0,2385 ha (Tor- 5. Likwidacja „Sokoła” wykonana na pod- san) — nie została nam wydana mimo wyroku stawie decyzji Urzędu Wojewódzkiego, Sądu Rejonowego w Sanoku z dnia 15.02.2010 r. podjęta z rażącym naruszeniem prawa nakazującego wpisanie do księgi wieczystej TG została uchylona. „Sokół” jako właściciela działek. 6. Komunalizacja nieruchomości wykonana Skierowaliśmy pozew z dnia 17.06.2010 r. na podstawie decyzji Wojewody, podjęta do Sądu Rejonowego w Sanoku o wydanie nam z rażącym naruszeniem prawa została nieruchomości. Sąd postanowił o zawieszeniu uchylona.

118 Działalność statutowa I Bieg Sokoli — Niepodległościowy — 6.11.2010 r. TG „Sokół” w Sanoku Cel: uczczenie 92. rocznicy odzyskania przez Pol- w latach 2005–2014 skę niepodległości po 123 latach niewoli, propa- gowanie biegania wśród dzieci, młodzieży i do- Od samego początku naszej działalności bardzo rosłych jako zdrowego stylu życia oraz realizacja dużo czasu poświęciliśmy sprawom administra- hasła sokolego „W zdrowym ciele, zdrowy duch”. cyjno-prawnym i było to uzasadnione, ponie- 1 listopada 1918 r. grupa sanoczan na czele waż, aby reaktywować Towarzystwo, należało z burmistrzem Pawłem Biedką przejęła władzę dostosować statut do obecnych przepisów, a także z rąk austriackich z nakazu P.K.L. Do grupy tej przygotować wiele dokumentów dotyczących należeli: Wojciech Ślączka, Feliks Giela, prezes rejestracji. Prowadziliśmy wiele procesów ad- „Sokoła” Adam Pytel, Marian Szajna, Karol Zaleski ministracyjnych i sądowych w różnych sądach. oraz kpt. Antoni Kurek i kpt. Franciszek Stok — Mimo tak dużych obciążeń, wiele czasu po- były zawodowy oficer c.k. armii. święciliśmy działaniom statutowym, które bardzo Równocześnie z budynku TG „Sokół” na ulice skrótowo w tym miejscu zostaną przedstawione: miasta wyszły uzbrojone patrole, zajmując stra- tegiczne budynki, m.in. koszary przy ul. Mickie- wicza i Jana III Sobieskiego oraz koszary w Ol- 120 lat TG „Sokół” w Sanoku chowcach. W biegu dla dzieci i młodzieży na dystansach Zarząd TG „Sokół” w Sanoku przygotował wspól- 500, 800 i 1200 m wzięło udział 48 uczniów, nie z Miejską Biblioteką Publiczną bardzo ważną w tym 15 z Sanoka (9 dz. + 6 chł.), 13 z Ustrzyk dla nas wystawę z okazji 120. rocznicy utworze- Dolnych, 10 z Krościenka Wyżnego (5 dz. + 5 chł.), nia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sa- 5 ch. ze Strachociny, 2 chłopców z Rzeszowa i po noku (1889–2009). Wraz z rocznicą utworzenia 1 dziewczynie z Beska, Rogów i Myczkowa. Towarzystwa uczciliśmy 91. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. Zwycięzcy Zgromadziliśmy eksponaty będące własnością Dziewczęta rocznik 2000 i młodsze — 500 m Muzeum Historycznego, Pawła Sebastiańskiego 1. Gabriela Sidor — 2000 Halicz Ustrzyki oraz piszącego te słowa. Zostały one umieszczone Dolne w gablotach na korytarzu biblioteki. 2. Jagoda Gromala — 2000 Halicz Ustrzyki Po 63-letniej przerwie na otwarciu wystawy Dolne odtworzony został Hymn „Sokoła”, do którego 3. Sandra Hnat — 2000 SP 4 Sanok słowa napisał Jan Lam, a muzykę Wilhelm Czer- Najmłodsza dziewczynka: Anna Chmura — wiński. Dziękujemy „Sokołowi” krakowskiemu 2003 — SP 1 w Sanoku za użyczenie nam kopii nagrania. Ostatni raz Hymn został odśpiewany na Wal- Chłopcy rocznik 2000 i młodsi — 500 m nym Zgromadzeniu „Sokoła” 13 stycznia 1946 r. 1. Dawid Kłodowski — 2000 Halicz Ustrzy- w sali sanockiego „Sokoła”. ki Dolne 2. Maciej Pogorzelec — 2000 SP 2 Sanok 3. Mikołaj Urban — KB GOSiR Krościenko Biegi Wyżne Najmłodszy chłopiec: Filip Karczyński — Dla uczczenia kolejnych rocznic odzyskania 2004 — Przedszkole Błonie w Sanoku niepodległości przez Polskę Zarząd TG „Sokół” w Sanoku zorganizował pięć „Biegów Sokolich — Dziewczęta rocznik 1998/99 — 800 m Niepodległościowych” oraz kilka innych biegów. 1. Klaudia Durał — 1999 SP 1 Sanok 2. Joanna Bielec — 1998 Halicz Ustrzyki Dolne

119 3. Kamila Graba — 1999 KB GOSiR Kro- II Bieg Sokoli — Niepodległościowy — ścienko Wyżne 5.11.2011 r. Zawody odbyły się przy pięknej pogodzie, Chłopcy rocznik 1998/99 — 800 m na dystansach 500, 800, 1200 m dla młodzieży 1. Jan Szmyd — 1998 KB GOSiR Krościenko i na 2500 oraz 5000 m dla dorosłych. Wyżne 2. Krzysztof Wolanin — 1998 „Sokół” Stra- W biegu dla dzieci i młodzieży udział wzię- chocina ło 53 osoby (30 dz. + 25 chł.) w tym z Sanoka 3. Kamil Mezglewski — 1999 GOSiR Kro- 31 uczniów (19 dz. + 12 chł.), Krościenka Wyż- ścienko Wyżne nego 6 (3 dz. + 3 chł.), z Rogów 4 (2 dz. + 2 chł.), z Rzepedzi 4 (1 dz. + 3 chł.), z Beska 3 dz. i po Dziewczęta rocznik 1995/97 — 800 m 1 dziewczynie z Zagórza, Ustrzyk Dolnych, Ko- 1. Kamila Kobos — 1995 Halicz Ustrzyki starowiec, Strachociny i klubu Jata. Dolne 2. Kamila Zatorska — 1997 Burza Rogi Zwycięzcy 3. Patrycja Śliwiak — 1995 Halicz Ustrzyki Gr. I — SP kl. I–IV Dolne Dziewczęta rocznik 2001 i młodsze 1. Karina Hawrot — 2001 KB GOSIR Kro- Chłopcy rocznik 1995/97 — 1200 m ścienko Wyżne 1. Hubert Wołtosz — 1996 KB GOSiR Kro- 2. Eliza Lorenc — 2001 KB GOSIR Krościen- ścienko Wyżne ko Wyżne 2. Mateusz Piotrowski — 1995 „Sokół” Stra- 3. Oliwia Sobczyk — 2001 SP-4 Sanok chocina 3. Rafał Adamiak — 1996 „Sokół” Stracho- Chłopcy rocznik 2001 i młodsi cina 1. Paweł Stańczyk — 2001 SP-4 Sanok 2. Dominik Jakiel — 2001 SP-4 Sanok W biegu głównym na dystansie 5 km wy- 3. Mateusz Szewczyk — 2001 Lukus Burza startowało 81 zawodników, w tym 18 kobiet Rogi i 63 mężczyzn. Gr. II — SP kl. V i VI Zwycięzcy biegu głównego Dziewczęta rocznik 1999 i 2000 Kobiety: 1. Klaudia Durał — 1999 SP-1 Sanok 1. Izabela Zatorska — Wrocanka MONT 2. Aleksandra Szewczyk — 1999 Lukus RAIL TEAM Burza Rogi 2. Ludmila Melicherova — JM DEMOLEX 3. Natalia Bobik — 1999 SP-4 Sanok Bardejov 3. Kamila Kobos — MKS — HALICZ Ustrzy- Chłopcy rocznik — 1999 i 2000 ki Dolne 1. Maciej Kwieciński — 1999 SP-3 Sanok 2. Kamil Miezglewski — 1999 KB GOSIR Mężczyźni: Krościenko Wyżne 1. Paweł Zima — KKB MOSIR Krosno 3. Jacek Szklarz — 2000 SP Rzepedź 2. Damian Dziewiński — ZS Nr 3 Sanok 3. Hubert Wiktorski — MKS — HALICZ Gr. III — G. kl. I Ustrzyki Dolne Dziewczęta rocznik 1998 Najstarszym uczestnikiem biegu głównego 1. Maria Kopeć — 1998 Halicz Ustrzyki był Kazimierz Granda (1935) — „LOTOS” Jasło, Dolne a najmłodszym Paula Pasterczyk — MUKS Pod- 2. Marzena Rajter — 1998 ZS Besko karpacie Jedlicze 3. Karolina Gefert — 1998 G-4 Sanok –

120 Chłopcy rocznik 1998 zacji hasła sokolego: „W zdrowym ciele zdrowy 1. Jan Szmyd — 1998 KB GOSIR Krościenko duch”, a także włączanie młodzieży do działal- Wyżne ności „Sokoła”. 2. Krzysztof Wolanin — 1998 G. Stracho- cina Rotmistrz Witold Pilecki — człowiek niezłomny, jeden z najdzielniejszych i najbardziej ofiarnych Gr. IV — G. kl. II–III żołnierzy Rzeczypospolitej. Dziewczęta rocznik 1996 i 1997 Na sali sądowej, w pokojach przesłuchań, 1. Kamila Zatorska — 1997 Lukus Burza gabinetach sędziego i prokuratora, w celi wię- Rogi zienia przy Rakowieckiej rozgrywała się tragedia 2. Ewa Michniowska — 1996 G-1 Sanok rotmistrza oskarżonego o szpiegostwo na rzecz 3. Aneta Matuszewska — 1997 G-4 Sanok wrogiego mocarstwa i planowanie zamachów na wysokich urzędników państwowych. Skato- Chłopcy rocznik 1996 i 1997 wany przez oprawców UB był cieniem dumnego 1. Łukasz Sabat — 1996 G. JATA oficera, ale nie dał się złamać. W pokazowym 2. Marcin Kuliga — 1997 Lukus Burza Rogi procesie do końca starał się osłaniać innych 3. Konrad Baryła — 1997 G4 Sanok oskarżonych i pozostał wierny temu, co uważał za najważniejsze: Bogu, Honorowi, Ojczyźnie. W biegu na 2500 m wziął udział 1 zawodnik — Maciej Drwięga. Uczniowie biegali na dystansach: sztafeta W biegu głównym na 5000 m wzięło udział 4 × 100 m, sztafeta szwedzka 400 × 300 × 200 25 kobiet i 65 mężczyzn. × 100 m oraz na 800 m i 1200 m. Biegi główne dla kobiet i mężczyzn były bie- Zwycięzcy biegu głównego gami australijskimi (max. 7 okrążeń). Kobiety: 1. Izabela Zatorska — RMT Montrail Team Zwycięzcy biegu głównego 2. Ganna Pechko — Sk Kovel 1986 Ukraina 1. Katarzyna Albrycht — KKB MOSiR Kro- 3. Anna Sabat — MKL „Sparta” Stalowa sno, Wola 2. Paulina Faka — II LO Sanok, 3. Katarzyna Mużył — ZS-3. Mężczyźni: oraz 1. Sergii Rybak — „Finish” Kalisz 1986 1. Damian Dziewiński — TG „Sokół” w Sa- Ukraina noku, 2. Sergii Okseniuk — Rudnik 1980 Ukraina 2. Dawid Adamski — ZS-3 (TG „Sokół” 3. Leonid Rybak — „Achilles” Leszno 1979 w Sanoku), Ukraina 3. Adrian Adamiak — ZS-3. Spotkaliśmy się z Izabelą Zatorską, Renatą Zwycięzcy (1–3) otrzymali dyplomy, upomin- Grabską, Kazimierzem Grandą — gwiazdami ki, nagrody, a w biegu głównym puchary i dodat- naszego regionu. kowo 2 nagrody specjalne ufundowane przez eu- roposła Tomasza Porębę — wycieczka do Brukseli. – Otrzymali je najlepsi w biegu głównym: Paulina Faka — II LO Sanok i Dawid Adamski — ZS-3 III Bieg Sokoli — Przypomnienie Rotmistrza (TG „Sokół” w Sanoku). Witolda Pileckiego — 23.05.2012 r. Szkoły otrzymały również dyplomy i upo- Zorganizowaliśmy go na stadionie Wierchy w Sa- minki, a nauczyciele podziękowania. noku dla dzieci, młodzieży i dla dorosłych. Celem biegu było popularyzowanie wśród młodzieży – postaci rotmistrza Witolda Pileckiego, jego życia i postawy patriotycznej oraz kontynuacja reali-

121 IV Bieg Sokoli — Niepodległościowy — Gr. VI — G kl. I–III 20.10.2012 r. Chłopcy — 1000 m Zorganizowaliśmy go na sanockich „Błoniach”. 1. Maciej Hunia — G-2 w Zagórzu — opie- Celem biegu było uczczenie 94. rocznicy od- kun: Ewa Get, zyskania niepodległości przez Polskę po 123 latach 2. Rafał Kurek — G. Tarnawa Dolna — opie- niewoli oraz kontynuacja realizacji hasła soko- kun: Sylwia Mackiewicz, lego „W zdrowym ciele zdrowy duch”. W biegu 3. Dawid Gaworecki — G-2 w Zagórzu — wzięło udział 35 dziewcząt (20 — SP, 15 — G) opiekun: Ewa Get. i 12 chłopców (5 — SP, 7 — G), razem 47 zawod- ników z różnych miejscowości naszego powiatu. Biegi odbyły się przy bardzo pięknej pogodzie. Frekwencja nie była wysoka — 47 uczniów. Zwycięzcy Nie wszyscy dyrektorzy szkół i nie wszyscy na- Gr. I — SP kl. III–IV uczyciele wychowania fizycznego rozumieją, jak Dziewczęta — 500 m ważne dla dzieci jest uczestnictwo w tego typu 1. Martyna Jakiel — SP-4 w Sanoku — zawodach. opiekun: Ryszard Długosz, Bieg w ostatniej chwili musieliśmy przenieść 2. Julia Ostrowicka — SP-4 w Sanoku, ze stadionu Wierchy na sanockie „Błonia”. Za- 3. Aleksandra Czarnecka — SP-4 w Sanoku. wodnicy byli wspaniali, mieli chęci, mieli siły i cieszyli się z udziału, a najbardziej ze zwycię- Gr. II — SP kl. III–IV stwa — gratulacje! Chłopcy — 500 m 1. Wiktor Łuczycki — SP-4 w Sanoku — – opiekun: Robert Ćwikła, 2. Kamil Bodnar — SP-4 w Sanoku, V Bieg Sokoli — Niepodległościowy — 3. Dawid Głuszkiewicz — SP-4 w Sanoku. 27.10.2012 Celem biegu było uczczenie 94. rocznicy odzyska- Gr. III — SP kl. V–VI nia niepodległości przez Polskę po 123 latach nie- Dziewczęta — 600 m woli oraz realizacja hasła sokolego „W zdrowym 1. Dominika Siuciak — SP-4 w Sanoku — ciele zdrowy duch”. Zarząd sanockiego „Sokoła” opiekun: Ryszard Długosz, przygotował bieg na 2500 m oraz bieg główny 2. Martyna Wojtanowska — SP-4 w Sano- na dystansie 5000 m. ku, Spotkaliśmy się z gwiazdami naszego regio- 3. Dominika Marcinik — SP-1 w Zagórzu nu: Izabelą Zatorską, Renatą Grabską, Matyldą — opiekun: Sylwia Mackiewicz. Szlęzak, Pawłem Zimą. W biegu na 2500 m udział wzięło 11 osób Gr. IV — SP kl. V–VI (4 kobiety i 7 mężczyzn). W biegu głównym Chłopcy — 800 m na 5000 m rywalizowało 50 osób (9 kobiet 1. Piotr Nałęcki — SP-1 w Sanoku — opie- i 41 mężczyzn). Razem 61 osób. kun M. Nałęcki. Pomogli nam: Gr. V — G kl. I–III Tadeusz Nabywaniec, radny Rady Po- Dziewczęta — 600 m z wiatu — pomoc finansowa (nagroda dla 1. Marzena Rajter — G-4 w Sanoku — opie- zwycięzcy biegu głównego), kun: Ryszard Długosz, Komisja Międzyzakładowa NSZZ „Soli- 2. Patrycja Nycz — G. Besko — opiekun: z darność” przy Starostwie Powiatowym Ryszard Długosz, w Sanoku, przewodniczący Jan Wydrzyń- 3. Dominika Janik — G-4 w Sanoku: Ry- ski — pomoc finansowa (nagroda dla zdo- szard Długosz. bywcy IV miejsca biegu głównego),

122 Powiatowa Policja w Sanoku — prowa- – z dzenie biegu i zabezpieczenie trasy, Jednostka Strzelecka 2210 „Strzelec” VI Bieg Sokoli — im. Rotmistrza Witolda z Sanok, Wacław Borowy z drużyną — Pileckiego — 23.05.2013 zabezpieczenie trasy, Bieg zorganizowaliśmy dla uczennic i uczniów Związek Strzelecki Rzeczypospolitej szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponad- z w Sanoku, Andrzej Pocztański z druży- gimnazjalnych na stadionie Wierchy w Sanoku. ną — zabezpieczenie trasy, Jako cele wyznaczyliśmy sobie popularyzowa- Straż Miejska w Sanoku, nie wśród młodzieży postaci rotmistrza Witolda z Samodzielny Publiczny Miejski Zespół Pileckiego, jego życia i postawy patriotycznej, z Opieki Zdrowotnej w Sanoku — zabez- oraz przypomnienie hasła sokolego „W zdrowym pieczenie medyczne, ciele zdrowy duch” oraz włączanie młodzieży Zespół Szkół nr 1 w Sanoku, Pracownia do działalności „Sokoła”. Biegi przeprowadzi- z Gastronomiczna — pomoc związana liśmy w VIII grupach wiekowych, na różnych z posiłkiem, dystansach. Wzięło w nich udział 202 uczniów Klub „Kino” — użyczenie lokalu dla (87 zawodniczek i 115 zawodników). z uczestników biegu, Redakcje: „Tygodnik Sanocki” i „eSa- Zwycięzcy z nok” — informacja o biegu. I grupa — SP, kl. I–III — dziewczęta — 200 m (11 startujących) Zwycięzcy 1. Agnieszka Bacior — SP-1 Sanok — opie- Bieg na dystansie 2500 m kun mgr Anna Kusior Kobiety 2. Martyna Wróbel — SP-1 Zagórz — opie- 1. Magdalena Lisowska — Kraków kun mgr Jan Długosz 2. Ewa Hawryłko — Sanok 3. Gabriela Hoksa — SP Tarnawa Dolna, 3. Angelika Faka — KS Komunalni Sanok UKS TD — opiekun mgr Maciej Bar

Mężczyźni II grupa — SP, kl. I–III — chłopcy — 200 m 1. Łukasz Kuźniar — Resovia Rzeszów (13 startujących) 2. Adrian Bieniek — ZS-3 Sanok 1. Piotr Mackiewicz — SP Tarnawa Dolna, 3. Jan Szmyd — KB Krościenko Wyżne UKS TD — opiekun mgr Maciej Bar 2. Kacper Armata — SP Tarnawa Dolna, Bieg na dystansie 5000 m UKS TD Kobiety 3. Jacek Orzech — SP-1 Zagórz — opiekun 1. Matylda Szlęzak — AZS AWF Kraków mgr Jan Długosz 2. Izabela Zatorska — PUMA RUNNING TEAM III grupa — SP, kl. IV–VI — dziewczęta — 3. Joanna Wasilewska — BSK Miód Kozacki 400 m (19 startujących) Biłgoraj 1. Katarzyna Kicak — SP Łukowe 2. Karolina Lesiak — SP-4 Sanok Mężczyźni 3. Kaja Copik — SP-1 Sanok 1. Jakub Rygiel — AZS PWSZ KROSNO 2. Hubert Wierdak — Korczyna IV grupa — SP, kl. IV–VI — chłopcy — 600 m 3. Michał Gąsiorski — CONSENSUS Jasło (45 startujących) Najmłodszy zawodnik — Mateusz Markuszka 1. Kamil Szczepaniak — SP-Tarnawa Dolna, Najstarszy zawodnik — Zygmunt Ćwiąkała UKS TD — opiekun mgr Maciej Bar Zgodnie z regulaminem zwycięzcy otrzymali 2. Paweł Stańczak — SP-4 Sanok puchary, medale, dyplomy i nagrody pieniężne. 3. Dawid Zielonka — SP-1 Zagórz

123 V grupa — Gimnazjum, kl. I–III — dziewczęta — – 400 m (19 startujących) 1. Marzena Rajter — G-4 Sanok — opiekun VII Bieg Sokoli — Niepodległościowy — mgr Ryszard Długosz 9.11.2013 2. Martyna Wilusz — G-2 Sanok — Komu- Tym razem przygotowaliśmy trasę biegów ulicami nalni mgr Ryszard Długosz Sanoka: Plac Harcerski — Mickiewicza — Piłsud- 3. Diana Kozdraś — G-2 Zagórz — opiekun skiego — 3 Maja — Rynek — Zamkowa — Żwirki mgr Ewa Get i Wigury — 2 Pułku Strzelców Podhalańskich — Szopena — Mickiewicza — Plac Harcerski. VI grupa — Gimnazjum, kl. I–III — chłopcy — 800 m (16 startujących) Zwycięzcy 1. Maciej Hunia — G-2 Zagórz — opiekun Kobiety — 5000 m mgr Ewa Get 1. Katarzyna Albrycht — Krościenko 2. Konrad Baryła — G-4 Sanok — Komu- Wyżne nalni mgr Ryszard Długosz 2. Izabela Zatorska — RMD MONTRAK 3. Jakub Pytlik — G-3 Sanok TEAM 3. Joanna Bielec — MKS Halicz Ustrzyki VII grupa — Ponadgimnazjalne — dziewczęta — Dolne 800 m (28 startujących) 1. Sylwia Rajter — ZS-1 — opiekun mgr Mężczyźni — 5000 m Anna Kindlarska-Dalska 1. Jacek Żądło — LKS Stal Mielec 2. Patrycja Wojtoń — II LO — opiekun mgr 2. Łukasz Woźniak — Olimp Strawczyn Paweł Skiba 3. Hubert Wierdak — Korczyna 3. Elżbieta Żmuda — ZS-5 Kobiety — 2500 m VIII grupa — Ponadgimnazjalne — chłopcy — 1. Agnieszka Galica — Średnie Wielkie 1500 m (41 startujących) 2. Ewa Hawryłko — ZS-3 Sanok 1. Dawid Adamski — ZS-3 — opiekun mgr 3. Wiktoria Daszyk — TG Sokół Strachocina Damian Dziewiński 2. Adrian Adamiak — ZS-3 Mężczyźni — 2500 m 3. Adrian Bieniek — ZS-3 1. Maciej Hunia — TG „Sokół” Sanok 2. Dawid Adamski — TG „Sokół” Sanok W punktacji szkół najlepsze okazały się: Szkoła 3. Rafał Skotnicki — Sanoczek Podstawowa w Tarnawie, Gimnazjum nr 2 w Za- górzu, Zespół Szkół nr 3 w Sanoku i tym samym Biegi Niepodległościowe organizowaliśmy zdobyły puchary. w celu uczczenia rocznicy odzyskania niepod- ległości przez Polskę po 123 latach niewoli oraz Uwagi: realizacji hasła sokolego „W zdrowym ciele zdro- 1. Mimo zimna w biegu wzięło udział bar- wy duch”. dzo dużo młodzieży. 2. Przydałoby się odpowiednie wyposaże- Biegi przygotował Zarząd sanockiego „Soko- nie, a także tartan na naszym stadionie ła” przy współpracy z Damianem Dziewińskim, Wierchy. Ryszardem Długoszem i Łukaszem Tchórzem. 3. Zawodnicy są wspaniali!

124 Zawodnicy startujący pod 18.09.2011 Krościenko znakiem „Sokoła” Wyżne 3 4. 2.10.2011 Tarnobrzeg 1 3. Udział w biegach długodystansowych zawod- 2.10.2011 Tarnobrzeg 2 1. ników „Sokoła” 22.10.2011 Lipinki 5 9. (6.1) 1 wśród juniorów Damian Dziewiński brał udział w biegach: 5.11.2011 Sanok 5 18. (3.) data miejscowość dystans miejsce 11.11.2011 Krosno 7 23. (5.) 6.11.2010 Sanok 5 km 2. 31.12.2011 Gorlice 5 17. 3.05.2011 Krosno 7,3 8. (1.)* 14.04.2012 Ustrzyki D. 4 10. * w nawiasach miejsce w kategorii wiekowej 21.04.2012 Rzeszów 5 5. (1.) 7.05.2011 Rzeszów 5 2. (2.) 3.05.2012 Krosno 7 18. (2.) 15.05.2011 Przeworsk 3 1. 27.05.2012 Vysny Saris (SK) 3 1. 22.05.2011 Rogi 16.06.2012 Jedlicze 7 7. (2.) 11.09.2011 Stropkov (SK) 20 3. 22.07.2012 Lubatowa 6,6 6. (5.) 18.09.2011 Krościenko 18.08.2012 Krościenko Wyżne 10 4. Wyżne 3 2. 2.10.2011 Tarnobrzeg 15 11. (2.) 1.09.2012 Rzeszów 3 5. (2.) 22.10.2011 Lipinki 10 9. (2.) 2.09.2012 Krosno 7,1 20. (3.) 5.11.2011 Sanok 5 12. (10.) 30.09.2012 Rzeszów 5 7. (3.) 11.11.2011 Krosno 7 12. (5.) 7.10.2012 Rzeszów 5 10. 31.12.2011 Gorlice 10 13. (5.) 14.10.2012 Rogi 10 8. (1.) 19.02.2012 Jasło 4. 27.10.2012 Sanok 5,2 5. 11.03.2012 Cecehov (SK) 4. 11.11.2012 Krosno 7 14. (5.) 21.04.2012 Rzeszów 5 3. 9.11.2013 Sanok 2,5 2. 1.05.2012 Michalovce (SK) 42,195 2. 11.11.2013 Krosno 7 46. 27.05.2012 Vysny Saris (SK) 7 2. 9.03.2014 Ptičie (SK) 6,2 14. 16.06.2012 Żabno 10 5. 24.06.2012 Rzeszów 1 1. Maciej Hunia brał udział w biegach: 22.07.2012 Londyn 10,1 1. 9.11.2013 Sanok 2,5 1. 28.07.2012 Londyn 5 3. 11.11.2013 Krosno 7 67. (18.2) 11.11.2012 Krosno 7 41. (9.) 2 do 19 lat 14.07.2013 Stalowa Wola 10 14. (4.) 31.12.2013 Gorlice 5 25. 31.08.2013 Rzeszów 6 10. (1.) 9.03.2014 Ptičie (SK) 1 (1.3) 13.10.2013 Tarnobrzeg 15 9. (1.) 3 kat. junior młodszy 19.10.2013 Lipinki 10 7. (1.) 21.07.2013 Londyn 10 1. 18.08.2013 Londyn 10 2. Wspieranie imprez sportowych 9.11.2013 Sanok 5 4. (1.) 11.11.2013 Krosno 7 12. (4.) Turniej o Puchar Burmistrza Zagórza w Siat- 9.02.2014 Oleszyce 21,1 1. kówce Plażowej 9.03.2014 Ptičie (SK) 6,2 1. Zawody rozgrywane są w ciągu kilku tygodni 16.03.2014 Čečehov (SK) 21,1 2. (1.) w taki sposób, że każdego kolejnego tygodnia puchar funduje inna organizacja. Na zakończenie Dawid Adamski brał udział w biegach: kilkutygodniowej imprezy zdobywcy największej 6.11.2010 Sanok 5 20. (3.) liczby punktów we wszystkich turniejach otrzy- 3.05.2011 Krosno 7,3 9. (2.) mują Puchar Burmistrza Zagórza. 7.05.2011 Rzeszów 5 35. (4.) „Sokół” ufundował puchary i nagrody w la- 15.05.2011 Zagórz 5 1. tach: 2011, 2012, 2013. Turniej organizowany jest

125 na terenie Ośrodka Sportów Zimowych „Zakucie”. Konkursy W każdym turnieju startowało po kilkanaście zespołów. Konkurs 1 — „W zdrowym ciele zdrowy duch” — 24.10.2011 r. Rozgrywki grupy młodzików PWZPS w sezonie Prace konkursowe młodzieży ze szkół podsta- 2012/13 wowych i gimnazjów poddane zostały wstępnej W sezonie 2012/2013 przeznaczyliśmy 10 tys. zł selekcji w szkołach. Następnie wybrane z nich na wsparcie rozgrywek grupy młodzików siatka- oceniła komisja. W jej skład weszli znani sano- rzy pod nazwą „TG SOKÓŁ TSV SANOK”. Grupę czanom znawcy sztuk plastycznych: Wiesław tworzyli uczniowie klas 4–6 szkół podstawo- Banach, Władysław Szulc, Andrzej Szczepkow- wych oraz klas 1–2 gimnazjum. Grupa liczyła ski, Dorota Szomko-Osękowska. Komisja, bar- 18 zawodników. Zespół zgromadził 30 punktów dzo popierająca tego rodzaju pracę z dziećmi (8 zwycięstw, 14 porażek). i młodzieżą, podeszła do oceny skrupulatnie, jak na specjalistów przystało, i oceniła 14 prac w ka- Powiatowe Indywidualne Biegi Przełajowe — tegorii szkół podstawowych i 9 w kategorii szkół 9.10.2013 gimnazjalnych. Zawody zorganizowane zostały na sanockich Bło- O ostatecznym wyniku zadecydowały takie niach przez Ryszarda Długosza, Przewodniczącego kryteria jak: pomysł na realizację tematu, tech- Powiatowego Szkolnego Związku Sportowego, nika wykonania, ogólne wrażenie. przy wsparciu finansowym TG „Sokół” w Sanoku. W zawodach udział wzięli uczniowie szkół Wyniki podstawowych i gimnazjalnych powiatu sanoc- Szkoły podstawowe kiego. 1. Julita Bisaga — SP-2 w Zagórzu — nauczyciel mgr Elżbieta Rudy Wyniki 2. Edyta Żytka — SP w Zahutyniu — Dziewczęta kl. III–IV nauczyciel mgr Elżbieta Nabywaniec 1. Martyna Jakiel — SP-4 Sanok 3. Natalia Kruczek — SP w Porażu — 2. Patrycja Radoń — SP-4 Sanok nauczyciel mgr Joanna Pisula 3. Dominika Koczeń — SP-4 Sanok 4. Joanna Trzebuniak — SP w Załużu — nauczyciel mgr Małgorzata Śliwiak Chłopcy kl. III–IV 5. Emilia Pisula — SP w Pakoszówce — 1. Szymon Herman — SP-4 Sanok nauczyciel mgr Jan Dżoń 2. Piotr Mackiewicz — SP Tarnawa Dolna 6. Daniel Pietrzak — SP w Zahutyniu — 3. Kacper Armata — SP Tarnawa Dolna nauczyciel mgr Elżbieta Nabywaniec

Dziewczęta kl. V–VI Gimnazja 1. Inga Biega — SP-3 Sanok 1. Karolina Śliwka — G-2 w Zagórzu — 2. Dominika Marcinik — SP Zagórz nauczyciel mgr Tomasz Rudy 3. Klaudia Lorenc — SP-2 Sanok 2. Daria Herbut — G-2 w Sanoku — nauczyciel mgr Gabriela Socha Chłopcy kl. V–VI 3. Kamil Kotula — G. w Tarnawie Dolnej 1. Jakub Kostka — SP-4 Sanok — nauczyciel mgr Wiesława Zając 2. Grzegorz Hostyński — SP-6 Sanok 4. Paula Drozd — G-4 w Sanoku — nauczy- 3. Wiktor Łuczycki — SP-4 Sanok ciel mgr Adam Kuliga Zwycięzcom wręczono dyplomy i nagrody. Pozostali uczestnicy otrzymali dyplomy za udział w konkursie i symboliczne upominki. Nauczy- cieli–opiekunów uhonorowano listami z podzię- kowaniami.

126 – III miejsce: scenariusz Maksymiliana Mleczko i Jakuba Vogela — ZS-2, opiekun Justyna Mu- Konkurs 2 — „Patriotyzm jest zawsze na cza- szańska. sie” — 19.10.2011 r. Wyróżnienia otrzymały scenariusze Alek- Cele konkursu: popularyzowanie wśród mło- sandry Borkowskiej i Damiana Warchoła — ZS-2 dzieży postaw patriotycznych, pogłębianie wie- oraz Anny Kaliniak i Klaudii Kucharskiej — ZS-2. dzy na temat działalności Towarzystwa Gimna- Uczestnicy otrzymali dyplomy oraz nagrody stycznego „Sokół” w Sanoku, odwoływanie się pieniężne odpowiednio: 300, 100, 100, 50, 50 zł. do nieprzemijających wartości, rozwijanie wiedzy Nauczyciele otrzymali podziękowania. historycznej, odkrywanie młodych talentów, włą- czanie młodzieży do działalności Towarzystwa. – Konkurs skierowany był do uczniów szkół ponadgimnazjalnych powiatu sanockiego, którzy Konkurs 5 — „Przypomnijmy o rotmistrzu Wi- odpowiadali na 50 pytań. toldzie Pileckim (1901–1948)” Komisja w składzie: Leszek Puchała, Andrzej Powiatowy Konkurs Historyczny zorganizo- Romaniak, Marcin Smoter oceniła prace konkur- waliśmy 16.05.2012 r. dla uczniów gimnazjów sowe i ustaliła punktację. i szkół ponadgimnazjalnych. Ogłoszenie wyni- ków, rozdanie dyplomów i nagród odbyło się przy Wyniki herbacie 17.05.2012 r. w „Domu Turysty”. 1. Damian Warchoł 2. Maksymilian Mleczko Wyniki 3. Paulina Lubieniecka 1. Karolina Zając — 32,5 pkt — I LO — 4. Rafał Januszczak opiekun mgr Piotr Kita Uczestnicy, którzy wykazali się dużą zna- 2. Anna Koczera — 31 pkt — I LO jomością tematyki sokolej, otrzymali dyplomy 3. Kamila Pogorzelec — 28,75 pkt — I LO i nagrody rzeczowe. Dziękujemy pani mgr Justy- 4. Paulina Nędza — 28 — ZS-2 pkt — opie- nie Muszańskiej, nauczycielce ZS-2 w Sanoku, za kun mgr Justyna Muszańska zachęcenie i pomoc w przygotowaniu uczniów 5. Damian Warchoł — 28 pkt — ZS-2 do konkursu. 6. Szczepan Gądek — 27,5 pkt — ZS-4 — opiekun mgr Agnieszka Jakobik – Wszyscy uczestnicy otrzymali dyplomy, zdobywcy pierwszych 6 miejsc otrzymali nagrody Konkurs 3 nie odbył się z przyczyn technicz- rzeczowe ufundowane przez „Sokoła” (sprzęt nych. turystyczny i sportowy). Wycieczkę do Bruk- seli ufundował europoseł Tomasz Poręba, któ- – ry wręczył bilety Karolinie Zając i Damianowi Warchołowi. Nagrody książkowe od posła Piotra Konkurs 4 — „Przejęcie Miasta Sanoka Babinetza otrzymali: Anna Koczera, Kamila Pogo- w 1918 r.” — 29.03.2012 r. rzelec, Paulina Nędza i Szczepan Gądek. Nauczy- Należało opracować scenariusz widowiska. cielom–opiekunom wręczono listy z podzięko- Celem konkursu było przypomnienie bardzo waniami i upominki rzeczowe. ważnych wydarzeń w dziejach Sanoka i zebranie szczegółowych materiałów na ten temat. – Wpłynęło 5 prac. Komisja w składzie: Wiesła- wa Józefczyk, Leszek Puchała, Andrzej Romaniak Konkurs 6 — „Oskarżeni o wierność” — oceniła nadesłane prace i ustaliła zwycięzców: 1.03.2013 r. I miejsce: scenariusz Tomasza Nazara, Cele konkursu: popularyzowanie wśród mło- II miejsce: scenariusz Justyny Kunda — ZS-2, dzieży postaci „żołnierzy wyklętych” — sani- opiekun Ewa Bień, tariuszki Danuty Siedzikówny, mjr Zygmunta

127 Szendzielarza, ppłk. Łukasza Cieplińskiego (każdej Na spotkanie przybyli również: poseł RP Piotr z wymienionych postaci dotyczyło 15 pytań kon- Babinetz, który ufundował nagrody książkowe kursowych) oraz poszerzenie wiedzy historycznej oraz piękne kalendarze, Andrzej Szall — wice- o Armii Krajowej (5 pytań), pogłębianie historii przewodniczący i skarbnik NSZZ „Solidarność” najnowszej narodu polskiego walczącego o wol- Region Podkarpacie i Tadeusz Nabywaniec — rad- ność kraju, kształtowanie postaw patriotycznych. ny Rady Powiatu Sanockiego, którzy ufundowali Konkurs przeprowadziliśmy w sali konferen- nagrody książkowe. cyjnej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Grodka w Sanoku przy ul. Mickiewicza – 21. Wzięło w nim udział 37 uczniów (17 z gimnazjum i 20 ze szkół ponadgimnazjalnych) z Sa- Konkurs 7 — „Zagospodarowanie Torsanu” — noka, Zagórza, Strachociny, Nowotańca, Ustrzyk 4.07.2013 r. Dolnych, Wisłoka Wielkiego, którzy odpowiadali Celami konkursu było opracowanie przez na 50 pytań w czasie 1 godziny. Uczniowie wy- młodzież wizji, a następnie koncepcji zagospoda- kazali się bardzo dużą wiedzą na zadany temat. rowania działki 541/4 (byłego lodowiska) zwanej Torsanem, zachęcenie młodzieży do współpracy Wyniki w kształtowaniu najbliższego otoczenia. Gimnazja 1. 51 pkt. — Dominik Świetlak — Wisłok Wyniki Wielki — opiekun mgr Danuta Grodziń- I nagroda: Patryk Wacławski wraz z „Pure ska Label”. 2. 49 — Adam Sygut — Ustrzyki Dolne — Stowarzyszenie „Pure Label” ma na celu akty- opiekun mgr Grażyna Majer wizowanie młodzieży, która w obecnych czasach 3. 47 — Kinga Chmura — G-1 Sanok — często woli spędzać czas przed komputerami lub opiekun mgr Edyta Białowąs zatruwać swoje młode organizmy używkami. 4. 46,5 — Natalia Kot — G-2 Zagórz — opie- Naszym celem jest utworzenie centrum re- kun mgr Maria Wańcowiat kreacyjno-sportowego, które zachęci młodzież 5. 45 — Marlena Posadzka — Strachocina do spożytkowania swojego wolnego czasu wła- — opiekun mgr Miłosz Kielar śnie w tym obiekcie. 6. 45 — Adam Steciuk — Ustrzyki Dolne II nagroda: Karol Szczepan — II LO — opie- — opiekun mgr Grażyna Majer kun Paweł Skiba. 7. 45 — Martyna Żak — Nowotaniec — Dyplomy i nagrody pieniężne (300 i 200 zł) opiekun mgr Dorota Kwaśniewicz zostały wręczone.

Szkoły ponadgimnazjalne – 1. 49 — Anna Koczera — I LO — opiekun mgr Piotr Kita Konkurs 8 — „Powstanie styczniowe” — 2. 49 — Celina Poloczek — II LO — opiekun 10.01.2014 r. mgr Magdalena Dziuban Cele konkursu: popularyzowanie wiedzy hi- 3. 48 — Karolina Zając — I LO — opiekun storycznej o powstaniu styczniowym, o bohater- mgr Piotr Kita stwie Polaków walczących o niepodległość Polski, 4. 41 — Szczepan Gądek — ZS-4 — opiekun kształtowanie postaw patriotycznych. W kon- mgr Agnieszka Jakobik kursie udział wzięło 40 uczennic i uczniów ze 5. 40,5 — Jolanta Bochno — ZS-5 — opiekun szkół gimnazjalnych i szkół ponadgimnazjalnych mgr Małgorzata Polańska z powiatu sanockiego. 6. 38,5 — Kinga Kowalik — II LO — opiekun mgr Magdalena Dziuban Wyniki szkół gimnazjalnych 1. Kinga Chmura — 22,00 pkt. — G-1 Sanok Zwycięzcy otrzymali dyplomy i nagrody. — opiekun mgr Edyta Białowąs

128 2. Edyta Błachnio — 21,50 — G. Niebiesz- funkcji, zaś powyżej mieściłyby się kawiarnia, czany — opiekun mgr Dorota Klecha restauracja, hotel, siłownia, gabinet rehabilitacyj- 3. Adam Szczupaczyński — 20,75 — G-3 ny, gabinet odnowy biologicznej i inne. Koncep- Sanok — opiekun mgr Dagmara Zu- cja, a następnie projekt przewidywałby centrum lewska jednego ze związków sportowych, który byłby 4. Natalia Hoksa — 20,50 — G. Niebiesz- zainteresowany naszymi obiektami i mógłby za- czany inwestować w centrum sportowe. Warto dodać, 5. Krzysztof Wolanin — 20,00 — G. Stra- że w województwie podkarpackim nie ma tego chocina — opiekun mgr Elżbieta Dobosz typu obiektów za wiele. 6. Dominika Kucharska — 19,75 — G-2 Sa- nok — opiekun mgr Zenona Kaleniecka 2 października 2013 r. odwiedził nas wnuk Ro- mana Vetulaniego, jednego ze współzałożycieli Wyniki szkół ponadgimnazjalnych sanockiego „Sokoła” — prof. dr hab. Zygmunt 1. Mateusz Szerszeń — 27,75 — I LO — Vetulani z małżonką, prof. dr hab. Grażyną Ve- opiekun mgr Piotr Kita tulani, z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 2. Michał Michniewicz — 25,75 — I LO w Poznaniu. Było to spotkanie bardzo emocjo- 3. Andrzej Lewicki — 24,25 — I LO nalne, a to z tego powodu, iż my od kilkunastu 4. Klaudia Dutka — 23,75 — III LO — opie- lat odtwarzamy „Sokoła” utworzonego między kun mgr Ewa Bień innymi przez dziadka naszego gościa, natomiast 5. Sabina Żółkiewicz — 23,25 — III LO prof. Zygmunt Vetulani pracujący w Poznaniu ma 6. Monika Kozimor — 20,50 — II LO — duży sentyment i szacunek do miejsca, w któ- opiekun mgr Joanna Mogilany rym jego dziadek przez wiele lat pracował jako profesor gimnazjalny i działał m.in. w „Sokole”. Zwycięzcy poszczególnych konkursów otrzymali dyplomy i nagrody. Pozostali uczestnicy otrzymali dyplomy za udział i symboliczne upo- Udział w uroczystościach minki. Nauczycielom–opiekunom wręczono listy z podziękowaniem. 2 maja — Dzień Flagi Rzeczypospolitej Pol- skiej — święto państwowe od 2004 r., nie jest dniem ustawowo wolnym od pracy. Namawia- Spotkania liśmy mieszkańców Sanoka do wywieszenia w tym dniu flag, rozdawaliśmy chorągiewki Zarząd TG „Sokół” spotkał się (30.09.2010 r.) i baloniki dzieciom. w Sanoku z wybitnym projektantem obiektów sportowych z Politechniki Łódzkiej dr inż. Janem 3 maja — Rocznica Konstytucji — 1791 Jakubowskim, który ma na swoim koncie wiele Każdego roku braliśmy udział z naszym drogo- zaprojektowanych, pięknych obiektów. Spotkanie cennym sztandarem w uroczystej mszy świętej zorganizowaliśmy cw sprawie omówienia wstęp- w intencji Ojczyzny odprawianej w kościele pw. nej koncepcji zagospodarowania terenu byłego Przemienienia Pańskiego, następnie składaliśmy lodowiska. Rozmówca stwierdził, że widzi sens kwiaty pod pomnikiem Tadeusza Kościuszki, któ- rewitalizacji Torsanu i sąsiednich działek. ry jest patronem „Sokoła”. Koncepcja zagospodarowania powinna uwzględniać istniejącą konstrukcję zadaszenia 11 lipca — Rocznica Rzezi Wołyńskiej — 1943 Torsanu, co zmniejszyłoby koszty i dałoby więk- Rocznica Krwawej Niedzieli na Wołyniu. To był sze szanse uzyskania finansowania projektu. tragiczny dzień dla Polaków zamieszkujących Po odpowiednim zabudowaniu w tak pięk- Kresy Wschodnie. nym miejscu powstałby obiekt, który byłby praw- dziwą ozdobą miasta. Odpowiednie przystosowa- „Nie o zemstę, lecz o pamięć wołają ofiary” nie hali służyłoby jej wykorzystaniu do wielu

129 10 listopada — Rocznica zarejestrowania NSZZ 22 stycznia — rocznica wybuchu powstania „Solidarność” przez Sąd Wojewódzki w War- styczniowego — 1863 szawie — 1980 NSZZ „Solidarność” był nie tylko związkiem za- 1 marca — Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy wodowym, ale ruchem społeczno-politycznym Wyklętych” przeciwstawiającym się ustrojowi PRL, łamaniu praw człowieka i obywatela. 10 kwietnia — rocznica Katastrofy smoleń- skiej — 2010 11 listopada — Rocznica Odzyskania Niepodle- głości przez Polskę — 1918 12 maja — rocznica śmierci Józefa Piłsud Sokoli co roku biorą udział w uroczystości orga- skiego — 1935 nizowanej przez władze samorządowe. Z sokolim pocztem sztandarowym wychodzimy przed budy- 1 sierpnia — rocznica Godziny „W” — 1944 nek „Sokoła”, który to budynek jest POMNIKIEM UPAMIĘTNIAJĄCYM WALKĘ O NIEPODLEGŁOŚĆ 29/30 listopada — rocznica wybuchu powsta- POLSKI i składamy kwiaty obok rzeźby „Sokoła nia listopadowego — 1830 zrywającego kajdany niewoli”, pod tablicą upa- miętniającą odzyskanie niepodległości przez Sa- nok w 1918 r. Następnie uczestniczymy we mszy Spotkania Opłatkowe świętej, po czym składamy kwiaty na cmentarzu pod Krzyżem Pamięci. Tuż po Świętach Bożego Narodzenia tradycyjnie organizowaliśmy spotkania opłatkowe, w któ- 13 grudnia — Rocznica Stanu Wojennego — rych uczestniczyli szanowni księża (ks. prałat dr 1981 Andrzej Skiba, ks. prałat Feliks Kwaśny i o. An- Stan wojenny w Polsce 1981–1983 — wprowa- drzej Deptuch), zaproszeni goście oraz sokoły. To dzony (niezgodnie z Konstytucją PRL) na terenie bardzo miłe spotkania, w programie których jest całej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na mocy m.in. modlitwa, łamanie się opłatkiem, składa- uchwały, podjętej niejednogłośnie, Rady Państwa nie sobie życzeń, wystąpienia okolicznościowe. z dnia 12 grudnia 1981 roku. Uchwałę tę podjęto Kolędowanie należy również do przyjemności na polecenie Wojskowej Rady Ocalenia Naro- spotkania. dowego (pozakonstytucyjnego tymczasowego organu władzy, faktycznie nadrzędnego wobec konstytucyjnych władz państwowych), po czym Filmy zatwierdził ją Sejm PRL uchwałą z dnia 25 stycznia 1982 roku. Stan wojenny został zawieszony „Śmierć rotmistrza Pileckiego” 31 grudnia 1982 roku, a zniesiono go 22 lipca Jednym z punktów naszego programu przypomi- 1983 roku. nającego „żołnierzy wyklętych” był seans filmo- wy w Sanockim Domu Kultury (25.05.2012 r.) skierowany do uczniów szkół gimnazjalnych Przypomnienie i upamiętnienie i ponadgimnazjalnych. Młodym widzom zapre- innych rocznic zentowaliśmy film „Śmierć rotmistrza Pileckiego” w reżyserii Ryszarda Bugajskiego — Scena Faktu Co roku przypominaliśmy zarówno wśród dru- Teatru Telewizji (86 minut). hów, jak i na naszej stronie internetowej o wy- Słowo wstępne wygłosił dr Krzysztof Kacz- bitnych Polakach oraz o ważnych rocznicach marski z IPN w Rzeszowie, który przybliżył syl- związanych z historią Polski. wetkę rotmistrza Witolda Pileckiego — bohatera II wojny światowej, wielkiego Polaka. 2 stycznia — rocznica śmierci Romana Stani- Młodzież wypełniła wszystkie miejsca w SDK. sława Dmowskiego — 1939 Słowa przekazane przez Krzysztofa Kaczmarskie-

130 go i film Ryszarda Bugajskiego przybliżyły mło- W uroczystości udział wzięli członkowie dzieży bardzo trudny okres, w którym to oprawcy rodzin zamordowanych, a także senator Alicja UB kształtowali stosunki społeczno-polityczne Zając, posłowie Bogdan Rzońca i Piotr Babinetz w PRL po 1945 roku. oraz członek sekcji krajowej NSZZ „Solidarność” Tadeusz Majchrowicz i starosta krośnieński Jan „Inka 1946” Juszczak, mieszkańcy Rymanowa, orkiestra oraz Postawa filmowej Inki (Danuty Siedzikówny), to perfekcyjnie przygotowana drużyna TG „Sokół” przykład świadomej, bohaterskiej, patriotycznej Rymanów, wykonująca musztrę. postawy najwyższej rangi, której efektem jest Wśród wielu pocztów sztandarowych wy- utrata tego, co mamy najcenniejsze — własnego stąpiły poczty sokole: PTG „Sokół” Kraków, PTG życia. „Sokół” Mielec, TG „Sokół” Rymanów i TG „Sokół” Film „Inka 1946” wyświetliliśmy młodzieży Sanok w raz z delegacjami. gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych powiatu Sanocki „Sokół” reprezentowali: Zdzisław sanockiego 4.03.2013 r. w Sanockim Domu Kul- Skrzypczyk — chorąży, Marcin Smoter i Walde- tury. Przed filmem Zdzisław Skrzypczyk odczytał mar Milczanowski — członkowie pocztu sztan- wiersz pt. „Ostatni nabój” Lecha Makowieckiego, darowego oraz Paweł Sebastiański i Bronisław a następnie Andrzej Romaniak przybliżył mło- Kielar. dzieży bardzo trudny okres powojenny i wyjaśnił W trakcie uroczystości druh dr Konrad Firlej nazwę „żołnierze wyklęci”. prezes krakowskiego „Sokoła” i prezes Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” wręczył dyplomy nadania Legii Honorowej i udekorował Udział w uroczystościach „Legią Honorową Sokolstwa Polskiego”: sztandar innych gniazd TG „Sokół” Rymanów, sztandar TG „Sokół” Sanok oraz wręczył „Złoty Znak Sokoła” Bronisławowi Uroczystość patriotyczna w Rymanowie — od- Kielarowi. znaczenia dla „Sokoła” — 14.04.2010 r. Burmistrz Rymanowa, Stowarzyszenie „Nasz Ry- Uroczystości gminne z okazji Narodowego manów” i Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Święta Niepodległości połączone z obchodami w Rymanowie wspólnie zorganizowali piękną 105. rocznicy powstania TG „Sokół” w Ryma- uroczystość upamiętniającą polskich oficerów nowie i poświęceniem sztandaru „Sokoła” — i policjantów zamordowanych przez Sowietów 10.11.2012 r. w 1940 roku oraz ofiary katastrofy smoleńskiej W uroczystościach udział wzięło troje parlamen- w 2010 roku. Uroczystości rozpoczęła msza św. tarzystów, przedstawiciele władz wojewódzkich, odprawiona w intencji ofiar Golgoty Wschodu. powiatowych i gminnych. Po mszy świętej i zło- Podczas uroczystej mszy świętej Czesław żeniu kwiatów pod Pomnikiem Ofiar Systemów Nowak przedstawił sylwetki rymanowian, któ- Totalitarnych poczty sztandarowe przy wtórze rzy na zawsze pozostaną na „nieludzkiej ziemi”. Rymanowskiej Orkiestry Dętej przemaszerowały Harcmistrzyni Krystyna Chowaniec przypomnia- do Domu Sokoła. Towarzyszyli im zaproszeni ła szczegóły i atmosferę panującą na cmentarzu goście, licznie przybyli mieszkańcy i uczniowie. w Katyniu tuż po katastrofie 10 kwietnia. Mszę W Domu Sokoła przedstawiono program doty- świętą prowadził ksiądz proboszcz Mieczysław czący rymanowskiego „Sokoła” i odzyskania nie- Szostak. Jednym z koncelebrantów był o. Andrzej podległości przez Polskę. Deptuch — sanocki franciszkanin. My, wraz z „Sokołami” krakowskim, mielec- Zasadzono trzynaście dębów dla upamiętnie- kim, gorlickim i innymi, wystąpiliśmy ze swoimi nia miejscowych ofiar zbrodni katyńskiej. Przy sztandarami. Uroczystości w Rymanowie oddalo- każdym drzewku stanął kamienny obelisk z imie- nym od Sanoka o 24 km uwidoczniły nam godną niem i nazwiskiem ofiary NKWD. Odsłonięto naśladowania współpracę pomiędzy burmistrzem, także tablicę upamiętniającą tragedię smoleńską samorządem lokalnym, organizacjami pozarządo- z 10 kwietnia 2010 roku. wymi, szkołami, księżmi oraz społeczeństwem.

131 Pokazały, jak można wspierać się w sprawach znaczonym miejscu, dlatego złożono ją w pomiesz- dotyczących spraw lokalnych, dbać o dobre imię czeniu gospodarczym na zapleczu gmachu „Sokoła”. poszczególnych organizacji i mieszkańców. Żal, W 1941 roku, spotkany na ulicy gospodarz obiektu że brak takiej współpracy w Sanoku. Władysław Ziąbrowski powiadomił mnie o przechowy- waniu kamiennej rzeźby i prosił abym rzeźbę zabrał i ukrył ją w zamku sanockim, ponieważ może ona być Historia rzeźby sokoła zniszczona przez Niemców. W umówionym dniu załadowaliśmy rzeźbę usytuowanej na budynku na furmankę, osobno korpus, osobno skrzydła. Nakrytą TG „Sokół” w Sanoku starymi papierami i szmatami rzeźbę przewieźliśmy do zamku, gdzie została złożona w pomieszczeniach Pierwszą rzeźbę sokoła zainstalowano na wybu- dawnych stajni (budynku obecnie nie istniejącego). dowanym w 1900 roku budynku „Sokoła”. W tym miejscu rzeźba przeleżała do 1945 roku. Po przejściu linii frontu w kierunku zachodnim Druga rzeźba wykonana została z kamienia rozpoczęliśmy ze zmiennym szczęściem porządkowanie na zamówienie „Sokoła” w 1939 roku. Obecnie budynku zamkowego, pomieszczonych w nim resztek znajduje się ona na Cmentarzu Miejskim przy zbiorów muzealnych oraz otoczenia budynku. Około ul. Rymanowskiej na zbiorowym grobie 112 Po- 1950 roku postanowiłem rzeźbę sokoła wyciągnąć laków — więźniów sanockiego więzienia zamor- z ukrycia, aby ją postawić na klombie koło studni dowanych przez Niemców na stoku góry Gruszka zamkowej przed budynkiem. W tym miejscu rzeźba (zdaniem piszącego te słowa — tam też powinna do połowy lat pięćdziesiątych zdobiła otoczenie zamku. pozostać). Zwiedzający ekspozycję muzealną lub spacerowicze W „Tygodniku Sanockim” z 19 maja 1993 r. dokonywali indywidualnych lub grupowych zdjęć na tle ukazał się artykuł Stefana Stefańskiego pt. „Ka- rzeźby. mienny sokół na cmentarzu sanockim”. Poni- Pod koniec lat pięćdziesiątych rozpoczęto pra- żej przytaczamy jego treść, gdyż wiele wyjaśnia ce przy ekshumacji zwłok Polaków — więźniów sana temat losów rzeźby. nockiego więzienia, zamordowanych przez Niemców Sanoczan i obcych przebywających na sanockim na stoku góry „Gruszka” w rejonie Tarnawy Górnej cmentarzu przy ul. Rymanowskiej zadziwia dużych i Leska. Przypomnę, że w nocy z 5 na 6 lipca 1940 rozmiarów rzeźba w kamieniu, przedstawiająca so- roku wywieziono z sanockiego więzienia 113 więźniów koła w locie. Ponieważ znam historię tej rzeźby, to z których 112 rozstrzelano na wspomnianym wyżej przedstawię ją Czytelnikom „Tygodnika Sanockiego” miejscu, jeden z wywiezionych, Jan Schaller uciekł tym bardziej, że niektórzy upodobniają ją do godła z konwoju. Po wojnie mieszkał i pracował w rejonie niemieckiego zwanego popularnie „gapą”. Nowego Sącza. Krótko przed II wojną światową, ówczesny zarząd Komitet zajmujący się ekshumacją pomordowa- Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku zlecił, nych z „Gruszki” na cmentarz w Sanoku, zwrócił się o ile pamiętam sanockiemu rzeźbiarzowi Stanisławowi do Muzeum Historycznego z propozycją umieszcze- Piątkiewiczowi, wykonanie w kamieniu sporych roz- nia rzeźby sokoła nad wspólną mogiłą na cmentarzu miarów sokoła (wys. z cokołem 260 cm rozpostarte w pobliżu mauzoleum Ofiar Oświęcimskich. Na tym skrzydła 200 cm), godła Towarzystwa, który miał być cmentarzu sokół rozpościera swe skrzydła nad wspól- ustawiony na szczycie południowej ściany gmachu ną mogiłą pomordowanych Polaków. Piszę to krótkie „Sokoła” od strony parku przy ulicy Mickiewicza. wspomnienie dla utrwalenia skromnego fragmentu Stara rzeźba ptaka, wskutek upływu czasu (od historii Sanoka, oraz dla położenia tamy plotkom 1900 roku) i zmian pogodowych była już bardzo znisz- o niemieckim pochodzeniu rzeźby. czona, dlatego postanowiono zastąpić ją nową. Warto w tym miejscu przedstawić również Rzeźbiarz zlecenie wykonał, starą rzeźbę zdjęto, opracowanie na temat sokolej rzeźby Andrzeja nowa czekała na wydźwignięcie na budynek. Romaniaka z 5 marca 2010 r. — członka Sto- Niestety wybuch II wojny światowej we wrześniu warzyszenia Opieki nad Starymi Cmentarzami 1939 roku uniemożliwił zamontowanie rzeźby na prze- w Sanoku, pt. „Tajemnice sanockiego cmenta-

132 rza — rzeźba sokoła na zbiorowej mogile roz- nienia Pańskiego oraz figury Chrystusa, która stała strzelanych Polaków”. niegdyś obok wejścia do kościoła oo. Franciszkanów. W nocy z 5/6 lipca 1940 r. niemieccy okupan- Z jego pracowni wyszła również rzeźba Atlasa zdobiąca ci dokonali jednej z największych zbrodni na terenie narożnik kamienicy przy ul. Kazimierza Wielkiego. ziemi sanockiej — egzekucji 112 więźniów sanockiego Jego syn — Stanisław Jan — kontynuował ro- więzienia. Miejscem tej egzekucji było wzgórze „Grusz- dzinne tradycje. Urodził się 10 października 1897 r. ka” koło Tarnawy Górnej, a jej ofiarami Polacy, którzy w Rymanowie. Po ukończeniu szkoły wydziałowej zostali ujęci podczas przedzierania się na Węgry. w Sanoku, uczył się zawodu rzeźbiarza w pracowni Przed egzekucją aresztowanym urządzono w sa- swojego ojca, a później naukę kontynuował w Szko- nockim sądzie „proces” — wszyscy aresztowani otrzy- le Zawodowej Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, mali wyroki śmierci. Nocą z 5/6 lipca 113 skazanych w oddziale rzeźby figuralnej, którą ukończył z wyni- zapakowano na cztery policyjne samochody ciężarowe kiem celującym w 1914 r. i przez Zagórz i Tarnawę Górną przewieziono na wzgó- W 1915 r. został powołany do armii austro-wę- rze „Gruszka”. Podczas transportu udało się zbiec gierskiej i brał udział w wojnie, a po 1918 r. służył jednemu z aresztowanych. Na „Gruszce” czekał już w odrodzonym Wojsku Polskim. Zdemobilizowany wykopany, odpowiedniej wielkości, dół. Egzekucja za- został w 1921 r. i powrócił do pracy w zakładzie ojca. kończyła się nad ranem 6 lipca. Wykonali ją żołnierze Miał również w swoim życiu egzotyczny epizod pra- z 45 Batalionu Policyjnego stacjonującego w Rzeszo- cując przez kilka miesięcy, jako rzeźbiarz, w fabryce wie. Po zasypaniu mogiły została ona zamaskowana mebli w Hawanie na Kubie. Po powrocie do Sanoka zwalonymi świerkami. Jednak mimo tego, mieszkańcy kontynuował swoją pracę rzeźbiarską. Niestety, z tego Tarnawy dowiedzieli się, co kryje zasypany dół i co okresu zachowało się niewiele jego prac. Szczęśliwie wydarzyło się nocą. przetrwała zawieruchę wojenną wspomniana już rzeź- Zwłoki zamordowanych doczekały się ekshuma- ba sokoła. cji i godnego pochówku dopiero w listopadzie 1947 r. Zlecenie na jej wykonanie Stanisław Jan Piątkie- Ich szczątki przewieziono do Sanoka i pochowano wicz otrzymał w lecie 1939 r. od Jerzego Pietrzkiewi- w zbiorowej mogile na cmentarzu przy ul. Ryma- cza — prezesa sanockiego Towarzystwa Gimnastycz- nowskiej. Na mogile ustawiono rzeźbę drapieżnego nego „Sokół”. ptaka z rozpostartymi skrzydłami. I właśnie ta rzeźba Rzeźba ta miała być umieszczona na szczycie ma swoją interesującą historię. Zapewne wielu sano- budynku Towarzystwa przy ul. Mickiewicza i zastą- czan, a także przyjezdnych odwiedzających sanocką pić tą pierwszą, która była już zniszczona. Stanisław nekropolię, zastanawia się, co robi niemiecka „gapa” Piątkiewicz zlecenie wykonał i 30 sierpnia 1939 r. na grobie rozstrzelanych Polaków. Przypomnijmy, oddał gotową pracę, jednak transakcja nie została że podczas niemieckiej okupacji „gapą” nazywano sfinalizowana do końca — do wyrównania rachunku powszechnie nazistowską wersję herbu III Rzeszy. pozostała kwota 50 zł. Również nowa rzeźba sokoła Istotnie, na pierwszy rzut oka, sylwetka drapieżnika nie została umieszczona na zaplanowanym miejscu. na sanockim cmentarzu, przypomina znienawidzo- 31 sierpnia zmobilizowany rzeźbiarz wyjechał do jed- ny przez Polaków symbol, jednak nie ma z nim nic nostki, wraz z którą po wybuchu wojny, znalazł się wspólnego. W rzeczywistości rzeźba ta przedstawia na prawym brzegu Sanu. sokoła z rozpostartymi skrzydłami, wspierającego się Po 17 września dostał się do sowieckiej niewo- na kamiennej kuli. li, a później został przekazany Niemcom i znalazł Jej autorem był sanocki artysta-rzeźbiarz Stani- się w obozie na terenie Niemiec. Z niewoli powró- sław Jan Piątkiewicz — syn znanego rzeźbiarza Sta- cił w 1941 r. i aż do zakończenia wojny przebywał nisław Piątkiewicza. Stanisław Piątkiewicz — senior w Sanoku. Już w październiku 1944 r. zaangażował pozostawił po sobie wiele prac na terenie Sanoka i oko- się w działalność Cechu Rzemiosł Różnych i przez lic. Spod jego dłuta wyszedł m.in. pomnik Władysława długie lata pracował tam jako kierownik biura Ce- Jagiełły odsłonięty w 1910 r. w Mrzygłodzie, a na- chu. W związku z tym, że Towarzystwo Gimnastyczne stępnie zniszczony przez Niemców podczas II wojny. „Sokół” zostało na krótko reaktywowane, 10 mar- Również on był autorem figury Matki Bożej, która zdobi ca 1946 r. Stanisław Piątkiewicz zwrócił się do jego fronton naszego kościoła parafialnego pw. Przemie- władz z prośbą o uregulowanie płatności za wykonaną

133 rzeźbę, która szczęśliwie przetrwała okupację. Prośba pomocą hydraulicznego podnośnika samocho- rzeźbiarza została rozpatrzona pozytywnie i należność dowego. w wysokości 1000 zł uregulowano. To wydarzenie uświetniły występy zespołów. Nieznane są losy rzeźby podczas II wojny. Prawdo- Gimnastycy Mirosława Kazimierczaka z Klubu podobnie władze niemieckie nie zniszczyły jej, być może Sportowego „Spartanie” z Zahutynia przygotowali ze względu na podobieństwo z niemiecką „gapą”. Fak- piękny pokaz na macie. Wystąpił również Sanoc- tem jest, że znalazła się ona na dziedzińcu zamkowym ki Zespół Wokalny „Soul” pod dyrekcją Moniki i tam przetrwała wojnę i pierwsze lata powojenne. Brewczak i przy akompaniamencie Bartłomieja Niestety, nie zachowały się dokumenty wyjaśniające Kalinki. Zespół zachwycił wykonaniem kilku pie- szczegółowo jej wojenne losy. Być może, po zakończeniu śni patriotycznych. Został również odtworzony wojny, były plany ustawienia jej na pierwotnym miej- „Hymn Sokoli”. scu przeznaczenia, tzn. na dachu budynku „Sokoła”. Zarząd „Sokoła” bardzo dziękuje żonie artysty Plany te nie powiodły się — Towarzystwo zostało dr Krzysztofa Woźniaka — Beacie, synowi Paw- przez komunistyczne władze zdelegalizowane. łowi i córce Katarzynie za rzeźbę i uczestnictwo Na szczęście rzeźba sokoła nie została przez władzę w uroczystości. Dziękujemy również obecnym „ludową” zniszczona i stanęła na godnym miejscu — sanoczanom oraz członkom i sympatykom „So- mogile rozstrzelanych Polaków. koła”. Dziękujemy posłowi do Parlamentu Eu- Jej autor Stanisław Jan Piątkiewicz zmarł na za- ropejskiego Tomaszowi Porębie za przekazany palenie płuc 29 stycznia 1970 r. i spoczął na sanockim list, a także asystentowi europosła Łukaszowi cmentarzu przy ul. Matejki. Kwolkowi. Dziękujemy mediom, które zaintere- sowały się naszą uroczystością. Trzecią rzeźbę wykonał sanocki artysta Adam Przybysz i została ona ustawiona na budynku „Sokoła” w roku 2003. Jednak materiały, z któ- Sztandar 1901–2014 rych została wykonana, okazały się mało odpor- nego na działanie warunków atmosferycznych Od wieków Polacy są przywiązani do symboli i po krótkim czasie odpadły jej skrzydła, a po- narodowych, które z biegiem czasu zmieniały się, została część była w rozsypce, przez to bardzo a więc do godła państwowego, barw narodowych poważnie zagrażała bezpieczeństwu przechod- i hymnu państwowego. Używane były i są nadal niów. Dlatego 22 czerwca 2011 r. rzeźba została również sztandary, chorągwie, bandery, propor- zdjęta z budynku. ce, kokardy. I chociaż na przestrzeni wieków symbole te ulegają zmianom i modyfikacjom, Czwarta rzeźba wykonana została w gipsie przez niezmiennie są wyrazem polskiej tożsamości. sanockiego artystę rzeźbiarza dr Krzysztofa Woź- Towarzystwa gimnastyczne działające na zie- niaka zamieszkałego przy ul. Lipińskiego. miach polskich w okresie, kiedy używanie barw Rzeźba sokoła była jego ostatnią pracą, po- narodowych było całkowicie zabronione, skupiały nieważ po jej ukończeniu zmarł, mając zaledwie pod swymi sztandarami Polaków odważnych, 51 lat (1961–2012). światłych, tęskniących za wolnością i propagu- Z tej rzeźby gipsowej w Podkarpackiej Pra- jących szlachetne cele. cowni Rzeźbiarsko-Odlewniczej „Arkada” Józefa Członkowie gniazd sokolich i ich sympatycy Siwonia w Łowcach wykonana została forma gromadzili się pod sztandarami przy różnych oka- z masy silikonowej, w której z żywicy zbrojo- zjach, takich jak zloty okolicznościowe, zawody, nej włóknem szklanym odlana została właściwa uroczystości rocznicowe np. rocznica urodzin rzeźba sokoła. Adama Mickiewicza, powstania styczniowego, czy W piątek 29 czerwca 2012 r. rzeźba sokoła dzień swojego patrona — Tadeusza Kościuszki. wystawiona została na Placu Harcerskim, aby Sztandar sokoli jest symbolem łączącym prze- mogli ją z bliska obejrzeć mieszkańcy Sanoka. szłość i teraźniejszość, symbolem, który zaświad- Następnie odbyło się podniesienie rzeźby na dach cza o tym, że reaktywowane Towarzystwo jest budynku, którego podjął się Wacław Polański za kontynuatorem działalności oraz spadkobiercą

134 idei, celów i wartości materialnych przedwojen- w Warszawie, adresowanym do „kochanego „Sokoła”. nego Stacha”, napisał: „Równocześnie proszę też Ciebie Kochany jak również Patrząc na nasz sztandar, widzimy: i wyżej wspomniane Grono wtajemni- awers — sokół zrywający się do lotu, a pod czonych o rozpatrzenie sprawy przecho- nim gałązki: dębowa i laurowa, wywanego w moim mieszkaniu nasze- rewers — napis Polskie Towarzystwo Gimna- go drogiego Sztandaru-sokolego, który styczne „SOKÓŁ” w Sanoku. 1901 R. dziwnym zrządzeniem losu, udało mi się uratować od zagłady”. Sanocki sztandar wykonano w 1901 r. i poświę- 1957–2000 — Pani Jadwiga Słuszkie- cono 28 czerwca 1908 r. Jest to prawdopodobnie z wicz, owijając sztandarem swoją 14-let- najstarszy sztandar w Sanoku, przetrwał wiele nią córkę Teresę przeniosła go do domu trudnych okresów. Słuszkiewiczów. Roman Słuszkiewicz, mąż Jadwigi był członkiem TG „Sokół” Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku. Jadwiga i Roman Słuszkiewi- w Sanoku powołano w 1889 r. Sprawozdanie czowie owinęli sztandar w płótno lniane z 1893 roku w swojej końcowej części zawiera i dobrze zabezpieczony pakunek został stwierdzenie, iż dzięki inicjatywie i zabiegom ukryty na poddaszu domu. Ze względów panien Olgi Rylskiej i Zofii Zdankiewiczówny bezpieczeństwa, niewiele osób zostało „Sokół” posiądzie piękny sztandar. wtajemniczonych w „akcję”. Szczęśliwie Miał on być poświęcony zgodnie z decyzją sztandar nie został odnaleziony nawet Wydziału w dzień otwarcia własnej sali. przez oficerów UB, którzy przeszukiwali 1901–1914 — Okres organizowania „So- dom. Sztandar był przenoszony w różne z koła”. Sanoczanie gromadzili się pod miejsca domu i mimo że przez dom prze- sztandarem z okazji wielu uroczystości, wijało się wiele osób, szczęśliwie prze- w czasie zaborów, gdy używanie barw trwał bardzo trudny okres. Podkreślić narodowych było całkowicie zabronione. trzeba, że rodzina Słuszkiewiczów przez 1914–1918 — Na czas wielkiej zawieru- fakt przechowywania sztandaru narażała z chy — I wojny światowej sztandar soko- nawet własne życie. li i akta ukryto w bezpiecznym miejscu Opiekę nad sztandarem kontynuowała (szczegóły przechowania nie są nam jesz- córka Słuszkiewiczów, Teresa Dalska, cze znane). a także wnuczka — Anna Kindlarska-Dal- 1918–1939 — W okresie II Rzeczypospo- ska — aż do 2000 r. Ujawnienie faktu z litej sztandar służył członkom i sympa- przechowywania sztandaru przez Tere- tykom „Sokoła”. Natomiast tuż przed sę Dalską dało początek nowej historii II wojną światową, w 50. rocznicę swej „Sokoła”. Poprzez sztandar odrodziła się działalności sanocki „Sokół” — jako insty- idea, a za sprawą wielu zaangażowanych tucja narodowa — łącząc się z narodem osób — organizacja. w obliczu wielkiego zagrożenia, postawił 20 grudnia 2000 r. — Oficjalnie sztandar swój sztandar obok sztandaru Armii Na- z został przekazany przez Teresę Dalską rodowej i ślubował Rzeczypospolitej dać i Annę Kindlarską-Dalską przedstawi- swoich druhów w Jej służbę w nadcho- cielom Zarządu PTG „Sokół” w Sanoku dzącej wojnie, w wojnie o całość granic (Kazimierz Mielczarek, Bronisław Kielar, państwa. Wiesław Wilkosz). 1939–1957 — W tym bardzo trudnym W związku z tym, że PTG „Sokół” w Sa- z okresie sztandar przechowywał w swoim z noku nie zostało uznane przez MSWiA mieszkaniu mjr Tadeusz Zbyszycki. Przed za następcę prawnego przedwojennego ucieczką do Argentyny mjr Zbyszycki „Sokoła”, należało uchwalić jego likwi- w liście napisanym 18 lutego 1957 r. dację i doprowadzić do reaktywowania

135 Towarzystwa przez przedwojennych Gwoździe z gniazdami sokolimi członków. Zarząd PTG „Sokół” nie pod- 1. Związek Pol. Tow. Gimn. „Sokół” jął jednak uchwały o likwidacji swojego 2. TG „Sokół” Andrychów Towarzystwa i w związku z tym część 3. TG „Sokół” Biała członków, która wystąpiła z PTG „Sokół”, 4. TG „Sokół” Buczacz doprowadziła do reaktywowania TG „So- 5. TG „Sokół” Brody kół” przez przedwojennych członków. 6. TG „Sokół” Dynów Sztandar w takiej sytuacji miał zostać 7. TG „Sokół” Delatyn przekazany na przechowanie do Muzeum 8. TG „Sokół” Dziedzice Historycznego do czasu przejęcia go przez 9. TG „Sokół” Gwozdziec TG „Sokół. Tak się jednak nie stało, nie- 10. TG „Sokół” Halicz znane były również warunki, w jakich 11. TG „Sokół” Horodenka był przechowywany. 12. TG „Sokół” Husiatyn Po udokumentowaniu, iż następcą praw- 13. TG „Sokół” Jaworów z nym Towarzystwa utworzonego w 1889 r. 14. TG „Sokół” Jaworzno oraz właścicielem nieruchomości byłego 15. TG „Sokół” Kalwarya „Sokoła” jest Towarzystwo Gimnastyczne 16. TG „Sokół” Kamionka „Sokół” w Sanoku, oczywistym stało się, 17. TG „Sokół” Kęty że sztandar jest również jego własnością. 18. TG „Sokół” Kopyczyńce Czyniliśmy więc starania o jego odzy 19. TG „Sokół” Kosów skanie. 20. TG „Sokół” Leżajsk 27 maja 2011 r. był ważnym dniem dla 21. TG „Sokół” Lwów Macierz z „Sokoła”. Po 72 latach 110-letni sztandar 22. TG „Sokół” Łańcut powrócił do swojego budynku. Przedsta- 23. TG „Sokół” Obertyn wiciele PTG „Sokół” (Jan Nebesio, Wie- 24. TG „Sokół” Ustrzyki Dolne sław Wilkosz, Tadeusz Kędzierski, Maria 25. TG „Sokół” Podhajce Wołk) przekazali sztandar prezesowi TG 26. TG „Sokół” Padwołoczyska „Sokół” Bronisławowi Kielarowi. Prze- 27. TG „Sokół” Ropczyce kazanie odbyło się w naszym dopiero co 28. TG „Sokół” Rozwadów wyremontowanym lokalu przy ul. Mic- 29. TG „Sokół” Rzeszów kiewicza 13 w sali na I piętrze. 30. TG „Sokół” Sadagóra Jacek Dalski przekazał wiele lat temu 31. TG „Sokół” Sieniawa z w depozyt do Muzeum Historycznego 32. TG „Sokół” Skawina w Sanoku drzewiec naszego sztanda- 33. TG „Sokół” Stanisławów ru. Jest on już także pod naszą opieką, 34. TG „Sokół” Stary Sącz z czego bardzo się cieszymy i bardzo 35. TG „Sokół” Strzyżów dziękujemy Jackowi Dalskiemu, a tak- 36. TG „Sokół” Stryj że Andrzejowi Babiarzowi i Andrzejowi 37. TG „Sokół” Śniatyn Romaniakowi za udział w przechowaniu 38. TG „Sokół” Turka n/S w dobrym stanie sokolego drzewca. Na 39. TG „Sokół” Tuchów drzewcu znajduje się 46 gwoździ gniazd 40. TG „Sokół” Tarnobrzeg sokolich (poniżej wymienionych), a także 41. TG „Sokół” Wadowice 125 gwoździ z nazwiskami (również niżej 42. TG „Sokół” Winniki wymienionymi). Na drzewcu jest także 43. TG „Sokół” Wojnicz 30 pustych miejsc po gwoździach, które 44. TG „Sokół” Zagórz zaginęły. Razem 201. 45. TG „Sokół” Złoczów 46. TG „Sokół” Żółkiew

136 Gwoździe z nazwiskami 49. Jaworska 1. Pytel — prezes „Sokoła” 50. Dr J. Jodłowski 2. H. Pytlowa 51. M. Kawski 3. K. Łępkowski — marszałek 52. Kazubska 4. Marszałkowa Łępkowska 53. J. Kazubski 5. B. Fidler — poseł 54. W. Kiernik 6. W. Jabłoński — poseł 55. J. Kłapa 7. Ks. dr J. Drozd 56. Konieczkówna 8. Ks. Sękowski 57. E. Kopecka 9. M. Adamczykowa 58. W. Kopecki 10. W. Adamczyk 59. E. Kruk 11. Augustyńska 60. K. Ksela 12. St. Augustyński 61. P. Linkiewicz 13. F. Barański 62. Maciejowska 14. J. Basińska 63. W. Markiewicz 15. St. Basiński 64. J. Maramoroszowa 16. Beksińska 65. Moszoro 17. W. Beksiński 66. Mroczkowska 18. Bialikiewiczowa 67. Mroczkowski 19. W. Bialikiewicz 68. J. Nowakowa 20. Biedkowa 69. Z. Nowicka 21. Dr P. Biedka 70. J. Nowicki 22. St. Biega 71. Z. Nowosielecka 23. Bielak 72. Nowosielecki 24. Borczykowa 73. St. Niedzielski 25. Borczyk 74. Dr P. Niziołek 26. Borzemska 75. St. Nowak 27. E. Bratrowa 76. M. Ostrowska 28. Bratro 77. J. Piechowa 29. W. Breitowa 78. Piech 30. Brunowa 79. Plinkiewiczowa 31. J. Bruna 80. Dr K. Petelenz 32. Czarnowska 81. Protaszowiczówna 33. St. Czarnowski 82. Remerowa 34. M. Dukietowa 83. J. Remer 35. W. Dukiet 84. St. Rotterowa 36. T. Drewińska 85. S. Rotter 37. Dr M. Drewiński 86. W. Rozumowa 38. L. Eydziatowicz 87. T. Rozum 39. F. Faliszewski 88. Bronisława Rylska 40. R. Gerardisowa 89. Scherffowa 41. K. Gerardis 90. J. Scherff 42. Golczewska 91. Skąpska 43. K. Golczewski 92. Skąpski 44. Hejnarowa 93. W. Smulski 45. Z. Herzówna 94. Staruszkiewiczowa 46. H. Jabłońska 95. J. Staruszkiewicz 47. Dr J. Jabłoński 96. P. Stepek 48. M. Jachimowska 97. L. Swierczyński

137 98. Szajnowa Remonty 99. M. Szajna 100. W. Szomkowa 101. W. Szomek Remont lokalu usytuowanego 102. Sygnarska 103. W. Sygnarski na I piętrze budynku „Sokoła” 104. Ślączkowa Prace remontowe, które zostały wykonane 105. Dr W. Ślączka w okresie od 21.02.2011 r. do 2.07.2011 r.: 106. L. Święch Wymiana drzwi zewnętrznych i okien 107. Dr L. Tarnawski z przez: „MULTI” s.j. Zygmunt Kaczmarek 108. Toegelowa i wspólnicy; 109. Toegel Wymiana ościeżnic i drzwi wewnętrz- 110. J. Tomasikowa z nych — wejściowych przez: FLIZ BUD 111. Tustanowska Usługi Budowlane Roman Chrobak; 112. M. Tustanowski Wymiana instalacji wod.-kan. w łazience 113. Trzcińska z przez: „Usługi instalacyjne c.o. wod.-kan., 114. J. Trzciński gaz, solarne, Robert Brejta”; 115. M. Wasylewiczówna Wymiana instalacji elektrycznej w całym 116. P. Wąsowicz z lokalu wraz z podlicznikiem 3-fazowym 117. W. Wolińska przez: Piotr Drwięga; 118. Wolińska Wymiana płytek i armatury w łazien- 119. T. Wrześniowski z ce, równanie ścian i sufitów w lokalu 120. Wyka oraz ich malowanie, wylewki podłogowe 121. S. Zacharowa w lokalu i położenie paneli podłogowych, 122. J. Zachara równanie ścian i sufitu klatki schodowej 123. M. Zaleska oraz malowanie, uzupełnienie i wyło- 124. Dr K. Zaleski żenie odpowiednim tynkiem barierki 125. J. Zatcher balkonu, uzupełnienie ubytków i malowanie ścian na balkonie i pod balkonem, W trakcie uroczystości patriotycznych zorga- uzupełnienie ubytków gzymsów górnych nizowanych 14 kwietnia 2014 r. w Rymanowie od strony ulicy, uzupełnienie ubytków przez burmistrza Rymanowa, Stowarzyszenie i malowanie rzeźby sokolnika i jego ob- „Nasz Rymanów” i Towarzystwo Gimnastycz- ramowania, usunięcie ziemi z ogródka ne „Sokół” w Rymanowie, druh dr Konrad Firlej pod sokolnikiem i zastąpienie jej kamie- prezes krakowskiego „Sokoła” i prezes Związku niem, zdjęcie z dachu rozsypującej się Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” wręczył rzeźby sokoła (22.06.2011) przez: „Firma dyplomy nadania Legii Honorowej i udekorował Budowlana Bud-Gips Rafał Kozłowski”. „Legią Honorową Sokolstwa Polskiego” Sztandar TG „Sokół” w Sanoku. Wycięcie trzech chorych lip

Działkę nr 541/5 przy ul. Mickiewicza przejęliśmy wraz z trzema lipami, które — jak się okaza- ło — były spróchniałe, miały połamane gałęzie, a w związku z tym zagrażały bezpieczeństwu przechodniów i przejeżdżających ul. Mickiewicza. Po załatwieniu formalności, lipy zostały ścięte 17 września 2011 r.

138 Usunięcie przecieków wody Wykonanie płotu na działce 541/5 z ukrytego szamba do piwnicy Na granicy działek 541/5 i 541/4 usytuowana Prace remontowe, które zostały wykonane jest duża skarpa, a różnica poziomów pomiędzy w okresie od 28.05.2012 r. do 6.06.2012 r.: powierzchniami tych działek wynosi 5,8 m. Odszukanie przecieku wody wypływającej Płot wykonany został w sierpniu 2013 r. z ze ścian i spod podłogi; w celu ochrony przypadkowych przechodniów Wykonanie nowego odprowadzenia wody przed upadkiem ze skarpy. z z umywalek, ubikacji, z pomieszczeń na- rożnych od strony zach.-półn. i z piwnicy na zewnątrz do studzienki 1; Roboty wykonane Poprawa uszczelnienia ściany zewn. na działce 541/4 z na odległości od naroża budynku do drzwi; Mechaniczne oczyszczenie płyty beto- Ułożenie kostki chodnikowej na ww. od- z nowej (541/4) po rozbiórce konstrukcji z cinku; zadaszenia, a następnie zmycie jej wodą Wykonanie zaprawek pod oknami od pod ciśnieniem — 16 lipca 2013 r.; z strony południowej i na ścianie. Malowanie stanowisk postojowych — Prace wykonała firma „ABRAM” s.c. Gier- z 17 lipca 2013 r.; czak-Pilch. Wykonanie zjazdu na działkę 541/4, z wstawienie studzienek betonowych ø 900 i ø 600 oraz ułożenie rury ø 200 — Wykonanie rzeźby sokoła 13 sierpnia 2013 r.; i ustawienie jej na dachu Wykonanie rowka odpływowego w pły- z cie żelbetowej po Torsanie — sierpień Projekt nowej rzeźby wykonano w 2012 roku. 2013 r.; Wykonanie rzeźby sokoła w gipsie przez Wywóz żwiru, gliny i śmieci ze skarpy z dr Krzysztofa Woźniaka; z (11 dużych samochodów) oraz kształto- Wykonanie odlewu rzeźby sokoła z ży- wanie skarpy — październik 2013 r.; z wicy epoksydowej z włóknem szklanym Wyłożenie skarpy matą ogrodniczą, ob- w Pracowni Rzeźbiarsko-Odlewniczej z sadzenie jej jałowcem płożącym i innymi „Arkada” Józefa Siwonia w Łowcach; krzewami — wrzesień 2013 r.; Ustawienie rzeźby sokoła na dachu Wycięcie trzech chorych kasztanow- z w miejsce poprzedniego, wykonanego z ców — 23 października 2013 r.; w 2003 r., który rozpadł się i został zdję- Wykonanie słupów betonowych ogrodze- ty 22 czerwca 2011 r. z nia wzdłuż chodnika, na granicy działki Prace wykonała firma: Zwyżka Z.U. Podno- 541/4 — listopad 2013 r. śnik Hydrauliczny Wacław Polański. Zarządy po reaktywowaniu Obróbka murków blachą „Sokoła” 11 lipca 2004 r. Prace przeprowadzane w czerwcu 2013 r. Na zebraniu 16.09.2004 r. wybrano Zarząd TG Obróbka blachą powlekaną murków bal- „Sokół” w Sanoku w składzie: z konu i murku od strony Placu Harcer- Zbigniew Kazimierz Patała — prezes skiego; Hipolit Zygmunt Keller — wiceprezes Obróbka blachą powlekaną gzymsów nad Janina Maczek — sekretarz z balkonem. Zofia Sarkady — skarbnik Prace wykonała firma: EKO-DOM Trans. Maria Czerepaniak — członek

139 Ludmiła Schmidt — przewodnicząca Komisji czyk — zastępca naczelnika szkolenia sokolego Rewizyjnej (powołany przez Zarząd), Komisję Rewizyjną w składzie: Marian Osę- Na Nadzwyczajnym Walnym Zgromadzeniu kowski, Andrzej Chrobak, Małgorzata Obszarny, 22.10.2005 r. przyjęto Statut, w którym § 19 Sąd Honorowy w składzie: Eugeniusz Czere- brzmi: paniak, Władysław Gorączko, Stanisław Lewek.

1. Władzami Towarzystwa są: Na Walnym Zgromadzeniu 9.03.2012 r. wy- a) Walne Zgromadzenie, brano: b) Zarząd, Zarząd TG „Sokół” w Sanoku w składzie: Bro- c) Komisja Rewizyjna, nisław Kielar — prezes, Paweł Sebastiański — d) Sąd Honorowy. wiceprezes, Andrzej Chrobak — sekretarz, Jerzy 2. Organami Towarzystwa są: Skoczyński — skarbnik, Zdzisław Skrzypczyk — a) Naczelnictwo Wyszkolenia Sokolego, naczelnik szkolenia sokolego, Tomasz Święch — b) Kierownictwo działów sportowych. z-ca naczelnika szkolenia sokolego, Tadeusz Na- 3. Kadencja władz i organów Towarzystwa bywaniec — członek Zarządu, trwa trzy lata. Komisję Rewizyjną w składzie: Marian Osę- kowski, Teresa Koza, Wojciech Pruchnicki, Wybrano Zarząd TG „Sokół” w Sanoku w skła- Sąd Honorowy w składzie: Eugeniusz Czere- dzie: paniak, Stanisław Lewek, Stefan Tarapacki. Bronisław Kielar — prezes, Ludmiła Patała — wiceprezes, Eugeniusz Czerepaniak — członek, Władysław Gorączko — członek, Paweł Seba- Podziękowanie dla stiański — członek. Komisję Rewizyjną w następującym składzie: współpracowników Małgorzata Obszarny, Barbara Milczanowska, Je- Piszący te słowa ma przyjemność podziękować rzy Skibiński. wszystkim Druhom sanockiego „Sokoła” za bez- Sąd Honorowy w następującym składzie: interesowną pracę, jaką wykonali na rzecz To- Zygmunt Hipolit Keller, Zbigniew Kazimierz warzystwa, za upór i dążenie do reaktywowania, Patała, Wanda Siwadłowska, Edward Czopor. uchylenia decyzji, które były podjęte przez władze z rażącym naruszeniem prawa, za prace przy Na Walnym Zgromadzeniu 7.11.2008 r. wy- uporządkowaniu stanu prawnego Towarzystwa, brano: przejęcia nieruchomości, wykonania prac remon- Zarząd TG „Sokół” w Sanoku w składzie: Bro- towych i porządkowych, oraz za przygotowanie nisław Kielar — prezes, Paweł Sebastiański — wielu zawodów sportowych, konkursów, spotkań wiceprezes, Wacław Drwięga — sekretarz, Jerzy i innych. Szczególne podziękowania należą się Skoczyński — skarbnik, Ludmiła Patała — czło- Członkom kolejnych Zarządów. nek, Stefan Tarapacki — naczelnik szkolenia so- Czołem! kolego (powołany przez Zarząd), Zdzisław Skrzyp- Paweł Sebastiański, Bronisław Kielar Wykazy członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

Od założenia 34. Stoy Henryk 35. Studziński Leon do 30 września 1890 r. 36. Szomek Wacław 1. Bem Franciszek 37. Ślączka Wojciech 2. Biega Stanisław 38. Tarnawski Stanisław 3. Czyrowski Leonid 39. Tokarski Feliks 4. Czyżewicz Władysław 40. Vetulani Roman 5. Drzewicki Józef 41. Zaleski Karol 6. Dżuganowski Aleksander 42. Zubrzycki Korneli 7. Giela Feliks 43. Żebracki Witold 8. Hillbricht Ferdynand 44. Żeleski Franciszek 9. Hydzik Jan 45. Żeleski Józef 10. Jamiński Roman 11. Kozłowski Emil 12. Kuszczak Franciszek Od 1 października 1890 r. 13. Lech Ignacy 14. Lemer Tytus do 30 września 1891 r. 15. Librewski Czesław 1. Angielczykowski Franciszek 16. Lipiński Kazimierz 2. Bem Franciszek 17. Ładyżyński Cyryl 3. Bendel Karol 18. Łagodzic Ignacy 4. Biega Stanisław 19. Łobaczewski Erazm 5. Czajkowski Władysław 20. Miszkiewicz Franciszek 6. Czyżewicz Władysław 21. Morawiecki Ignacy 7. Drewiński Maurycy 22. Morawiecki Stanisław 8. Drzewicki Józef 23. Nebenzahl Natan 9. Dybaś Stanisław 24. Olbrycht Piotr 10. Dziedzic Leon 25. Ostrowski Władysław 11. Dżuganowski Aleksander 26. Petelentz Karol 12. Giela Feliks 27. Pindor Benedykt 13. Hillbricht Ferdynand 28. Radek Jan 14. Iskrzycki Aleksander 29. Salo Ludwik 15. Jamiński Roman 30. Słotwiński Józef 16. Janiszewski Adolf 31. Sokalski Józef 17. Kornhäuser Bronisław 32. Spławski Franciszek 18. Kozłowski Emil 33. Staruszkiewicz Jan 19. Kroczyński Jan

141 20. Lemer Tytus 7. Bielawski Jarosław 21. Librewski Czesław 8. Bośniacki Leon 22. Lipiński Kazimierz 9. Bugiera Andrzej 23. Ładyżyński Cyryl 10. Butrymowicz Wincenty 24. Łagodzić Ignacy 11. Cyga Leszek 25. Łobaczewski Erazm 12. Czarnomski Zygmunt 26. Miszkiewicz Franciszek 13. Czaszyński Franciszek 27. Mochnacki Aleksander 14. Czerwiński Adolf 28. Moczydłowski Jan 15. Czyżewicz Władysław 29. Morawiecki Stanisław 16. Duchiewiczówna Maria 30. Mozołowski Wiktor 17. Dybaś Stanisław 31. Nebenzahl Natan 18. Dziedzic Leon 32. Olbrycht Piotr 19. Dżuganowski Aleksander 33. Ostrowski Władysław 20. Ettmayer H. 34. Petelenz Karol 21. Faliszewski Feliks 35. Podgórski Karol 22. Flach Karol 36. Schneider Alojzy 23. Folta Józef 37. Słotwiński Józef 24. Galant Józef 38. Sokalski Seweryn 25. Galik Edmund 39. Spławski Ksawery 26. Gerardis Karol 40. Staruszkiewicz Jan 27. Gędzierski Walery 41. Stoy Henryk 28. Giela Feliks 42. Studziński Leon 29. Górka Ignacy 43. Sumper Ludwik 30. Grotkowski Józef 44. Sygnarski Władysław 31. Hendżak (Hędzak) Marian 45. Szomek Wacław 32. Hydzik Paweł 46. Szomek Wilhelm 33. Iwanicki Paweł 47. Ślączka Wojciech 34. Janeczek Mieczysław 48. Tokarski Feliks 35. Janiszewski Adolf 49. Towarnicki Jan 36. Jodłowski Jan 50. Wieńkowski Józef 37. Józefowicz Jan 51. Wilke Włodzimierz 38. Kohman Edmund 52. Vetulani Roman 39. Koller M. 53. Zaleski Karol 40. Kopia Henryk 54. Zubrzycki Korneli 41. Kozicki Włodzimierz 55. Żebracki Witold 42. Kozłowski Emil 56. Żeleski Franciszek 43. Koźma Julian 57. Żeleski Józef 44. Krywult Władysław 45. Kwiatkowski Antoni 46. Kwoczyński Jan Od 1 października 1892 r. 47. Lipiński Kazimierz 48. Ładyżyński Cyryl do 30 września 1893 r. 49. Łagodzic Ignacy 1. Adamczyk Władysław 50. Łepkowski Jan 2. Bauman Stanisław 51. Mochnacki Aleksander 3. Beksiński Władysław 52. Moczydłowski Józef 4. Bem Franciszek 53. Mozołowski Wiktor 5. Biega Stanisław 54. Nazarewicz Stanisław 6. Biegowa Maria 55. Nebenzahl Natan

142 56. Nebenzahl Samuel Od 1 października 1893 r. 57. Niedenthal Antoni 58. Nowakowski A. do 30 września 1894 r. 59. Obrębski Jan 1. Adamczyk Władysław 60. Ochęduszko Franciszek 2. Bańkowski Ludwik 61. Ochęduszko Marceli 3. Basiński Stanisław 62. Oklejewicz Józef 4. Bauman Stanisław 63. Olbrycht Piotr 5. Beksiński Władysław 64. Ossowski Władysław 6. Bem Franciszek 65. Petelenz Karol 7. Bialikiewicz Józef 66. Pindor Benedykt 8. Biega Leopold 67. Pollak Michał 9. Biega Stanisław 68. Prudziewicz Stefan 10. Biegowa Maria 69. Rodakiewicz August 11. Błyskal Władysław 70. Ruczka Feliks 12. Bośniacki Antoni 71. Rylski August 13. Bugiera Andrzej 72. Schneider Alojzy 14. Butrymowicz Józef 73. Schneider Józef 15. Ciepły Dymitr 74. Sitowski Leonard 16. Cyga Leszek 75. Staruszkiewicz Jan 17. Czaszyński Franciszek 76. Stefko Michał 18. Czerwiński Adolf 77. Stehlik Wilhelm 19. Czyżewicz Władysław 78. Stepek Paweł 20. Dąbrowski Ignacy 79. Studziński Leon 21. Duchiewicz Maria 80. Sulimierski Kazimierz 22. Dybaś Stanisław 81. Sumper Edward 23. Dżuganowski Aleksander 82. Świątkowski Eugeniusz 24. Dziedzic Leon 83. Świerczyński Kazimierz 25. Ettmayer Henryk 84. Świerczyński Mieczysław 26. Faliszewski Feliks 85. Sygnarski Władysław 27. Galant Józef 86. Szomek Wacław 28. Galik Edmund 87. Szomek Wilhelm 29. Gaweł Emil 88. Tokarski Tomasz 30. Gerardis Karol 89. Turosz Wojciech 31. Giela Feliks 90. Vetulani Roman 32. Górka Ignacy 91. Weis Walerian 33. Heizman Alfred 92. Winkowski Józef 34. Hellebrand Henryk 93. Witoszyński Aital 35. Herz Stanisław 94. Wojtowicz Bazyli 36. Hędzak Marian 95. Wojtowicz Franciszek 37. Hochfeld Józef 96. Wróbel Walenty 38. Hydzik Paweł 97. Zabłocki Józef 39. Iwanicki Jan 98. Zaleski Karol 40. Janeczek Mieczysław 99. Zdankiewiczowa Jadwiga 41. Jarosz Karol 100. Żeleski Józef 42. Jorkasz Michał 43. Jodłowski Jan 44. Józefowicz Jan 45. Kahanówna Ludwika 46. Kohman Edmund

143 47. Koller Bronisław 96. Różewicz Karol 48. Koncki Henryk 97. Ruczka Feliks 49. Kopia Henryk 98. Rylski August 50. Kościółek Józef 99. Schneider Alojzy 51. Kozłowski Emil 100. Schneider Józef 52. Krieger Aleksander 101. Sedlak Henryk 53. Krokowski Bolesław 102. Sitowski Leonard 54. Królicki Stanisław 103. Smorągiewicz Kazimierz 55. Krywult Władysław 104. Sopotnicki Alfred 56. Kucharski Władysław 105. Staruszkiewicz Jan 57. Kwiatkowski Antoni 106. Stefko Michał 58. Kwoczyński Zygmunt 107. Stefko Mieczysław 59. Leinoch Stanisław 108. Stehlik Emilia 60. Lindner Jan 109. Stehlik Zofia 61. Lipiński Kazimierz 110. Stehlik Wilhelm 62. Ładyżyński Cyryl 111. Stepek Paweł 63. Łagodzic Ignacy 112. Studziński Leon 64. Łęmpkowski Jan 113. Stupnicki Jan 65. Mach Franciszek 114. Sulimierski Kazimierz 66. Mazurkiewicz Wojciech 115. Sygnarski Władysław 67. Mochnacki Aleksander 116. Szomek Wacław 68. Moczydłowski Józef 117. Szomek Wilhelm 69. Mozołowski Jan 118. Szot Ludmiła 70. Mozołowski Wiktor 119. Świerczyński Kazimierz 71. Nazarewicz Stanisław 120. Świerczyński Mieczysław 72. Nebenzahl Nathan 121. Teodorowicz Adam 73. Nebenzahl Samuel 122. Vetulani Roman 74. Niedenthal Antoni 123. Wasilkowski Włodzimierz 75. Nowaczyński Stanisław 124. Wasylewicz Witold 76. Obrębki Jan 125. Wawrausch Zdzisław 77. Ochęduszko Franciszek 126. Weiss Jan 78. Ochęduszko Marceli 127. Wieńkowski Józef 79. Oklejewicz Józef 128. Witoszyński Aital 80. Okołowiczowa Celina 129. Włodarski Tadeusz 81. Olbrycht Piotr 130. Wojtowicz Franciszek 82. Ossowski Władysław 131. Wolański Władysław 83. Oziębłowski Stanisław 132. Wójtowicz Michał 84. Petelenz Karol 133. Wróbel Walenty 85. Piazza Gustaw 134. Zawadowski Ignacy 86. Pielecki Zygmunt 135. Zaleski Karol 87. Pindor Benedykt 136. Żegleń Leon 88. Pląder Józef 137. Żeleski Józef 89. Pollak Michał 90. Pragłowski Tadeusz 91. Prudziewicz Stefan W roku 1906 92. Radelmesser Fryderyk 93. Reguła Piotr 1. Adamczyk Władysław 94. Rodakiewicz Jan 2. Augustyński Jan 95. Rozum Tomasz 3. Augustyński Stanisław

144 4. Baczyński Władysław 53. Goldhammer Artur 5. Bańkowski Włodzimierz 54. Górski Franciszek 6. Bartosiewicz Franciszek 55. Grabowski Stanisław 7. Bartoszek Karol 56. Groniecki Ludwik 8. Basiński Stanisław 57. Grünhaut Leon 9. Bauman Stanisław 58. Goździewicz Juliusz 10. Beksiński Władysław 59. Haduch Ignacy 11. Bem Franciszek 60. Hellebrand Henryk 12. Bialikiewicz Władysław 61. Herz Marian 13. Biały Teofil 62. Heynar Jan 14. Biedka Paweł 63. Hydzik Jan 15. Biega Leopold 64. Hydzik Paweł 16. Biega Stanisław 65. Jabłoński Jacek 17. Bielak Antoni 66. Jayko Jakób 18. Biliński Karol 67. Jakiel Michał 19. Błoniarz Jan 68. Janicki Tadeusz 20. Bogucki Henryk 69. Janiszewski Antoni 21. Borczyk Antoni 70. Jasiński Jerzy 22. Borowiczka Stanisław 71. Jodłowski Jan 23. Bośniacki Antoni 72. Kaliszczak Karol 24. Bośniacki Bronisław 73. Kamiński Maksymilian 25. Bouval Bolesław 74. Kapiszewski Henryk 26. Bratro Adam 75. Kawski MarJan 27. Breit Kazimierz 76. Kazubski Józef 28. Breit Maksymilian 77. Keller Jan 29. Breitowa Wanda 78. Kielar Jan 30. Bronikowski Wiktor 79. Kiernig Władysław 31. Bruna Juliusz 80. Kłapa Józef 32. Budweil Stanisław 81. Kocyłowski Jan 33. Bugiera Andrzej 82. Kocyłowski Tomasz 34. Bugiera Włodzimierz 83. Konieczkówna Stanisława 35. Bukasiewicz Stanisław 84. Kostkiewicz Kazimierz 36. Czarnowski Stanisław 85. Kozłowski Andrzej 37. Czerwiński Feliks 86. Krasnopolski Andrzej 38. Drewiński Maurycy 87. Krawczuk Feliks 39. Dręgiewicz Wiktor 88. Kruczyński Antoni 40. Dukiet Władysław 89. Król Józef 41. Dziura Józef 90. Krpeński Józef 42. Edelheit Bernard 91. Kruk Edward 43. Faliszewski Feliks 92. Krzemieński A. 44. Frenkl Bernard 93. Kurek Józef 45. Furmankiewicz Aleksander 94. Kwiatkowski Antoni 46. Gajda Franciszek 95. Kwoczyński Jan 47. Garlicki Apolinary 96. Lewicka Olimpia 48. Gątkowski Zenon 97. Limbach Franciszek 49. Gerardis Karol 98. Lipiński Kazimierz 50. Giela Feliks 99. Lorenz Jan 51. Głowacka Stanisława 100. Lubowiecki Alfred 52. Golczewski Kajetan 101. Madejski Józef

145 102. Malikowski Władysław 151. Rylski Bronisław 103. Mańkowski Jan 152. Rylski Stanisław 104. Maramorosz Franciszek 153. Schabiński Feliks 105. Markiewicz Walenty 154. Scherff Jan 106. Mermer Jan 155. Schuhart Władysław 107. Michalski Kazimierz 156. Siekierzyński Karol 108. Mielecki Andrzej 157. Skąpski Bolesław 109. Mochnacki Aleksander 158. Skoczyński Roman 110. Mozołowski Bolesław 159. Slavik Edmund 111. Mozołowski Wiktor 160. Smólski Władysław 112. Mroczkowski August 161. Sobótkiewicz Józef 113. Najsarek Franciszek 162. Stanisławczyk Ludwik 114. Nebenzahl Natan 163. Staruszkiewicz Jan 115. Nemeth Jan 164. Stasicki Bronisław 116. Neuman Spława Kazimierz 165. Stepek Paweł 117. Niedentahl Antoni 166. Stoeger Eugeniusz 118. Niedzielski Stanisław 167. Stosik Józef 119. Nowak Edward 168. Sulimierski Kazimierz 120. Nowak Jan 169. Sulisz Józef 121. Nowak Stanisław 170. Süss Franciszek 122. Nowak Tadeusz 171. Sygnarski Władysław 123. Nowosielecki Bronisław 172. Szajna Marian 124. Ogonowski Henryk 173. Szomek Wilhelm 125. Oklejewicz Jan 174. Ślączka Kazimierz 126. Ostrowski Władysław 175. Ślączka Wojciech 127. Padlewska Stanisława 176. Świerczyński Ludwik 128. Paszkiewicz Józef 177. Święch Ludwik 129. Pawłowski Feliks 178. Tilp Feliks 130. Pełeńska Janina 179. Tkaczyk Walenty 131. Petelenz Karol 180. Toegel Antoni 132. Piech Aleksander 181. Tomasik Józef 133. Piechówna Aleksandra 182. dr Tomasik Józef 134. Pijanowska Elżbieta 183. Tomaszewski Joachim 135. Pleszowski Jan 184. Tomek Ferdynand 136. Plinkiewicz Jan 185. Tomek Stanisław 137. Pollak Michał 186. Trzciński Józef 138. Pollakówna Jadwiga 187. Turkowska Maria 139. Potoczny Antoni 188. Turkowski Maurycy 140. Praszałowiczówna Felicja 189. Tustanowski Bronisław 141. Przewoźniczek Jan 190. Veith Wilhelm 142. Pytel Adam 191. Wasylewicz Mieczysław 143. Ratajski Józef 192. Wasylewiczówna Matylda 144. Rawski Marian 193. Wąsowicz Piotr Dunin 145. Remer Juliusz 194. Wlasek Edward 146. Rogoziński Franciszek 195. Wojtanowicz Józef 147. Rosołowski Stanisław 196. Woliński Emil 148. Rotter Stanisław 197. Workiewicz Bolesław 149. Rozum Tomasz 198. Wrześniowski Tadeusz 150. Rutkowska Antonina 199. Zaleski Karol

146 200. Zarytkiewicz Emil 27. Breitowa Wanda 201. Zasowski Piotr 28. Bruno Juliusz 202. Zatcher Józef 29. Bośniacki Bronisław 203. Zoner Stanisław 30. Brzozowski Franciszek 204. Żarski Bronisław 31. Buczek Władysław 205. Żarski Stanisław 32. Budweil Stanisław 33. Bujak Emanuel 34. Charchalis Roman Z dnia 31 grudnia 1912 r. 35. Chomiak Stanisław 36. Chomiak Władysław Członkowie honorowi: 37. Chmura Józef 1. Adamczyk Władysław 38. Cwynar Walenty 2. Beksiński Władysław 39. Czarnowski Stanisław 3. Biega Stanisław 40. Czerwiński Jan 4. Gerardis Karol 41. Doboszyński Edward 5. Dr Petelenz Karol 42. Dobosz Emil 6. Pytel Adam 43. Dostal Sobiesław Założyciele: 44. Dr Drewiński Maurycy 1. Giela Feliks 45. Dręgiewicz Wiktor 1. Dr Goldhammer Artur 46. Drożdż Marcin 2. Lipiński Kazimierz 47. Ks. Dr Drozd Józef 3. Dr Zaleski Karol 48. Drwięga Antoni Zwyczajni: 49. Drwięga Marcin 1. Acht Adam 50. Drwięga Michał 2. Adamiak Stanisław 51. Drzymalikowa Helena 3. Augustyński Jan 52. Dukiet Władysław 4. Augustyński Stanisław 53. Dziedzina Władysław 5. Baczyński Władysław 54. Dziura Józef 6. Balland Władysław 55. Eydziatowicz Ludwik 7. Baranowicz Karol 56. Faliszewski Feliks 8. Baresz Jan 57. Fastnacht Władysław 9. Bartosiewicz Franciszek 58. Filipczak Franciszek 10. Bartz Stanisław 59. Fiszler Emil 11. Bauman Stanisław 60. Frankowski Aleksander 12. Belina Jan 61. Fuchs Erwin 13. Bezucha August 62. Ks. Fuksa Andrzej 14. Beksiński Władysław 63. Fuksa Franciszek 15. Białas Stanisław 64. Dr Gaweł Emil 16. Białecki Mieczysław 65. Dr Gawiński Bolesław 17. Bialikiewicz Władysław 66. Glatman Zdzisław 18. Dr Biedka Paweł 67. Gołba Józef 19. Bieniasz Ludwik 68. Gorczyński Kazimierz 20. Borczyk Stanisław 69. Górka Stanisław 21. Borczyk Antoni 70. Górski Franciszek 22. Borowiczka Stanisław 71. Grabowski Stanisław 23. Bośniacki Antoni 72. Grosse Lambert 24. Bratro Adam 73. Grzyb Franciszek 25. Breit Kazimierz 74. Gwoździewicz Juliusz 26. Breit Maksymilian 75. Guzik Michał

147 76. Hellebrand Henryk 125. Kubrakiewicz Andrzej 77. Hellebrand Ludwik 126. Kucharska Natalia 78. Herz Marian 127. Kuklewicz Józef 79. Hirschberg Jan 128. Kulczycki Józef Stanisłąw 80. Hubicki Bolesław 129. Dr Kurasiewicz Józef 81. Jayko Franciszek 130. Kurek Józef 82. Jayko Jakub 131. Kuroś Józef 83. Jakiel Michał 132. Kuś Wawrzyniec 84. Jarosz Kazimierz 133. Lepszy Eustachy 85. Jasiński Jerzy 134. Lewicka Olimpia 86. Jaworski Józef 135. Limbach Franciszek 87. Jodłowski Jan 136. Litwiniszyn Witold 88. Jus Józef 137. Lorenc Jan 89. Kaczorowski Bolesław 138. Lubowiecki Alfred 90. Kapiszewski Henryk 139. Łukaszkiewicz Władysław 91. Karnas Stanisław 140. Maciejowski Andrzej 92. Karp Stanisław 141. Madejski Adam 93. Kawski Marian 142. Majba Konstanty 94. Kazubski Józef 143. Makarski Stanisław 95. Kępiński Florian 144. Makula Władysław 96. Kielar Jan 145. Malawski Tadeusz 97. Kirchner Stanisław 146. Malikowski Władysław 98. Klimczuk Paweł 147. Martynowski Franciszek 99. Kluska Maciej 148. Ks. Matwijkiewicz Franciszek 100. Kocyłowski Józef 149. Michalski Kazimierz 101. Kocyłowski Tomasz 150. Michalik Walenty 102. Kokoszka Fryderyk 151. Miszkiewicz Feliks 103. Kolasiński Franciszek 152. Moskal Józef 104. Kondyjowski Antoni 153. Moskwa Jan 105. Kondyjowski Teofil 154. Mozołowski Bolesław 106. Konik Stanisław 155. Mozołowski Wiktor 107. Konik Władysław 156. Mroczkowski August 108. Konieczkówna Stanisława 157. Musiał Rudolf 109. Konopnicki Adam 158. Marcinkowski Edward 110. Kopecki Wojciech 159. Matusik Antoni 111. Kościelniak Franciszek 160. Mazur Grzegorz 112. Kosina Jan 161. Nawarski Mieczysław 113. Kotkowski Mieczysław 162. Dr. Nebenzahl Nathan 114. Kowiński Marian 163. Niedenthal Antoni 115. Kozłowski Andrzej 164. Niedzielski Kazimierz 116. Krajewski Stanisław 165. Niedzielski Stanisław 117. Krasuski Władysław 166. Nowak Edward 118. Kreiner Gustaw 167. Nowak Eugeniusz 119. Krogulski Stanisław 168. Nowak Jan 120. Kwoczyński Jan 169. Nowak Stanisław 121. Król Józef 170. Nowak Tadeusz 122. Kruczkiewicz Antoni 171. Nowosielski Bronisław 123. Kruk Edward 172. Obacz Władysław 124. Krygowski Mieczysław 173. Obertyński Stanisław

148 174. Oklejewicz Jan 223. Smyk Józef 175. Ogonowski Henryk 224. Sobotkiewicz Józef 176. Orłowski Marian 225. Ks. Stanisławczyk Ludwik 177. Padlewska Stanisława 226. Staruszkiewicz Jan 178. Panieczko Józef 227. Stefański Michał 179. Paszkiewicz Józef 228. Stelczykówna Kazimiera 180. Patała Franciszek 229. Stepek Paweł 181. Pełeńska Janina 230. Stepek Stanisław 182. Perucki Władysław 231. Strojek Maria 183. Peszkowski Zygmunt 232. Strojek Mieczysław 184. Pędracki Artur 233. Stropek Jan 185. Pękalski Józef 234. Styrkosz Jędrzej 186. Płotek Józef 235. Sulimierski Kazimierz 187. Piech Aleksander 236. Swoboda Stanisław 188. Piech Kazimierz 237. Sygnarski Władysław 189. Pijanowska Elżbieta 238. Szajna Marian 190. Piszczyński Władysław 239. Szajnowa Aleksandra 191. Pleszowska Bronisława 240. Szomek Wilhelm 192. Pollak Michał 241. Szuber Józef 193. Possinger Władysław 242. Szuber Stanisław 194. Possinger Wanda 243. Siess Józef 195. Potocki Józef 244. Suss Franciszek 196. Praszałowicz Felicja 245. Teodorowicz Emil 197. Praszałowicz Bronisław 246. Tilp Feliks 198. Prochaska Mieczysław 247. Tomaszewski Joachim 199. Przyprawa Urban 248. Tomaszewski Zygmunt 200. Ks. Rabczak Paweł 249. Trzciński Józef 201. Radwański Jan 250. Tustanowski Bronisław 202. Rapf Stefan 251. Ulanowski Tadeusz 203. Rolski Józef 252. Waga Adam 204. Rosadowski Stanisław 253. Wajda Józef 205. Rogoziński Franciszek 254. Dr Walewski Jan 206. Robel Apolinary 255. Wasylewiczówna Matylda 207. Rotter Stanisław 256. Wąsowicz Piotr 208. Rozum Tomasz 257. Weidl Wilhelm 209. Rylski Stanisław 258. Wojtuń Stanisław 210. Sabat Kazimierz 259. Wojtuń Teofil 211. Sadowski Konrad 260. Wójcik Józef 212. Schabieński Feliks 261. Woliński Antoni 213. Schuchard Władysław 262. Wrześniowski Tadeusz 214. Serwa Józef 263. Wolwowicz Mieczysław 215. Ślączka Aleksander 264. Wyka Andrzej 216. Dr Ślączka Wojciech 265. Wyszatycki Józef 217. Slavik Edmund 266. Wyszkowski Franciszek 218. Słuszkiewicz Maksymilian 267. Vetulani Zygmunt 219. Słuszkiewicz Roman 268. Zachara Józef 220. Słuszkiewicz Emilia 269. Zakrzewski Jan 221. Smerecki Antoni 270. Zatcher Józef 222. Smoleń Józef 271. Zoner Stanisław

149 272. Żarski Bronisław 12. Białecki Mieczysław 273. Żarski Władysław 13. Biedka Paweł 274. Żarski Stanisław 14. Biega Stanisław 15. Bieniasz Ludwik Wstąpili od 1 stycznia 1913 r. 16. Bieńkowski Józef 1. Barzyński Józef 17. Biliński Jan Albin 2. Buczek Ludwik 18. Biodrowicz Józef 3. Codello Józef 19. Biskup Jan 4. Dr Druks Samuel 20. Boczarski Bronisław 5. Filasiewicz Bolesław 21. Bogusz Władysław 6. Gazda Henryk 22. Borczyk Antoni 7. Georg Filip 23. Borczyk Jan 8. Górski Janusz 24. Brandstädter Aleksander 9. Janicki Kazimierz 25. Bratro Adam 10. Jara Władysław 26. Braun Czesław 11. Kandler Ignacy 27. Brejt Tadeusz 12. Kelner Jan 28. Brejtowa Wanda 13. Ks. Korpak Szymon 29. Brich Artur 14. Kranz Aleksander 30. Bruno Juliusz 15. Lichtenberg Józef 31. Buczek Władysław 16. Lorens Adam 32. Budweil Izabela 17. Mędryk Stanisław 33. Budweil Stanisław 18. Müller Władysław 34. Bukowski Stanisław 19. Rozwadowski Stanisław 35. Charchalis Roman 20. Ruczka Feliks 36. Charzowska Zofia 21. Rubinek Franciszek 37. Chmura Józef 22. Sączawa Władysław 38. Chytła Stanisław 23. Skrabski Władysław 39. Czerwiński Jan 24. Słuszkiewicz Józef 40. Dąbrowski Ferdynand 25. Swoszowski Kazimierz 41. Dobosz Emil 26. Szewczyk Józef 42. Domański Stanisław 27. Trzciński Tadeusz 43. Dręgiewicz Wiktor 28. Zegarski Edward 44. Drozd Józef 29. Zgoda Maksymilian 45. Drwięga Michał 46. Drzymalikowa Helena 47. Dukiet Władysław W latach 1920, 1921, 1922 48. Dutkiewicz Cyryl 49. Dworski Tadeusz 1. Adamczyk Władysław 50. Eksner Władysław 2. Anderka Wilhelm 51. Fastnacht Władysław 3. Ansjon Wiktor 52. Garbiakowa Michalina 4. Augustyński Stanisław 53. Gawlikowski Józef 5. Baczyński Wacław 54. Gerardis Karol 6. Baran Franciszek 55. Giela Feliks 7. Baranowicz Karol 56. Głowacka Stanisława 8. Bartosiewicz Franciszek 57. Goldhammer Artur 9. Basiński Stanisław 58. Gorczyńska Kazimiera 10. Beksiński Władysław 59. Górnicki Kazimierz 11. Bezucha August 60. Grosse Lambert

150 61. Gruber Kazimierz 110. Leśniakowski Jan 62. Grzybowski Józef 111. Lichtenberg Józef 63. Guzik Michał 112. Lipiński Kazimierz 64. Hanus Jan 113. Lisik Jan 65. Hektor Stanisław 114. Lisowski Władysław 66. Hirschberżanka Maria 115. Lorenc Jan 67. Hrebenda Jan 116. Lubowiecki Alfred 68. Hydzik Janusz 117. Łukaszkiewicz Władysław 69. Hydzikówna Myszka 118. Mackiewicz Władysław 70. Inglot Władysław 119. Majba Konstanty 71. Janiszewska Jadwiga 120. Malikowska Adela 72. Jaworski Jan 121. Malikowski Władysław 73. Jayko Franciszek 122. Martynowski Franciszek 74. Jayko Jakub 123. Matwijkiewicz Franciszek 75. Jurkowski Bronisław 124. Mazurkowa Anna 76. Kallaus Ludwik 125. Mazurek Stanisław 77. Kandler Ignacy 126. Mglej Roman 78. Karnas Karol 127. Mędryk Stanisław 79. Keller Jan 128. Mędryk Tadeusz 80. Kielar Jan 129. Michalik Leonard 81. Kierczyński Albin 130. Michalikówna Czesława 82. Killar Jan 131. Michalski Kazimierz 83. Kirchner Adam 132. Michniowski Tadeusz 84. Klimaszewski Eugeniusz 133. Milski Michał 85. Kluska Maciej 134. Misiewicz Jan 86. Knapik Karol 135. Młodecki Ferdynand 87. Kocyłowski Józef 136. Moskal Józef 88. Kocyłowski Tomasz 137. Mossor Mieczysław 89. Komandziński Władysław 138. Moszoro Franciszek 90. Konik Władysław 139. Moszorowa Janina 91. Kopecki Wojciech 140. Mozołowski Wiktor 92. Kopitz Eugeniusz 141. Musiał Rudolf 93. Kosina Jan 142. Müller Władysław 94. Kosina Stanisław 143. Myczka Józef 95. Kossak Władysław 144. Nawarski Mieczysław 96. Kościelniak Franciszek 145. Nawaryjska Jadwiga 97. Kowiński Marian 146. Niedenthal Antoni 98. Kowal Władysław 147. Niedzielski Stanisław 99. Kram Aleksander 148. Nowak Adam 100. Król Józef 149. Nowak Bronisław 101. Kuklewicz Józef 150. Nowak Jan — notariusz 102. Kulczycki Władysław 151. Nowak Jan — urz. skarb. 103. Kuncewicz Włodzimierz 152. Obrzut Jan 104. Kunik Władysław 153. Oklejewicz Jan 105. Kuraś Jan 154. Olchowski Tadeusz 106. Kurasiewicz Józef 155. Olearczyk Franciszek 107. Kurek Józef 156. Osada Michał 108. Kuś Wawrzyniec 157. Ossowska Jadwiga 109. Kuśnierz Edward 158. Patała Franciszek

151 159. Perucki Władysław 208. Sygnarski Władysław 160. Peszkowski Zygmunt 209. Szajna Marian 161. Petelenz Karol 210. Szomek Wilhelm 162. Peterek Franciszek 211. Szpakowski Władysław 163. Piątek Roman 212. Teodorowicz Emil 164. Piech Aleksander 213. Tomasik Tomasz 165. Pietrzkiewicz Jerzy 214. Tomaszewski Joachim 166. Pilawski Edward 215. Toporek Jan 167. Porajewski Jan 216. Towarnicki Józef 168. Postępki Konrad 217. Tracz Józef 169. Praszałowiczówna Felicja 218. Turkowski Antoni 170. Proń Stanisław 219. Tustanowski Bronisław 171. Pudełko Wojciech 220. Ulanowski Tadeusz 172. Pytel Adam 221. Wajda Józef 173. Rabczak Paweł 222. Wanic Franciszek 174. Rajchel Jan 223. Wasylewiczówna Matylda 175. Radkowski Michał 224. Weidl Ferdynand 176. Radwański Władysław 225. Weidl Wilhelm 177. Radzik Michał 226. Westfalewicz Antoni 178. Radziszowski Franciszek 227. Wiesiołek Jan 179. Rec Józef 228. Wilk Antoni 180. Richter Stefan 229. Witkiewicz Emil 181. Robel Marian 230. Władyka Józef 182. Rogoziński Franciszek 231. Wojnowski Zdzisław 183. Rogoziński Karol 232. Wojtuń Tadeusz 184. Roth Rudolf 233. Wojtuń Teofil 185. Rozum Kazimierz 234. Wolf Wacław 186. Rozum Tomasz 235. Woliński Antoni 187. Rutkowska Antonina 236. Wyszatycki Bolesław 188. Schabieński Feliks 237. Wyszatycki Józef 189. Schneider Filip 238. Zaleski Karol 190. Serwa Józef 239. Zaleski Władysław 191. Sikora Antoni 240. Zaleski Zdzisław 192. Ślączka Wojciech 241. Ziarkiewicz Maksymilian 193. Śliwa Józef 242. Zieliński Feliks 194. Śliwiński Michał 243. Zieliński Mieczysław 195. Słuszkiewicz Gustaw 244. Ziegler Stanisław 196. Słuszkiewicz Jan 245. Zoner Stanisław 197. Słuszkiewicz Maksymilian 246. Żarski Bronisław 198. Słuszkiewicz Roman 199. Steciowowa Jadwiga 200. Stefański Michał Z dnia 31 grudnia 1924 r. 201. Stelczykówna Kazimiera 202. Stepek Paweł 1. Augustyński Stanisław 203. Stepek Stanisław 2. Baczyński Władysław 204. Stok Franciszek 3. Baranowicz Karol 205. Stramik Józef 4. Bartosiewicz Franciszek 206. Strojek Mieczysław 5. Basiński Stanisław 207. Strzelecki Mieczysław 6. Beksiński Stanisław

152 7. Beksiński Władysław 56. Gorczyński Kazimierz 8. Bezucha August 57. Gölis Zygfryd 9. Białecki Mieczysław 58. Górnicki Kazimierz 10. Biedka Paweł 59. Grosse Lambert 11. Bieliński Albin 60. Gruber Kazimierz 12. Bieniasz Ludwik 61. Grzybowski Józef 13. Biodrowicz Józef 62. Guzik Michał 14. Biskup Jan 63. Hanus Jan 15. Bogusz Władysław 64. Harasymowicz Mieczysław 16. Borczykówna Zofia 65. Hektor Stanisław 17. Bratro Adam 66. Hrebenda Jan 18. Braun Czesław 67. Hydzikówna Myszka 19. Breit Tadeusz 68. Jayko Franciszek 20. Breitowa Wanda 69. Jayko Jakób 21. Breitówna Jadwiga 70. Janicki Juliusz 22. Brich Artur 71. Janusz Stanisław 23. Bruna Juliusz 72. Jaworski Józef 24. Buczek Władysław 73. Kallaus Ludwik 25. Budweil Stanisław 74. Kandler Ignacy 26. Budziacka Zofia 75. Karnas Karol 27. Bukowski Stanisław 76. Kawski Marian 28. Charchalis Roman 77. Keller Jan 29. Chmura Stanisław 78. Kierczyński Albin 30. Chytła Stanisław 79. Killar Jan 31. Codello Jan 80. Klimaszewski Eugeniusz 32. Czajkowski Jan 81. Kluska Maciej 33. Czerwiński Jan 82. Kocyłowski Tomasz 34. Dąbrowski Jan 83. Konik Stanisław 35. Domański Stanisław 84. Konik Władysław 36. Drwięga Michał 85. Kopecki Wojciech 37. Drzymalikowa Helena 86. Kopietz Eugeniusz 38. Dukiet Władysław 87. Korman Ignacy 39. Dutkiewicz Cyryl 88. Kosina Jan 40. Dworski Tadeusz 89. Kossak Władysław 41. Dziuban Piotr 90. Kościelniak Franciszek 42. Eksner Władysław 91. Kowal Władysław 43. Fastnacht Władysław 92. Kowiński Władysław 44. Fedyn Władysław 93. Kram Aleksander 45. Filipczak Franciszek 94. Król Józef 46. Fuks August 95. Kuklewicz Józef 47. Fuksa Franciszek 96. Kuncewicz Włodzimierz 48. Fuksowa Zofia 97. Kunik Stanisław 49. Furdyn Włodzimierz 98. Kurasiewicz Józef 50. Garbiakowa Michalina 99. Kurek Józef 51. Gazda Henryk 100. Kuroś Jan 52. Giela Feliks 101. Kustroniówna Stanisława 53. Głowacka Stanisława 102. Kuś Wawrzyniec 54. Goldhamer Artur 103. Kwieciński Bogusław 55. Gorczyńska Bronisława 104. Kandeferówna Janina

153 105. Kościński Jan 154. Paradysz Jan 106. Lachowicz Alfred 155. Patała Franciszek 107. Leszczyński Michał 156. Patała Ludwik 108. Leszczyński Mieczysław 157. Peszkowski Zygmunt 109. Leśniakowski Jan 158. Peterek Franciszek 110. Lichtenberg Józef 159. Piątek Wiktor 111. Lisowski Józef 160. Pierożyński Stanisław 112. Lubowiecki Alfred 161. Pietrzkiewicz Jerzy 113. Łukaszkiewiczówna Maria 162. Pilawski Edward 114. Majer Ryszard 163. Pisarczykówna Irena 115. Malikowska Adela 164. Pióro Wacław 116. Malikowski Władysław 165. Porajewski Jan 117. Madej Jan 166. Postawa Zygmunt 118. Martynowski Franciszek 167. Prochownikówna Aniela 119. Matwijkiewicz Franciszek 168. Prochownikówna Maria 120. Mazurek Stanisław 169. Proń Stanisław 121. Mazurkowa Anna 170. Próchnicka Emilia 122. Mędryk Stanisław 171. Pytel Adam 123. Mędryk Tadeusz 172. Rabczak Paweł 124. Mędrykowa Stefania 173. Radwański Władysław 125. Męska Kazimiera 174. Radzik Michał 126. Michalikówna Czesława 175. Radziszewski Franciszek 127. Michalski Kazimierz 176. Rajchel Ignacy 128. Michenka Jan 177. Rajchel Jan 129. Michniowski Tadeusz 178. Rec Józef 130. Mikoś Jakub 179. Rejnin Antoni 131. Misiewicz Jan 180. Roblówna Genowefa 132. Moskal Józef 181. Robel Marian 133. Mossor Mieczysław 182. Robel Zdzisław 134. Moszoro Franciszek 183. Rogoziński Franciszek 135. Musiał Rudolf 184. Rogoziński Karol 136. Mück Ferdynand 185. Rogoziński Stefan 137. Mülerowa Helena 186. Rosołowski Stanisław 138. Myćka Józef 187. Rozum Tomasz 139. Nawaryjska Jadwiga 188. Rozwadowski Stanisław 140. Niedenthal Antoni 189. Rutkowska Antonina 141. Niedzielski Kazimierz 190. Samecki Józef 142. Niedzielski Stanisław 191. Schabieński Feliks 143. Niedźwiecki Kazimierz 192. Schabieński Jan 144. Nieszkodny Franciszek 193. Schabieński Piotr 145. Nowak Bronisław 194. Schabieński Tomasz 146. Nowak Józef 195. Schneider Filip 147. Nowak Wacław 196. Schubówna Julia 148. Nowatorski Stanisław 197. Schuchart Władysław 149. Olejarczyk Stanisław 198. Schwarc Leopold 150. Oleksiewicz Jan 199. Serednicka Maria 151. Olpińska Halina 200. Serednicki Julian 152. Osada Michał 201. Serwa Józef 153. Ostrowska Henryka 202. Sikora Antoni

154 203. Słotołowicz Tadeusz 252. Wojtuń Teofil 204. Słuszkiewicz Gustaw 253. Woliński Antoni 205. Słuszkiewicz Jan 254. Wolwowicz Mieczysław 206. Słuszkiewicz Maksymilian 255. Wyszatycki Bolesław 207. Słuszkiewicz Roman 256. Zaleski Karol 208. Smoleń Józef 257. Zbigniewicz Gabriel 209. Sołowkow Franciszek 258. Zdrękiewicz Rudolf 210. Sosłowski Wojciech 259. Zenermann Stanisław 211. Staniewski Piotr 260. Ziarkiewicz Maksymilian 212. Starzecki Marian 261. Zieliński Feliks 213. Steciowowa Jadwiga 262. Ziegler Stanisław 214. Stefański Michał 263. Zoner Stanisław 215. Stelczykowi Kazimiera 264. Żurakowski Stanisław 216. Stepek Paweł 217. Stepek Stanisław 218. Strachocki Franciszek Z 1939 r. 219. Stramik Józef 220. Striegl Wilhelm 1. Aleksandrowicz Jan 221. Strojek Mieczysław 2. Augustyński Stanisław 222. Sygnarski Władysław 3. Baczyńska Zofia 223. Szajna Marian 4. Barancewicz Kazimierz 224. Szomek Wilhelm 5. Barański Stanisław 225. Szuber Jan 6. Baresz Emil 226. Ślączka Wojciech 7. Bartosiewicz Franciszek 227. Śliwa Józef 8. Beksiński Stanisław 228. Śliwiński Michał 9. Belina Hieronim 229. Świderski Bronisław 10. Belinianka Antonina 230. Teodorowicz Emil 11. Białachowska Zofia 231. Tomasik Tomasz 12. Białachowski Tadeusz 232. Tracz Józef 13. Błażówna Jadwiga 233. Turkowski Antoni 14. Bobrzecki Józef 234. Tustanowski Bronisław 15. Bogusz Władysław 235. Ulanowski Tadeusz 16. Borczyk Antoni 236. Wajda Józef 17. Borczyk Czesław 237. Waniec Franciszek 18. Borczyk Tadeusz 238. Wasylewiczówna Matylda 19. Borczyk Władysław 239. Weidl Ferdynand 20. Borczykowa Maria 240. Weidl Jan 21. Bubellowa Maria 241. Weidl Rudolf 22. Buczek Bronisława 242. Weidl Wilhelm 23. Buriakówna Antonina 243. Westfalewicz Antoni 24. Charchalis Roman 244. Wichert Henryk 25. Chmura Stanisław 245. Wilk Antoni 26. Chytła Stanisław 246. Winnicki Wiktor 27. Csisch Józef 247. Wiesiołek Jan 28. Csischowa Lili 248. Witeszczak Franciszek 29. Cwięka Michał 249. Witkiewicz Emil 30. Dąbrowski Stanisław 250. Włodarski Jan 31. Decker Arnold 251. Wojtanowicz Józef 32. Dębiec Stanisław

155 33. Domański Stanisław 82. Kurek Ludmiła 34. Dukiet Władysław 83. Kurkarewicz Franciszek 35. Dworski Tadeusz 84. Lisowski Władysław 36. Dziuban Janina 85. Łazowski Karol 37. Dżuganówna Stanisława 86. Mackiewicz Józefa 38. Fastnacht Władysław 87. Maksymiakówna Stanisława 39. Fiala Franciszek 88. Malawski Tadeusz 40. Fingerchut Maksymilian 89. Malikowski Mieczysław 41. Fingerchutowa Zofia 90. Martynowska Bogumiła 42. Flizak Sebastian 91. Michalski Kazimierz 43. Głowacka Stanisława 92. Mielecki Tadeusz 44. Gölis Zygfryd 93. Miękisz Tadeusz 45. Gołębiowski Jan 94. Ks. Mikoś Jakub 46. Grosse Lambert 95. Milanowska 47. Grzybówna Janina 96. Milczanowska Zofia 48. Herman Stanisław 97. Misiewicz Jan 49. Hrabar Jan 98. Mleczko Stanisław 50. Hrabarowa Janina 99. Mleczkowa Jadwiga 51. Ilkow 100. Morawski Józef 52. Jacewicz Anna 101. Moskal Józef 53. Jakubowski Józef 102. Moszoro Franciszek 54. Januszkiewicz Eugenia 103. Mozołowski Wiktor 55. Jayko Franciszek 104. Napora 56. Kalinowski Józef 105. Nazarkiewicz Tadeusz 57. Kamm Henryk 106. Nieć Tadeusz 58. Kędzierski Bronisław 107. Nowak Jan 59. Kielar Jan 108. Nowak Józef 60. Kliszcz Kazimierz 109. Nowakowa Anna 61. Kłak Bolesław 110. Obrzut Wilhelm 62. Kochówna Hermina 111. Ochęduszko Romuald 63. Kocyłowska Irena 112. Osada Michał 64. Kondyjowski Teofil 113. Paluch Bronisław 65. Konopnicki Hieronim 114. Patała Eugeniusz 66. Kopecka Olga 115. Patała Ludwik 67. Kornecka Stanisława 116. Pernalówna Stefania 68. Kosina Jan 117. Perucka Jadwiga 69. Kossak Władysław 118. Peszkowski Zygmunt 70. Kostekowa Maria 119. Piątek Roman 71. Kowal Władysław 120. Pierożyńska Zofia 72. Kramiszewski Aleksander 121. Pierożyńska Zofia z d. Borczyk 73. Krebsówna Elżbieta 122. Pierożyński Marian 74. Krebsówna Zenobia 123. Pierożyński Stanisław 75. Kreowski Władysław 124. Pietrzkiewcz Jerzy 76. Kruszelnicki Zygmunt 125. Pietrzkiewiczowa Zofia 77. Kucz Adam 126. Pilawski Edward 78. Kudłowa Eugenia 127. Piszczyński Stanisław 79. Kuklewicz Józef 128. Piszczyński Zdzisław 80. Kulpiński Władysław 129. Politański Bronisław 81. Kuncewicz Włodzimierz 130. Poprawski Roman

156 131. Potocki Stanisław 180. Wilczkowa Maria 132. Prodziewicz Orest 181. Wilk Antoni 133. Pytlowa Helena 182. Wilk Franciszek 134. Rabczak Paweł 183. Witeszczak Franciszek 135. Rachelówna Izydora 184. Wojtanowicz Danuta 136. Radwański Jan 185. Wojtanowicz Jadwiga 137. Rajchel Ignacy 186. Wojtanowicz Zbigniew 138. Ratajska Jadwiga 187. Wojtowicz Tadeusz 139. Rejnin Antoni 188. Wojtowicz Tadeusz Jan 140. Robel Zdzisław 189. Wolwowicz Mieczysław 141. Rogoziński Franciszek 190. Wójcik Józef 142. Rogóż Roman 191. Wójcikowa Wanda 143. Rosołowski Stanisław 192. Wróbel Józef 144. Rozum Tomasz 193. Wyrwicz Henryk 145. Rozwadowski Stanisław 194. Zaleski Karol 146. Rudak Emil 195. Zbyszycka Stefania 147. Rudnicki Antoni 196. Zbyszycki Tadeusz 148. Ryniak Kazimierz 197. Zegarska Jadwiga 149. Sarnowska Jadwiga 198. Żelawski Eustachy 150. Sarnowski Marian 199. Żurakowska Roma 151. Schwandowa Bronisława 200. Żurakowski Stanisław 152. Schwarz Leopold 201. Żurawińska Kazimiera 153. Sech Józef 154. Serednicki Julian 155. Skwarzówna Józefa Z 1946 r. 156. Skwirczyński Mieczysław 157. Słuszkiewicz Gustaw 1. Augustyński Stanisław 158. Słuszkiewicz Jan 2. Baczyńska Zofia 159. Słuszkiewicz Maksymilian 3. Bartosiewicz Franciszek 160. Słuszkiewicz Maria 4. Beksiński Stanisław 161. Słuszkiewicz Zygmunta 5. Beresz Emil 162. Steciak Jadwiga 6. Bieniasz Adam 163. Stefańska Seweryna 7. Błażówna Jadwiga 164. Stepek Paweł 8. Bogusz Władysław 165. Strachocka Janina 9. Borczyk Czesław 166. Strachocki Franciszek 10. Borczyk Maria 167. Stropek Kazimierz 11. Bubella Józef 168. Strzałkowska Mieczysława 12. Bubellowa Maria 169. Szomek Wilhelm 13. Buczek Bronisława 170. Szuber Józef 14. Borczyk Czesław 171. Śliwiński Tadeusz 15. Borczyk Władysław 172. Teodorowicz Emil 16. Buthrewer Maria 173. Trendota Tadeusz 17. Bylińska Maria 174. Ulanowski Tadeusz 18. Charchalis Roman 175. Wajda Roman 19. Chmura Stanisław 176. Wanic Franciszek 20. Chmura Stefania 177. Wasylewicz Matylda 21. Chytła Stanisław 178. Weidel Ferdynand 22. Cwięka Michał 179. Wieczorkówna Aleksandra 23. Dębiec Stanisław

157 24. Domański Stanisław 73. Mielecki Tadeusz 25. Dworski Tadeusz 74. Mikoś Jakub 26. Dziuban Aleksandra 75. Mędryk Jadwiga 27. Dziuban Janina 76. Mleczko Stanisław 28. Dziubanowa Wilhelmina 77. Nazarkiewicz Tadeusz 29. Dżuganówna Stanisława 78. Nowak Jan 30. Fastnacht Władysław 79. Pankówna Maria 31. Fiala Franciszek 80. Patała Eugeniusz 32. Filipczak Bronisław 81. Patała Ludwik 33. Głowacka Stanisława 82. Perucka Jadwiga 34. Gölis Zygfryd 83. Peszkowski Zygmunt 35. Grzybówna Janina 84. Piątek Roman 36. Hrabar Janina 85. Pierożyńska Maria 37. Herman Stanisław 86. Pierożyńska Zofia 38. Ilkow 87. Pierożyński Stanisław 39. Jacewicz Janina 88. Pietrzkiewicz Zofia 40. Jakubowski Józef 89. Politański Bronisław 41. Januszkiewicz Eugenia 90. Poprawski Roman 42. Jayko Franciszek 91. Potocki Stanisław 43. Kędzierski Bronisław 92. Prodziewicz Orest 44. Kochówna Hermina 93. Pytel Helena 45. Kocyłowska Irena 94. Rabczak Paweł 46. Kondyjowski Teofil 95. Rachelówna Izydora 47. Konopnicki Hieronim 96. Radwański Jan 48. Kopecka Olga 97. Ratajska Jadwiga 49. Kopiela Joanna 98. Rozwadowski Stanisław 50. Kornecka Stanisława 99. Rudak Emil 51. Kostek Maria 100. Ryniak Kazimierz 52. Kowal Władysław 101. Sarkady (Milczanowska) Zofia 53. Kreowski Władysław 102. Sarnowska Jadwiga 54. Kucz Adam 103. Sarnowski Marian 55. Kuklewicz Józef 104. Schmidt (Kurek) Ludmiła 56. Kulpiński Władysław 105. Schwandowa Bronisława 57. Lisowski Władysław 106. Schwarz Józefa 58. Liwoczówna Janina 107. Sebastiańska Krystyna 59. Martynowska Bogumiła 108. Sebastiański Marian 60. Milanowska 109. Słuszkiewicz Maria 61. Mleczkowa Jadwiga 110. Słuszkiewicz Zygmunta 62. Malikowski Mieczysław 111. Strachocka Janina 63. Morawski Józef 112. Steciak Jadwiga 64. Michalski Kazimierz 113. Stefańska Kazimiera 65. Miękisz Tadeusz 114. Stefańska Seweryna 66. Klipczak Bronisław 115. Stefański Tadeusz 67. Misiewicz Jan 116. Serednicki Julian 68. Morończyk Antoni 117. Słuszkiewicz Jan 69. Moszoro Franciszek 118. Stropek Kazimierz 70. Mozołowski Wiktor 119. Szuber Józef 71. Mędryk Stanisław 120. Śliwiński Tadeusz 72. Mędryk Irena 121. Teodorowicz Emil

158 122. Trendota Tadeusz Aktualna lista z 2014 r. 123. Wanic Franciszek 124. Warchał Stanisława 1. Czerepaniak Maria • Członek Honorowy 125. Wasylewicz Matylda 2. Stefańska Janina • Członek Honorowyy 126. Weidl Ferdynand 3. Patała Ludmiła • Członek Honorowy 127. Wichert Antonina 4. Czerepaniak Eugeniusz • Członek Honorowy 128. Wieczorkówna Aleksandra 5. Adamski Dawid 129. Wilczkowa Maria 6. Barszczowska Lidia 130. Wilk Antoni 7. Budziki Andrzej 131. Wilkowa Jadwiga 8. Chrobak Andrzej 132. Wojtanowicz Danuta 9. Drwięga Wacław 133. Wojtanowicz Jadwiga 10. Dziewiński Damian 134. Wojtanowicz Zbigniew 11. Fuks Marian 135. Wojtowicz Tadeusz 12. Gondek Sebastian 136. Wolwowicz Mieczysław 13. Gorączko Władysław 137. Wójcik Jan 14. Hunia Maciej 138. Wójcik Józef 15. Kaszycki Janusz 139. Wójcik Wanda 16. Koza Teresa 140. Wróbel Józef 17. Koza Róża Emilia 141. Wyrwicz Henryk 18. Kielar Bronisław 142. Zbyszycka Stefania 19. Lewek Stanisław 143. Zegarska Helena 20. Milczanowska Barbara 144. Zegarska Kazimiera 21. Milczanowski Waldemar 22. Nabywaniec Tadeusz 23. Obszarny Małgorzata Członkowie, którzy 24. Osękowski Marian 25. Pleśniak Albert reaktywowali Towarzystwo 26. Pruchnicki Wojciech 11 lipca 2004 r. 27. Robel Jerzy 28. Sebastiański Paweł Lp. 1–7 — członkowie TG „Sokół” w Sanoku 29. Sebastyański Witold sprzed II wojny światowej. 30. Silarski Władysław 1. Czerepaniak Maria 31. Skibiński Jerzy 2. Maczek Janina 32. Skoczyński Jerzy 3. Sarkady Zofia 33. Skrzypczyk Zdzisław 4. Szmidt Ludmiła 34. Smoter Marcin 5. Stefańska Janina 35. Sobolak Henryk 6. Kelner Hipolit Zygmunt 36. Święch Tomasz 7. Patała Zbigniew Kazimierz 37. Tarapacki Stefan oraz pozostali 38. Tchórz Łukasz 8. Patała Ludmiła 39. Uruski Piotr 9. Czerepaniak Eugeniusz 40. Wydrzyński Ryszard 10. Kielar Bronisław 11. Milczanowska Barbara 12. Sebastiański Paweł

159 Sanocki „Sokół” w obiektywie