2

October 2014 Table of Contents

Editorial Wei-sheng Lin...... 1

Article Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ [The Thoughts of the Neo-Ottomans on Islam] Murat Issi...... 2 The poll tax ( cizye ) in Cyprus during the 17th century: A depiction for the administration of its revenue Styliani Lepida...... 28 Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη [Views of self-referentiality in the poem Expeditio Persica of George of Pisidia] Dimos Ntentos...... 48 Ceramics and Carpets: Icons of Cultural Exchange between Venice and the Ottoman Empire in the 16th century Gözde Önder...... 72

Review Experiencing Byzantium: papers from the 44th Spring Symposium of Byzantine Studies, Newcastle and Durham, April 2011 Rebecca Darley...... 91 The Byzantine Imperial Acts to Venice, Pisa and Genoa, 10th - 12th Centuries Jason Fossella...... 96 Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο (552-659 μ.Χ.) [The Turks between China and Byantium (552A.D.-659A.D.)] Qiang Li...... 99 拜占庭帝国通史 [The History of the Byzantine Empire] Like Zhang...... 103

Supplementum Byzantine Thirteenth Century Day Wrap-up, 13 May 2014 Annika Asp-Talwar / Jeffrey Brubaker / Matthew Kinloch / Wei-sheng Lin...... 106 South-Western Turkey in the 13th and 21st Centuries Matthew Kinloch...... 108 Outreach Workshops in Ottoman History Gemma Masson...... 114 Cappadocia in Context 2014 – a report Andrea Mattiello...... 118

Diogenes 2 (2014): 1 ISSN 2054-6696 Editorial

After the successful publication of the first issue in January 2014, a new section “Supplementum” was introduced for contributions on postgraduate research activities in related fields of study. The variety of the contributions, articles, reviews, and others, for the second issue defies any common theme or categorisation, lack of which the editor is pleased to accommodate. For the articles, Murat Issi considers The Thoughts of the Neo-Ottomans on Islam while Styliani Lepida, using archives from National Library of Sofia (Bulgaria), analyses the Ottoman administration of Cyprus during the 17 th century. Gözde Önder looks at the cultural exchanges between Venice and the Ottoman Empire through ceramics and carpets, while Dimos Ntentos looks into Expeditio Persica and discusses its self-referentiality. Rebecca Darley reviews and provides thoughts on the contributions in Experiencing Byzantium , the proceedings of the 44 th Spring Symposium of Byzantine Studies. Jason Fossella discusses the impact of D. Penna’s The Byzantine Imperial Acts to Venice, Pisa and Genoa, 10th - 12th Centuries . Qiang Li points out the contributions of Stefanos Kordoses in Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο (552-659 μ.Χ.) . Like Zhang, meanwhile, reviews a general history of Byzantium in Chinese by Zhiqiang Chen. In this issue, there are also shorter contributions on various research activities by the postgraduate students. Gemma Masson coordinated an Outreach Programme for Year 9-10 classes on Ottoman history. Annika Asp-Talwar, Jeffrey Brubaker, Matthew Kinloch, and Wei-sheng Lin sat down for a roundtable discussion on various aspects of thirteenth-century Asia Minor and what it meant for the Byzantines. Over the course of the summer, Matthew Kinloch embarked on a research trip in south-western Turkey while Andrea Mattiello immersed himself in the historical landscapes of Cappadocia. The editor would like to acknowledge his gratitude towards the specialist editors, without whose kind assistance it would have had been impossible to publish the second issue: Jeffrey Brubaker, Alistair Davidson, Gemma Masson, Andrea Mattiello, Yannis Stamos, Niki Touriki, and Onur Usta. Wei-sheng Lin General Editor 1

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

Δρ . Μουράτ Ισσί Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας / ΚΕΝΙ Τμήμα Πολιτικών Επιστημών & Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου

Abstract The Neo-Ottomans were a group of intellectuals trying to save the Ottoman state, which was already on the verge of disintegration in the second half of the 19th century. They influenced the intellectual climate in the late Ottoman Empire so fundamentally that they can be considered as the forerunners of today’s Turkish intellectuals. In June 1865, they founded a secret society called “Society of the New Ottomans” (Yeni Osmanlılar Cemiyeti ) and supported the Ottomanist policy of “unity of [different ethnic and religious] elements” ( Ittihad-ı Anasır ) under a constitutional monarchy. The union’s activities continued intermittently until the First Constitutional Regime (1876). The texts and newspapers of the Neo-Ottomans played an important role in the Tanzimat (literally “reorganisation”) period as well as the First Constitutional era. Despite the short lifespan of the society, their works inspired the intellectuals of the Second Constitutional Regime (1908) and even those of the nascent Turkish Republic established in 1923.

Εισαγωγή

Οι Νεο-Οθωμανοί ήταν διανοούμενοι , πρόδρομοι των σημερινών Τούρκων διανοούμενων , οι οποίοι επιχείρησαν , είτε στο πλαίσιο μιας πολιτικής ομάδας είτε ατομικά , τη σωτηρία του Οθωμανικού Κράτους που βρισκόταν σε παρακμή . Η Ένωσή τους (Genç Osmanlılar Cemiyeti), που ιδρύθηκε ως παράνομη οργάνωση (cemiyet) τον Ιούνιο του 1865, υποστήριζε το ittihad-ı anasırı, δηλαδή τον Οθωμανισμό , διεκδικώντας συνταγματικό (me şruti) καθεστώς . Οι δραστηριότητες της Ένωσης συνεχίστηκαν με διακοπές ώς το πρώτο Συνταγματικό Καθεστώς (me şrutiyet-1876), με τα κείμενα των Νεο -Οθωμανών να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και στις δύο περιόδους του Τανζιμάτ , και του πρώτου Συνταγματικού Καθεστώτος . Τα κείμενα ενέπνευσαν ακόμα και τις γενιές του δευτέρου

2 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

Συνταγματικού Καθεστώτος ( Μeşrutiyet-1908) και της Νέας Τουρκικής Δημοκρατίας (1923). Οι Νεο-Οθωμανοί αρνήθηκαν τις πολιτιστικές και πολιτικές επιβολές που έρχονταν από τη Δύση , προτείνοντας την επανερμηνεία της κουλτούρας και της παράδοσης εντός του ισλαμικού πλαισίου . Θα μπορούσαμε, μάλιστα , να υποστηρίξουμε ότι η ιδέα του Οθωμανισμού σύμφωνα με τις αντιλήψεις τους υπήρξε επιτυχής με τη θέσπιση του Ι. Μeşrutiyet το 1876. Από το 1878 και μετά ο Οθωμανισμός έχασε την κυρίαρχη θέση και τον διαδέχτηκε ο Ισλαμισμός , οπότε η οθωμανική διοίκηση θα προσπαθήσει να πετύχει την Ισλαμική Ενότητα . Ο Οθωμανισμός ως πνευματική περιπέτεια δεν θα πεθάνει αλλά θα χάσει τη λειτουργικότητα του .

1 Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανώνπερί του Ισλάμ

Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα , τόσο στην Οθωμανό -τουρκική , όσο και στη δυτικοευρωπαϊκή βιβλιογραφία , η ισλαμική πλευρά των Νεο -Οθωμανών περνούσε 2 απαρατήρητη . Πρώτη φορά ο Ιχσάν Σουνγκού , ο ερευνητής της περιόδου Τανζιμάτ , θα αναφέρει την ισλαμικότητα της Ένωσης δίνοντας πολλά παραδείγματα από διάφορες εφημερίδες των Νεο -Οθωμανών ( κυρίως Hürriyet , Ulûm). Συγκεκριμένα αναφέρει ότι οι Νεο -Οθωμανοί δεν ήταν μόνο υπέρ του εκδυτικισμού αλλά αντίθετα , ερευνούσαν συστηματικά μέσα από την ισλαμική πολιτική τα ζητήματα του πολιτικού συστήματος και την αντιπολιτευτική αντίληψη . Επίσης τα προγράμματα

1 σ λ μ- ﻢ ﻞ س “ Το Ισλάμ ως λέξη είναι απαρέμφατο της αραβικής λέξης -του ρήματος -ές .λε .με -es.le.me”. Ως ρήμα μπορεί να σημαίνει : 1- να κάνεις ειρήνη , 2- να υπακούς /να σκύψεις , να παραδέχεσαι , 3- να παραδοθείς στον Αλλάχ / να δένεσαι με τον Αλλάχ , 4- να είσαι ειλικρινής , 5- να παραμένεις μακριά από τους κίνδυνους . Το Ισλάμ (El İslâm) αναφέρεται σε 6 στίχους του Κορανιού . Bakara ( Αγελάδα ): 2/128, Bakara : 2/131-132-133, Bakara : 2/136, Âl-i İmrân ( οικογένεια του Ιμράν ): 3/19, Âl-i İmrân : 3/85, Mâide ( ο σοφράς ): 5/3, En’âm ( τα ζώα , αιγοπρόβατα): 6/125-126, Lokman ( ο προφήτης Λοκμάν ): 31/22, Zümer (ελίτ ): 39/22, Saff (να παρατάσσεσαι ): 61/7. Από την ίδια λέξη δημιουργείται και το ουσιαστικό müslim-μουσλίμ ( ο πληθυντικός στα περσικά είναι müslüman-μουσουλμάνος ). Εκτός από τα παραπάνω σημαίνει και αυτός που δέχεται το Ισλάμ ως θρησκεία και παραδίδεται στον Αλλάχ , βλέπε . Mustafa Sinano ğlu, “ İslâm,” στο İslam Ansiklopedisi , τ. 23, ed. Cemil Akpınar et al. ( İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001), 1-2. 2 Η λέξη προέρχεται από τα αραβικά ( τανζίμ ) και σημαίνει “να βάλω σε τάξη ”. Με το ίδιο σχεδόν νόημα πέρασε και στα οθωμανικά ( τανζίμ ετμέκ , ντιζμέκ = διευθετώ ). Στην τουρκική ιστοριογραφία η περίοδος ανάμεσα στα 1839 και 1876 είναι γνωστή ως “περίοδος του Τανζιμάτ ”, δηλαδή “περίοδος των μεταρρυθμίσεων ”, την οποία θα σημαδέψουν δύο σημαντικά σουλτανικά διατάγματα : Το Gülhane Hatt-ı Şerif (1839) και το Hatt-ı Humayun (1856). 3

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

3 μεταρρύθμισής τους βασίζονταν στο Ισλάμ . Κατόπιν ορισμένοι καθηγητές ( όπως οι 4 5 6 7 8 Μαρντίν , Ταντιρτζί , Τουρκονέ , Καπλάν , Καρά κ.ά.) το “επαληθεύουν ” με τις έρευνές τους . Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ηγέτες της Ένωσης επικεντρώθηκαν στα θέματα του Ισλάμ όταν βρίσκονταν στην Ευρώπη . Σύμφωνα με τις μελέτες τους , η σωτηρία του κράτους θα ήταν εφικτή μόνο με τις ισλαμικές μεταρρυθμίσεις ή καλύτερα , με τις μεταρρυθμίσεις που θα ήταν συμβατές με το Ισλάμ . Έτσι , επικρίνοντας το Οθωμανικό Κράτος επειδή απομακρυνόταν από το Ισλάμ , οι ίδιοι τοποθέτησαν το Ισλάμ στο επίκεντρο της πολιτικής τους σκέψης δημιουργώντας τη θεωρία της Ισλαμικής Πολιτικής . Με τον τρόπο αυτό το Ισλάμ μεταμορφωνόταν στο προσχέδιο ενός 9 πολιτικού συστήματος όπου ο Ισλαμικός Νόμος και το Δίκαιο πάντα θα ήταν ανώτερα από όλους τους Νόμους και όλα τα Δίκαια της ανθρωπότητας :

Η πηγή της Σαρίας είναι οι στίχοι και λόγοι του Προφήτη . Εφαρμόζεται εδώ και χίλια διακόσια πενήντα χρόνια για ένα μιλλέτι που αποτελείται από διακόσια εκατομμύρια ανθρώπους . Οι νόμοι της είναι πλέον ανώτεροι από τους νόμους 10 των σύγχρονων μιλλετιών .

Οι λόγοι για τους οποίους οι Νεο -Οθωμανοί χρησιμοποίησαν το Ισλάμ ήταν πολλοί και διαφορετικοί : Είτε πίστευαν , είτε δεν πίστευαν στο Ισλάμ , το χρησιμοποίησαν ως πολιτικό εργαλείο . Έπρεπε να διοργανώσουν μία αντίσταση εναντίον της Υψηλής Πύλης και χρησιμοποίησαν το κλασικό όπλο , το Ισλάμ . Αξίζει να δανειστούμε την

3 İhsan Sungu, “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar,” στο Tanzimat I , ed. A. H. Ongunsu, et al. (Κωνσταντινούπολη : Milli E ğitim Bakanlı ğı, 1940), 777-857. 4 Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu ( Κωνσταντινούπολη : İleti şim, 2004), 95. 5 Musa Çadırcı, “Namık Kemal’in Sosyal ve Siyasal Fikirleri,” στο Osmanlı Tarihi Ara ştırmaları-OTAM 2 (Άγκυρα : Ankara Üniversitesi yayınları, 1991), 39-52. 6 Mümtaz’er Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılı ğın Do ğuşu ( Άγκυρα : Lotus Yayınları, 2003), 173-209. 7 Mehmet Kaplan, Namık Kemal Hayatı ve Eserleri ( Κωνσταντινούπολη : İbrahim Horoz Basımevi, 1948), 111. 8 B λ. Sıtkı Baykal, “Namık Kemal’e göre Avrupa ve Biz,” στο Namık Kemal Hakkında , University of Ankara ( Κωνσταντινούπολη : Vakıf Matbaası, 1942), 200. 9 Η χρησιμοποίηση μιας θρησκείας ως ιδεολογικό κίνητρο είναι ένα σημαντικό μέρος του παρόντος θέματος –θα το αναπτύξουμε αμέσως μετά στο “İttihad-ı İslam”– που θα ανοίξει την πόρτα του Ισλαμισμού ( Ισλάμ + Ιδεολογία ) για τις επόμενες γενιές . Σχετικό σημαντικό έργο με πλούσια αρθρογραφία στο Modern Türkiye’de Siyasi Dü şünce - İslamcılık , επιμ . Yasin Aktay, Murat Gültekingil, Tanıl Bora ( Κωνσταντινούπολη : İleti şim yayınları , 2004), τ. VI. 10 Namık Kemal, Hürriyet, 30 Νοεμβρίου 1868 και İhsan Sungu, “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar,” 802 (υπογράμμιση δική μου ).

4 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

έκφραση που αναφέρει ο Μαρντίν , “αυτό είναι ο χωρισμός του Λαϊκού Ισλάμ και του 11 Ισλάμ των Διανοουμένων ”. Ήταν ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας με την κοινωνία από την οποία προέρχονταν και οι ίδιοι και είχε δοκιμαστεί επανειλημμένα . Απλά τούτη τη φορά ο τρόπος μεταφοράς θα ήταν εντελώς διαφορετικός . Οι Νεο -Οθωμανοί μετέφεραν όλες τις θέσεις , τις σκέψεις και τους σχολιασμούς τους μέσω των εφημερίδων . Επίσης πρότειναν τον χωρισμό του κοσμικού και του θρησκευτικού 12 κράτους . Στον πόλεμο που είχαν κηρύξει εναντίον της Πύλης προσπάθησαν να έχουν 13 την υποστήριξη του Ουλεμά . Ακριβώς γι ’ αυτό το λόγο πολιτικοποίησαν το Ισλάμ ή τουλάχιστον , προσπάθησαν να το πολιτικοποιήσουν . Όπως προαναφέρθηκε , στόχος τους είναι η Bab-ı Âli ( Υψηλή Πύλη ) αλλά σχεδόν ποτέ δεν άγγιξαν το Σουλτάνο . Στο θέμα του Ισλάμ όμως φαίνεται να υπάρχει μια διαφοροποίηση μεταξύ των Νεο -Οθωμανών. Η εφημερίδα İnkilab που εκφράζει τη ριζοσπαστικότερη πλευρά των Νεο -Οθωμανών βάλλει εναντίον και του Σουλτάνου και εξαιτίας αυτής της τάσης της 14 ξεκινάει σημαντική συζήτηση μεταξύ των Νεο -Οθωμανών (İnkılap -Hürriyet ). Έτσι αποκαλύπτεται πως δεν υπάρχει ( ή τουλάχιστον δεν έχει βρεθεί ακόμη ) μία κοινή , 15 ομόφωνη οπτική περί του Ισλάμ . Αυτές οι συζητήσεις φαίνεται ότι ενόχλησαν ιδιαίτερα την Υψηλή Πύλη . Μετά από την επίσημη κατάθεση του Οθωμανού Πρέσβη Μουσουρούς Πασά στην Αγγλική Κυβέρνηση , ο Ζιγιά Πασάς συλλαμβάνεται και η εφημερίδα προσωρινά σταματάει τη λειτουργία της .

11 Για το Λαϊκό Ισλάμ και το Ισλάμ των διανοουμένων , βλ . Şerif Mardin, Din ve İdeoloji (Κωνσταντινούπολη : İleti şim Yayınları, 2004), 13-41. 12 Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar. İmparatorlu ğun Son Dönemindeki Genç Türkler (Κωνσταντινούπολη : Pegasus Yayınları, 2006), 27-40. Για παράδειγμα , αναφέρουμε το γράμμα του Μ. Φαζίλ Πασά που είχε σταλεί από την Ευρώπη στο Σουλτάνο Αμπντουλαζίζ όπου έλεγε : Milletlerin hukukunu tahdid u tayin eden din û mezhep de ğildir ve din hakayık-ı ezeliye makamında durup kalmazsa yani umur-ı dünyeviye dahi müdahale ederse cümleyi itlaf eer ve kendisi de telef olur . 13 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 68. 14 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 71. Κεντρικό σημείο της συζήτησης είναι εάν είναι σωστή η κριτική εναντίων του Σουλτάνου . Δηλαδή : σε ποιον ανήκει αυτό το κράτος ; Σύμφωνα με τον Türköne, η συζήτηση ξεκινάει με το εξής άρθρο -κατηγορία : (ο Σουλτάνος ) “Kitab u sünnete temessük eyliyor mu? Hak ü tasarrufunu siyaset-i akliye ve şer’iyeye tatbik ediyor mu? Etmiyor” ( İnkılâb , 13 Ιουνίου 1870). Απάντηση της εφημερίδας Hürriyet είναι σαφής : “ Ο Σουλτάνος είναι αθώος , στόχος πρέπει να ’ναι η Bab-ı Âli” ( Hürriyet , 7 Μαΐου 1870, Cenevre). 15 Μια αποκαλυπτική συζήτηση γίνεται μεταξύ του Ναμίκ Κεμάλ και του Αλή Σουαβί . Ο Κεμάλ ανακοινώνει ότι έχουν ξεκινήσει να τυπώνουν το Κοράνι στο Λονδίνο . Η αφορμή του Σουαβί για να επιτεθεί στον Κεμάλ είναι διαφορετική : “Στο μελάνι που χρησιμοποιούν για να τυπωθεί το Κοράνι υπάρχει λίπος χοίρου ”. Η απάντηση του Κεμάλ είναι καθησυχαστική και δείχνει την ισλαμική του ευαισθησία : “Δεν υπάρχει κάτι το ανησυχητικό . Χρησιμοποιήθηκε ένα ειδικό μελάνι ”. Βλέπε Mithat Cemal Kuntay, Namık Kemal: Devrinin Olayları ve İnsanları Arasında ( Κωνσταντινούπολη : Maarif Matbaası, 1944), τ. I, 496. 5

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

Μετά από τις σημαντικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Οθωμανικού Κράτους , (...) τέτοιες συζητήσεις μπορεί να δημιουργήσουν αναταραχές μεταξύ των λαών της Αυτοκρατορίας που έχουν διαφορετικές θρησκείες (…) οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι το κράτος έχει απομακρυνθεί από τις Ισλαμικές Αρχές , θα 16 έλεγε στη γραπτή κατάθεσή του ο πρέσβης .

Το να είσαι πρόσφυγας , μακριά από τη χώρα καταγωγής , δημιουργεί μια ανάγκη πρόσδεσης με το παρελθόν , με τις ρίζες και τις κοινωνικο -πολιτιστικές αξίες , γεγονός που μπορεί εύκολα να οδηγήσει στο συντηρητισμό . Με άλλα λόγια , το να συνδέουν σχεδόν όλα τα μείζονα πολιτικά θέματα με το Ισλάμ επιδέχεται και ψυχολογική ανάλυση και ερμηνεία αλλά , από την άλλη , αναμφισβήτητα υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες που βοήθησαν να δημιουργηθούν τα θεμέλια της ισλαμικής τους αντίληψης , όπως η δομή της οικογένειας , το οικονομικο -πολιτικό , κοινωνικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον τους . Είναι πια γνωστό ότι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τα παιδιά ξεκινούσαν τη θρησκευτική κατήχηση από μικρή ηλικία και σε γενικές γραμμές είχαν τουλάχιστον ένα δάσκαλο του οποίου το όνομα θα επικαλούνταν σε όλη τους την ζωή . Οι περιπτώσεις των μελών της Ένωσης Νεο -Οθωμανών δεν διαφέρουν από το γενικότερο σύνολο . Ο Ζιγιά Μπέη (κατοπινός Πασάς ) είχε μεγαλώσει σε μια βαθιά θρησκευόμενη οικογένεια και από μικρή ηλικία είχε δάσκαλο (müderris) τον Ισμαήλ Αγά . Ο Ναμίκ Kemâl, όπως και ο Ζιγιά Μπέη , προερχόταν από θρησκευόμενη οικογένεια και είχε πρώτο δάσκαλο τον Γκαλίπ από τη Λευκωσία ( τον Lefkofçalı Galib) και κατόπιν συμμετέχει στην ομάδα ποιητών γνωστή ως “Meclis” ―όπου γνωρίζει και επηρεάζεται πολύ από τον Σεΐχη Καδίρη Οσμάν Σεμς (Kadiri Şeyhi Osman Şems). Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο της ισλαμικής ταυτότητας του Κεμάλ ήταν ότι ανήκε στη 17 θρησκευτική ομάδα των Μπεκτασίδων (Bekta şi). Ο Αλή Σουαβί πάλι , ένα χρόνο μικρότερος του Κεμάλ , είχε επίσης μεγαλώσει παίρνοντας θρησκευτική παιδεία , έκανε

16 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 73-74. “Fakat şimdi ahiretle mükafaatlandırma bahsi, davranı şı de ğiştirebilir. Dünyanın her yerinde oldu ğu gibi Türkiye’de de ( όπως αναφέρεται στο βιβλίο η Τουρκία και όχι το Οθωμανικό Κράτος ή η Οθωμανική Αυτοκρατορία ) bilgiden yoksun mutaassıp insanlar vardır: Bu gibi insanların fetvada söz konusu edilen sevaba layık olmak için silah elde, cinayet işlemeleri mümkündür.” 17 Kaplan, Namık Kemâl Hayatı , 18.

6 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

κηρύγματα στα τζαμιά και είχε επισκεφτεί τον ιερό τόπο της Μέκκα θυμίζοντας πολύ 18 τους ριζοσπάστες μουσουλμάνους ηγέτες από τη Μέση Ανατολή . 19 Όπως αναφέρει και ο Mardin, για να εξηγήσουν οι Νεο -Οθωμανοί την πολιτική θεωρία τους έκαναν πολλές αναφορές στις ισλαμικές έννοιες όπως âdalet ( δικαιοσύνη ), bi’at (τρόπος υπακοής ), icma’i ümmet (γενική συμφωνία ), me şveret κ.ά. και η 20 κατανόηση της σκέψης τους θα ήταν αδύνατη χωρίς να γίνουν αναφορές σε αυτές . Καθώς είχαν επηρεαστεί και από τη Δυτική ( κοσμική ) σκέψη , συχνά οι δυτικοευρωπαϊκές και οι ισλαμικές ιδέες εμφανίζονται μαζί . Θα μπορούσαμε άραγε να αναγνωρίσουμε τους Νεο -Οθωμανούς ως εκπροσώπους της προηγούμενης εποχής , του Τανζιμάτ ; Είναι μια δύσκολη ερώτηση αλλά θα μπορούσε να απαντηθεί καταφατικά . Εξάλλου στην εποχή του Τανζιμάτ είχε δημιουργηθεί ένα ιδεολογικό 21 κενό και αυτό το κενό , ενδεχομένως , γινόταν προσπάθεια να καλυφθεί με αυτές τις 22 23 αναζητήσεις . Ο Kemâl σε ένα γράμμα του ερμηνεύει τους Voltaire, Rousseau, 24 Montesquieu. Τα χρόνια που βρίσκονταν τα μέλη της Ένωσης στην Ευρώπη ήταν τα χρόνια των εθνικών απελευθερωτικών αγώνων για ανεξαρτησία και η φιλελεύθερη θεώρηση βρισκόταν σε ακμή . Ήταν ευνόητο να επηρεαστούν από τα γεγονότα και 25 από τους σύγχρονούς τους σε μία τέτοια εποχή ανακατατάξεων . Σε αυτό το

18 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 400. Το πρώτο τεύχος της εφημερίδας Muhbir , που ήταν η πρώτη προσπάθεια των Νεο -Οθωμανών να εκδώσουν μία εφημερίδα , ανακοίνωνε ότι υποστηρίζουν τη Σαρία και το Ισλαμικό Φικίχ . “Zamanın de ğişmesiyle yeni yeni olaylar ortaya çıksa da fıkıh oldu ğu yerde kalmaz, sürekli geni şler”, βλ . Özdemir, σ. 86. Σε αυτό το σημείο να θυμηθούμε ότι οι Νεο -Οθωμανοί επανειλημμένες φορές είχαν πει να πραγματοποιηθεί το φιρμάνι Gülhane. Ως αναφορά στο θέμα μας η εισαγωγή (mukaddime) του φιρμανιού ανέφερε ότι οι λόγοι που δημιούργησαν το φιρμάνι ήταν Kur’an hükümleri ve şeriat kanunlarına ba ğlılı ğın özellikle son 150 yılda azalması ... devletin mevcut durumdan kurtulması için şer-i şerife ba ğlanılmasının ve yeni kanunların çıkarılmasının gere ği (...) βλέπε Gürsoy Akça and Himmet Hülür, “Osmanlı Hukukunun Temelleri ve Tanzimat Dönemindeki Hukuksal Yeniliklerin Sosyo-Politik Dinamikleri,” Sakarya Üniversitesi Türkiyat Ara ştırmaları Dergisi 19 (2006): 295-321, http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/329 . 19 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 95. 20 Ο Mardin στο ίδιο κεφαλαίο δίνει αναλυτικές εξηγήσεις για την ισλαμική θεολογία στην οποία βασίζονταν οι Νεο -Οθωμανοί ( βλ . Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 95-123, στον οποίο εδώ βασιζόμαστε ). 21 Μία δειλή στροφή προς την Ευρώπη εξαιτίας των αναγκών αλλά δίχως ουσιαστική κατανόηση της Δυτικής αντίληψης . Δημιουργία μιας διπλής προσωπικότητας . Τέτοιες προσεγγίσεις συναντάμε σε πολλούς , κυρίως οριενταλιστές ερευνητές όπως Berkes, Lewis, Davison. Υπάρχουν όμως και μερικοί που προσπαθούν να κατανοήσουν την περίοδο από πλευράς « Ανατολής », π.χ. : İbrahim Şirin, Osmanlı İmgeleminde Avrupa ( Άγκυρα : Lotus Yayınevi, 2006). 22 Kuntay , Namık Kemal. Devrinin insanları , τ. 1, 24. 23 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 325. Kaplan, Namık Kemal Hayatı ve Eserleri , 173. 24 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 340. 25 Μερικά μέλη της Οργάνωσης -Μεχμέντ Μπέη (Mehmet Bey), Ρεσάντ Μπέη (Re şad Bey) και Νουρί Μπέη (Nuri Bey)- πήραν μέρος στην Κομούνα του Παρισιού . Από αυτούς ο Μεχμέντ Μπέη πήρε μέρος στην Άμυνα του Παρισιού μαζί με το Γαλλικό Στρατό . Ο Ρεσάντ Μπέη και Ναμίκ Κεμάλ μετά 7

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

συγκείμενο πλαίσιο ήρθαν σε επαφή με τους φιλομοναρχικούς , τους εθνικιστές , τους 26 φιλελεύθερους και τους σοσιαλιστές . Αλίευαν τα στοιχεία που ταίριαζαν με τη μουσουλμανική τους ταυτότητα και φαίνεται ότι αυτοσυστήνονταν με την ίδια ταυτότητα . Ένα σημαντικό σχετικό παράδειγμα αναφέρθηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο του καθηγητή Τουρκονέ από όπου αντλούμε πολλά στοιχεία για την κρίση ταυτότητας των Νεο -Οθωμανών και τον τρόπο επικοινωνία τους με τους δυτικοευρωπαίους φιλελεύθερους . Βρίσκεται στην εφημερίδα İnkılab στη γαλλική 27 γλώσσα , αλλά ο καθηγητής το μεταφέρει στην τουρκική . Λόγω της σημασίας του παραθέτουμε όλο το κείμενο στα ελληνικά :

Δημοκράτες Αδέλφια μας . Ο στόχος μας με τη δημοσίευση της εφημερίδας μας στα γαλλικά είναι να ενημερώσουμε τις δημοκρατικές προσεγγίσεις της μουσουλμανικής Ανατολής στην Ευρώπη και της Αμερικανικής Κυβέρνησης . Δυστυχώς εδώ και πολλά χρόνια υπάρχει η αντίληψη πως οι νόμοι μας εκτελούνται μονάχα με τις θελήσεις των παδισάχ και των βαρβάρων , συντηρητικών , φανατικών ( επιτροπή υπουργών ) που βασίζονται στα σπαθιά των μιλλετιών . Οι Θεσμοί μας ταιριάζουν απολύτως με τον ρεπουμπλικανισμό . Μπορούμε να το αποδείξουμε . Αν και οι πρώτες περίοδοι του Ισλάμ ήταν περίοδοι κατακτήσεων ( και αυτό οφειλόταν στην στρατιωτική ανωτερότητα των Αράβων ), υπήρξαν και περίοδοι ελευθεριών . Επειδή έχουμε αποδεχθεί το σύστημα του χαλιφάτου που βασίζεται στις εκλογές , ένας από τους πρώτους αρχηγούς μας είχε πει : « Αδέλφια μου , δέχομαι την εξουσία που μου δώσατε επειδή με εμπιστευθήκατε . Εάν διοικήσω άσχημα , αντιμετωπίστε με ». Και η Βουλή απαντάει : « Ναι , φυσικά , ακόμα και με τα σπαθιά μας θα σε αντιμετωπίσουμε ».

από το γυρισμό τους στην Κωνσταντινούπολη , έγραφαν υπέρ της Κομούνας ( βλέπε Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 77). 26 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 77. Όπως αναφέρει ο Türköne, δίνονται πληροφορίες για τα άτομα που έκαναν επαφές οι Νεο -Οθωμανοί στην Ευρώπη , στον M. Kaya Bilgegil, Ziya Pa şa Üzerine Bir Ara ştırma ( Ερζουρούμ : Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1970), 103-104. Προσωπικά δεν κατάφερα να δω το συγκεκριμένο έργο . 27 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 78-79.

8 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

Οι πρώτοι αρχηγοί –şef– μας ήταν , μονάχα , οι αρχηγοί –reis– του μουσουλμανικού φιλελευθερισμού . Αυτοί οι εύσπλαχνοι άνθρωποι χωρίς να ζητήσουν τίποτα από το κρατικό ταμείο εργάζονταν και ζούσαν από τα δικά τους έσοδα . Αν έγιναν ανάρμοστες ηθικά και τυραννικές διοικήσεις των Χαλίφηδων , αυτές πραγματοποιήθηκαν για τους ίδιους λόγους που εμφάνισαν τους τυράννους στην Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία , που έφεραν τους αυτοκράτορες στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία και προετοίμασαν τη στιγμή της Γαλλικής Επανάστασης . Κανείς δεν μπορεί να μας μιλάει για την ατυχία μας . Γιατί ακόμα και σήμερα όλος ο κόσμος είναι στο ίδιο σημείο με μας . Αυτό που θα μας ρωτήσουν είναι γιατί δεν κάναμε τίποτα για την καταστροφή τούτης της τυραννίας . Ακόμα και γι ’ αυτό δεν μπορούν να μας πουν τίποτα . Νομίζουμε ότι είμαστε σε ένα χρονικό διάστημα που τα δημοκρατικά θεμέλια του Ισλάμ πάλι ξυπνάνε και ακούγεται μια κραυγή ελευθερίας και ενότητας . Ευρωπαίοι και Αμερικάνοι αδέλφια μας , αν κι εσείς αγωνίζεστε για την ελευθερία και την ενότητα κι εμείς συμμετέχουμε σε αυτό τον αγώνα . Ας αφήσουμε πια για πάντα τις πικρές αναμνήσεις του παρελθόντος και του αιώνιου μίσους που ήταν έργα των θρησκευτικών αρχηγών και τυράννων . Αδέλφια , όπως γύρω στην έρημο , ας κρατηθούμε χέρι με χέρι και γύρω στον ωκεανό . Να ενωθούμε για να κατακτήσουμε την ελευθερία . Να ενωθούμε για την Ισότητα . Να αγαπηθούμε για να επικρατήσει στον κόσμο η αδελφότητα . Χαιρετισμούς , δημοκράτες αδέλφια μας . Στο όνομα της Επιτροπής Ρατίπ .

Το κείμενο εμπεριέχει πολλές αντιφάσεις, από τις οποίες η κύρια είναι ο εξαναγκαστικός « γάμος » των κοσμικών και των θρησκευτικών εννοιών . Έτσι , αφενός κλείνει το ένα μάτι στον Ρεπουμπλικανισμό ( κοσμική έννοια ), αφετέρου υποστηρίζει το Ισλάμ ( θρησκευτική έννοια που δεν ανέχεται σχεδόν καμία κοσμική ) ως αναπόσπαστο

9

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

κομμάτι της ύπαρξής τους . Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγκαλιάζοντας το Ισλάμ 28 επικοινωνεί με τη Δύση . Το κείμενο μιλάει στο όνομα όλων των μουσουλμάνων και τους καλεί σε ξεσηκωμό . Αξιοσημείωτο είναι ότι αν και το σύστημα είναι τυραννικό , οι ιδρυτές του καθεστώτος δεν έχουν καμία σχέση με την παρούσα κατάσταση . Προσπαθεί να δώσει το μήνυμα μιας οικουμενικής δημοκρατίας βασισμένης στο Ισλάμ και το δελτίο θέλει να δείξει τη δημοκρατική πλευρά του Ισλάμ · έτσι η εξέλιξή του συνδέεται με τη Γαλλική Επανάσταση ( τα επιλεγμένα μηνύματα του κειμένου : Ισότητα -Ελευθερία ), την αρχαία ελληνική δημοκρατία , τη ρωμαϊκή respublica, την ισότητα ( να ενωθούμε για την Ισότητα ), τον Οθωμανισμό ( προσεγγίζοντας το χριστιανικό κόσμο με έννοιες που περνούν μηνύματα στους χριστιανούς της Αυτοκρατορίας ), την πιστή ακολουθία των δημοκρατικών αρχών όπως ήταν οι εκλογές ( επειδή έχει γίνει αποδεκτό το σύστημα του χαλιφάτου που βασίζεται στις εκλογές ). Σύμφωνα με τα παραπάνω , οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών βασίζονταν στις ισλαμικές αρχές και ούτε η επιρροή των Δυτικών εννοιών ήταν τόσο έντονη ώστε να τους απομακρύνει από το Ισλάμ , αφού κατ ’ αυτούς οι έννοιες ελευθερία (hürriyet), δικαιοσύνη (adalet), λαϊκή κυριαρχία (halk egemenli ği) βρίσκονταν στη βάση του Ισλάμ . Έτσι προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια γέφυρα /σύνθεση μεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών και των ισλαμικών θεσμών και ύστερα προσπάθησαν να βασίσουν τις δικές τους πολιτικές σκέψεις σε αυτή . Σε αυτή τη γέφυρα ξανά ανακαλύφθηκαν τα me şveret, bi’at και η πολιτική τους θεωρία . Για να είναι κατανοητά όσα αναφέραμε , ας δώσουμε το λόγο στον Κεμάλ :

Η θεμιτή βάση της κυριαρχίας των πιστών προέρχεται από το θεσμό του bi’at –μπιάτ – και το σύστημα αντιπροσωπείας των μοντέρνων δημοκρατιών που βασίζονται σε αυτόν γεννούνται από το me şveret το οποίο είναι υποχρεωτικό 29 σύμφωνα με το Κοράνι .

Οπότε αυτοί οι άνθρωποι δεν προσπαθούσαν να δημιουργήσουν μια διπλή εικόνα , αντίθετα είχαν μια σαφή εικόνα . Για όλα τα ανά τον κόσμο προβλήματα , και ειδικότερα

28 Η άλλη πλευρά των Νεο -Οθωμανών , δηλ . οι μετριοπαθείς ( η εφημερίδα Hürriyet ) και οι πιο ισλαμιστές ( οι εφημερίδες Ulum, Muhbir ), δεν επικοινωνούν τόσο άμεσα με τα άλλα μιλλέτια ή τον χριστιανικό κόσμο όπως επικοινωνούν οι ριζοσπαστικοί (η εφημερίδα İnkilab ). 29 Namık Kemal, “Sadaret,” Hürriyet , 1 Μαρτίου 1869, αρ . 36.

10 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

στο Οθωμανικό Κράτος , υπήρχε μία μόνο λύση , το οικουμενικό μήνυμα του Προφήτη , 30 η Σαρία . Ο κεντρικός άξονας της θεωρίας των Νεο -Οθωμανών στηρίζεται στο φυσικό δίκαιο του Κορανιού , σύμφωνα με το οποίο , σε γενικές γραμμές , μετά από την εκδίωξη του Αδάμ και της Εύας από τον Παράδεισο , γίνονται δύο συμφωνίες (mukavele) μεταξύ Θεού – Προφήτη / ( ή Χαλίφηδων ) – Ανθρώπων . 31 Η πρώτη συμφωνία πραγματοποιείται μεταξύ Θεού και Ανθρώπων : α) Οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να υπακούουν ή όχι στους κανόνες τούτης της συμφωνίας . β) Η ελεύθερη χρήση των πραγμάτων ( αντικείμενων ) στον Κόσμο που οι Νεο -Οθωμανοί ερμήνευαν ως εξής : β.1. Απόλυτη ελευθερία επί της γης μέχρι την Ημέρα της Κρίσεως . Δηλαδή ο άνθρωπος είναι ο αφέντης του αντικειμενικού υλικού κόσμου . β.2. Απόλυτη ανωτερότητα του ανθρώπου από τα άλλα δημιουργήματα του θεού . Δηλαδή ο άνθρωπος έχει ελεύθερη (hürriyet) και απαράβατη προσωπικότητα . Αποτέλεσμα της πρώτης συμφωνίας : Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να περιορίσει την ελευθερία του άλλου μουσουλμάνου . Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος εκτός των δύο περιπτώσεων που ορίζει το Κοράνι : α) τον Θεσμό της Ιδιοκτησίας και β) τον Θεσμό της Αντιπροσωπίας (vilaye-βιλαγιέ ). Η δεύτερη εξαίρεση έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο για το Ισλάμ και για τους Νεο -Οθωμανούς αλλά σχετίζεται και με τη δεύτερη συμφωνία (mukavele). 32 Η δεύτερη συμφωνία ήταν μεταξύ του Προφήτη (Χαλίφη ) και των Ανθρώπων . Σύμφωνα με το Κοράνι «εσείς που προσεύχεστε να υπακούετε στον Αλλάχ , στον 33 Προφήτη και στους διοικητές που ζουν ανάμεσα σας ». Ο Προφήτης ήταν ο «αντικειμενικός διαμεσολαβητής » που είχε εκλεχθεί από τον Αλλάχ . Μετά το θάνατό του όμως δεν υπήρχε « δεύτερος εκλεγμένος » προφήτης και αυτομάτως δημιουργήθηκε ένα σημαντικό πολιτικό ζήτημα , μια ακέφαλη νεογέννητη θρησκευτική απολυταρχική

30 Namık Kemal, “Yeni Osmanlılar’ın Ecille-i Azasından Ziya Beyefendi,” Hürriyet , 6 Ιουλίου 1868, no. 2. 31 Σύμφωνα με τον Φικίχ , μεταξύ του Αλλάχ και των ανθρώπων υπάρχουν τεσσάρων ειδών επικοινωνίες : α) Οντολογική , β) Επικοινωνιακή β.1-Λεκτική, β.2-Μη λεκτική , γ) Σχέση Δημιουργός - Κουλ , δ) Ηθική . Αλλά εμείς δεν αναφέρουμε τέτοιου είδους σχέσεις . Βλέπε Hayrettin Karaman, “Fıkıh,” στο İslam Ansiklopedisi ( Κωνσταντινούπολη : Türkiye Diyanet Vakfı, 1996), τ.13, 1-14. 32 Προέρχεται από το ουσιαστικό h-l-f (halefe) και σημαίνει “αυτός που έμεινε πίσω ” ή “αυτός που έρχεται μετά ”. Στην ακτίνα της λέξης περιλαμβάνονται και διοικητικές και αντιπροσωπευτικές έννοιες , δηλαδή χαλιφάτο , προεδρία , αρχηγία , κλπ . Βλέπε Süleyman Uluda ğ, “Halife,” στο İslam Ansiklopedisi (Κωνσταντινούπολη : Türkiye Diyanet Vakfı, 1997), τ.15, 299-300. 33 A’raf ( περιοχή που βρίσκεται μεταξύ του Παράδεισου και της Κόλασης ): 39/7. Βλέπε Ya şar Nuri Öztürk, Surelerin İni ş Sırasına Göre Kur’an-ı Kerim Meali (Κωνσταντινούπολη : Yeni Boyut, 2013), 81. 11

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

αυτοκρατορία . Αυτό το μείζον πρόβλημα ξεπεράστηκε με την εκλογή του πρώτου Χαλίφη Αμπουμπεκίρ (Abu Bekir), που επειδή έλαβε τη θέση του Χαλίφη με το 34 συμβιβασμό των ashap του Προφήτη , θεωρήθηκε εκλεγμένος . Το σημαντικό σημείο βρίσκεται ακριβώς εδώ : Το bi’at των ashap του Προφήτη δόθηκε στον Abu Bekir επισήμως και αυτή η λειτουργία ( ή καλύτερα διαδικασία ) αναγνωρίστηκε ως μία νέα συμφωνία (mukavele) στην οποία συμμετείχαν η Ισλαμική Κοινότητα και ο Ηγέτης . Έτσι , για τους μεταγενέστερους Χαλίφηδες το σύστημα εκλογής πήρε συμβολική μορφή . Το αποτέλεσμα ήταν ο Χαλίφης να είναι εκλεγμένος και να είναι ικανός να πραγματοποιήσει αυτά που διατάζει ο Ιερός Νόμος . Ο θεσμός της Αντιπροσωπίας ( vilaye -βιλαγιέ ) εμφανίζεται σ’ αυτό το σημείο . Ο Χαλίφης θα μπορούσε να εξουσιοδοτήσει ( vilaye ) κάποιον άλλο μουσουλμάνο για τα δικά του ή τα κρατικά καθήκοντα ως vekil ( αναπληρωτής ). Σε τέτοιες περιπτώσεις , ο vekil του Χαλίφη θα ήταν και αυτός ιερό πρόσωπο μιας και θα είχε διοριστεί εκ μέρους του Χαλίφη . Παρέμενε ωστόσο ανοιχτό το ζήτημα του τρόπου εκλογής ενός Χαλίφη και θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι εδώ ξεκινάει το βασικό σημείο αντιπολίτευσης στο 35 Ισλάμ ( και βέβαια των Νεο -Οθωμανών απέναντι στην Υψηλή Πύλη ) που σχετίζεται στενά με την αντίληψη περί του Πολιτικού Συστήματος του Ισλάμ . Προέκυπτε το ζωτικό ερώτημα : Υπάρχει θεσμοθετημένη αντιπολίτευση στο Ισλάμ , έστω και θεωρητικά ή το Ισλάμ δεν αναγνωρίζει αντιπολίτευση ; Συνήθως οι συζητήσεις περί πολιτικής δικαιοσύνης εμφανίζονται σε περιόδους κρίσης . Για παράδειγμα , οι Αλ Φαραμπί (Al Farabi), Αλ Γκαζάλι (Al Gazali), Νιζάμου -λ Μούλκ (Nizam ul Mulk), Ιμπ-ι Χαλντούν (Ibn-i Haldun), Αχμέτ Τζεβδέντ Πασά (Ahmed Cevded Pa şa), Ναμίκ Κεμάλ (Namık Kemal) έτυχε να βρεθούν σε περιόδους κρίσης των πολιτικών ωσμώσεων που ζούσαν . Οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις τους βασίστηκαν ακριβώς στην αρχή της δικαιοσύνης , γιατί σύμφωνα με το Ισλάμ στη βάση της κοινωνικής δομής βρίσκονταν ( και βρίσκονται ακόμα ) το Kitâb (Κιτάπ ) και το Mîzân ( Μιζάν ). Οι άνθρωποι , εάν ακολουθήσουν το Kitâb και συμπεριφερθούν κατά το πλαίσιο του Mîzân, θα μπορέσουν να ορθοποδήσουν .

34 Στη σημερινή Τουρκική γλώσσα αναγνωρίζεται ως “κύριοι ”, “αφέντες ”. Αλλά η λέξη προέρχεται από τα αραβικά και κυριολεκτικά σημαίνει τα κοντινά πρόσωπα , συγγενείς ή οι πρώτοι που σε πιστεύουν . 35 Γιατί η Υψηλή Πύλη ήταν vekil του Χαλιφάτου -Χαλίφη .

12 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

Ορκιζόμαστε ότι εμείς στείλαμε στους προφήτες μας αδιάσειστα αποδειχτικά στοιχεία και κατεβάσαμε το Kitâb και το Mîzân για να υπάρξει η δικαιοσύνη μεταξύ των ανθρώπων … Κατεβάσαμε και το σίδερο , το οποίο είναι πολύ δυνατό και εμπεριέχει πάρα πολλά καλά για τους ανθρώπους . Αυτά χρειάζονται για να εντοπιστούν αυτοί που πιστεύουν στην θρησκεία του Αλλάχ και του προφήτη 36 Του . Αναμφισβήτητα ο Αλλάχ είναι δυνατός και πάντα είναι ανώτερος .

Το Mîzân ( εντολή για την εφαρμογή της δικαιοσύνης ) βρίσκεται μεταξύ του Kitâb (Ιερές διαταγές ) και του Demir ( σίδερο ). Σύμφωνα με το Φικίχ , προτεραιότητα έχει το Kitâb, μετά το Mîzân και μετά το Demir. Το Kitâb μόνο του ίσως δεν εφαρμοστεί και τότε δεν έχει νόημα η ύπαρξη του . Το σίδερο , αν και είναι σκληρό , χρειάζεται για την εφαρμογή της δικαιοσύνης σε μια κοινωνία . Αλλά δεν πρέπει να είναι αμέσως μετά το Kitâb γιατί μπορεί να το σκίσει , και το Kitâb να μείνει εκτός . Χρειάζεται ένα κίνητρο για να μπει το σίδερο στη γραμμή του Kitâb, για να το οδηγήσει . Στο Ισλάμ η πολιτική δικαιοσύνη έτσι εφαρμόζεται . Η έλλειψη έστω και ενός από αυτά , δημιουργεί 37 τυραννία . Όπως είχαμε αναφέρει και παραπάνω , μπορούμε να συναντήσουμε ανά πάσα στιγμή στο Κοράνι αναφορά στη δικαιοσύνη ή καλύτερα , με την ευρύτερη διάσταση , 38 ερμηνεία της δικαιοσύνης . Και οι σχολιαστές του Κορανιού με τη βοήθεια του Φικίχ ερμηνεύουν τη δικαιοσύνη . Σε ποιες όμως κοινωνίες μπορούν να εφαρμοστούν αυτές οι ιδανικές πολιτικές θεωρίες ; Αν και η συγκεκριμένη ερώτηση μάς παραπέμπει κατευθείαν στο θέμα του πολιτικού συστήματος , εμείς θα περιοριστούμε στο θέμα μας , σε όσα έχουν σχέση με τη δικαιοσύνη . Σχεδόν όλες οι πολιτικές θεωρίες των πολιτικών σχολιαστών του Ισλάμ 39 βασίζονταν , όπως είναι φυσικό , στο ίδιο το Ισλάμ . Σύμφωνα με τον Mardin, ο Ναμίκ Κεμάλ στις εξηγήσεις του για την κοινωνική δομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

36 El Hadid, 112/57. http://kuran.diyanet.gov.tr/Kuran.aspx#57:1 . Last modified October 27, 2014. 37 Ali Ünal, Kur’an’da Temel Kavramlar ( Κωνσταντινούπολη : Nil Yayınları, 2001), 254-255. 38 Fıkıh-Φικιχ : Προέρχεται από την αραβική λέξη fe-ku-he. Υπάρχουν πολλές ερμηνείες για το νόημα της λέξης : ως μια επιστήμη της Σαρίας , αργότερα “το να κατέχει κανείς τις επιστήμες της Σαρίας ”, δηλαδή το Kitap και Sünnet και στη γενική ορολογία σημαίνει , η “ ορθή κατανόηση των πραγμάτων ” (βλέπε Hayrettin Karaman, “Fıkıh,” in İslam Ansiklopedisi , 1-14). Για την ιστορική εξέλιξη των εννοιών του Φικίχ , του Ισλαμικού Δικαίου και της Ισλαμικής Σαρίας βλ . Talip Türcan, İslam Hukuk Biliminde Hukuk Normu / Kavramsal Analiz ve Geçerlilik Sorunu ( Άγκυρα : Ankara Okulu Yayınları, 2003), 47-51. 39 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 111-116. 13

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

επηρεάστηκε πολύ από τον Κιναλιζαδέ (Kınalızade). Με την σειρά του και ο Κιναλιζαδέ είχε βασιστεί στους προγενέστερους του ή επηρεαστεί από αυτούς , δηλαδή από τους Tûsi ( Τουσί ), Âkif Pa şa ( Ακίφ Πασάς ), Celalü’d-din-i Devvani ( Τζελαλούλ ντίν -ι Ντεββάνι ), Kâtip Çelebi ( Κατίπ Τσελεμπί ). Στο έργο του Ahlak-ı Alâî , ο Κιναλιζαδέ ερμήνευε την περίφημη κοινωνική σύνθεση erkan-ı erba’a ( τέσσερις πυλώνες ή τέσσερα στηρίγματα ): Η κοινωνία στηρίζεται σε τέσσερις πυλώνες , την askeri aristokrasi ( στρατιωτική αριστοκρατία ), τους seyfiye ( στρατιώτες ), τους mülk 40 (ιδιοκτήτες ) και το teba’a. Να δούμε , με το σχεδιάγραμμα του Μαρντίν , πώς εφαρμόζεται η πολιτική δικαιοσύνη , και πώς η δικαιοσύνη συνδέει το κοινωνικό 41 σύνολο :

1- Ο Κόσμος είναι ένα σύνολο και τα 8- Η σωτηρία του Κόσμου είναι η ← τείχη του είναι το Κράτος . Δικαιοσύνη ↓ ↑ 7- Αν ο Σουλτάνος του Κόσμου είναι 2- Η ρύθμιση του Κράτουςγίνεται με δίκαιος το teba’a θα τον ακούει από τη Σαρία . καρδιάς . ↓ ↑ 3- Αν δεν υπάρχει η ιδιοκτησία 6- Πλούτη και ιδιοκτησία είναι

δεν μπορεί να επηρεάσει τη Σαρία . εφικτά με το teba’a. ↓ ↑ 4- Η ιδιοκτησία δεν μπορεί να γίνει 5- Αν δεν έχει ιδιοκτησία , δεν μπορεί → χωρίς στρατό . να μαζευτεί ο στρατός .

Ο Κεμάλ στο άρθρο του “Οι Ευρωπαίοι δεν γνωρίζουν την Ανατολή ” αναφέρει ότι

40 Οι αναφορές του İbn-i Haldun για το θέμα του mülk ( κράτος ) είναι σημαντικές και κατά τη γνώμη μας φαίνεται ότι , αν και δεν αναφέρει τον Mardin, ο Kınalızade έχει δανειστεί μερικές έννοιες από αυτόν . Σύμφωνα με τον İbn-i Haldun το mülk βασίζεται σε δύο σημεία : Ασαμπιέτ και οικονομικές δυνάμεις . Η δύναμη του Ασαμπιέτ είναι ο στρατός αλλά για την τροφοδοσία του στρατού χρειαζόμαστε τα χρήματα βλ . Mehtap Soylu, “ İbn Haldun’da Sosyolojik Dü şünce” (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Διατριβή , Gazi Üniversitesi E ğitim Bilimleri Enstitüsü, 2007), 60-69. Το άλλο ενδεικτικό σημείο : Ο Νaima στο περίφημο έργο του υποστηρίζει ότι το σχεδιάγραμμα του Kınalızade ανήκει στον İbn-i Haldun Βλ . Taner Timur, Osmanlı Kimli ği ( Άγκυρα : İmge Kitabevi, 2000), 117. 41 1-Adldir mucib-i salah-ı cihan, 2-Cihan bir ba ğdır divan devlet, 3-Devletin nazzımı Şeriat’dır, 4-Şeriat’e olamaz hiç haris illa mülk, 5-Mülk zapt eyleyemez illa le şker, 6-Le şkeri cem eyleyemez illa mal, 7-Mali cem’eyleyen ra’iyyetdir, 8-Ra’iyyeti kul eder padi şah-ı alem’adil ( βλ . Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 115).

14 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

(το Φικίχ ) είναι ένα σύνολο νόμων και εξηγήσεων περί δικαιοσύνης . Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι χωρίς να έχουν καμιά γνώση του Φικίχ , το κρίνουν . Κι από εμάς , μερικοί αγράμματοι , οι οποίοι μαθαίνοντας 4-5 λέξεις γαλλικά 42 νομίζουν ότι κάτι ξέρουν , συμφωνούν μαζί τους (…) Εάν δεν υπάρχει δικαιοσύνη στη συνείδηση του μιλλέτ / το κράτος θα πέσει , ακόμα και να 43 ανέβει στο ουρανό / το κεφάλαιο του κράτους είναι η μόρφωση του λαού (...)

44 Ο ίδιος , στο άρθρο του “Δίκαιο ” θα προσπαθήσει να εξηγήσει την περί δικαίου αντίληψη δίνοντας διάφορες δυτικότροπες αναλύσεις . Τις εξηγεί όλες και τις αρνείται όλες . Ο Κεμάλ θα υπερασπιστεί απέναντι στο Δυτικό Δίκαιο την ανωτερότητα του şer’î hukuk ( σερρί χουκούκ – θρησκευτικό δίκαιο ) ή, καλύτερα , θα προσπαθήσει να νομιμοποιήσει τις βάσεις του şer’î hukuk στα μάτια των Δυτικών . Σε άλλο άρθρο του αναφέρει ότι

οι άνθρωποι για να ζούνε μαζί χρειάζονται έναν δεσμό . Αυτός ο δεσμός σε μας είναι şer και μπορεί να εφαρμοστεί μαζί με το ümmet . Η βάση του όμως βρίσκεται στο hukuk-ı tabiiye ( φυσικό δίκαιο ), που είναι ιερό και έχει σταλεί με 45 το Kur’an-ı Kerim ( Κοράνι ).

Χωρίς να υπερβάλλουμε , δεν μπορούμε να μην συμφωνήσουμε με τον Μαρντίν ότι “όλες οι προσπάθειες του Κεμάλ και των Νεο -Οθωμανών είναι μία κραυγή στο 46 όνομα της δικαιοσύνης ”. Προκύπτει το εξής ερώτημα : Πώς ήταν το Δίκαιο και η Δικαιοσύνη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ; Δηλαδή ίσχυαν οι Ισλαμικοί Νόμοι στην οθωμανική επικράτεια ;

42 Namık Kemal, “Avrupalılar Şark’ı bilmez,” İbret , 23 Ιουνίου 1872, αρ . 7 και Kaplan, Namık Kemal Hayatı ve Eserleri , 116-117. 43 Ο Ναμίκ Κεμάλ σε ένα γράμμα στον Ziya Pa şa αναφέρει “Bulunmazsa milletin efrad-ı beyninde adalet / Geçer bir gün zemine, ar şa çıksa da paye-i devlet / Eder kesb-i terakki bezl ü sarf ettikçe mahsulün / Umumun dani ş-i meksubudur sermaye-i devlet / Hüma-yı evc-i istiğna-yı hikmettir dilim Namık / De ğildir mülteca-yı iftiharım saye-i devlet”. Βλέπε Mustafa Özel, “Tanzimat şiirinde siyaset,” Yeni Şafak , 22 Ιουλίου 2007, http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?t=22.07.2007&y=MustafaOzel . 44 Namık Kemal, “Hukuk,” İbret , 19 Ιουνίου 1872, αρ .5 και M. Nihat Özön, Namık Kemal ve İbret Gazetesi ( Κωνσταντινούπολη : Remzi Kitabevi, 1938), 46-51. 45 Namık Kemal, “Devlet-i Aliyye,” Hürriyet , 24 Αυγούστου 1868, αρ . 9. 46 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 347. 15

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

Το Οθωμανικό νομικό σύστημα μπορεί να αναγνωριστεί και ως ισλαμικό . Βασιζόταν στη Σαρία αλλά περιείχε και κάποιες μεταρρυθμίσεις λόγω πολλών πολιτικο -κοινωνικών αιτίων . Για να μη υπάρχει σύγχυση με αυτά που βρίσκονταν στα βιβλία του Φικίχ ( σερρί χουκούκ ), αυτές οι οθωμανικές ρυθμίσεις ονομάστηκαν örf’î hukuk (ορφί χουκούκ - παραδοσιακό δίκαιο ) και περιλάμβαναν τα kanunname, ferman, adaletname, yasakname κλπ . Δηλαδή , şer’î και örf’î hukuk μαζί αποτελούσαν το 47 Οθωμανικό Δίκαιο . Πρέπει να τονιστεί ότι το ένα δεν εμποδίζει το άλλο , αντίθετα , το şer’î hukuk επιτρέπει και δίνει δυνατότητες να δημιουργηθεί το örf’î hukuk, διότι το 48 şer’î hukuk δίνει περιορισμένες νομοθετικές αρμοδιότητες στους διοικητές . Η δυσκολία ξεκινάει ακριβώς σ’ αυτό το σημείο . Επειδή σε μορφή και περιεχόμενο δεν διαφέρουν πολύ , είναι δύσκολο να διακριθούν οι τομείς εφαρμογής τους . Πχ .: Η απόφαση του Αρχηγού Κράτους είναι βασικά πράξη του örf’î hukuk αλλά εξαιτίας της θρησκευτικής του θέσης ( είναι και χαλίφης ) αυτή μπορεί να θεωρηθεί και ως şer’î. Για να ξεπεραστεί το ζήτημα , το Ουλεμά ανακοίνωσε ότι η απόφαση είναι şer’î, η μορφή 49 όμως örf’î. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι οι κοσμικές πράξεις των σουλτάνων καλύφθηκαν με την Ισλαμική Θεωρία “Örf”. Η θεωρία “Örf” έλεγε ότι , αν η Σαρία δεν μπορεί να απαντήσει στα συγκεκριμένα πρακτικά προβλήματα , τότε ως “αναγκαστική ” 50 λύση θα μπορούσαν να γίνουν ρυθμίσεις με ισχύ νόμου . Για τα πρώτα χρόνια των ισλαμικών κρατών ήταν μια καλή και ωφέλιμη πράξη , μετά όμως από την εισβολή των Μογγόλων η εικόνα άλλαξε , γιατί οι αποτελεσματικοί κοσμικοί νόμοι τους επηρεάστηκαν πολύ από τους ουλεμάδες .

Εμφανίστηκε μία μογγολική μόδα στον απολυταρχισμό . Έτσι , χωρίς να γίνεται διάκριση , αυτοί οι μογγολικοί κοσμικοί νόμοι και η ισλαμική θεωρία “Örf” αναφέρονταν πια μαζί . Το Ουλεμά , σαν να ήταν μια πολύ φυσική πράξη

47 Πολλές φορές διευκρινίζεται σε πιο δίκαιο ανήκει μια απόφαση . Όπως “örf-i padi şâhî”, “örf-i sultâni”, “yasâ ğ-ı pâdi şâhî”, “siyaset”, “siyeset-i şer’îye”. Πάνω στο Οθωμανικό Δίκαιο έχουν γίνει σημαντικές μελέτες . Βλέπε Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri , τ. I (Κωνσταντινούπολη : Osmanlı Ara ştırmaları Vakfı, 1990). Halil İnalcık, “Osmanlı Hukukuna Giri ş, Örfî-Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları,” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 2 (1958): 102-126, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/376/3976.pdf . M. Âkif Aydın, Türk Hukuk Tarihi ( Κωνσταντινούπολη : Beta Basım Yayım, 1995), 89. 48 Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri , 51. 49 “ Στα οικονομικά και ποινικά ζητήματα örf’i hukuk έφτανε ακόμα και στα 90%, στα δάνεια και οικογενειακά όμως ήταν 1%”. Βλέπε Osman Ka şıkçı, “Adalet, Hukuk ve Yargı.” http://archiv.jura.uni-saarland.de/turkish/OKasikci1.html . Last modified 11 July 2014. 50 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 118.

16 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

αναλάμβανε τα şer’î και το υπόλοιπο κομμάτι ( κοσμικοί νόμοι και “Örf”), πράγμα που διευκόλυνε τους σουλτάνους . Μετά από αυτά γράφτηκαν οι πρώτοι 51 κανόνες του οθωμανικού ποινικού δικαίου .

Το προαναφερθέν örf’î hukuk έτσι εμφανίστηκε . Το σύστημα , εκτός από μικρές τριβές , είχε ομαλή λειτουργία . Το σκοινί κόπηκε όταν το örf’î hukuk εισχώρησε “στα χωράφια ” του şer’î hukuk, όταν δηλαδή πραγματοποιήθηκαν οι εκδυτικιστικές ο (κοσμικές ) μεταρρυθμίσεις του Οθωμανικού Κράτους το 19 αιώνα . Οι Νεο -Οθωμανοί σε αυτές τις συγκρούσεις ποτέ δεν πήραν σαφή θέση , άλλοτε υποστήριζαν τον πανίσχυρο Ουλεμά και άλλοτε τον Χαλίφη . Ας αναφερθούμε συνοπτικά στις σχέσεις του Ουλεμά και των Νεο -Οθωμανών . Η θέση και η ισχύ του πρώτου είναι πασίγνωστη στην οθωμανική βιβλιογραφία . Γενικά στις μελέτες η εικόνα των ουλεμάδων είναι αρνητική , και παρουσιάζονται σαν ένα συνεχές εμπόδιο εναντίον κάθε εξέλιξης . Ωστόσο καμία κοινωνική ομάδα δεν είναι σαφής . Σύμφωνα με τον Τζεβδέντ Πασά (Cevdet Pa şa), ο θάνατος του Σεϊχουλισλάμ 52 Αρίφ Χικμέτ Μπέη ( Şeyhülislam Arif Hikmet Bey) έκλεισε την περίοδο των alim 53 Ουλεμάδων . Έως τότε ήταν δυνατό να συναντιούνται τα μέλη του Ουλεμά και να 54 παίρνουν μέρος σε διάφορες δραστηριότητες , πολλές , διαφορετικές και μερικές 55 φορές εντυπωσιακές . Οι Νεο -Οθωμανοί δεν αρνούνταν το Ισλάμ , είχαν κοινά σημεία και καλές σχέσεις με τα μέλη του Ουλεμά . Καταρχάς οι περισσότεροι Νεο -Οθωμανοί προέρχονταν από το Μεταφραστικό Γραφείο και ο πνευματικός πατέρας του Γραφείου ήταν ο Ρεσίντ Πασάς (Re şid Pa şa) ο ίδιος , είναι γνωστό πια , προσπαθούσε να δημιουργήσει μια ομάδα μετριοπαθών Ουλεμά περισσότερο ανεκτικών στις Δυτικές ιδέες . Γι ’ αυτήν την προσπάθεια είχε σταλεί από τον Χότζα Ταχσίν Αφέντη (Hoca

51 Halil İnalcık, “Osmanlı Hukuku’na Giri ş,” στο Osmanlı İmparatorlu ğu Toplum ve Ekonomi , ed. Muhittin Salih Eren ( Κωνσταντινούπολη : Eren Yayıncılık, 1996), 319-341 και Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 119. 52 Πληθυντικός του ονόματος ilim ( επιστήμη ). Στο Φικίχ αναγνωρίζεται όχι μόνο ως ειδικός επί των ισλαμικών θεμάτων αλλά και επιστήμονας επί των γενικών θεμάτων , όπως μαθηματικά , φιλοσοφία , αστρονομία , Ισλάμ ( Τεφσίρ , Κελάμ ,) κλπ . 53 Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 246. 54 Για περιπτώσεις προοδευτικής συμπεριφοράς των μελών του Ουλεμά , βλέπε Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 243-253. 55 Μερικά σημαντικά ονόματα των “Ισλαμιστών -İslamcı” Ουλεμά : Halim Pa şa (1864-1921), Ali Suavi (1839-1878), Şeyhülislam Musa Kazım (1858-1920), Mehmed Seyyid (Seyyid Bey 1873-1924), İsmail Hakkı İzmirli (1868-1946) κλπ . Βλέπε Abdülhalim Yener, “Son Dönem Osmanlı Ulemasının Me şrutiyet ve Hürriyete Dair Görü şleri,” Köprü dergisi 80 (2002). http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=87 . Last modified 12 July 2014. 17

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

56 Tahsin Efendi) στη Γαλλία , όπου θα παραμείνει για 12 χρόνια , και σε αυτές τις κρατικές υπηρεσίες θα συναντηθεί πολλές φορές με φυγάδες Νεο -Οθωμανούς και θα γράψει πολλά σύγχρονά έργα από τη σκοπιά διαφόρων επιστημών . Θα επηρεάσει και τους άλλους που ανήκαν στον Ουλεμά , όπως τον Χότζα Σαντίκ Αφέντι από το Σαρίγιερ (Sariyerli Hoca Sadık Efendi). Εξαιτίας των κηρυγμάτων του όπου γίνονταν αναφορές στην τυραννία και τις καταπιέσεις , θα κατηγορηθεί ως οπαδός των Νεο -Οθωμανών και θα εξοριστεί στη Συρία . Οι σημαντικοί τόποι συνάθροισης των Νεο -Οθωμανών ήταν οι Λέσχες 57 (Cemiyet). Από αυτές ορισμένες είναι σημαντικές για το θέμα μας , για παράδειγμα η Cem’iyyet-i İlmiye, η Cem’iyyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye, η Be şikta ş Cem’iyyet-i 58 İlmiyesi και η Ercümen-i Dani ş. Οι Νεο -Οθωμανοί , είτε με το να τις επισκέπτονται , είτε παρακολουθώντας τις συνεδριάσεις , συμμετείχαν , επηρέαζαν , επηρεάζονταν . Οι σχέσεις των Νεο -Οθωμανών -Ουλεμά κυρίως μέσα από αυτές τις λέσχες , ωρίμασαν , εξελίχθηκαν και μερικές φορές οργανώθηκαν / αναμορφώθηκαν . Από τους ηγέτες των Νεο -Οθωμανών ο Αλή Σουαβί προερχόταν από το Ουλεμά . Ο Βελιγιουντίν Αφέντη (Veliyyüddin Efendi) φυλακίσθηκε και ο Σεϊχής Χασάν Αφέντη από το Άκσαράϊ (Aksaraylı Şeyh Hasan Efendi) ως μέλος της Ένωσης Νεο -Οθωμανών εξορίστηκε στην 59 Κύπρο . Για το ίδιο λόγο είχε εξοριστεί και ο Αλίμ Ισμαήλ Χακκί Αφέντη (Alim 60 İsmail Hakkı Efendi). Προκύπτει άλλο ένα ουσιώδες ερώτημα , το κατά πόσο ήταν φυσική συνέπεια να γίνει το Ισλάμ ιδεολογικό εργαλείο στα χέρια των διανοουμένων ( και όχι των παραδοσιακών Ουλεμά ) λόγω των ιστορικών συγκυριών . Θα το εξετάσουμε πιο κάτω , στην πολιτική του Ιττιχάντ -ι Ισλάμ .

56 ου Η ζωή του Hoca Tahsin Efendi κυριολεκτικά απεικονίζει το δεύτερο μισό του οθωμανικού 19 αιώνα . Έχουν γίνει διάφορες μελέτες για την ζωή και τις ιδέες του , βλ . Niyazi Berkes, Türkiye’de Ça ğda şla şma ( Κωνσταντινούπολη : Yapı Kredi yayınları, 2002); Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi , τ. I-II (Κωνσταντινούπολη : Eser yayınları, 1977). 57 Για μια αναλυτική μελέτη , βλ . Ahmet Karaçavu ş, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri” (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή , Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 2006). 58 “Η συγκεκριμένη Λέσχη είχε τραβήξει το ενδιαφέρον πολλών διανοουμένων και ειδικά Νεο -Οθωμανών . Ο Ναμίκ Κεμάλ πριν εμφανιστεί στην Ευρώπη ήταν δάσκαλος ορθογραφίας στην Cem’iyyet-i İlmiye” (Mardin, Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu, 248). 59 Kuntay, Namık Kemal, τ. II, 471. 60 Kuntay, Namık Kemal, τ. II, 167.

18 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

İttihad-ı İslam

Η μεγαλύτερη αλλαγή που οραματιζόταν ο Κεμάλ ήταν η ενότητα των μουσουλμάνων , δηλαδή το Ιττιχάντ -ι Ισλάμ ( İttihad-ı İslam), καταρχάς μία έννοια με δύο ονομασίες , τον “Πανισλαμισμό ” (Panislamizm) και την “Ισλαμική Ενότητα / Ιττιχάντ -ι Ισλάμ ” (İttihad-ı İslam). Αυτές οι δύο ονομασίες δημιουργούν διάφορες λανθασμένες ερμηνείες ή τουλάχιστον μοιάζουν να είναι διαφορετικά φαινόμενα . Σύμφωνα με τον Türköne, οι Δυτικοί συγγραφείς με την ακριβή τους μετάφραση ( και τη λάθος ερμηνεία των λέξεων ) μετέφεραν το νόημα ως “Unity of İslam”, “Islamic Union”, “Union Islamique”, “Vereinigung des Islam”. Και έτσι ο Πανισλαμισμός (Pan Islamisme, Pan 61 Islamismus) διαφοροποιείται από την « Ισλαμική Ενότητα ». Η συγκεκριμένη πολιτική , προτού εμφανιστεί ως σημαία απελευθέρωσης ενάντια στις αποικιοκρατικές διοικήσεις , εμφανίστηκε στον ισλαμικό χώρο στα κείμενα των Νεο -Οθωμανών . Στο συγκεκριμένο θέμα οι Νεο -Οθωμανοί έκαναν αναφορές στα κινήματα “Παν ” και τα ανέφεραν ως Ιττιχάντ , δηλαδή İttihad-ı Slav ( Ιττιχάντ -ι Σλάβ ) / Panslavizm ( Πανσλαβισμός ), İttihad-ı Cermen (Ιττιχάντ -ι Τζερμέν ) / Pan Cermenizm 62 (Παντευτονισμός ). 63 Η πρώτη αναφορά γίνεται από τον Ναμίκ Κεμάλ , την εποχή της εξορίας των Νεο -Οθωμανών , και αυτό ίσως βοηθάει να καταλάβουμε την ανάγκη τους για δυτικότροπη έκφραση . Ο Κεμάλ και οι σύντροφοί του , παραμένοντας στις ευρωπαϊκές χώρες έως το 1871, θα συζητήσουν έντονα ( και μάλιστα επιθετικά προς την Πύλη ) το θέμα . Μετά θα το μεταφέρουν από τη θεωρία στην πράξη στα οθωμανικά εδάφη . Έχοντας σχετική ελευθερία ως διανοούμενοι ή καλύτερα , ως αντιπολίτευση της Πύλης , χρησιμοποίησαν ανελέητα τα μοναδικά ισχυρά τους όπλα . Ασκούσαν συστηματική κριτική στην Πύλη για την αδιάφορη στάση της προς τους Οθωμανούς μουσουλμάνους , για την καταπίεση στους teba’a, για τη συνεχή υποχώρησή της

61 Για τη εμφάνιση και πορεία του İttihad-ı İslam, βλέπε Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 173-209; İsmail Kara, Türkiye’de İslamcılık Dü şüncesi ( Κωνσταντινούπολη : Kitabevi Yayınları, 1997). 62 Kaplan, Namık Kemal Hayatı ve Eserleri , 111; Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 176. 63 Χωρίς τίτλο , Hürriyet , 10 Μαΐου 1869, αρ . 46. Επιπλέον Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 176. Ali Donbay, “Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi’ndeki Makaleleri” ( αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία , Selçuk Üniversitesi, 1992). Να σημειωθεί πως το “ İttihad-ı İslam” είναι μία σύγχρονη έκφραση . Εκείνη την εποχή η ακριβή αναφορά γινόταν με το “ İttihad ûl müslimin” (Ιττιχάντ ουλ μουσλιμούν ). 19

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

απέναντι στην Ευρώπη . Έλεγαν ότι η μοίρα όλων των μουσουλμάνων του κόσμου εξαρτιόταν από την ύπαρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας .

Τούτη την εποχή εκτός από το Οθωμανικό Κράτος δεν υπάρχει άλλο να προφυλάξει την θρησκεία του Μωάμεθ . Αίγυπτος και Τυνησία είναι εξαρτημένες από την Οθωμανική Αυτοκρατορία . Από την άλλη , το Ιράν δεν είναι σε θέση να ιδρύσει τέτοιο κράτος που να τους αγκαλιάζει όλους . Αν και υπάρχουν σχεδόν δύο εκατομμύρια μουσουλμάνοι στις ηπείρους της Ινδίας και της Κίνας , ζουν ως όμηροι στα χέρια των χριστιανών και των ειδωλολατρικών 64 κυβερνήσεων , κι έτσι δεν μπόρεσαν να ιδρύσουν κανένα ισλαμικό κράτος .

Κατά την άποψη τους , απέναντι στο ευρωπαϊκό μέτωπο που δημιουργήθηκε κατά του Ισλάμ , μόνο οι Οθωμανοί θα μπορούσαν ( ως δύναμη ) να δημιουργήσουν ένα ισλαμικό 65 μέτωπο . Ο Ναμίκ Κεμάλ πριν από το 1870 έγραφε άρθρα στη Hürriyet ( και στη συνέχεια στην İbret ) για την πολιτική του Ιττιχάντ -ι Ισλάμ προσπαθώντας να μεταφέρει ο τη συγκεκριμένη πολιτική ακόμα πιο παλιά , στο 16 αιώνα . Σύμφωνα με τον ίδιο , η γραμμή του Ιττιχάντ -ι Ισλάμ εφαρμοζόταν από τον Σελίμ αλλά δυσκολευόταν να την επιτύχει πλήρως εξαιτίας των πολέμων με τα ευρωπαϊκά κράτη και των εσωτερικών 66 εξεγέρσεων . Τη συγκεκριμένη ιδέα ερμήνευε σε συνάρτηση με την οθωμανική ιδέα . 67 Το άρθρο του “ Συνύπαρξη μιλλετιών ” (“İmtizac-ı akvam”) δημοσιεύθηκε ακριβώς

64 Namık Kemal, “ İnnellahe Ye’muru bi’l Adli ve’l İhsani” [= Ο Αλλάχ δίνει διαταγή για την Δικαιοσύνη και Χάρη ], Hürriyet , 21 Σεπτεμβρίου 1868, αρ . 13, Λονδίνο . Donbay, “Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi’ndeki Makaleleri,” 261-284. “Bu asırda devlet-i Osmaniye’den ba şka din-i Muhammedinin mahmisi olma ğa kabil ruy-ı arzda bir hükümet daha yoktur. Mısır ve Tunus, elyevm Devlet-i Aliyenin sayesinde ya şamaktadırlar. İran ise hasbelmevki bir devlet-i kaviye tesisine kabiliyet halinde de ğildir. Hindistan ve Çin Kıt-alarında iki yüz milyona karib nüfus-ı İslamiye oldu ğu halde, Hristiyan ve Putperest hükümetler ellerinde mahkûm olarak bir devlet-i mahsusa-i İslamiye te şkil edememi şlerdir”. 65 Namık Kemal, “ İttihad-ı İslam,” İbret , 27 Ιουνίου 1872, αρ . 11. Özön, Namık Kemal ve İbret Gazetesi , 76: “Avrupa ile ilk temas eden ve gözleri açılan Osmanlılar, İslam âleminin ve belki bütün asya’nın me ş’alesi olmalıdır. Mademki Hilafet buradadır ve mademki nisbette, mevki’in kabiliyetinde ve halkın istidadına zamanımızın medeniyeti olan Avrupa’ya kurbiyette ve hatta servette, marifette burası memaliki İslamiye’nin kâffesine mukaddemdir. Bahsetti ğimiz ictimaın elbette merkezi burası olacaktır. İş te o vakit envar-ı marifet bu merkezden Asya ve Afrika cihetlerine dahi yayılır. O halde Avrupa’nın muvezenesene kar şı bir de Şark muvazenesi hâsıl olur. O halde ise âlem-i insaniyette bir mizan-ı i’tidal vücuda geli. Memul ederiz ki bu ittifak şimdi bulundu ğu cemiyet halinde kalmaz, yakında umum milletten ibaret olur ve İslam bir kere şu nokta-i hayır üzerine burada içtima ittikten sonra pek çok zaman sürmez dünyanın her tarafında birle şi.” 66 “ Χωρίς Τίτλο ,” Hürriyet , 10 Μαΐου 1869 αρ . 46. 67 “ İmtizac-ı akvam,” İbret , 2 Ιουλίου 1872, αρ . 14.

20 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

μετά από τρία τεύχη του “ İttihad-ı İslam” στην εφημερίδα İbret , όπου οθωμανισμός και Ittihad-ı Islam δεν ήταν κατά την γνώμη του Κεμάλ ασύμβατες έννοιες . Σύμφωνα με 68 την εποχή αυτή η ιδέα είχε μια λογική βάση . Τα περιεχόμενα , οι δυνατότητες , τα αποτελέσματα του Ιττιχάντ -ι Ισλάμ 69 συζητιόνταν ιδιαιτέρως από τη δεκαετία του ’70, γιατί το κράτος ήταν αδύναμο και χρειαζόταν ένα ισχυρό όπλο . Ας δώσουμε το λόγο στον Κεμάλ :

Το Ιττιχάντ -ι Ισλάμ ήταν μία σκέψη των μερικών ατόμων από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του Οθωμανικού Κράτους , αλλά τώρα πια είναι ένας γενικευμένος 70 στόχος των μουσουλμάνων .

Σε αυτό ο Κεμάλ αναφέρεται στην αναγκαιότητα της “ Ανατολικής Ενότητας ” ( Şark 71 Müvazenesi) ώστε να γίνει ανάχωμα στις πιέσεις και τις παρεμβολές των ευρωπαϊκών κρατών στις ισλαμικές χώρες . Εάν μπορούσαν να ενωθούν διακόσια εκατομμύρια μουσουλμάνοι και να δουλέψουν ως ένα σώμα θα ήταν πολύ εύκολο να φτάσουν οι ισλαμικές χώρες στο επίπεδο των ευρωπαϊκών . Η “ Ανατολική Ενότητα ” ήταν σημαντική δεδομένου ότι εκείνη την εποχή γίνονταν συνεχείς επισκέψεις των μουσουλμάνων άλλων χωρών στην Κωνσταντινούπολη . Όλες οι εφημερίδες έγραφαν για την τυραννία της Αγγλίας και της Γαλλίας στις αποικίες τους -κυρίως στα μουσουλμανικά εδάφη - και έγραφαν ότι αυτές δεν αναγνώριζαν τα δίκαια και τις ελευθερίες των μουσουλμάνων , ότι ελευθερίες και δικαιώματα ίσχυαν μόνο στην Ευρώπη και μόνο για τους Ευρωπαίους κι έτσι οι μουσουλμάνοι δεν είχαν κάτι να κερδίσουν από αυτά . Σύμφωνα με τον Κεμάλ , η Ευρώπη θέτει διαχωριστική γραμμή στην άσκηση του δικαίου : Αν είσαι μουσουλμάνος και μη -Ευρωπαίος δεν έχεις δικαιώματα . Μπορεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία να ήταν

68 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 242. Ο συγγραφέας μας μεταφέρει ένα εκπληκτικό άρθρο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Basiret (πιθανότατα ανήκει στον Εσάς Αφέντη , “ İttihad,” Basiret , 13 Ιανουαρίου 1874) για την εφαρμογή της πολιτικής Οθωμανισμού ( για τους μη -μουσουλμάνους ) και το İttihad-ı İslam. Αναφέρει ότι τo İttihad-ı Anasır είναι εσωτερική πολιτική και το İttihad-ı İslam είναι εξωτερική πολιτική της αυτοκρατορίας . 69 Σύμφωνα με τον Türköne, οι συζητήσεις ξεκίνησαν με το άρθρο του “Devlet-i Aliye ve Avusturya” στην εφημερίδα Basiret , που υποστήριζε πως η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ως όπλο εναντίον του ρωσικού πανσλαβισμού την ενότητα των Μουσουλμάνων ( βλ . Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 200-206). 70 Το περίφημο άρθρο του Κεμάλ θα μας δώσει πολλά στοιχεία. Namık Kemal, “ İttihad-ı İslam,” İbret , 27 Ιουνίου 1872, αρ . 11. 71 Ο ίδιος είχε χρησιμοποιήσει και πιο παλιά την ίδια έκφραση . Βλέπε “İstikbal,” İbret , 13 Ιουνίου 1872, αρ . 1. 21

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

αδύναμη απέναντι στη Δύση αλλά ήταν ακόμα ισχυρή στον ισλαμικό κόσμο . Γι ’ αυτό και γινόταν πόλος έλξης παραπόνων / διαμαρτυριών . Πολύ απλά , οι επιτροπές που έρχονταν ζητούσαν βοήθεια από το δικό τους Χαλίφη και ο θρησκευτικός ηγέτης όλων των μουσουλμάνων δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στα αιτήματα . Οι εφημερίδες 72 έγραφαν , οι διανοούμενοι διαμαρτύρονταν έντονα . Σε ένα τέτοιο στόχο η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπρεπε να είναι οδηγός και κέντρο όλων των μουσουλμάνων . Αναφέρει επιλεκτικά ότι

(σε μία οικογένεια ) Ο μεγάλος αδελφός αφήνει έξω τα μικρά του αδέλφια ; Τους βοηθάει ν’ ανέβουν . Αφού εμείς πιο νωρίς πήραμε γεύση της Δυτικής εκπαίδευσης μιας και είμαστε πιο κοντά , δεν πρέπει να τη μεταφέρουμε στα άλλα μας αδέλφια ;

Τα “ αδέλφια ”, σε αυτή την προτροπή , πρέπει να είναι συνεχώς σε επαφή με το οθωμανικό κράτος ώσπου να αναπτυχθούν τα ενωτικά αισθήματα όλων των μουσουλμάνων. Τότε : Τα ενωτικά κινήματα θα εξελιχθούν σ’ όλο το οθωμανικό κράτος , στην Ασία και την Αφρική , και θα ξεκινήσει μία περίοδος Διαφωτισμού , και 73 τότε , απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ενότητα θα δημιουργηθεί μία Ανατολική Ενότητα . Οι μουσουλμάνοι , αν προσπαθήσουν να βρουν τις αιτίες της μη -ενότητας σίγουρα θα τα καταφέρουν , λέει ο Κεμάλ .

Οι μουσουλμάνοι όχι στις πολιτικές ή αιρετικές συγκρούσεις αλλά στα βιβλία και 74 κηρύγματα πρέπει να ψάξουν την ενότητά τους .

(Το κράτος ) από την άλλη , πρέπει να δημιουργήσει ένα εκπαιδευτικό σύστημα ώστε όλοι οι Οθωμανοί ( από όποια φυλή και θρησκεία κι αν προέρχονται ) να πάνε στο ίδιο σχολείο . Όλοι πρέπει να έχουν πρόσβαση στα δημόσια (κρατικές υπηρεσίες ), να γίνουν κρατικοί υπάλληλοι και κυρίως να πραγματοποιήσουν την

72 Οι συζητήσεις και τα γεγονότα μπορούν να παρακολουθηθούν στο Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 189 ( κυρίως ). 73 Namık Kemal, “ İstikbal,” İbret , 13 Ιουνίου 1872, αρ . 1. Εν τω μεταξύ Ο Κεμάλ , εκτός από τα άρθρα που έγραφε στις εφημερίδες , θα γράψει κι ένα μυθιστόρημα Cezmi –Τζεζμί – για την προώθηση της συγκεκριμένης πολιτικής . Η επανέκδοση του βιβλίου συνεχίζεται μέχρι σήμερα . Η τελευταία έκδοση είναι η ακόλουθη : Namık Kemal, Cezmi ( Κωνσταντινούπολη : IQ Yayıncılık, 2008). 74 Namık Kemal, “ İttihad-ı İslam,” İbret , 27 Ιουνίου 1872, αρ . 11.

22 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

στρατιωτική θητεία . Με αυτή την πολιτική το κράτος θα είναι ενωμένο και 75 στρατιωτικά θα είναι πιο ισχυρό .

Η ιδέα αυτή παραπέμπει κατευθείαν στον Οθωμανισμό , όπου δύο αντίθετα θέματα προτείνονται μαζί , ο Οθωμανισμός και το Ιττιχάντ -ι Ισλάμ .

Αν το Εγιαλέτι Αραμπιστάν ( Αραβία ) μπορεί να είναι μέσα στη νέα τάξη και τα μέρη που έχουμε στη Βόρεια Αφρική θα είναι πιο ισχυρά μαζί μας (…) τότε ο Οθωμανικός Θρόνος από τη στρατιωτική πλευρά πάλι μπορεί να ανταγωνιστεί τις 76 μεγάλες Ευρωπαϊκές Χώρες .

77 Ο Οθωμανισμός , μπορεί κατά τον Ναμίκ Κεμάλ να αντιστοιχούσε στην ενότητα των μουσουλμάνων και να μην ήταν πρόβλημα . Για τους άλλους όμως ; Σύμφωνα με τον καθηγητή Türköne υπήρχαν έντονες συζητήσεις πάνω σε αυτό το 78 θέμα . Αναφέρει , πρώτη φορά , ένα σημαντικό άρθρο -ισχυρίζεται ότι είναι του Μαχμούντ Τζελαλεντίν Πασά (Mahmud Celaleddin Pa şa)- που υποστηρίζει ότι

(...) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία , όπως στη Γαλλία και την Αμερική , ζούνε από διάφορες θρησκείες και φυλές άνθρωποι . Αυτοί οι άνθρωποι όλοι μαζί ονομάζονται Οθωμανοί . Δεν κυριαρχεί μία θρησκεία ή φυλή πάνω στην άλλη

και

Aν τυχόν ο Οθωμανισμός είναι μόνο για τους μουσουλμάνους , να ξέρετε ότι οι χριστιανοί και οι Εβραίοι δεν θα το δεχθούν . Εάν Οθωμανισμός είναι να είσαι μόνο Τούρκος , τότε να είστε σίγουροι ότι αυτή την φορά οι Άραβες , οι Βόσνιοι και οι Κούρδοι μουσουλμάνοι δεν θα το δεχθούν .

Σύμφωνα με τον συγγραφέα του άρθρου ,

75 Kaplan, Namık Kemal Hayatı ve Eserleri , 111. 76 Namık Kemal, “ İttihad-ı İslam,” İbret , 27 Ιουνίου 1872, αρ . 11 και Namık Kemal, Osmanlı Modernle şmesinin, 85 και Özön, Namık Kemal ve İbret Gazetesi , 85-89. 77 Δεν υπήρχε αντίθετη άποψη στο εσωτερικό της Ένωσης , οπότε θα μπορούσαμε να δεχθούμε τη συγκεκριμένη πολιτική αντίληψη ως επίσημη γραμμή των Νεο -Οθωμανών . 78 “Osmanlılık Sıfatı,” Basiret , 13 Ιουλίου 1870. Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 185-187. 23

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

Ο Οθωμανισμός εμφανίζεται σαν να ανήκει μόνο στους μουσουλμάνος . Σε αυτό δεν φταίνε οι μουσουλμάνοι αλλά ο Πανσλαβισμός , που με τις υποδαυλίσεις του μπερδεύει τις γνώμες και τις αντιλήψεις των μη -μουσουλμάνων . Έτσι , η ασπίδα του Οθωμανισμού απέναντι του Πανσλαβισμού , το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο από το μίσος του βορρά , εμφανίζεται το μόνο σίγουρο για την προφύλαξη της 79 Ανατολικής δικαιοσύνης .

Κατά τη γνώμη μας , αν και δεν γνωρίζουμε εάν είναι η πρώτη φορά , για να ξεφύγει ο συγγραφέας από τις βολές των μη -μουσουλμάνων ( αφού προτείνει πολιτική συνύπαρξης ), προσπαθεί να χρησιμοποιήσει επιλεγμένες , κοινά αποδεκτές , λέξεις .

Επίλογος

Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν πως το Ιττιχάντ -ι Ισλάμ εμφανίστηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ως μια προσπάθεια ενότητας και ταυτόχρονα αναζήτησης ισχύος απέναντι στις πιέσεις των ευρωπαϊκών κρατών , πιθανότατα και ως άμυνα εναντίον των αναδυόμενων εθνικιστικών κινημάτων των μη-μουσουλμανικών 80 πληθυσμών . Δεν είναι όμως τόσο εύκολο . Οι αποσχιστικές δραστηριότητες των βαλκανικών μιλλετιών αυξάνονται . « Το σπίτι καίγεται » και αυτές είναι οι τελευταίες προσπάθειες για να σωθεί ό,τι μπορεί . Ο συγγραφέας του προσπαθεί να σώσει το σπίτι. Υπάρχουν όμως στο εσωτερικό του άνθρωποι που θέλουν να το αφήσουν να καεί . Πολλοί μουσουλμάνοι ζουν με την επιθυμία των παλαιών εποχών , γιατί με την ισότητα των müslim-gayr-ı müslim χάνονται . Το Ιττιχάντ -ι Ισλάμ σε μια τέτοια εποχή εμφανίζεται : Τότε που η ενότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περνούσε από τον Οθωμανισμό στον Ισλαμισμό .

79 Υπογράμμιση δική μου . 80 Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak , 27-28.

24 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

Βιβλιογραφία

Πρωτογενείς πηγές

Basiret (εφημερίδα ) “İttihad,” Basiret , 13 Ιανουαρίου 1874. “Osmanlılık Sıfatı,” Basiret , 13 Ιουλίου , 1870.

Hürriyet (εφημερίδα ) “Yeni Osmanlılar’ın Ecille-i Azasından Ziya Beyefendi,” Hürriyet, αρ . 2, 6 Ιουλίου 1868. Namık Kemal, “Devlet-i Aliyye,” Hürriyet , αρ . 9, 24 Αυγούστου 1868. Namık Kemal, “ İnnellahe Ye’muru bi’l Adli ve’l İhsani,” Hürriyet , αρ . 13, 21 Σεπτεμβρίου 1868. Namık Kemal, “Sadaret,” Hürriyet , αρ . 36, 1 Μαρτίου 1869. Χωρίς τίτλο , Hürriyet , αρ . 46, 10 Μαΐου 1869.

İbret ( εφημερίδα ) Namık Kemal, “ İstikbal,” İbret , αρ . 1, 13 Ιουνίου 1872. Namık Kemal, “Hukuk,” İbret , αρ . 5, 19 Ιουνίου 1872. Namık Kemal, “Avrupalılar Şark’ı bilmez,” İbret , αρ . 7, 23 Ιουνίου 1872. Namık Kemal, “ İttihad-ı İslam,” İbret , αρ . 11, 27 Ιουνίου 1872. “İmtizac-ı akvam,” İbret , αρ . 14, 2 Ιουλίου 1872.

Αυτοτελείς μελέτες & Άρθρα

Akça, Gürsoy and Hülür, Himmet. “Osmanlı Hukukunun Temelleri ve Tanzimat Dönemindeki Hukuksal Yeniliklerin Sosyo-Politik Dinamikleri.” στο Sakarya Üniversitesi Türkiyat Ara ştırmaları Dergisi , 2006. Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. Κωνσταντινούπολη : Osmanlı Ara ştırmaları Vakfı, 1990.

25

Diogenes 2 (2014): 2-27 ISSN 2054-6696

Aktay, Yasin, Murat Gültekingil, and Tanıl Bora, επιμέλεια . Modern Türkiye’de Siyasi Dü şünce–İslamcılık . τ. VI. Κωνσταντινούπολη : İleti şim yayınları, 2004. Aydın, M. Âkif. Türk Hukuk Tarihi . Κωνσταντινούπολη : Beta Basım Yayım, 1995. Baykal, Sıtkı. “Namık Kemal’e göre Avrupa ve Biz.” στο Namık Kemal Hakkında , University of Ankara, 187-217. Κωνσταντινούπολη : Vakıf Matbaası, 1942. Berkes, Niyazi. Türkiye’de Ça ğda şla şma . Κωνσταντινούπολη : Yapı Kredi yayınları, 2002. Bilgegil, M. Kaya. Ziya Pa şa Üzerine Bir Ara ştırma . Ερζουρούμ : Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1970. Çadırcı, Musa. “Namık Kemal’in Sosyal ve Siyasal Fikirleri.” Osmanlı Tarihi Ara ştırmaları-OTAM 2, (1991):39-52. Donbay, Ali. “Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi’ndeki Makaleleri.” Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία , Selçuk Üniversitesi, 1992. Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi, τ. I-II. Κωνσταντινούπολη : Eser yayınları, 1977. İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukukuna Giri ş, Örfî-Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları.” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 13:2 (1958): 102-126. İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukuku’na Giri ş.” In Osmanlı İmparatorlu ğu Toplum ve Ekonomi , edited by Muhittin Salih Eren, 319-341. Κωνσταντινούπολη : Eren Yayıncılık, 1996. Kaplan, Mehmet. Namık Kemal Hayatı ve Eserleri . Κωνσταντινούπολη : İbrahim Horoz Basımevi, 1948. Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Dü şüncesi . Κωνσταντινούπολη : Kitabevi Yayınları, 1997. Karaçavu ş, Ahmet. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri.” Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή , Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 2006. Ka şıkçı, Osman. “Adalet, Hukuk ve Yargı.” http://archiv.jura.uni-saarland.de/turkish/OKasikci1.html . Τελευταία τροποποίηση 11 Ιουλίου 2014. Kemal, Namık. Cezmi . Κωνσταντινούπολη : IQ Yayıncılık, 2008. Kuntay, Mithat Cemal. Namık Kemal: Devrinin Olayları ve İnsanları Arasında . Κωνσταντινούπολη : Maarif Matbaası, 1944. Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji . Κωνσταντινούπολη : İleti şim Yayınları, 2004.

26 Murat Issi Οι σκέψεις των Νεο -Οθωμανών περί του Ισλάμ

Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Dü şüncesinin Do ğuşu. Κωνσταντινούπολη : İleti şim, 2004. Özel, Mustafa. “Tanzimat şiirinde siyaset.” Yeni Şafak , 22 Ιουλίου 2007. http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?t=22.07.2007&y=MustafaOzel . Τελευταία πρόσβαση 12 Ιουλίου 2014. Öztürk, Ya şar Nuri. Surelerin İni ş Sırasına Göre Kur’an-ı Kerim Meali . Κωνσταντινούπολη : Yeni Boyut, 2013. Sinano ğlu, Mustafa. “ İslâm.” στο İslam Ansiklopedisi , τ. 23, edited by Cemil Akpınar, et al., 1-2. Κωνσταντινούπολη : Türkiye Diyanet Vakfı, 2001. Sungu, İhsan. “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar.” στο Tanzimat I, edited by A. H. Ongunsu, et al., 777-857. Κωνσταντινούπολη : Milli E ğitim Bakanlı ğı, 1940. Tevfik, Ebuzziya. Yeni Osmanlılar. İmparatorlu ğun Son Dönemindeki Genç Türkler . Κωνσταντινούπολη : Pegasus Yayınları, 2006. Timur, Taner. Osmanlı Kimli ği. Άγκυρα : İmge Kitabevi, 2000. Türcan, Talip. İslam Hukuk Biliminde Hukuk Normu / Kavramsal Analiz ve Geçerlilik Sorunu. Άγκυρα : Ankara Okulu Yayınları, 2003. Türköne, Mümtaz’er. Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılı ğın Do ğuşu. Άγκυρα : Lotus Yayınları, 2003. Ünal, Ali. Kur’an’da Temel Kavramlar . Κωνσταντινούπολη : Nil Yayınları, 2001. Yener, Abdülhalim. “Son Dönem Osmanlı Ulemasının Meşrutiyet ve Hürriyete Dair Görü şleri.” Köprü dergisi 80 (2002). http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&Yaz iNo=87 . Τελευταία τροποποίηση 12 Ιουλίου 2014.

27

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

The poll tax (cizye) in Cyprus during the 17th century: A depiction for the administration of its revenue

Styliani Lepida PhD Candidate in Ottoman History Department of Turkish and Middle Eastern Studies, University of Cyprus

Abstract The imposition of the Ottoman administrative system in Cyprus, after its conquest by the Ottomans in 1571, signaled the implementation of the Ottoman tax system, in which the poll tax played a key role. 1 This article deals with the poll tax in Cyprus during the 17th century. Its revenues, as will be seen below, were used to serve various functions in the Ottoman edifice, especially at a time when the politico-economic context within the empire underwent transformations. The purpose of this essay is to identify to which directions the revenue of the poll tax of the Cypriots was channeled. The intention is, through the study of the management of the poll tax in the province of Cyprus, to compose a picture of both the local and the central government, and the connection and interaction between them. This research was based on archival material, and particularly on firmans of the National Library of Sofia (Bulgaria).

Introduction

The poll tax ( cizye ), 2 constituted the oldest tax in the history of the Ottoman Empire with which were charged exclusively its non-Muslim male subjects between the ages 3 of 14-75, capable of working. The poll tax belonged to the category of şer’i taxes

1 The tax system was regulated immediately after the conquest of Cyprus. The Sultan, through a firman (October 1572), determined the rules of the taxation. See Ömer Lütfi Barkan, XV ve XVIıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorlu ğunda Ziraı Ekonominin Hukukı ve Malı Esasları, Kanunlar (Istanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1943), 348-353. 2 The confusion between the terms of haraç and cizye in the Ottoman documents has been pointed out by many researchers. However, we need to clarify that these are two different taxes that belonged to the same category, of taxes stipulated in Islamic law. See Halil İnalcık, “Djizya,” in Encyclopaedia of Islam , vol. II, ed. B. Lewis, Ch. Pellat, and J. Schacht (Leiden: E. J. Brill, 1991), 562-566. 3 Mübahat S. Kütüko ğlu, “Osmanlı İktisadı Yapısı,” in Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. E. İhsano ğlu (Istanbul: IRCICA, 1994), 534.

28 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century

4 (tekalif-i şeriye ) (together with Zekat, A şar, Haraç ), i.e. those stipulated de jure by Islam, and therefore its collection belonged to the jurisdiction of the kadı (judge).5 It was paid over time on an annual basis, at least with regard to the Ottoman Empire, always in cash and addressed either in person or in residential units, known as hane (households) or even in whole communities as a total amount ( maktu ). After the end of the 17th century, and particularly after 1691, the poll tax was addressed to individuals ( ala’l-rüus ) and not in ensembles. 6 Not the whole population was liable to pay the poll tax in the Ottoman Empire. Instead, there were categories exempted from paying the poll tax and these were, on the one hand, all Muslims, and on the other hand, non-Muslim groups, such as women, the elderly, children, and those with some kind of disability. 7 Poll-tax-exempt were also some individuals because of the services they offered to the State, such as those employed in the Palace services or the Royal Naval Station, some prelates like the patriarch, and some senior officials of foreign diplomatic delegations. 8 Those who paid the poll tax ( haraçgüzar ), were divided, in turn, into three categories, those with low ( edna ), moderate ( evsat ) and high income ( a‘la ). 9 According to Archimandrite Kyprianos, immediately after the conquest of the island by the Ottomans in 1571, allocated the taxes to the taxpayers of Cyprus: “ I say that people were divided into three classes, as many think both earlier and today. The first class was ordered to pay eleven piasters (guru ş) annually for poll tax or for haraç, the second, weaker than the first, should give five and a half and the 10 third and poorest only three guru ş.”

4 İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi (Ankara: Türkiye ve Orta Do ğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, 1979 ), 99-100. 5 İnalcık, “Djizya,” 562. 6 Bruce McGowan, Economic life in Ottoman Europe, taxation, trade and the struggle for land 1600-1800 (Cambridge: Cambridge University Press, 1981), 80-81. 7 Suraiya Faroqhi, “Crisis and change, 1590-1699,” in An economic and social history of the Ottoman empire , vol. 2 (1600-1914), ed. Suraiya Faroqhi, Bruce McGowan, Donald Quataert, and Şevket Pamuk (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 532. 8 A. R. Altınay, On altıncı Asırda Istanbul Hayatı (Istanbul: Enderun Yayınevi, 1988), 180-182; Νεοκλής Σαρρής , Οσμανική πραγματικότητα , τόμ . 2 ( Αθήνα : εκδ . Αρσενίδη , 1990), 172. 9 Recep Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670)” (PhD diss., İnönü Üniversitesi, 1998), 252-256; Linda T. Darling , Revenue-Raising and Legitimacy (Tax collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660) (Leiden: E. J. Brill, 1996), 82-83; Σαρρής , Οσμανική πραγματικότητα , 169. 10 “Εδιωρίσθη λέγω ούτος ο λαός εις τρεις τάξεις , ως πολλοί στοχάζονται και πάλαι , και την σήμερον , οι μεν της πρώτης τάξεως άνδρες να πληρώνουσιν από ένδεκα γρόσια κάθε χρόνον δόσιμον κεφαλιάτικον είτε χαράτζιον . Οι της δευτέρας και αδυνατωτέρας άνδρες από πέντε ήμισι , και οι της τρίτης και φτωχότεροι μόνο από τρία γρόσια .” Αρχιμανδρίτου Κυπριανού , Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου (1788 Reprint, Λευκωσία : Ευαγόρα , 1902), 447-448. 29

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

Τhe role of the poll tax in the economy of the empire

The revenue of the Ottoman Empire came from a multitude of economic activities and sources, of which taxation and especially the poll tax, paid on an annual basis 11 (νενομισμένον ετήσιον / αυθεντικό χαράτσι in Greek sources), was undoubtedly of particular relevance. 12 During the 16th century, it constituted perhaps the cornerstone of the fiscal structure, while in the 17th and the 18th century it was one of the most important sources of revenue for the budget of the empire. 13 The budget for the years 1527-1528, which has been studied by Barkan, showed that the poll tax, which was compulsory for the non-Muslims, who constituted one third of the total population of the empire, was almost one fifth of government revenue, a proportion that later evolved to two fifths. 14 From 1528 until 1609 the expenditures of the central budget of the Ottoman Empire increased. A reasonable explanation for this escalation in the empire’s expenditures could be, of course, the decline of the timar system, which occured from the end of the 16th century onward, the deficit in the Central Treasury, 15 the debasement of the silver coin (1580s) and finally the war campaign in Austria. Increased expenditures caused an increase of the tax burden on the Ottoman subjects and especially on the non-Muslims. 16 In the 17th century, especially in the years 1660 to 1661, the poll tax revenues of the empire amounted to 111,723,469 akçe ,17 almost three times bigger than those of the previous century, but at the same time no population growth occurred. This may indicate that the tax burden of each person ( nefer ) / household ( hane ) had grown unevenly. Changes in the amount and denominations make it difficult to track the prices of the poll tax. It is even more difficult to define a single measure for the poll tax in order to have an overview of its progress, because on the one hand it differed

11 Σαρρής , Οσμανική πραγματικότητα , 163-164. 12 Halil İnalcık, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600 (London: George Weidenfeld & Nicolson Ltd, 1973), 7. 13 Abdüllatif Şener, Tanzimat dönemi osmanlı vergi sistemi (Istanbul: İş aret Yayınları, 1990), 112-113. 14 Ömer Lütfü Barkan, “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örne ği,” İFM. XV/1-4 (Ekim 1953 - Temmuz 1954): 269; Σαρρής , Οσμανική Πραγματικότητα , 41-42; Ahmet Tabako ğlu, Gerileme dönemine girerken Osmanlı maliyesi (Istanbul: Dergah Yayınları, 1985), 104. 15 İnalcık, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600 , 47-52. 16 Σαρρής , Οσμανική Πραγματικότητα , 47. 17 Ömer Lütfi Barkan, “1070-1071 (1660-1661) Tarihli Osmanlı Bütçesi ve bir Mukayese,” İÜİFM 17 (1955/56): 307.

30 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century from region to region and on the other hand the value of the currency of the akçe , was not the same over time. There could be, therefore, the risk of making generalizations, which would probably distort our conclusions. The poll tax was paid in silver coin, known as akçe ,18 which was the most common coin used in transactions. The amount of its value varied from place to place and from time to time. So in the 16th century the cizye value might vary from 25 to 125 akçe at the end of the century. For example, in 1560 in the administrative district of Rumeli, as well as in Syria, the poll tax varied between 50 and 80 akçe , while in Anatolia it ranged between 25 and 55 akçe . In 1592-95, however, there are records of the poll tax reaching the amount of 100-122 akçe . Moving to the first half of 17th century to the present case, there is a notable increase in the payments of the poll tax, which ranged between 200 and 333 akçe . In Trabzon in 1626, for example, the poll tax was set as 225 akçe and twenty years later (1646) the amount had increased by 100 akçe , reaching the amount of 325 akçe .19 However, as we have mentioned above, the amount of the poll tax differed from region to region. So in 1632-1633, while the amount paid had risen in general to over 220 akçe , Adrianople (Edirne) paid only 70 akçe per hane . (See Table 1, according to L. Darling’s Table 6).20

Table 1. Cizye in different places of the Ottoman Empire during the 17th century.

Place Year / Cizye per hane 1614 / 220 akçe 1617 / 230-290 akçe Bosnia 1640 / 95-333 akçe 1645 / 280 akçe

18 Akçe was the chief monetary unit of the Ottoman Empire. After 1687 it was replaced by guru ş which became the main unit primarily used for accountancy purposes. For the Ottoman coins and their value, see Sevket Pamuk, A Monetary History of the Ottoman Empire (Cambridge: Cambridge University Press, 2000). Also see Philip Grierson, Numismatics (Oxford: Oxford University Press, 1975), 43; H. Bowen, “ Akçe ,” in Encyclopedia of Islam , vol. I, ed. H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Levi-Provençal, and J. Schacht (Leiden: E. J. Brill, 1986), 317-318. 19 Darling, Revenue-Raising and Legitimacy , 108-111, Table 5. 20 Ibid., 111-113, Table 6. 31

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

1622-1626 / 225 akçe Trabzon 1646 / 285-325 akçe Selanik (Thessaloniki) 1622 / 370 akçe Ankara 1645 / 290 akçe Arabkir 1645 / 290 akçe

Yeni şehir (Larissa) 1645 / 339 akçe Edirne (Adrianople) 1632-1633 / 70 akçe Aleppo (Haleb) 1646 / 325 akçe Diyarbakir 1646 / 245 akçe Çunkes 1646 / 291 akçe Ürgüp 1614 / 220 akçe

As for the amount paid by each hane in Cyprus during the 17th century, this varies. We know that the amount of cizye payable in Cyprus was 60 akçe from the poor, 80 akçe from the middle-class and 100 akçe from the wealthy. The cizye of the first year of the Ottoman administration in Cyprus, 1571-72, was collected, as we saw above, from 23,000 hane , and totaled 23,220 gold pieces (or 1,393,213 akçe ). 21 In 1636, as we have seen, the amount required per capita was 560 akçe . In 1642 this figure had fallen to 446 akçe , and this value lasted until 1652. In 1653 the value of this amount was increased by 5 akçe , reaching 451 akçe , and remained so until 1658. 22 The amount paid until the late 17th century did not concern individuals ( nefer ), but housing units ( hane ). Cyprus was also subject to the same system of hane .23 However, the population data of non-Muslim taxpayers in Cyprus in the 17th century were registered in hane and occasionally in nefer . As noted by Jennings, these two terms were often confused by Ottoman officials, but he assured that, at least in the case of Cyprus, references to the two terms above correspond to adult non-Muslims

21 Ahmet C. Gazio ğlu, The Turks in Cyprus, A province of the Ottoman Empire (1571-1878) (London: K. Rustem & Brother, 1990), 177. 22 Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 256. 23 Boris Christoff Nedkoff, “Osmanlı İmparatorlu ğunda Cizye,” Belleten VIII/32 (1944): 599-652; Oktay Özel, “Avarız ve Cizye Defterleri,” in Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik , ed. H. İnalcık and Ş. Pamuk (Ankara: T.C. Ba şbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2001), 159-179.

32 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century who were subject to the payment of the poll tax. 24 It is difficult to ascertain to what exactly it corresponds and how it may be interpreted in demographic terms. So we must always be cautious in using them, particularly in drawing conclusions about demography. The reason is that nefer refers to only one person but hane includes a group of persons. In order to have an approximation of the amount paid by the Cypriot reaya (tax-paying subjects) as poll tax, besides the amount paid, we must have samples of the population of the zimmi (non-Muslims) taxpayers. That means that we should have arithmetical indications of hane or nefer . Right after the surrender of Famagusta on 6 August 1571 and the subsequent conquest of the island of Cyprus, the procedure of the integration of the newly-conquered land in the Ottoman trunk (as mandated by Ottoman standards) entered into force. The Sultan ordered that the male population should be counted so as to be compiled in the tax registers. 25 Archimandrite Kyprianos informs us that this first registration showed that there existed 85,000 men, aged between 14 and 50 years old, including Greek-Orthodox Cypriots, Latin-Catholics, Armenians, Maronites and Copts, who were recorded in the tax registers, when they met the criteria to pay poll tax, except for women, children and elderly people, as we mentioned above. 26 According to Dündar, who studied a detailed poll tax register of Cyprus of the year 1643, the non-Muslim subjects who were obliged to pay the poll tax were 18,050 (hane ). He makes even a flashback to the time of the conquest and we learn that in 1572, one year after the occupation of Cyprus, taxpayers numbered 33,947 ( hane ). In the period 1604-1608 taxpayers were about 30,000, by 1621 they were about 25,000, and by 1631 their number had risen again to around 30,000, but by the years 1636-1641 only 16,500 hane paid poll tax in Cyprus. 27 In 1647 the poll-tax-payers increased to 17,838, while between 1653 and 1658 the number of hane was approximately 12,000. 28 With respect to the tax revenue, the amounts collected were

24 Ronald C. Jennings , Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640 (New York, NY: New York University Press, 1993), 191-197, Table 6.1; Darling, Revenue-Raising and Legitimacy , 100-108. 25 Halil İnalcık, “Ottoman Methods of Conquest,” Studia Islamica 2 (1954): 103-129. 26 Αρχιμανδρίτου Κυπριανού , Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου , 446-447. 27 Recep Dündar, “H.1053-M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin Tanıtımı ve De ğerlendirilmesi,” History Studies 4, no. 4 (November 2012): 125-146. 28 Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 256. 33

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696 as follows: in 1636-1647 the total amount of the income of the poll tax stands roughly at 90,000-100,000 guru ş (approximately 8,000,000 akçe ), while in the years 1653 to 1654 the cizye amount presents a vertical increase, reaching approximately 10,000,000 akçe (while the number of the tax-payers decreased), which was reduced by half during the subsequent years 1655-1658. 29 Jennings, who also studied poll tax registers ( mufassal, ıcmal ), gives the following figures for the non-Muslim taxpayers of Cyprus (See Table 2).30

Table 2. Tax payers (of cizye ) in Cyprus during the 17th century.

Year hane or nefer as indicated 1571-72 23,000 hane 1604 27,500 - 30,071 hane / 30,100 nefer 1606 30,120 hane or 30,069 hane 1607 30,569 hane 1608 29,616 nefer or 30,717 nefer (?) 1612 26,840 hane 1617 26,500 hane 1618 25,450 hane 1621 25,000 hane 1623-24 22,500 hane 1626 20,000 hane 1628 20,000 hane 1630-31 20,000 hane 1636 16,500 hane 1641 17,000 -17,500 hane 1643 18,050 nefer or 17,848 nefer 1647 17,848 nefer 1655 15,000 hane 1656 12,000 hane

29 Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 256. 30 Jennings, Christians and Muslims , 191-198.

34 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century

It is evident that, from the beginning of the 17th century to the mid-century, there is a steady downward path in the number of taxable units. It is remarkable, however, that, according to Theocharides ( Θεοχαρίδης ), in a 1648 document it is stated that those subject to poll tax in Cyprus were approximately 10,000 hanes , while the previous year, as mentioned above, taxpayers were about 18,000 nefer (17,848 nefer to be precise). 31 One wonders how 8,000 tax units disappeared within one year. Such phenomena of discrepancy in the numerical data are not lacking in the demography of Cyprus in the 16th-17th century. In our case, though, one should take into account the fact that in the period we are studying, Cyprus had been plagued by natural disasters (especially in the first half of the 17th century), such as locusts, malaria, plague as well as famine, earthquakes and of course drought, 32 which decimated a large proportion of the population and their crops and may account for the fluctuations in the population data appearing in each source. In a document of 1647, however, it is reported that because of the locusts and the ensuing famine, many people either died or dispersed. This resulted in reducing the taxpayers by 7,500. The aforementioned 7,500 (dead or missing) would not be recorded in the tax records of the following year. Perhaps this justifies the number of taxpayers in the following year, which corresponds to 10,000. 33 There are therefore fluctuations regarding the demographic data of Cyprus in the 16th-17th century, which complicate the drawing of conclusions about the taxable population and consequently the dynamics of the poll tax of the island. It must also be taken into account that the poll tax could often rise disproportionately, when required by circumstances. These circumstances were usually a military campaign, in which the needs of the empire for money were increased. In such cases, not only the extraordinary taxes ( avariz ) propagated, but also the regular ones, like the poll tax, could multiply by four or five times. This fact, in conjunction with the abundance of taxes and the systematic paying in money rather than in kind, weighed heavily on the taxpayers and hence caused dissatisfaction. 34

31 ου Ιωάννης Π. Θεοχαρίδης , “ Στοιχεία από την ιστορία της Κύπρου ( μέσα 17 αι .),” Δωδώνη , τόμ .ΙΣΤ , τεύχ .1 (1987): 213, 219, 220. 32 Jennings, Christians and Muslims , 173-191, 391. 33 Jennings, Christians and Muslims , 180-181. 34 İnalcık, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600 , 49-50. 35

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

The status of the poll tax collection

This link between central government and taxpayers, and consequently between the sultan and his subjects, involved a peculiar sequence of events. This sequence appears to be emanating from taxation, which was the pillar of the Ottoman edifice, but extended to aspects of the Ottoman administration and directly affected the social structures as well. The basis lies in the obligation of the subjects to pay to the Sultan part of their income. This relationship of subordination that started from the tax system was extended to other areas, such as concession of religious freedom, public property, land etc. Very accurately, the nature of the fiscal system of the Ottoman Empire has been characterized by N. Sarris ( Ν. Σαρρής ) as based on “givings” 35 (“ δοσίματα ”) from the Ottoman subjects to the sultan. The poll tax meets in the word ‘concession’ the philosophy of its function. We could say that the word “giving” is not unknown in Ottoman terminology. Suffice it to glance at the meaning of the word vergi (tax), which is used to attribute the significance of the tax so we can see that its root derives from the verb vermek , meaning “to give”. 36 So when we talk about “givings”, we mean ‘concessions’ on behalf of the subjects towards the sultan. This could be also a view of how the administration was running in general. Kyprianos in his chronicle clearly refers to the poll tax using the word “giving” 37 (“ δόσιμον ”). Those responsible for the collection of the poll tax were employees of the sultan, designated by the central government. In this way it has been considered that the central government was able to fully supervise the whole of the Ottoman Empire. In 1689, a central system for collecting the taxes and a separate section specifically designed for the poll tax, known as the Accounting Department of the Poll Tax ( Cizye Muhasebesi Kalemi ), was organized. 38 The collection of the poll tax of each administrative region ( sancak, liva ) was contracted out to a group of two people, an

35 Σαρρής , Οσμανική Πραγματικότητα , 158. 36 Ibid., 158-159. 37 It is clearly stated by Archimandrite Kyprianos that “…after the surrender of the island they were registered in order to pay the poll tax ( δόσιμον )” ( … επέρασαν εις κατάστιχον μετά την άλωσιν να πληρώνουσι δόσιμον). Αρχιμανδρίτου Κυπριανού , Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου , 447. 38 Σαρρής , Οσμανική Πραγματικότητα , 171.

36 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century emin (commissioner) and a katib (scribe).39 The involvement of the army in tax collection had its own value and raises various interpretations, such as the benefits reaped by the Ottoman central authority by keeping the soldiers busy, especially the cavalry, in times when they were not on active duty. During the 17th century, there were gradual variations in the tax collection system, which resulted in transferring the sultan’s favor from one social group to another, while the central government struggled to maintain control over the collection process of tax farming and to reduce oppression. It is argued that the involvement of people from the ranks of the army in tax collection to a large extent meant the parallel and increasing involvement of the Janissaries in politics. 40 Beyond the collectors, the kadı (judge) was also responsible for the collection of the poll tax and the enforcement of orders concerning the administration of its revenues. The kadı was an important person for the regional administration with a multifaceted role. The addressees of the firmans , which are at our disposal, are almost always the collector of the poll tax and the kadı of Nicosia. However, depending on the subject of the order, there were cases where the addressees of the firman could be other persons too. Thus we see that the majority of the firmans was addressed, besides the two aforementioned officials, to the beylerbey (governor of a beylerbeylik , an administrative unit) of Cyprus as well as to the defterdar (head of the treasury). 41 In special cases, other persons, apart from those mentioned above, could be involved as well. For example, the mütesellim (tax collector) of Cyprus, the garrison commander 42 and a müba şir (for gunpowder) are also mentioned in some firmans . Nevertheless, there are cases where the only recipient is the collector of the poll tax. 43 A firman of 1636, published by Jennings, informs us that some reayas of Cyprus had contacted the Sultan protesting against the tax pressure exercised by the poll tax collectors. As a consequence of the pressure exerted on the Cypriot reayas , many of them, about 3,500 hanes , left the island since they could not afford to pay the poll

39 The majority of persons appointed to positions of emin and katib often come from the military, and specifically from the permanent military regiments of the Porte, the müteferrika guard and cavalry regiments known as altı bölük , Darling, Revenue-Raising and Legitimacy , 161-163. 40 Darling, Revenue-Raising and Legitimacy , 169-185. 41 ANLS: F.275, a.e.4, F.275, a.e.8, F.275, a.e.9, F.275, a.e.10, F.275, a.e.14, F.275, a.e.15, F.275A, a.e.684. 42 ANLS, F.275A, a.e.684. 43 ANLS, F.275A, a.e.793. 37

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696 tax anymore. It is indeed reported that, previously, there were 20,000 hanes , but after the fleeing of the 3,500 reayas , the number of hane s fell to 16,500. Thereafter, the tax collectors were recording in their registers 20,000 hanes, overcharging those who remained against the fugitives. So they asked 720 akçe from each hane , gathering a total sum of 116,000 guru ş. According to the firman , of this total sum, an amount of 80,000 akçe was sent to the Top Kapı (Sublime Porte), another amount of 30,000 was intended to pay salaries and cover other essential expenses (not mentioned though), and as for the rest of this money, it was available to the collectors of the poll tax. Upon the request of the reaya of Cyprus, who could not stand this pressure, the sultan ordered that in the future the poll tax should be collected solely from the 16,500 hanes left, and the amount paid by each hane should not exceed the amount of 560 44 akçe . Consequently, according to the imperial order, every year 60,000 guru ş would be given to the Imperial Treasury. Of these, an amount of 30,000 would be disposed for salaries and another amount of 2,000 for the tax collectors, as mentioned above. 45 It should be kept in mind that some taxes, including the poll tax, were taken from areas collectively, thereby charging the final amount. This worked to the detriment of some taxpayers in case of depopulation or tax evasion. 46 Through the data given to us by the firman above, it can be seen that, at least officially, the sultan intended to eliminate phenomena of oppression. It is not completely certified to what extent the will of the Sultan was implemented in practice or whether it remained just a theory printed officially in a document of a firman . However, the fact is that similar cases of undue pressure by the authorities seem frequent in the Ottoman Empire, and particularly in the province, where the control of the central authorities was less effective. 47

Destination of the poll-tax incomes of Cyprus

The aforementioned persons were the recipients of orders from the Sultan and were obliged to obey. In addition, it is worth examining the other side as well. Who were

44 Recep Dündar and Mesut Aydın, “3924 nolu Cizye Defterine göre Kıbrıs Eyaleti Baf ve Kukla kazalarında gayrimüslimler (H.1061/M.1650-51),” TÜBAR XXXI (Bahar 2012): 79-80. 45 Jennings, Christians and Muslims , 202-204. 46 Σαρρής , Οσμανική Πραγματικότητα , 164-165. 47 Bo ğaç A. Ergene, “On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600-1800),” Islamic Law and Society 8, no. 1 (2001): 79-81.

38 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century those individuals or groups, who petitioned the sultan, asking for tax exemptions or tax reductions? Moreover, let us examine the directions taken by the poll tax revenues. Where was the money, collected by the poll tax, channeled? The firman recipients included people representing local government in Cyprus. They were usually those who “begged” the Sultan to issue a firman to satisfy their claims regarding the incomes of the poll tax of the island. In 1654, for example, the mutasarrıf (governor of a sancak ) of the sancak of Famagusta ( Ma ğosa ), called Hürrem, appealed to the sultan to ensure that the fixed amount covered routinely the costs of warships. The money was coming from the income of the poll tax in Cyprus from the previous year (1652-1653). It was an amount of 260,000 akçe , which was granted to the mutasarrıf after the defters of the General Accounting (which were kept in the Imperial Treasury) were checked. After checking the defters , the officers verified that each governor of Famagusta was receiving annually the aforementioned sum of 260,000 akçe from the income of the poll tax of the island. 48 This fact is also verified by the data cited by Dündar, according to which for the years 1641(H.1051)-1658(H.1069), the amount paid to cover the costs of warships in the 49 province of Famagusta was consistently 3,250 guru ş / 260,000 akçe . Covering the costs of warships was one of the main purposes of the revenues of the poll tax in Cyprus. In 1656 the vizier, Mu ştafa Pa şa, begged Sultan Mehmed IV, to order that the amount of 260,000 akçe , traditionally available to cover the costs of ships, be given to the former sancakbey of Famagusta, Hürrem Bey. This amount, as said before, was drawn from the poll-tax incomes of the island of Cyprus. The sultan’s order confirmed the payment of this amount to this former sancakbey of Famagusta, Hürrem Bey, from the collections of the poll tax for the year 1653/54. The current mir-i liva of Famagusta, Yu şuf Pa şa, was paid from the income of the poll tax of the year 1654/55. 50 Similarly, Hasan, sancakbey of Paphos in 1654, begged sultan to be given the money for the cost of warships, which corresponded to the amount of 200,000 akçe .

48 ANLS, F.275, a.e.4. 49 Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 257. 50 ANLS, F.275, a.e.9. 39

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

This money, which he ultimately received, would be drawn from the poll tax of the previous year (1652/53). 51 In another firman , the applicant is the governor of Cyprus ( mir-i miran ), 52 who addressed the sultan in 1655, claiming the amounts set, salyane and ceraye , that were entitled by each governor and which amounted to 800,000 akçe for salyane and 260,000 for ceraye respectively. These amounts, according to the firman , were drawn from the poll-tax incomes of Cyprus. So the above amounts were given to the governor of Cyprus from the poll tax of the previous year (1653-1654). 53 In the firman of 1636, mentioned above, we learn that the Sublime Porte received from the poll tax of Cyprus 60,000 guru ş. Another 30,000 guru ş collected were intended for the salyane , i.e. salaries of officials of Ottoman Cyprus, and 2,000 guru ş were given to the collectors of the poll tax. It is therefore understood that the payment of salaries was fixed and a reasonably significant amount was covered, among others, by the poll tax revenues. The payment of salaries was maintained as a regular expenditure, since there are at least two references in a period of twenty years during the 17th century. This evidence proves the duration of this financial activity. 54 An interesting case is recorded in the firman of 1655 and it is related to the incomes of the poll tax in Cyprus. This case has to do with the holy pilgrimages of the Muslims. It seems that a portion of the income of the poll tax of Cyprus in the 17th century was available for the needs of the most deprived persons of the two holy cities of Muslims, Mecca and Medina. So in 1655 sultan Mehmed IV, ordered Behram A ğa, envoy ( müba şir ) in Cyprus on behalf of the commissioner/foreman (mütevelli ) of the wakfs (charitable institutions) of the two cities, to be given the requested 4,250 guru ş. This amount was given annually from the income of the poll tax of Cyprus for the purpose mentioned above. 55 The protection of both Muslim holy shrines ( hajj ) and the two Islamic holy cities of Mecca and Medina, was traditionally one of the major goals of the Ottoman sultans. Evliya Çelebi, who visited Mecca in 1671-1672, commented on the existence of many

51 ANLS, F.275, a.e.8; Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 257. 52 Mir-i miran is the “supreme commander”. It is a military and political term synonymous with beylerbey , “provincial governor”. See F. A. K. Yasamee, “Mir-i Miran,” in Encyclopaedia of Islam , vol. VII, ed. C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs, and Ch. Pellat (Leiden: E. J. Brill, 1993), 95-96. 53 ANLS, F.275, a.e.6. 54 Jennings, Christians and Muslims , 204. 55 ANLS, F.275, a.e.10.

40 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century laudatory inscriptions commemorating the reign of Sultan Mehmed IV, for his donations. The sultans took care not only to grant money to the poor of the two cities, as mentioned in the firmans , but also directed the establishment of wakfs and buildings hosting pilgrims arriving there. Sultans also looked after the maintenance of inns and hospices along the path leading from Cairo and Damascus to Hejaz. But even other members of the Ottoman dynasty or the women of the harem made occasional donations, which included mostly the creation of hospices, fountains and other facilities for the pilgrims. The sponsorship of goods and money concerned facilitating the daily lives of the deprived residents of Mecca and Medina, and conducted mainly through charitable institutions or wakfs located in these cities and in Egypt. According to Suraiya Faroqhi, donations and information about these can be found in defters (accounting registers of financial services). 56 In two firmans of 1654 and 1655, we are informed that part of the income of the poll tax went to the Imperial Naval Station. In the first one, that of 1654, Sultan Mehmed IV, through an order, guaranteed the payment of an amount of 200,000 akçe to the Emin of the imperial Naval Base in Istanbul, called Şalih, so that the officials of the Naval Base would purchase 40,000 cubits of fabric for the uniforms of the servants of the Imperial Naval Base. The amount given for this purpose each year came from the income of the poll tax in Cyprus. 57 The firman of 1655 confirms the continuation of this status. The same amount of 200,000 akçe , according to the sultan’s order, would be given for the same purpose. 58 From 1641 until 1658, this amount did not change. 59 The Imperial Naval Station was in need of supply of a variety of fabrics, necessary for different purposes like the sails of ships, the uniforms of the captives, etc. Regarding the uniforms of prisoners, Cyprus was the main source of supply. As we may see in the budgets, since the conquest of the island an amount was allocated each year intended to cover the costs of buying fabric for the Imperial Naval Station. In 1585, 33,228 cubits of fabric were needed (7 akçe per cubit) and between the years 1642 and 1669, 40,000 cubits were needed (5 akçe per cubit). The money for the

56 Faroqhi, “Crisis and change, 1590-1699,” 610-612. 57 ANLS, F.275, a.e.14. 58 ANLS, F.275, a.e.15. 59 For the years H.1051 and H.1057, it is recorded the equivalent amount of 2,500 guru ş, see Dündar , “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 257. 41

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696 purchase of the necessary fabric was requested by the beylerbey and the kadı of Cyprus, who were responsible for ensuring the necessary amounts for this purpose. The source for the requested money was the income of the poll tax of Cyprus. 60 A document from the local accounting department of Cyprus, in 1681, shows another case of disposal of the income of the poll tax in Cyprus. The document refers to an amount of 1,064,800 akçe, a portion of the poll tax of Cyprus for the year 1681, which was intended to meet the needs of public kitchens and was deposited by Yahıya Çelebi, on behalf of the tenant Mehmed Efendi. 61 Only the central Treasury had the authority to collect the cizye . The Sultan distributed the greater part of the central Treasury’s revenues to Janissaries and kapıkulu cavalry as salaries paid in cash. He spent the rest on the troops guarding fortresses, Palace expenses, and the construction and repair of public buildings. 62 In firman of 1628, the cizyedar (collector of the poll tax), the sole addressee of the firman , was ordered by Sultan Murad to give Mustafa Arnaud Abdullah 3,716 akçe from the poll tax. The firman further informs us that Mustafa Arnaud Abdullah, was serving in 109 bölük and received as daily wage 21 akçe . Therefore, part of the poll tax could also go into the payment of the salaries of Janissaries. 63 Jennings, after studying tax registers, gives us some ideas on the salary of the Janissaries in Cyprus in the 17th century. According to these, the Janissaries of Cyprus numbered around 900 on average between 1617 and 1632, and annual expenses for salaries ( ‘ulufe ), for the maintenance of the corps, ranged from 400,000 to 500,000 akçe annually. 64 Another document of 1644 (3-12 October) concerns the payment of salaries of soldiers who were charged with guarding the fortress of Ak Liman. In this document, the delegate of the officers and soldiers of the fortress above, Es-seyyid Halil, certified to the court that he had received 50,000 akçe by Ridvan A ğa, for covering the payment of their salaries. For the payment of this amount a firman had been issued in Istanbul on 11 September 1642 addressing to the beylerbey of Cyprus and the kadı of Nicosia, according to which they had to pay 50,000 akçe for the salaries of soldiers

60 İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Te şkilatı: XVII. yüzyılda tersane i Amire (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992), 162. 61 Ιωάννης Π. Θεοχαρίδης , Κατάλογος οθωμανικών εγγράφων της Κύπρου από τα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σόφιας , 1571-1878 ( Λευκωσία : Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου , 1984), 63. 62 İnalcık, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600 , 116. 63 ANLS, F.275A, a.e.793. 64 Jennings, Christians and Muslims , 115.

42 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century of the aforementioned fortress. The firman was issued after the soldiers themselves had applied to the Sublime Porte, asking to be given the amount required to pay the salaries. They claimed furthermore, that the responsible officers postponed their payment and finally did not pay them at all. 65 Giving money for the payment of soldiers is also evidenced by another case in 1669, when 189,566 akçe were given in order to pay 166 Janissaries who were in guard of the fortress of Budin ( Budin kalesi ). 66 Finally, apart from periodic requests for the same amount of money every year, there were cases where it seems that the poll tax was even used for emergencies. Such an example occurred in a firman of 1688, which concerned the transportation of war material. More specifically, a sultan’s order addressed to the kadı of Nicosia, the mütesellim of Cyprus, the defterdar , the garrison commander, the müba şir for gunpowder and the collector of the poll tax for 1683/84, commanded them to ensure that the ‘black powder’ kept in Cyprus would be moved to Thessaloniki and the cost of that transfer would be covered by the income of the poll tax. 67 Dündar gives us the expenses, which were covered by the income of the poll tax in Cyprus, listing fifteen categories in a table. He mostly refers to the cases we encountered in our firmans above. We see that he refers to the payment of money to cover expenses, such as the foundations of the holy Islamic pilgrimages, the salaries of governors, administrative and military officials in Cyprus, the salaries of the Janissaries and the soldiers of the fortresses, the purchase of fabric for the captives of the Imperial Naval Station, and covering the costs of the warships in Famagusta. But he reports other cases also, to which the income of the poll tax of Cyprus contributed, such as the payment of the salaries of the soldiers (wearing a breastplate) in the island of Kos ( İstanköy ), the costs of the warships in Paphos and finally the funding of the extraction of salt from the salt marshes in Cyprus. The amounts of the poll tax are the same as those given in the firmans we studied, without any discrepancy detected. 68

65 Θεοχαρίδης , Κατάλογος οθωμανικών εγγράφων της Κύπρου , 94. 66 Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 257-258. 67 ANLS, F.275A, a.e.684. 68 For the above categories of expenses, Dündar gives numerical data for each category, for the years: Η.1051, 1057, 1063, 1064, 1065, 1067, and 1069: Dündar, “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670),” 257-258. 1. Cihet-i Medine-i münevvere 2. Salyane-i mir-i miran-ı Kıbrıs 43

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

Conclusion

In conclusion, the incomes of the poll tax of Cyprus covered both regular and extraordinary expenses of the Ottoman administration, both locally as well as in a wider geographical framework. We may, therefore, observe that, above all, the money emanating from the collection of the poll tax was channelled to pay the salaries of officials of the Ottoman administration or the army as seen, e.g. in the case of the mir-i miran of Cyprus or the Janissaries. It is certainly difficult in this essay to assess the dynamics of the poll tax revenues of Cyprus regarding their contribution to the overall financial data of the Empire. However, we can see that the cizye revenues, were in fact the underpinning of the administrative and military structure in Cyprus during the 17th century, since they were responsible for the payroll of its officials. Furthermore, they constituted a stable source of income for the treasury of the central government, supporting parts and functions of the military apparatus. In the same way, the expenses of members of the dynasty were financed. The case study of Cyprus highlights the existence of networks that connected the periphery with the center through strong ties, which seem to be the poll tax. Such networks had lateral significance. On the one hand, they functioned as a safeguard regarding the imposition of the control of the center upon the subjects. On the other hand, however, at times this proved to be a boomerang towards its own purpose, fueling reactions and perhaps, in long term, setting the stage for transformations, revisions and new balances, especially in the field of the administration.

3. Mesarıf-ı ba ştarda-i mirliva-i Ma ğosa 4. Baha-i Kırpas-i beray-ı üsera 5. Mevacib-i neferat-ı Kal a –i Aklıman 6. Cihet-i cizyedar 7. Cihet-i mevacib-i yeniçeriyan-ı Kıbrıs 8. Cihet-i ceraye-i mir-i miran 9. Cihet-i mesarif-i ihrac-ı milh-i miri 10. Cihet-i mesarif-i kalite-i mirliva Baf 11. Cihet-i salyane ve cerene-i mirimiran-ı Kıbrıs 12. Cihet-i salyane-i mirliva-i Baf 13. b... (incomplete) 14. ... cebeciyan-ı istanköy (incomplete) 15. Cihet-i Kusur-ı hane 152

44 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century

Bibliography

Unpublished Primary Sources

Archives of National Library of Sofia: ANLS, F.275, a.e.4 ANLS, F.275, a.e.6 ANLS, F.275, a.e.8 ANLS, F.275, a.e.9 ANLS, F.275, a.e.10 ANLS, F.275, a.e.14 ANLS, F.275, a.e.15 ANLS, F.275A, a.e.684 ANLS, F.275A, a.e.793

Published Primary Sources

Θεοχαρίδης , Ιωάννης Π. Κατάλογος οθωμανικών εγγράφων της Κύπρου από τα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σόφιας , 1571-1878 . Λευκωσία : Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου , 1984.

Secondary Sources

Altınay, A. R. On altıncı Asırda Istanbul Hayatı . Istanbul: Enderun Yayınevi, 1988. Αρχιμανδρίτου Κυπριανού . Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου . 1788. Reprint, Λευκωσία : Ευαγόρα , 1902. Barkan, Ömer Lütfü. “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali Yılına Ait Bir Bütçe Örne ği.” İFM. XV/1-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954): 251-329. Barkan, Ömer Lütfi. XV ve XVIıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorlu ğunda Ziraı Ekonominin Hukukı ve Malı Esasları, Kanunlar . Istanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1943.

45

Diogenes 2 (2014): 28-47 ISSN 2054-6696

Barkan, Ömer Lütfi. “1070-1071 (1660-1661) Tarihli Osmanlı Bütçesi ve bir Mukayese.” İÜİFM 17 (1955/56): 304-347. Bostan, İdris. Osmanlı Bahriye Te şkilatı: XVII. yüzyılda tersane-i Amire . Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992. Darling, Linda T. Revenue-Raising and Legitimacy (Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660). Leiden: E. J Brill, 1996. Dündar, Recep. “Kıbrıs Beylerbeyli ği (1570-1670).” PhD diss., İnönü Üniversitesi, 1998. Dündar, Recep, and Mesut Aydın. “3924 nolu Cizye Defterine göre Kıbrıs Eyaleti Baf ve Kukla kazalarında gayrimüslimler (H.1061/M.1650-51).” TÜBAR XXXI (Bahar 2012): 77-98. Dündar, Recep. “H.1053-M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin Tanıtımı ve De ğerlendirilmesi.” History Studies 4, no. 4 (November 2012): 125-146. Ergene, Bo ğaç A. “On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600-1800).” Islamic Law and Society 8, no. 1 (2001): 52-87. Faroqhi, Suraiya. “Crisis and Change, 1590-1699.” In An Economic and Social History of the Ottoman Empire , vol. 2 (1600-1914), edited by Suraiya Faroqhi, Bruce McGowan, Donald Quataert, and Şevket Pamuk, 411- 637. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. Gazio ğlu, Ahmet C. The Turks in Cyprus, A Province of the Ottoman Empire (1571-1878). London: K. Rustem & Brother, 1990. Grierson, Philip. Numismatics. Oxford: Oxford University Press, 1975. İnalcık, Halil. “Ottoman Methods of Conquest.” Studia Islamica 2 (1954): 103-129. İnalcık, Halil. The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600 . London: George Weidenfeld & Nicolson Ltd, 1973. Jennings, Ronald C. Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640 . New York, NY: New York University Press, 1993. Kütüko ğlu, Mübahat S. “Osmanlı İktisadî Yapısı.” In Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi , edited by E. İhsano ğlu, 513-650. Istanbul: IRCICA, 1994. McGowan, Bruce. Economic life in Ottoman Europe, Taxation, Trade and the Struggle for Land 1600-1800 . Cambridge: Cambridge University Press, 1981. Nedkoff, Boris Christoff. “Osmanlı İmparatorlu ğunda Cizye.” Belleten VIII/32 (1944): 599-652.

46 Styliani Lepida The poll tax (cizye ) in Cyprus during the 17th century

Ortaylı, İlber. Türkiye İdare Tarihi . Ankara: Türkiye ve Orta Do ğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, 1979. Özel, Oktay. “Avarız ve Cizye Defterleri.” In Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik , edited by H. İnalcık and Ş. Pamuk, 35-50. Ankara: T.C. Ba şbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2001. Pamuk, Sevket. A Monetary History of the Ottoman Empire . Cambridge: Cambridge University Press, 2000. Σαρρής , Νεοκλής . Οσμανική πραγματικότητα , τόμ . 2 . Αθήνα : εκδ . Αρσενίδη , 1990. Şener, Abdüllatif. Tanzimat dönemi osmanlı vergi sistemi . İstanbul: İş aret Yayınları, 1990. Tabako ğlu, Ahmet. Gerileme dönemine girerken Osmanlı maliyesi . İstanbul: Dergah Yayınları, 1985. ου Θεοχαρίδης , Ιωάννης Π. “Στοιχεία από την ιστορία της Κύπρου ( μέσα 17 αι .).” Δωδώνη , τόμ . ΙΣΤ , τεύχ .1 (1987): 209-223.

47

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

Dimos Ntentos MA student in Byzantine Studies Department of Medieval and Modern Greek Studies Aristotle University of Thessaloniki

Abstract The present article aspires to trace and present the axes/views of self-referentiality in the epical-encomiastic poem Expeditio Persica , as the extensive composition of the Βyzantine poet of the 7th century, George of Pisidia, is conventionally so entitled. It attempts to localize some characteristics that are included in the literary term self-referentiality; the direct and indirect presence of the poet himself in his own creation, the reference to his ideas, technique, expressive means, etc. Whilst the use of this term might be considered as an anachronism for the Byzantine texts, it is worthwhile to approach a text of an older era with the literary terminology of the recent decades. Such an approach will enlighten the work and the purpose of the poet, since it will lead us to a deeper comprehension of his intellectuality, especially in the parts of the poem where he was influenced by his predecessors, as well as to a profound understanding of the audience in such matters. Furthermore, emphasis will be given in the intertextuality between the examined poem and preceding texts. Last but not least, the modern readers and researchers will have the opportunity to approach the poem with the modern ways of reading and they will be capable of making comparisons even with modern texts. For a better examination of all the aspects of this subject, it is helpful to define specific categories and to include in them all the references that derive directly and indirectly from the poem that is being examined.

48 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Γεώργιος Πισίδης . Ένας νωτερικός ποιητής

1.1. Βιογραφικό διάγραμμα

ου Μια από τις πιο ξεχωριστές προσωπικότητες λογοτεχνών του 7 αιώνα ειδικότερα αλλά και της βυζαντινής ποίησης γενικότερα , αποτελεί ο Γεώργιος Πισίδης . Καταγόμενος , σύμφωνα με τον Μιχαήλ Ψελλό , από την Αντιόχεια της Πισιδίας (νοτιοανατολική Μικρά Ασία ), περιοχή που αργότερα αποτέλεσε μαζί με άλλες το «θέμα των Ανατολικών », ο Γεώργιος Πισίδης διετέλεσε διάκονος της Αγίας Σοφίας και στη συνέχεια φύλακας των ιερών σκευών ( σκευοφύλαξ ) και ρεφερενδάριος , δηλαδή απεσταλμένος του Πατριάρχη στον αυτοκράτορα . Επίσης , ανήκε στο περιβάλλον της αυλής και ήταν φίλος και έμπιστος του αυτοκράτορα . Έλαβε , τέλος , μέρος στην πρώτη εκστρατεία του Ηρακλείου κατά των Περσών (622-623). Ο θάνατός του θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ του 631 και 634 μ.Χ.

1.2. Εργογραφία

Ένας από τους εκδότες του έργου του Πισίδη , ο Pertusi, διακρίνει τη συγγραφική δραστηριότητα του ποιητή σε δύο περιόδους : 1) από το 619/620 μέχρι το 630, κατά την οποία επιδόθηκε στη συγγραφή επικής εγκωμιαστικής ποίησης και 2) από το 630 μέχρι ενός χρονικού σημείου που δεν δύναται να προσδιοριστεί με ακρίβεια . Στην περίοδο αυτή , ο Πισίδης στρέφεται στη συγγραφή θεολογικών και φιλοσοφικών 1 ποιημάτων . Τα διασωθέντα ποιήματα του Πισίδη είναι πολλά , ενώ υπάρχουν , κατά πάσα πιθανότητα τουλάχιστον δύο τα οποία έχουν χαθεί , μεταξύ των οποίων και η τρίτη ακρόαση της Ἡρακλειάδος , η οποία μπορεί εν μέρει να ανασυντεθεί , μέσα από απόσπάσματα που περιέχονται στο λεξικό της Σούδας και μέσα από την αφήγηση του Θεοφάνη .

1 A. Pertusi, Giorgio di Pisida, Poemi I. Panegirici epici. Editio critica, traduzione e commento (Ettal: Buch-Kunstverlag, 1959). ( στο εξής : Pertusi. Panegirici .) 49

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

Ακολουθεί ένα διάγραμμα των σωζόμενων έργων που μας κληροδότησε ο 2 ποιητής :

1. In Heraclium ex Africa redeuntem: Πρὸς Ἡράκλειον τὸν βασιλέα ἐπανελθόντα ἀπὸ Ἀφρικῆς καὶ βασιλεύσαντα καὶ κατὰ Φωκὰ βασιλέως (611-612) 2. Expeditio Persica: Εἰς τὸν Ἡράκλειον τὸν βασιλέα καὶ εἰς τοὺς Περσικοὺς πολέμους καὶ ὅτε ἐξήρχετο ἀπὸ τῆς Πόλεως (623) 3. In sanctam ressurectionem Jesu Christi Domini nostri: Εἰς τὴν ἁγίαν ἀνάστασιν τοῦ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν (624) 4. In Bonum patricium: Εἰς Βόνον πατρίκιον καὶ τοποτηρητὴν τοῦ βασιλέως (626) 5. Bellum Avaricum: Εἰς τὴν γενομένην ἔφοδον τῶν βαρβάρων καὶ εἰς τὴν αὐτῶν ἀστοχίαν (627) 6. Heraclias: Ἡρακλειάς (628) 7. In Hexaemeron: Εἰς τὴν Ἐξαήμερον (629/630) 8. De vanitate vitae: Εἰς τὸν μάταιον βίον (629/630) 9. In restitutionem Sancti Crucis: Αὐτοσχέδιοι πρὸς τὴν γενομένην ἀνάγνωσιν τῶν κελεύσεων χάριν τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν τιμίων ξύλων (630) 10. Contra impium Severum Antiochiae: Κατὰ δυσσεβοῦς Σευήρου Ἀντιοχείας (630) 11. De vita humana: Εἰς τὸν άνθρώπινον βίον (630) 12. 108 επιγράμματα και σύντομα ποιήματα 13. Βίος , πολιτεία καὶ ἄθλησις τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου ὁσιομάρτυρος Ἀναστασίου τοῦ μαρτυρήσαντος ἐν Περσίδι (631-634)

Ο Πισίδης είναι μια πολύπλευρη προσωπικότητα με ευρεία μόρφωση και ενδιαφέροντα . Μπορεί να χαρακτηριστεί λόγιος ποιητής αφού η γνώση του τόσο στα ιερά κείμενα όσο και σε μυθολογικά και άλλα προγενέστερων συγγραφέων είναι ευρεία , γεγονός που αποδεικνύεται μέσα από τα έργα του , αφού δεν διστάζει να παραθέτει συχνά διάφορα χωρία από τα έργα αυτά . Η γλώσσα του είναι ένα κράμα κλασικών , εκκλησιαστικών , βιβλικών και θρησκευτικών λέξεων . Σε γενικές γραμμές υπάρχει η τάση προς μια αττικιστική καθαρότητα και η αποφυγή λεξιλογίου που δεν σχετίζεται με την ελληνική ( λ.χ. οι

2 Το παρακάτω διάγραμμα βασίστηκε στην εισαγωγή του Pertusi που βρίσκονται στην έκδοση του ίδιου : Pertusi. Panegirici .

50 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

όροι της διοίκησης και του στρατού ). Επίσης , μπορούμε να διακρίνουμε πολλές σπάνιες λέξεις αλλά και νεολογισμούς του ίδιου . Οι σπάνιες λέξεις των ποιημάτων του Πισίδη κατατάχθηκαν από τον Pertusi σε πέντε κατηγορίες : α) σε λέξεις από το έπος , β) σε λέξεις από την τραγωδία , γ) σε λέξεις που προέρχονται από άλλα ποιητικά κείμενα , δ) σε λέξεις που προέρχονται από πεζά κείμενα και ε) σε λέξεις που 3 προέρχονται από ιατρικά κείμενα . Τέλος , ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ἅπαξ λεγόμενα του συγγραφέα , τα περισσότερα από τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τις ανάγκες του μέτρου και αξιοποιήθηκαν και από μεταγενέστερους του Πισίδη ποιητές . Στον τομέα όμως που ο ποιητής υπήρξε πρωτοπόρος είναι το μέτρο . Αποστασιοποι -ημένος από τη χρήση και τα λογοτεχνικά συμφραζόμενα με τα οποία ταυτίζονταν τα αρχαία μέτρα , χρησιμοποίησε τον ιαμβικό τρίμετρο –που στα προγενέστερα χρόνια θεωρείτο άρρηκτα συνδεδεμένο με τη δραματική ποίηση –, για πρώτη φορά στα επικά -πανηγυρικά και ηθικοδιδακτικά του ποιήματα . Το μέτρο του 4 Πισίδη είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της προσωδιακής με την τονική μετρική .

2. Η Expeditio Persica

Η Expeditio Persica αποτελεί ένα από τα εκτενέστερα επικά -εγκωμιαστικά ποιήματα του Γεωργίου Πισίδη . Ο θεματικός πυρήνας του ποιήματος προσδιορίζεται ήδη από τον εκτενή τίτλο του έργου Εἰς Ἡράκλειον τὸν βασιλέα καὶ εἰς τοὺς Περσικοὺς πολέμους καὶ ὅτε ἐξήρχετο ἀπὸ τῆς πόλεως . Πρόκειται δηλαδή , για μια εγκωμιαστική περιγραφή των κύριων γεγονότων της πρώτης εκστρατείας του αυτοκράτορα 5 Ηρακλείου εναντίον των Περσών (622-623) που κατέληξε σε νίκη του πρώτου . Ο τίτλος μας πληροφορεί επίσης , για τον τόπο , το χρόνο και το χαρακτήρα του ποιήματος . Πρώτα από όλα , η βασική πληροφορία είναι ότι εκφωνήθηκε και μάλιστα

3 Pertusi. Panegirici , 40-42. 4 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη βυζαντινή μετρική , βλ . Ο. Λαμψίδης , “ Σχόλια εἰς τὴν ἀκουστικὴν μετρικὴν βυζαντινῶν στιχουργῶν ἰαμβικοῦ τριμέτρου ,” Ἀρχεῖον Πόντου 31 (1971-1972): 244-263; M. D. Lauxtermann, Οι απαρχές του ρυθμού . Ένα δοκίμιο για τον πολιτικό στίχο και άλλα βυζαντινά μέτρα . Μετ . Ελ . Καλτσογιάννη . (Thessaloniki: University Studio Press, 2007). 5 Βλ . αναλυτικά : M. Whitby, “George of Pisidia’s Presentation of the Emperor Heraclius and his Campaigns: Variety and Development,” στον τόμο The Reign of Heraclius (610-641). Crisis and Confortation , ed. G. J. Reinink και B. H. Stolte (Leuven: Groningen Studies in Cultural Change 2, 2002), 157-173; Aik. Christofilopoulou, Βυζαντινή Ιστορία . Τ. Β΄ 1 ( Θεσσαλονίκη : Βάνιας , 1998), 7-30. 51

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

κατά τη διάρκεια της εισόδου του νικητή -θριαμβευτή Ηρακλείου στην Κωνσταντινούπολη , στα πλαίσια ειδικής τελετής . Ως εκ τούτου , από το ποίημα δεν λείπουν τα γνήσια επικά μέρη , αλλά η γενική εντύπωση είναι αναμφίβολα πανηγυρική. Βέβαια , ο Πισίδης ωθείται σε αυτόν τον τρόπο έκφρασης όχι μόνο από την επιθυμία του να γίνει , ως αυλικός ποιητής , αρεστός στον αυτοκράτορα , αλλά κυρίως από την ιστορική συγκυρία και την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία έγιναν οι εκστρατείες του Ηρακλείου . Αναμφίβολα , οι εκστρατείες αυτές ανήγγειλαν το είδος ενός « ιερού πολέμου », μιας « σταυροφορίας » εναντίον των απίστων που είχαν καταλάβει τους Αγίους Τόπους της Χριστιανοσύνης και είχαν 6 αρπάξει τον Τίμιο Σταυρό . Είναι έτσι φανερό , ακόμη και κάτω από το ρητορικό περίβλημα , ότι ο ποιητής ζει και γράφει σ΄ αυτό το κλίμα ανάτασης και σε ατμόσφαιρα ηθικής αναγέννησης αφού είναι απόλυτα πεπεισμένος πως μέσω της αποστολής του Ηρακλείου , η πίστη θα κατισχύσει της πλάνης . Το ποίημα είναι χωρισμένο ( από τον ποιητή ) σε τρία μέρη / ακροάσεις , στοιχείο που υποδηλώνει για ακόμη μία φορά ότι ήταν προορισμένο για να ακουστεί και όχι για να διαβαστεί . Κάθε ακρόαση μπορεί να χωριστεί σε επιμέρους θεματικές ενότητες , οι οποίες είναι οι εξής :

Α΄ ΑΚΡΟΑΣΗ

Α΄ ΜΕΡΟΣ
στ . 1-16: Προοίμιο, επίκληση στην Τριάδα . Β΄ ΜΕΡΟΣ
στ . 17-34: Ο πρωταγωνιστής του έργου , ο θρησκευτικός χαρακτήρας του πολέμου (οι θρησκευτικές διαφορές Βυζαντινών -Περσών ).
στ . 35-65: Η προετοιμασία της λογοτεχνικής εκστρατείας του Ηρακλείου από τον Πισίδη .
στ . 66-99: Το ομηρικό πρότυπο και οι τέσσερις αρετές .
στ . 100-131: Τα σύμβολα της εκστρατείας του Ηρακλείου .
στ . 132-165: Συμβολική επένδυση των ενεργειών του αυτοκράτορα .

6 Για τον ιερό πόλεμο στο Βυζάντιο , βλ . A. Κόλια -Δερμιτζάκη , Ο βυζαντινός ιερός πόλεμος . Η έννοια και η προβολή του θρησκευτικού πολέμου στο Βυζάντιο (Αθήνα : Βασιλόπουλος , 1991).

52 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

Γ΄ ΜΕΡΟΣ
στ . 166-195: Προειδοποίηση των ακροατών από τον ποιητή ότι θα ξεφύγει από τον σκοπό του – έκφρασις της τρικυμίας .
στ . 196-238: Η σωτήρια επέμβαση αυτοκράτορα την ώρα της τρικυμίας .
στ . 239-252: Ο Φθόνος (= εχθροί ) τραυματίζει στο πόδι τον Ηράκλειο – ευχή για σωτηρία του κόσμου από τον Θεό .

Β΄ ΑΚΡΟΑΣΗ
στ . 1-5: Το δεύτερο προοίμιο .
στ . 6-31: Η αποβίβαση του Ηρακλείου στη Βιθυνία και η πορεία του προς τη βόρεια Μικρά Ασία και τον Πόντο για να ανασυντάξει τον στρατό του . Οι ιδιότητες του αυτοκράτορα και το ιδεολογικό υπόβαθρο του πολιτεύματος .
στ . 32-43: Αυτοαναφορικά σχόλια του Ηρακλείου .
στ . 44-75: Η εικόνα του άτακτου και του ράθυμου στρατού .
στ . 76-87: Η αναδιοργάνωση του στρατού από τον Ηράκλειο και οι επευφημίες του .
στ . 88-104: Η σχέση του Ηρακλείου με τους υπηκόους του – ο τρόπος βασιλείας του – οι αγώνες με πίστη και ευσέβεια στον Θεό .
στ . 105-202: Τα γυμνάσια του στρατού και ο βασικός ρόλος του Ηρακλείου σ΄ αυτά .
στ . 203-375: Οι συγκρούσεις με τους Πέρσες και τους Σαρακηνούς .
στ . 239-255: Η αντιπαράθεση του Ηρακλείου με τον Πέρση βασιλιά Σάρβαρο .
στ . 256-273: Το ευφυές στρατήγημα του Ηρακλείου και η νίκη των Βυζαντινών στον Πόντο .
στ . 274-330: Το εγκώμιο του τεχνάσματος .
στ . 331-375: Το μυαλό του βάρβαρου . Οι Πέρσες προσπαθούν να αντιδράσουν .

Γ΄ ΑΚΡΟΑΣΗ
στ . 1-16: Η έκλειψη σελήνης ως θετικός οιωνός για του Βυζαντινούς .
στ . 17-88: Το εγκώμιο του Ηρακλείου και το τέχνασμά του .
στ . 89-105: Τα κατορθώματα του Ηρακλείου στη μάχη .
στ . 106-136: Ο εξωτερικός μετασχηματισμός του βασιλέα σε στρατηγό .

53

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

στ . 137-177: Το επεισόδιο του Πέρση που αυτομόλησε στους Βυζαντινούς βλέποντας την αποτυχία της περσικής προσπάθειας .
στ . 178-340: Η περιγραφή της αποφασιστικής μάχης Βυζαντινών -Περσών .
στ . 341-384: Επίλογος : Το εγκώμιο του Ηρακλείου και ο ευχαριστήριος λόγος στην Τριάδα .

ΟΨΕΙΣ ΑΥΤΟΑΝΑΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ Expeditio Persica

Μετά από μια σύντομη εισαγωγή στο εξεταζόμενο ποίημα του Γεωργίου Πισίδη , ήρθε η στιγμή να αναπτυχθεί το κύριο μέρος του άρθρου , το οποίο είναι , όπως έχει ήδη επισημανθεί , οι όψεις της αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica . Για την εξέταση του θέματος αυτού , θα γίνει προσπάθεια να εντοπιστούν κάποια από τα χαρακτηριστικά τα οποία περιλαμβάνονται στον λογοτεχνικό όρο αυτοαναφορικό -τητα· η άμεση και έμμεση παρουσία του ίδιου του ποιητή στο λογοτεχνικό του δημιούργημα , η αναφορά του στις ιδέες του , στην τεχνική του και στα εκφραστικά του μέσα κτλ . Αν και η χρήση του όρου αυτού αποτελεί σχεδόν αναχρονισμό για τα βυζαντινά κείμενα , κρίνεται σκόπιμο , ωστόσο , να γίνει απόπειρα προσέγγισης ενός κειμένου μιας παλαιότερης εποχής με όρους που ανάγονται στη θεωρία της λογοτεχνίας των 7 τελευταίων δεκαετιών . Για την καλύτερη εξέταση όλων των πτυχών του θέματος κρίθηκε σκόπιμη η προσπάθεια συγκρότησης ιδιαίτερων κατηγοριών και η ένταξη σε αυτές των αναφορών που προκύπτουν είτε άμεσα είτε έμμεσα από το εξεταζόμενο ποίημα . Έτσι , συγκροτήθηκαν κάποιοι άξονες αυτοαναφορικότητας οι οποίοι είναι η χρήση ποιητικών προσωπείων , οι ποιητολογικές μεταφορές για τον ποιητή και το έργο του , τα στοιχεία ποιητικής αυτεπίγνωσης του ίδιου του Πισίδη και τέλος , η αξιολόγηση του ποιήματος από αυτόν .

1. Πρώτη όψη· η χρήση ποιητικών προσωπείων

Πρώτη όψη αυτοαναφορικότητας μπορεί να θεωρηθεί η χρήση ποιητικών προσωπείων από τον ποιητή . Και όταν αναφερόμαστε σε ποιητικά προσωπεία , στην

7 Για περισσότερες πληροφορίες για την αυτοαναφορικότητα και τη μεταμυθοπλασία , βλ . A. Preminger and T. V. F. Brogan, eds., The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1993), 1037-1044 (Representation and Mimesis).

54 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

περίπτωση του Πισίδη εννοούμε την τακτική του ίδιου να κάνει συχνά αναφορές σε λογοτεχνικούς του προδρόμους , τους οποίους είτε χρησιμοποιεί ως αυθεντείες , είτε προσπαθεί να συνομιλήσει με το έργο τους , το οποίο θεωρεί ότι συνεχίζει ο ίδιος , μεταφέροντάς το σε έναν άλλον χωροχρόνο και σε διαφορετικά νοηματικά συμφραζόμενα . Από την αρχή κιόλας του έπους βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια υιοθέτηση και συνάμα ανατροπή της προγενέστερης ομηρικής παράδοσης που ήθελε το έπος να ξεκινά με μια επίκληση στη Μούσα , προκειμένου να δώσει τα φώτα της εμπνέοντας τον ποιητή να αφηγηθεί τα περιστατικά της ιστορίας του . Σ΄ αυτή τη σύμβαση μένει εν μέρει πιστός και ο Γ. Πισίδης . Μόνο που στην περίπτωση αυτή το επικαλούμενο πρόσωπο δεν είναι η Μούσα αλλά η Αγία Τριάδα , η οποία θα βοηθήσει τον χριστιανό ποιητή , Γεώργιο Πισίδη , να φέρει εις πέρας το δύσκολο εγχείρημά του , αυτό της εξιστόρησης της εκστρατείας του Ηρακλείου . Και κάπως έτσι , κοντά στο ἄνδρα μοι ἔννεπε Μοῦσα πολύτροπον ὅς μάλα πολλά και στο Μῆνιν ᾄοιδε θεά …, παρατίθεται σε υπερβατό σχήμα το :

Ὦ τὰς ἀΰλους τῶν ἄνω στρατηγίας Τριὰς διευθύνουσα φωσφόρῳ λόγῳ πρὸς ἔμπυρόν τε καὶ πεπηγμένην στάσιν – λόγῳ γὰρ αὐτῶν ἐκπυροῦσα τὰς φύσεις 5 ὕλην ἄϋλον δεικνύειν ἐπίστασαι – τοὺς οὐρανοὺς πληροῦσα καὶ τὸν αἰθέρα πυροῦσα καὶ σφίγγουσα τὴν οἰκουμένην , καὶ πανταχοῦ παροῦσα μὴ κινουμένη , καὶ μηδαμοῦ χωροῦσα καὶ χωρουμένη 10 ὅπου δέησις ἐκ βάθους ἀνίπταται , 8 (Α΄ 1-10) [Τριάδα που κατευθύνεις τις άυλες στρατιές των ουρανών προς μια φλογερή και σταθερή κατάσταση με τον φωτοφόρο λόγο Σου –γιατί με το λόγο Σου , πυρώνοντας τη φύση τους , ξέρεις να δημιουργείς άυλη ύλη - γεμίζοντας τους

8 Τα αποσπάσματα που παρατίθενται προέρχονται από την έκδοση του Pertusi: Pertusi, A. Giorgio di Pisida, Poemi I. Panegirici epici. Editio critica, traduzione e commento (Ettal: Buck-Kunstverlag, 1959), 195. ( στο εξής : Pertusi, Panegirici ). 55

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

ουρανούς και τον αιθέρα και σφίγγοντας όλη την οικουμένη και παρευρισκόμενη παντού χωρίς να μετακινείσαι και χωρίς να χωράς πουθενά , αλλά χωράς εκεί που υψώνεται η δέηση ( προσευχή ) από τα βάθη ( της ψυχής ).]

Και για να είναι σίγουρος πως η επίκλησή του θα εισακουστεί και ότι το αίτημά του θα πραγματοποιηθεί , δε διστάζει να προβεί σε ένα εκτενές εγκώμιο της Τριάδας , έναν ύμνο προς το Θεό και εν τέλει σε μια τριμερή παράκληση με την οποία ζητά την ποιητική φωνή , το χειρισμό της γλώσσας εναντίον των εχθρών του , στην οποία δίνει πολεμική χροιά και ιδιότητες :

δὸς τοῖς ἀμυδροῖς τῶν λογισμῶν ὀργάνοις σάλπιγγος ἦχον καὶ λαλοῦσαν ἀσπίδα· δίδαξον ἡμᾶς εὔστοχον κινεῖν ξίφος , γλῶσσαν κατ ’ ἐχθρῶν, ὅπλον ἠκονημένον· 15 ἴθυνον ἡμᾶς ἔνθα τῆς ἐξουσίας τῆς σῆς ἔνεστι συγγράφειν τὰ θαύματα . (Α΄ 11-16) [Δώσε στα αδύναμα όργανα της σκέψης ήχο σάλπιγγας και δυνατή ασπίδα· και δίδαξέ μας να χειριζόμαστε σωστά το ξίφος , δηλαδή τη γλώσσα κατά των εχθρών Σου , σαν όπλο ακονισμένο· οδήγησέ μας εκεί που θα μπορούμε να γράψουμε για τα θαυμαστά έργα της εξουσίας σου .]

Μια διαφορά σε σχέση με την προγενέστερη παράδοση αποτελεί το γεγονός ότι , ενώ στον Όμηρο η προτροπή του ποιητή απέναντι στη Μούσα δίνεται από τον πρώτο κιόλας στίχο , στο ποίημα του Πισίδη , πριν από την προτροπή / παράκληση του Τριαδικού Θεού να συνδράμει με τον τρόπο του στην εξιστόρηση της εκστρατείας , προτάσσεται από τον ποιητή το εγκώμιο του Θεού και η περιγραφή των θαυματουργι -κών ιδιοτήτων Του . Μια ακόμη διαφορά αποτελεί η επιλογή του Πισίδη να εμφανίσει τον πρωταγωνιστή του έπους , Ηράκλειο , 16 στίχους μετά την έναρξη του ποιήματος και όχι στην αρχή όπως το ομηρικό πρότυπο . Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο Πισίδης στον πρόλογο του έργου του δημιουργεί , έστω και έμμεσα , διαλεκτικές συγγένειες με τους προκατόχους του , εγκαινιάζοντας μια καινούρια παράδοση η οποία όμως θεμελιώνεται πάνω σε γνώριμα πρότυπα ,

56 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

χρησιμοποιώντας αφενός το ομηρικό αυτό μοτίβο προσαρμόζοντάς όμως ταυτόχρονα στην εποχή του , ντύνοντάς το με ένα χριστιανικό περίβλημα . Μια ακόμη έμμεση αναφορά στον προκάτοχό του Όμηρο , φαίνεται να γίνεται από τον ποιητή στο δεύτερο μέρος της πρώτης ακροάσεως ( στ . 66-99), στο οποίο , αν και δεν το ομολογεί ευθαρσώς , φαίνεται να θεωρεί τον Όμηρο πρότυπό του , καθώς διαποτίζει και επηρεάζει τους νέους -ανερχόμενους ποιητές . Συγκεκριμένα , ο Όμηρος εξιστόρησε στα δύο έπη του δύο πρότυπα αρετής , τον Αχιλλέα στην Ιλιάδα , ο οποίος διακρινόταν για την ανδρεία του , και τον Οδυσσέα στο ομώνυμο έργο , του οποίου η φρόνηση τον κατέταξε σε μια από τις πιο ευφυείς προσωπικότητες όλων των εποχών .

Ὅμηρος , ὃν λέγουσι πηγὴν τῶν λόγων – τὰς γὰρ λάλους ἐκεῖνος εὐρύνει φλέβας , καὶ τοὺς λογισμοὺς τῆς νεαζούσης φρενὸς βλύζων ἐπάρδει καὶ ποτίζων ἐκτρέφει , 70 μένει τε πλήρης πολλάκις κενούμενος –, τὰς αὐταδέλφους < γοῦν> ἀρετὰς καὶ συντρόφους διττοῖς μερίζει τῶν λόγων πονήμασι· πλὴν ἐξ ἀνάγκης· οὐ γὰρ ἥψατο χρόνου δείξαντος ἀνδρίας τε καὶ φρονήσεως 75 καὶ τῶν σὺν αὐταῖς κοινὸν οἰκητήριον . ( Α΄ 66-75) [Ο Όμηρος , τον οποίο αποκαλούν πηγή της λογοτεχνίας –γιατί εκείνος πλατύνει τις φλέβες του λόγου και αναβλύζοντας και ποτίζοντας αρδεύει και τρέφει τους διαλογισμούς του νου των νέων , και μένει πλήρης παρόλο που πολλές φορές μένεις κενός –, τις αδελφικές , λοιπόν , αρετές και αυτές που κατοικούν μαζί μοιράζει στα δύο ποιητικά του έργα από ανάγκη . Γιατί δεν πρόλαβε να ζήσει το χρονικό διάστημα , το οποίο ανέδειξε την ανδρεία και τη φρόνηση μαζί με τις άλλες αρετές σε μια κοινή κατοικία .]

Αυτές τις δύο αρετές , ενδεχομένως να τις εμπλούτιζε ακόμη και ο Όμηρος , αν γνώριζε έναν άνθρωπο , σαν τον αυτοκράτορα Ηράκλειο , που να ενσάρκωνε και τις τέσσερις βασικές αρετές (virtutes cardinales), την ανδρεία και φρόνηση των

57

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

9 ομηρικών ηρώων , αλλά και τη δικαιοσύνη και σωφροσύνη , όπως διατείνεται ο Πισίδης . Κάτι τέτοιο όμως είναι αδύνατον , διότι ο άνθρωπος αυτός έτυχε να ζει πολύ μεταγενέστερα από την εποχή του Ομήρου . Πρέπει έτσι να βρεθεί κάποιος που θα αναλάβει το ρόλο του ποιητή να εγκωμιάσει τις αρετές του Ηρακλείου . Ποιος θα είναι αυτός ; Δεν θα είναι άλλος από τον Γεώργιο Πισίδη , ο οποίος φαίνεται να παίρνει την ποιητική σκυτάλη από τον παλαίμαχο Όμηρο . Με αυτόν τον τρόπο , ο ποιητής εξυψώνει τον ήρωά του , τον Ηράκλειο , αφού τον αναγάγει σε ομηρικό 10 ήρωα .

Ἀλλ ’ εἴπερ ηὐπόρησε τῆς σῆς εἰκόνος καὶ τὴν τελείαν εὗρεν , ὡς ἔδει , φύσιν , ἀφεὶς τὰ πολλὰ τῶν λόγων μυθεύματα , τὴν ψυχικὴν μόρφωσιν , ἣν ἔχεις , ὅλοις 80 προσθεὶς ἐδείκνυ τῶν ἀρετῶν συνημμένων μίαν δι ’ ὑμῶν τετράμορφον εἰκόνα . (Α΄ 76-80) [Αλλά ακόμη και αν είχε στη διάθεσή του τη μορφή σου ( ενν .: Ηράκλειε ) και είχε ανακαλύψει τον τέλειο χαρακτήρα σου , όπως έπρεπε , αφήνοντας τα διάφορα μυθικά περιστατικά , προσθέτοντας την ψυχική σου καλλιέργεια σε όλα τα υπόλοιπα , θα έδειχνε με τον συνδυασμό των αρετών σου μία τετράμορφη εικόνα .]

Τελευταία ποιητολογική αναφορά σε λογοτεχνικό προκάτοχο γίνεται στους πέντε πρώτους στίχους της δεύτερης ακρόασης , οι οποίοι αποτελούν το δεύτερο και τελευταίο προοίμιο του έπους . Στο σημείο αυτό , ο Πισίδης απευθύνεται στον

9 Π.β. Πλάτων , Πολιτεία , 427e10. 10 Παρόμοια αναφορά στον Όμηρο γίνεται από τον ποιητή στην πρώτη ακρόαση της Ἡρακλειάδος , όταν απευθύνεται στον Όμηρο και ουσιαστικά τον ψέγει γιατί ύμνησε τον αρχαίο Ηρακλή , ο οποίος , κατά τον ποιητή , παρόλο που έφερε εις πέρας όλους τους άθλους που του ανατέθηκαν , δεν φαίνεται να ευεργέτησε την ανθρωπότητα ως σύνολο . Τον καλεί λοιπόν να υμνήσει το νέο Ηρακλή , τον Ηράκλειο (αξιοποιεί έντεχνα την ετυμολογική συγγένεια των ονομάτων ). 65 Ὅμηρε , τὸν πρὶν μηδαμῶς Ἡρακλέα θεὸν προσειπεῖν ἀξιώσῃς ἀσκόπως· τί γὰρ τὸ κοινὸν ὠφέλησε τοῦ βίου κάπρος φονευθεὶς ἢ λέων πεπνιγμένος ; θαύμαζε μᾶλλον ὡς ἐν ἀνθρώποις ἕνα 70 τὸν κοσμορύστην εὐλόγως Ἡρακλέα. Pertusi. Panegirici, 243.

58 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

11 Δημοσθένη , τον κατεξοχήν ρήτορα του κανόνος , και τον καλεί ώστε να εξυμνήσει και να εγκωμιάσει με το θάρρος και την παρρησία των λόγων του την εκστρατεία του 12 Ηρακλείου , χωρίς να φοβάται από τον εχθρό του , το Φίλιππο .

Δημόσθενες , πρόελθε σὺν παρρησίᾳ· λόγοι κρατοῦσι· μὴ ταράττου νῦν φόβῳ· Φίλιππος οὐ πάρεστιν , ἀλλ ’ ὁ δεσπότης· κίνδυνος οὐδείς , καὶ σιωπὴν εἰ πάθοις, 5 κοινῶς ἁπάντων καὶ καλῶς ἡττημένων . (Β΄ 1-5) [Δημοσθένη , ανέβα με θάρρος στο βήμα . Οι λόγοι κυριαρχούν , μην ταράζεσαι τώρα από φόβο . Δεν είναι παρών ο Φίλιππος αλλά ο αυτοκράτορας . Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος , ακόμη κι αν χάσεις τη φωνή σου , γιατί όλοι ηττήθηκαν αποτελεσματικά .]

Με το τέχνασμα αυτό ο Πισίδης κατορθώνει ένα διττό αποτέλεσμα : Πρώτον , να επανασυνδεθεί με τα προηγούμενα εξασφαλίζοντας μια ομαλή μετάβαση στα επόμενα και δεύτερον , να υπενθυμίσει για άλλη φορά ότι το ποίημα εκφωνείται στο πλαίσιο μιας επίσημης τελετής , στην οποία ανεβαίνουν στο βήμα πολλοί ρήτορες και ποιητές . Κάτι τέτοιο συνηγορεί στην άποψη ότι το ποίημα σχεδιάστηκε να εκφωνηθεί την ημέρα της επιστροφής του νικητή αυτοκράτορα στην πρωτεύουσα . Τέλος , με την αναφορά που κάνει ο Πισίδης στον Δημοσθένη , είναι ουσιαστικά σαν να απευθύνεται στον ίδιο του τον εαυτό , αφού αυτός τελικά θα αναλάβει την ευθύνη της εξιστόρησης των γεγονότων της εκστρατείας του Βυζαντινού αυτοκράτορα με τη δική του παρρησία και ταυτόχρονα σαν να μας παρουσιάζει το δεύτερο προσωπείο του , τον Δημοσθένη .

11 Παρόμοια επίκληση βλέπουμε να γίνεται από τον Πισίδη και στην Ἡρακλειάδα : Ποῦ νῦν Ἀπελλῆς, ποῦ λαλὼν Δημοσθένης , ὅπως ὁ μέν σου σωματώσας τοὺς πόνους , 95 ὁ δ’ αὖ τὰ νεῦρα τῶν λογισμῶν ἁρμόσας , ἔμπνουν ἀναστήσωσι τὴν σὴν εἰκόνα ; Pertusi. Panegirici , 244. 12 M. Whitby, “George of Pisida and the persuasive word: Words, words, words…,” στον τόμο Rhetoric in Byzantium. Papers from the Thirty-fifth Spring Symposium of the Byzantine Studies , ed. E. Jeffreys (Aldershot: Ashgate Variorum 2003), 173-174. 59

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

Με βάση τα παραπάνω , μπορούμε να συμπεράνουμε πως ίσως ο ποιητής να χρησιμοποιεί σκόπιμα τις « διακειμενικές » αυτές αναφορές , στα πλαίσια ενός «διαλεκτικού παιχνιδιού » μεταξύ του ίδιου και των πεπαιδευμένων ακροατών του· των μυημένων δηλαδή στα προγενέστερα κείμενα και εκείνων που είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τους λογοτεχνικούς του υπαινιγμούς και ευφραίνονται με αυτούς .

2. Δεύτερη όψη· ποιητολογικές μεταφορές για τον ποιητή και το έργο του

Με μια προσεκτική μελέτη των στίχων του εκτενούς επικού ποιήματος του Γεωργίου Πισίδη , μπορεί να εντοπίσει κανείς πολλά σημεία στα οποία ο ίδιος ο ποιητής , αναφερόμενος στο λογοτεχνικό του πόνημα , χρησιμοποιεί πλήθος μεταφορι -κών και συμβολικών εικόνων προκειμένου να το περιγράψει . Έτσι , για παράδειγμα , ήδη από τους πρώτους κιόλας στίχους της Α΄ ακροάσεως που αναφέρθηκε παραπάνω , ο Γ. Πισίδης ζητά από την Τριάδα να παράσχει ἦχον σάλπιγγος καὶ λαλοῦσαν ἀσπίδα στα αμυδρά όργανα της σκέψης του και να τον διδάξει πώς να χειρίζεται σωστά το ξίφος κατά των εχθρών . Φυσικά , δεν αιτεί τίποτα άλλο από την ποιητική γλώσσα , την ποιητική φωνή που θα τον βοηθήσει να αποτυπώσει επί χάρτου τα σημαντικά γεγονότα της εκστρατείας του Ηρακλείου . Απλώς , δεν διστάζει να ντύσει την αναφορά του με πολεμικό περίβλημα και να ζητήσει τρία αμιγώς πολεμικά είδη , πράγμα που έρχεται σε απόλυτη συνάφεια με τον θεματικό πυρήνα και χαρακτήρα του ποιήματος του , που δεν είναι άλλο από τα πολεμικά ανδραγαθήματα του Ηρακλείου . Σ΄ αυτά τα συμφραζόμενα θα πρέπει να διαβαστούν και οι παρακάτω στίχοι (35-38) της Α΄ ακροάσεως , στους οποίους ο Πισίδης προετοιμάζει την εξιστόρηση της δεύτερης εκστρατείας , δηλαδή την αναδιήγηση της δικής του , λογοτεχνικής εκστρατείας , όπως την βίωσε ο ίδιος στο πεδίο της μάχης . Γίνεται έτσι φανερό πως η χρήση της μεταφοράς από τον πολεμικό χώρο διευρύνεται και καλύπτει όλο του το έργο , αφού αυτό χαρακτηρίζεται ως εκστρατεία /στρατηγία :

35 Ἀλλ ’, ὦ στρατηγὲ τῶν σοφῶν βουλευμάτων , μετ ’ εὐμενείας τοὺς ἐμοὺς δέχου λόγους· ἐλεύθεροι γάρ εἰσιν ἐκ θωπευμάτων , ἐκ σοῦ μαθόντες μὴ λαλεῖν ὑποκρίσεις . (Α΄ 35-39)

60 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

[Αλλά , στρατηγέ των σοφών σκέψεων , δέξου με ευνοϊκή διάθεση τους λόγους μου . Γιατί είναι απαλλαγμένοι από κολακείες , καθώς έμαθαν από σένα να μην λένε ψέματα .]

Επιπλέον , υπάρχουν μεταφορές που παρουσιάζουν τον ίδιο τον ποιητή να χαλιναγωγεί τον λόγο ελέγχοντας και δαμάζοντάς τον με τα χαλινάρια του . Έτσι λ.χ. παρατηρείται στους στ . 168-169 να αυτοχαρακτηρίζεται με τη μεταφορική φράση τοῦ λόγου ἱππεύς , ως γητευτής των λόγων , τα οποία δαμάζονται με τα άφωνα χαλινάρια του , δηλαδή με την ποιητική του γλώσσα . Πέρα όμως από τη χρήση μεταφορών από το πολεμικό θέατρο και τους ιππικούς αγώνες , μπορούν να εντοπιστούν και άλλες μεταφορές όταν μιλά για την ποίησή του , που σχετίζονται με την ταχύτητα . Στους στ . 60-65, μιλώντας για την ποίησή του , αναφέρεται σε ταχεῖς λόγους , υπονοώντας τον βυζαντινό ιαμβικό 12 σύλλαβο , του οποίου υπήρξε εισηγητής , ένα μέτρο σύντομο και γοργό , χαρακτηριστικά τα οποία παραπέμπουν στην ταχύτητα και την γοργότητα που πρέπει , σύμφωνα με τις συμβάσεις της ρητορικής , να διέπουν τη ρητορική τέχνη . Η μεταφορική χρήση λοιπόν της συνεκφοράς ταχεῖς λόγοι σε συνδυασμό με την αντιθετική χρήση των ρημάτων τρέχουσι και βραδύνουσι εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο την άποψη του Πισίδη για την τέχνη του . Ανάλογες μεταφορές εντοπίζονται και σε άλλα σημεία του έπους , όπως στην αρχή της Β΄ ακροάσεως όταν , έπειτα από μια παρέκβαση , αναφέρει πως ο ποιητικός λόγος τον εξαναγκάζει να επιστρέψει γρήγορα πίσω και να ξαναπιάσει το νήμα της ποιητικής αφήγησης από εκεί που το άφησε :

Παλινδρομεῖν δὲ τῶν λόγων ἠπειγμένων πρὸς τοὺς ἀπ’ ἀρχῆς αὖθις ἵπταμαι δρόμους . (Β΄ 6-7) [Επειδή ο λόγος με αναγκάζει να γυρίσω πίσω , πετάω πάλι για τους δρόμους που διαπέρασα αρχικά .]

61

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

Μια ακόμη μεταφορά έρχεται από τον αγροτικό χώρο , αφού ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του σαν άλλο γεωργό να ρίχνει το σπόρο , δηλαδή τον λόγο στα αυλάκια της ποίησης :

ὅθεν πρὸς αὐτὰς τοῦ λόγου τὰς αὔλακας πάλιν γεωργῶν εἰσάγω τὰ σπέρματα . (Α΄ 102-103) [... από όπου πάλι σαν γεωργός , εισάγω τον σπόρο στα αυλάκια του λόγου .]

Ολοκληρώνοντας , αξίζει να επισημανθούν άλλες δύο μεταφορές που χρησιμοποιεί ο ποιητής για να αναφερθεί στο έργο του και στην ποιητική του τέχνη στον επίλογο του ποιήματος . Εκεί , ομολογεί στον βασιλιά Ηράκλειο ότι του προσφέρει τόνδε τὸν πλεκτὸν στέφανον , το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο από το ποίημα που συνέθεσε προς τιμήν του , μικρῷ καὶ βραχυδρόμῳ σκάφει , υποννοώντας το ποιητικό του αυτό εγχείρημα .

3. Τρίτη όψη· στοιχεία ποιητικής αυτεπίγνωσης

Τρίτη κατηγορία /όψη αυτοαναφορικότητας αποτελεί η αναφορά από τον ίδιο τον ποιητή στις τεχνικές γραφής του και στις μεθόδους που χρησιμοποιεί . Σημαντικό στοιχείο αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica είναι το γεγονός πως ο ποιητής , κατά τη διάρκεια της εξιστόρησης του ποιήματος , ανοίγει το συγγραφικό του εργαστήριο και μας παρουσιάζει ορισμένα δομικά και τεχνικά στοιχεία που χρησιμοποιεί . Τον βλέπουμε , δηλαδή , σε ορισμένα σημεία να αναφέρεται στην παρέκβαση ως αφηγηματική τεχνική του χρόνου . Στο στίχο 166 της πρώτης ακρόασης , ο ποιητής φαίνεται να σπεύδει να δικαιολο -γηθεί και να ζητά την κατανόηση για την παρέκβαση που θα κάνει στους επικείμενους στίχους , προβάλλοντας τον « βιωφελή » χαρακτήρα της για κάθε ακροατή του :

Ἀλλ ’ ἐν παρεκβάσει με τοῦ σκοποῦ πάλιν δραμεῖν θέλοντα τὸν βιωφελῆ δρόμον μή τις παρέργως τοῦ λόγου τὸν ἱππέα

62 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

σπεύσοι κατασχεῖν ταῖς ἀφώνοις ἡνίαις . (Α΄ 166-169) [Όμως , καθώς παρεκκλίνω πάλι από το σκοπό μου , εγώ που θέλω να διατρέξω τον ωφέλιμο για τη ζωή δρόμο , ας μη σπεύσει κανείς επιπόλαια να συγκρατήσει με άφωνα χαλινάρια αυτόν που χαλιναγωγεί τον λόγο .]

Η αναφορά στη λέξη παρέκβαση επανέρχεται επίσης στον στίχο 100, στον οποίο παρουσιάζει την τερπνότητα και την μεγαλειότητα του Ηρακλείου να τον παρασύρει και να τον ωθεί να παρεκβαίνει από το κύριο θέμα του έργου του και να εξιστορεί τις αρετές που διαθέτει ο αυτοκράτορας . Κάπου εδώ όμως θα πρέπει να σταματήσει και να τιθασεύσει για λίγο τον ενθουσιασμό που του γεννάται από την χάρη του αυτοκράτορα και σαν άλλος γεωργός να βάλει τον σπόρο στα αυλάκια του λόγου . Επίσης , το σημείο αυτό είναι ενδεικτικό της αντίληψης του ποιητή για το ποίημά του , το οποίο παρουσιάζεται ως μια γραμμική αφήγηση . Ανάλογα , στους εισαγωγικούς στίχους (6-7) της Β΄ ακρόασης με τον ρηματικό τύπο παλινδρομεῖν δηλώνει για ακόμη μια φορά την τεχνική του χρόνου που θα ακολουθήσει , δηλαδή το ότι θα πιάσει το νήμα της κυρίως αφήγησής του από εκεί που το άφησε , αφού ο ποιητικός λόγος και ο ειρμός είναι αυτός που τον εξαναγκάζει να το κάνει . Αν και η χρήση πρώτου ενικού προσώπου είναι πρωτοφανής για το εγκωμιαστικό ποίημα , η χρήση του στο συγκεκριμένο σημείο γίνεται για να επιτευχθεί ομαλή σύνδεση με τα προηγούμενα . Τέλος , μια ακόμη αφηγηματική τεχνική του χρόνου που εντοπίζεται στο ποίημα είναι η προοικονομία , την οποία ο ίδιος ο Πισίδης δηλώνει στους στίχους 177-182 της Β΄ ακρόασης . Συγκεκριμένα , υπάρχει αναφορά στο γεγονός ότι ο Ηράκλειος δεν παραμέλησε τίποτα και ότι πάντα λειτουργούσε με γνώμονα το συλλογικό συμφέρον , κάτι που είχε ειπωθεί ήδη από την Α΄ ακρόαση :

Ἐγὼ δὲ καὶ πρόμαντις οὐκ ὤν, δέσποτα, φθάσας προεξήγγειλα τῷ πρώτῳ λόγῳ ὡς οὐδὲν ἠμέλησας , ἀλλὰ καὶ γράφων 180 τοῖς σοῖς στρατηγοῖς πανταχοῦ τὸ συμφέρον ἥμαρτες οὐδέν , εἴπερ ἐν δέοντί γε τὸ σοὶ παραστὰν εὐθέως συνέδραμεν .

63

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

(Β΄ 177-182) [Εγώ , πάλι , δέσποτα , αν και δεν είμαι μάντης , ανήγγειλα προηγουμένως στον πρώτο μου λόγο ότι τίποτα δεν παραμέλησες , αλλά και προδιαγράφοντας στους στρατηγούς σου ό,τι ήταν συμφέρον σε κάθε περίσταση , καθόλου δεν έπεσες έξω , αφού , αυτό που σου φαινόταν καλό στην κρίσιμη ώρα , αμέσως βοηθούσε .]

Βασική επιδίωξη ιδίως των ιστοριογράφων αποτελούσε η αποτύπωση της αλήθειας στο έργο τους , η οποία , σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο , αν αφαιρεθεί από την ιστορία , το συνολικό έργο που απομένει αχρηστεύεται , όπως αχρηστεύεται ένα 13 ζωντανό πλάσμα εάν του αφαιρεθούν οι οφθαλμοί . Ο Γεώργιος Πισίδης , αν και δεν διεκδικεί δάφνες ιστοριογράφου , επιθυμεί να περιβάλλει το έργο του με έναν ρεαλιστικό , αντικειμενικό και αξιόπιστο χαρακτήρα , ανεξάρτητα από τον κύριο στόχο του , που είναι το εγκώμιο που θα πλέξει στον πρωταγωνιστή του . Αυτή την τάση του για την επιδίωξη της αλήθειας την διατυπώνει σε πολλά σημεία του ποιήματος . Έτσι , στους στίχους 35-43 της πρώτης ακροάσεως , ο ποιητής διαβεβαιώνει τον βασιλιά , πως όλα όσα θα εξιστορήσει δεν αποτελούν ψευδείς λόγους , κολακείες και υπερβολικούς επαίνους προς τον ίδιο , αφού πλάι του έμαθαν ακόμα και αυτοί να μην λένε ψέματα ( ἐκ σοῦ μαθόντες μὴ λαλεῖν ὑποκρίσεις ). Και μάλιστα , όντας σίγουρος πως δεν θα απορρίψει τίποτα ως ψευδές , δεν διστάζει να παροτρύνει τον Ηράκλειο να επωμιστεί την ιδιότητα του κριτή -δικαστή των λόγων αυτής της λογοτεχνικής εκστρατείας :

35 Ἀλλ ’, ὦ στρατηγὲ τῶν σοφῶν βουλευμάτων , μετ ’ εὐμενείας τοὺς ἐμοὺς δέχου λόγους· ἐλεύθεροι γάρ εἰσιν ἐκ θωπευμάτων , ἐκ σοῦ μαθόντες μὴ λαλεῖν ὑποκρίσεις . Ὡς οὖν ἀληθὴς τῶν ἀληθῶν πραγμάτων 40 κριτὴς φάνηθι τῆσδε τῆς στρατηγίας· γενοῦ δικαστὴς Κελτικοῦ Ῥήνου πλέον – οἶμαι γὰρ οὐδὲν ἐξελέγξεις ὡς νόθον –, γενοῦ δικαστής· […]

13 Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης , Ἱστορίαι , Loeb, 1.14.7.

64 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

(Α΄ 35-43) [Αλλά , στρατηγέ των σοφών σκέψεων , δέξου με ευνοϊκή διάθεση τους λόγους μου . Γιατί είναι απαλλαγμένοι από κολακείες , καθώς από σένα έμαθαν να μην λένε ψέματα . Σαν αληθινός κριτής των αληθινών πραγμάτων γίνε τώρα δικαστής αυτής εδώ της εκστρατείας . Γίνε δικαστής περισσότερο και από το Ρήνο των Κελτών –γιατί νομίζω ότι δεν θα απορρίψεις τίποτα ως ψεύτικο -, γίνε δικαστής .]

Σε άλλο σημείο , εντοπίζεται ακόμη μία διαβεβαίωση του ποιητή για την αλήθεια των λεγομένων του (captatio benevolentiae):

Οὐκ ἔστι ταῦτα πρὸς χάριν κεχρωσμένα· ἁπλοῖ δε πάντως τῆς ἀληθείας λόγοι . (Γ΄ 37-38) [Αυτά δεν έχουν ωραιοποιηθεί για να φαίνονται χαριτωμένα· οπωσδήποτε η αλήθεια είναι πάντα απλή .]

Και για να στηρίξει το επιχείρημά του ότι αυτά που γράφει δεν είναι προϊόντα μυθοπλασίας χάριν εντυπωσιασμού και ωραιοποίησης , δανείζεται μια φράση από την 14 Καινή Διαθήκη με το λογοτεχνικό μοτίβο του σχήματος του αδυνάτου , και διατείνεται πως , αν αποσιωπηθούν στην παρούσα φάση τα γεγονότα αυτά , ακόμα και οι πέτρες που τα έζησαν από κοντά , θα βγάλουν φωνή και θα τα εξιστορήσουν :

οὕς εἰ σιωπήσαιμεν , αἱ πέτραι τάχα φωνάς ἀπορρήξουσι τῶν πεπραγμένων . (Γ΄ 39-40) [Αυτά , αν εμείς τα αποσιωπούσαμε , ακόμα και οι πέτρες γοργά θα έβγαζαν φωνή και θα τα έλεγαν .]

Τέλος , στον επίλογο του ποιήματος αναφέρει ότι όλα όσα έγραψε βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα τα οποία επιλεκτικά ανέσυρε από τον λειμῶνα τῆς ἀληθείας .

14 Κατά Λουκάν , 19:40: ἐὰν οὗτοι σιωπήσωσιν , οἱ λίθοι κεκράξονται . 65

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

Το στοιχείο που επιτρέπει στον ποιητή να μείνει πιστός στις αρχές του περί αλήθειας όσων εξιστορεί , είναι , μεταξύ άλλων , και η αυτοψία του . Σύμφωνα με τις πενιχρές πληροφορίες που γνωρίζουμε για τη ζωή του , είναι σχεδόν σίγουρο ότι έλαβε μέρος στην πρώτη εκστρατεία του Ηρακλείου κατά των Περσών (622-623) και έτσι βίωσε και ο ίδιος τα πολεμικά του κατορθώματα , ενώ από κάποια σημεία του έργου του μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ανήκε στο περιβάλλον της αυλής , με την ιδιότητα του ρεφενδιναρίου . Επομένως , μπορούσε να παρακολουθεί τα γεγονότα εκ των έσω και εκ του σύνεγγυς , δεδομένου ότι ήταν φίλος και έμπιστος του αυτοκράτορα ο οποίος , όπως ο ίδιος αναφέρει , του διηγιόταν πολλές φορές τους δρόμους της ζωής του , γεγονός που υποδηλώνει την οικειότητα μεταξύ του ποιητή και του αυτοκράτορα ( ΙΙΙ 343, Ι 37, ΙΙΙ 374):

Οὐ γὰρ μονήρεις τοὺς ἀγῶνας τῆς μάχης , ψυχὴν δὲ τὴν σὴν συγκατώρθωσας πλέον· αὐτὸς γὰρ ἡμῖν ἐξαριθμῶν πολλάκις τοῦ σοῦ βίου τὸ μέτρον , ἐτράνους ὅτι 345 «βιοὺς χρόνον τοσοῦτον ἐν ῥαθυμίᾳ ἔζησα ταύτας τῷ Θεῷ τὰς ἡμέρας ». (Γ΄ 341-346) [Δεν πέτυχες μόνο στους αγώνες της μάχης , αλλά κατάφερες επιπλέον να επανορθώσεις και την ψυχή σου . Εσύ λοιπόν ο ίδιος αναμετρώντας πολλές φορές σε μένα την έκταση της ζωής σου , τόνιζες ότι « έχοντας ζήσει τόσο καιρό στη ραθυμία , αυτές τις ημέρες τις έζησα για το Θεό ».]

Ταῦτα , στρατηγὲ τῶν σοφῶν βουλευμάτων , 375 ἐν ταῖς ἀκάνθαις τῆς μάχης πεπλεγμένα εὑρὼν τὰ θεῖα τῶν πόνων τῶν σῶν ῥόδα , ἄνθη τε πολλὰ ψυχικῶν ἀρωμάτων τῶν σῶν λογισμῶν συναγαγὼν τὰ σπέρματα , σοὶ τόνδε πλεκτὸν στέφανον ἐξ ἀκηράτου 380 λειμῶνος ἄρτι τῆς ἀληθείας φέρω . (Γ΄ 374-378) [Αυτά βρίσκοντας , στρατηγέ των σοφών βουλευμάτων , τα θεϊκά ρόδα των αγώνων σου μπλεγμένα στα αγκάθια της μάχης , αλλά και πολλά άνθη γεμάτα

66 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

με ψυχικά αρώματα και συγκεντρώνοντας τα σπέρματα των λογισμών σου , σου προσφέρω τώρα αυτό το πλεκτό στεφάνι από το ανέγγιχτο λιβάδι της αλήθειας ].

Μια ένδειξη για την αυτοψία του ποιητή , γίνεται φανερή στην αναφορά του στους στίχους 122-126 της Β΄ ακροάσεως , στους οποίους μιλά ο ίδιος ο ποιητής σε α΄ πρόσωπο και προετοιμάζει την εξιστόρηση των πολεμικών γυμνασίων του Ηρακλείου . Στο σημείο αυτό ο Πισίδης εκφράζει την επιθυμία του να δει τα θαυμαστά προοίμια της μάχης και να τα εξιστορήσει χωρίς φόβο , αφού ο φόβος έχει πια παρέλθει . Όμως όλα αυτά ξαναζωντανεύουν μπροστά του αφού νιώθει σαν να τα ξαναζεί :

Πόθος δέ μοί τις ἐνθάδε προσήρχετο ἰδεῖν τὰ τερπνὰ τῆς μάχης προαύλια φόβου τε χωρὶς ἱστορῆσαι τὸν φόβον· 125 ὅμως δὲ φρικτὴν τῶν ἀγώνων ὁ τρόπος καὶ τὴν δόκησιν εἰσάγων προσήρχετο . (Β΄ 122-126) [Μου γεννήθηκε η επιθυμία να δω τα θαυμάσια προοίμια της μάχης και να διηγηθώ το φόβο χωρίς φόβο . Όμως ο τρόπος των αγώνων ερχόταν να μου φέρει φρικτή ακόμη και την εικόνα του .]

Πέρα από μια ένδειξη για ενδεχόμενη αυτοψία του συγγραφέα , σίγουρα το σημείο αυτό αποτελεί και ένα τέχνασμα από την πλευρά του συγγραφέα για να κερδίσει την ενάργεια και τη ζωντάνια του λόγου του . Τέλος , συνήθης πρακτική ήδη από τους αρχαίους χρόνους αποτελεί η τάση των ποιητών να θεωρούνται κατώτεροι από το εγχείρημα που αναλαμβάνουν . Ο Γ. Πισίδης , σε δύο σημεία της Expeditio Persica αναφέρεται ρητά στο πόσο υπολείπεται ο ίδιος από το μεγαλείο του πρωταγωνιστή και των κατορθωμάτων του που θα εξιστορήσει . Στους στίχους 43-50 της Α΄ ακροάσεως τον βλέπουμε να ζητά συγχώρεση από τον αυτοκράτορα εάν τυχόν τον ζημιώσει με το έργο του , υπονοώντας πως ίσως να μην καταφέρει να αποδώσει το μεγαλείο της προσωπικότητάς του , καθώς νιώθει αδυναμία και ο νους του εξασθενεί όταν αντικρίζει το μεγαλείο των κατορθωμάτων του και την ψυχική του τόλμη . Ανάλογη

67

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

αναφορά γίνεται και στους στίχους 60-65 του ίδιου μέρους στους οποίους αναφέρεται , όπως εξετάσαμε παραπάνω , στην ταχύτητα των λόγων να περιγράψουν τον Ηράκλειο και την εκστρατεία του , οι οποίοι όμως διστάζουν από φόβο και δέος απέναντί του , παρόλο που και στο παρελθόν ο ίδιος έχει αποτελέσει πρωταγωνιστή και άλλου έργου του . Εδώ γίνεται έμμεση αναφορά στο πρώτο έργο του Πισίδη (611-612) που τιτλοφορείται In Heraclium ex Africa redeuntem , στο οποίο πρωταγωνιστής ήταν και πάλι ο Ηράκλειος και εξιστορείται η επιστροφή του βασιλέα από την Αφρική και η ανάληψη του αυτοκρατορικού θρόνου από τον τύραννο Φωκά . Αδιαμφισβήτητα , η χρήση του λογοτεχνικού μοτίβου της κατωτερότητας του ποιητή και του έργου του από τον πρωταγωνιστή και τα γεγονότα που εξιστορεί , έχει ως στόχο να καταδείξει την ταπεινότητα του ποιητή και να αναδείξει το μεγαλείο του πρωταγωνιστή του ακόμη και με την υποβάθμιση της θέσης του ίδιου του ποιητή . Άλλωστε , η αναφορά αυτή πρέπει να ιδωθεί στο πλαίσιο του εγκωμιαστικού χαρακτήρα του έργου .

4. Τέταρτη όψη· η αξιολόγηση του ποιήματος από τον ίδιο τον Πισίδη

Ολοκληρώνοντας , θα ήταν σκόπιμο να γίνει αναφορά στην άποψη του ίδιου του ποιητή για το έργο του . Πώς δηλαδή βλέπει το λογοτεχνικό του πόνημα και πώς το αξιολογεί . Σύμφωνα με την αναφορά του στον επίλογο του έργου ( στ . 374-384), ο ίδιος προσφέρει το ποίημα στο εγκωμιαζόμενο πρόσωπο έχοντας επιλέξει να παρουσιάσει ό,τι θεωρεί αξιόλογο . Αναφέρει , όπως ξαναείδαμε , πως διέσχισε τη θάλασσα με το μικρό και αργοκίνητο καράβι της ποίησής του , προκειμένου να δικαιολογήσει την επιλογή να αναφερθεί μόνο στα σημαντικότερα γεγονότα , εκείνα που αναδεικνύουν το μεγαλείο του Ηρακλείου και συνάδουν με τον εγκωμιαστικό στόχο του ποιήματος .

Ταῦτα , στρατηγὲ τῶν σοφῶν βουλευμάτων , 375 ἐν ταῖς ἀκάνθαις τῆς μάχης πεπλεγμένα εὑρὼν τὰ θεῖα τῶν πόνων τῶν σῶν ῥόδα , ἄνθη τε πολλὰ ψυχικῶν ἀρωμάτων τῶν σῶν λογισμῶν συναγαγὼν τὰ σπέρματα , σοὶ τόνδε πλεκτὸν στέφανον ἐξ ἀκηράτου 380 λειμῶνος ἄρτι τῆς ἀληθείας φέρω .

68 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

Ὅμως δὲ μικρῷ καὶ βραδυδρόμῳ σκάφει τὴν σὴν θάλατταν ἐκπερᾶν εἰθισμένος ἥμαρτον οὐδὲν μὴ διαπλεύσας ὅλην· ὅρος γὰρ εἰς ἄπειρον οὐχ ὁρίζεται . (Γ΄ 374-384) [Αυτά βρίσκοντας , στρατηγέ των σοφών βουλευμάτων , τα θεϊκά ρόδα των αγώνων σου μπλεγμένα στα αγκάθια της μάχης , αλλά και πολλά άνθη γεμάτα με ψυχικά αρώματα και συγκεντρώνοντας τα σπέρματα των λογισμών σου , σου προσφέρω τώρα αυτό το πλεκτό στεφάνι από το ανέγγιχτο λιβάδι της αλήθειας . Όμως αν και είμαι συνηθισμένος να διασχίζω τη θάλασσά σου με μικρό και αργοκίνητο καράβι , καθόλου δεν έκανα λάθος που δεν τη διέσχισα σε όλη της την έκταση , γιατί κανείς δεν μπορεί να οριοθετήσει το άπειρο .]

Εκείνο όμως που αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα είναι η άποψη που διατυπώνει ο Πισίδης για τον σκοπό που εκπληρώνει το ποίημά του και για τους αποδέκτες του . Φράση -κλειδί η οποία αποτυπώνει το στόχο του αποτελεί η περίφραση βιωφελὴς δρόμος του στίχου 167 του πρώτου μέρους . Σύμφωνα με τον ποιητή , το ποίημά του θα ωφελήσει τους πνευματικούς του ακροατές και προτρέπει όλους τους παρευρισκομένους να μην τον σταματήσει κανείς στην παρέκβαση που πρόκειται να κάνει , αφού αυτή θα είναι ιδιαίτερα « βιωφελής » και χρήσιμη για όλους τους ακροατές του :

Ἀλλ ’ ἐν παρεκβάσει με τοῦ σκοποῦ πάλιν δραμεῖν θέλοντα τὸν βιωφελῆ δρόμον μή τις παρέργως τοῦ λόγου τὸν ἱππέα σπεύσοι κατασχεῖν ταῖς ἀφώνοις ἡνίαις . (Α΄ 166-169) [Όμως , καθώς παρεκκλίνω πάλι από το σκοπό μου , εγώ που θελω να διατρέξω τον ωφέλιμο για τη ζωή δρόμο , ας μη σπεύσει κανείς να συγκρατήσει με άφωνα χαλινάρια αυτόν που χαλιναγωγεί τον λόγο .]

Επομένως , το εγχείρημα του Πισίδη είναι « βιωφελές », αντικειμενικό , αξιόπιστο και δύσκολο αν λάβει κανείς υπόψιν το μεγαλείο του προσώπου που έχει να

69

Diogenes 2 (2014): 48-71 ISSN 2054-6696

αντιμετωπίσει . Από το έργο του αναδεικνύεται επίσης το υψηλό πνευματικό του επίπεδο , μιας και χρησιμοποιεί μοτίβα προγενέστερών του συγγραφέων , είτε με το ίδιο σημασιολογικό φορτίο , είτε παραλλαγμένα και ενταγμένα σε διαφορερτικά νοηματικά -αλλά και χωροχρονικά -συμφραζόμενα . Μπορούμε έτσι να συμπεράνουμε μετά βεβαιότητος ότι αντεπεξήλθε επάξια στο δύσκολο εγχείρημα που του ανατέθηκε και , αναλογιζόμενοι τις μετρικές και μορφικές καινοτομίες που ο ίδιος εισήγαγε , είναι φανερό πως κατέκτησε δικαιολογημένα 15 σημαντική θέση ανάμεσα στους μεγαλύτερους ποιητές των βυζαντινών χρόνων .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Christofilopoulou, Aik. Βυζαντινή Ιστορία . Τ. Β΄ 1. Θεσσαλονίκη : Βάνιας , 1998. Horandner, I. W. “Court poetry: questions of motifs, structure and function.” In Rhetoric in Byzantium. Papers from the Thirty-fifth Spring Symposium of Byzantine Studies, edited by E. Jeffreys, 75-85. Aldershot: Ashgate Variorum 2003. Hunger, Η. Βυζαντινή Λογοτεχνία . Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών . T. 1. Μτφρ . Τ. Κόλια , Κ. Συνέλλη , Γ. Χ. Μακρή , Ι. Βάσση . Athens: ΜΙΕΤ , 1987. Κόλια -Δερμιτζάκη , Α. Ο βυζαντινός ιερός πόλεμος . Η έννοια και η προβολή του θρησκευτικού πολέμου στο Βυζάντιο . Αθήνα : Βασιλόπουλος , 1991. Λαμψίδης , Ο. “ Σχόλια εἰς τὴν ἀκουστικὴν μετρικὴν βυζαντινῶν στιχουργῶν ἰαμβικοῦ τριμέτρου .” Ἀρχεῖον Πόντου 31 (1971-1972): 244-263. Lauxtermann, M. D. Οι απαρχές του ρυθμού . Ένα δοκίμιο για τον πολιτικό στίχο και άλλα βυζαντινά μέτρα . Μτφρ . Ελ . Καλτσογιάννη . Thessaloniki: University Studio Press, 2007. Pertusi, A. Giorgio di Pisida, Poemi I. Panegirici epici. Editio critica, traduzione e commento . Ettal: Buch-Kunstverlag, 1959. Preminger, A., and T. V. F. Brogan, eds. The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics . Princeton, NJ: Princeton University Press, 1993. Rosenqvist, Jan Olof. Η βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6 ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης . Μτφρ . Ι. Βάσσης . Athens: Kanaki, 2008.

15 Ευχαριστώ θερμά τον κ. Χρήστο Σιμελίδη , λέκτορα της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ , για τις παρατηρήσεις του κατά την ανάγνωση της τελικής μορφής του άρθρου .

70 Dimos Ntentos Όψεις αυτοαναφορικότητας στην Expeditio Persica του Γεωργίου Πισίδη

Tartaglia, L. Carmi di Giorgio di Pisidia . Turin: UTET, 1998. Whitby, M. “George of Pisida and the persuasive word: Words, words, words…” In Rhetoric in Byzantium. Papers from the Thirty-fifth Spring Symposium of the Byzantine Studies, edited by E. Jeffreys, 173-174. Aldershot: Ashgate Variorum 2003. Whitby, M. ”George of Pisidia’s Presentation of the Emperor Heraclius and his Campaigns: Variety and Development.” In The Reign of Heraclius (610-641). Crisis and Confortation, edited by G. J. Reinink and B. H. Stolte, 157-173. Leuven: Peeters, 2003.

71

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696

Ceramics and Carpets: Icons of Cultural Exchange between Venice and the Ottoman Empire in the 16 th century

Gözde Önder M.A. Student / Research and Teaching Assistant Department of Archaeology & History of Art Graduate School of Social Sciences & Humanities Koç University

Abstract The reciprocal relations of the Ottoman Empire with Venice thanks to the visits of artists, merchants, ambassadors, travellers and pilgrims brought about the cultural interaction between two as a consequence of their strong diplomatic and economic relations in the 16 th century. Decorative motifs and patterns on daily-used objects reflect the cross-cultural exchange among these civilizations with the synthesis of not only the Islamic style of art in the Italian culture, but also the Venetian artistic style in Ottoman art. Carpets and ceramics are among the most significant art objects, reflecting this synthesis, since a large amount of carpet and ceramic trade was made between the Ottomans and the Venetians. Therefore, this paper will specialize on carpets and ceramics as the icons of the 16 th century cross-cultural exchange of the Ottoman Empire with Venice by making comparative analysis in their decorative arts.

I. Artworks in Ottoman Art Historiography

I am not interested in the notion of works of art “reflecting” ideologies, social relations or history. Equally, I do not want to talk about history as “background” to the work of art. I also want to reject the idea that the artist’s point of reference as a social being is the artistic community. Lastly, I do not want the social history of art to depend on intuitive analogies between form and ideological content. Timothy James Clark 1

1 Timothy James Clark, “On the Social History of Art,” in Image of the People: Gustave Courbet and the 1848 Revolution , by the same author (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1982), 9-10.

72 Gözde Önder Ceramics and Carpets

In this quote Clark, as an art historian, separates an artwork from its historical, social, political, and economic context. This means that art is for its own sake, rather than an instrument to prove the ideological content of the time. Although Clark initially considered removing art from its ideological content as the quotation implies, he later emphasized that he could not avoid interpreting an artwork without its content. Hence, he became aware of the fact that art and politics cannot remain separated from each other, which undoubtedly brings the study of art together with other social disciplines. This is also the method recently applied in Ottoman art historiography to advance more interdisciplinary studies. A typical example for “the politicization of art” is the iconographic role of artworks as the representatives of cross-cultural exchange among different cultures. Panofsky states that “what I see from a formal point of view is nothing, but the change of certain details within a configuration forming part of the general pattern of colour, lines, and volumes which constitutes my world of vision”. 2 It leads me to think that one of the reasons leading to configuration in artworks through history is the cultural interactions originating from socio-political and economic factors. The changes in the artistic style of artworks, particularly, motifs and patterns appropriated from one culture to another through history as a consequence of mutual interaction, are significant in order to understand cultural transfer. Filiz Yeni şehirlio ğlu emphasizes that a floral or geometrical design does not explain a certain historical event, but are icons of civilizations defining a particular design and creativity of the civilization. 3 Even though floral and geometrical motifs have been simply considered as patterns ornamenting artworks, architectural structures and paintings, they have made significant contributions to Ottoman art historiography. They were not only motifs decorating palaces, mosques, pavilions and a variety of artworks, but also intermediaries providing intense cultural exchange of the Ottoman Empire with other civilizations.

II. Venice and the Ottoman Empire in the Sixteenth Century

The expansion of the Ottoman Empire in the sixteenth century, especially during the forty-six year reign of Süleyman the Magnificent, led to changes in the balance of power in Europe. The interest of the Europeans towards Ottoman culture, including both the Byzantine and the

2 Stephen Bann, “Meaning/Interpretation,” in Critical Terms for Art History , ed. Robert S. Nelson and Richard Shiff (Chicago, IL: Chicago University Press, 2003), 88. 3 Filiz Yeni şehirlio ğlu, “İkonografi, İkonoloji ve Osmanlı Sanatı,” in Sanat Tarihinde İkonografik Ara ştırmalar (Ankara: Hacettepe University, 1993), 589. 73

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696 Islamic heritage in its origin, increased, which consecutively brought a cultural exchange due to political and commercial relations. The Venetian culture was the one that the Ottoman Empire had intensive reciprocal relations in the sixteenth century. The broad diplomatic, economic and cultural relations conducted by the artists, merchants, ambassadors, dragomans, travellers, and pilgrims produced an exchange of motifs and patterns ornamenting portable objects. This exchange led to the introduction of not only the Islamic artistic style into the Italian culture, but also the Venetian style into Ottoman territories. Therefore, this paper will focus on the artworks as icons of cross-cultural relations of the Ottoman Empire with Venice, by making a comparative analysis among two different cultures. I will first start with examining their relation in the historical context and then concentrate on the economic base with regard to their strong trade relations with each other. Lastly, I will examine the exchange of portable objects, particularly carpets and ceramics, between Venice and the Ottoman Empire in the sixteenth century.

III. Trade of “Material Culture” between the Ottoman Empire and Venice in the Sixteenth Century

After the conquest of Constantinople by Mehmed II in 1453, the Ottomans strengthened their sea power and hegemony in the Sea of Marmara, the Aegean, and the Black Sea. The increasing naval power of the Ottomans combined with the capture of the Golden Horn which was a strategic port area jeopardized the predominance of the Venetians over sea. 4 The continual ambition and attempts of the Ottomans to enlarge their territories led to a series of naval wars as such between the Ottoman Empire and Venice in 1463 concluded with the capture of the Negroponte Island as a key base in the Aegean in 1470 and with the fall of the Venetian colony of Scutari on the Adriatic in 1479.5 Even though the Ottomans signed a peace treaty with the Venetians in 1479, the Ottoman ambition to expand its territories did not stop. It captured Cyprus by coercing its Queens, a member of a Venetian noble family in 1489. 6

4 Colin Thubron, “Challenge from the Terrible Turks,” in The Venetians , Colin Thubron and the editors of Time-Life Books (Amsterdam: Time-Life Books, 1980), 101. 5 Thubron, “Challenge from the Terrible Turks,” 101. 6 Thubron, “Challenge from the Terrible Turks,” 102.

74 Gözde Önder Ceramics and Carpets

What was interesting in the relation of Venice and the Ottoman Empire in the sixteenth century is that although the Ottomans had clashes and wars with the Venetians through many years, Ottoman trade with Europe between 1450 and 1550 was dominated by Italian merchants. The Ottomans did not grant trading capitulations to the French, English and Dutch until 1569, 1580, and 1612, respectively, whereas, the Genoese received theirs as early as 1352 and the Venetians in the first decade of the fifteenth century. 7 While the Ottomans purchased weapons and armaments from the Venetians, the Ottoman carpets, fabrics, ceramics, marbled paper and leather bindings found consumers in Venice. 8 This distinctive relationship is interpreted by Fernand Braudel as “complementary enemies,” because there was the complementation of different practices in terms of diplomacy, economy, finance and law in spite of naval conflict of the Ottomans with the Venetians. 9 Because of the economic dependence on sea trade, the Ottomans were the unique trade partner for the Venetians in order to sustain their commercial existence in the Levant.

IV. Cultural Transfer between Venice and the Ottoman Empire

Deborah Howard, an expert in cultural transfer between the Ottoman Empire and Venice, claims that the roots of the cultural transfer by circulating material goods were based on three main channels: diplomacy, trade, and pilgrimage. As an important component of diplomacy, gift-exchange and reception ceremony rituals played a significant role in the exchange of material goods. For instance, the Venetian ambassadors presented rich textiles and clothes and even quantities of Parmesan cheese to the Ottomans.10 Secondly, even though Venice and the Ottoman Empire had a series of wars and conflicts as a result of their ambition to acquire the sea power in the Adriatic and the Mediterranean, it did not prevent them to establish a trade relation with each other as mutual advantage. For instance, when one of the most successful “Turkey merchants” trading from Venice, Carlo Helman, died, the inventory of his

7 Julian Raby, “Court and Export: Part 1. Market Demands in Ottoman Carpets 1450-1550,” Oriental Carpet and Textile Studies 2 (1986): 31. 8 Günsel Renda, “Europe and the Ottomans: Interactions in Art,” in Ottoman Civilization II , ed. Halil İnalcık and Günsel Renda (Ankara: Republic of Turkey, Ministry of Culture, 2004), 1097. 9 Vera Costantini, “Bizimkiler Onlarda, Onlarınki Bizlerde Oldu ğunda,” in Venezia e Istanbulin epoca Ottomano (Osmanlı ve Venedik döneminde Venedik ve Istanbul) , ed. Giandomenico Romanelli, et al. (Milan: Electa, 2009), 50. 10 Deborah Howard, “Cultural Transfer between Venice and the Ottomans in the Fifteenth and Sixteenth Centuries,” Cultural Exchange in Early Modern Europe: Forging European Identities: 1400-1700 , vol. 4 (Cambridge: Cambridge University Press, 2007), 142. 75

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696 possessions listed a profusion of Turkish artefacts as well as an impressive collection of Venetian paintings. 11 Lastly, the pilgrimage as an inseparable part of trade and diplomacy was another channel for the acquisition of knowledge about the Islamic world with the passage of religious items across the barriers of faith in Venice. For example, a Venetian merchant, Stefano di Bossina, possessed many pilgrims’ souvenirs which included rosaries from the Holy Land and images of Jesus inlaid with gold from Jerusalem. 12 In addition to Howard’s three main channels, I think that another reason contributing to the development of cultural transfer is the demand of the Ottoman Sultans to represent themselves as a supreme power. For instance, the aim of the Sultan Süleyman the Magnificent was to represent himself as a world power and proclaim his supremacy over the European rulers, therefore the artworks representing his supremacy were produced as a result of the sultan’s imperial patronage. Gülru Necipo ğlu states that the universal iconography that focused on the world domination was articulated in diverse media and objects such as the Süleyman’s Venetian-helmet crown, modelled on the papal tiara (Fig. 1). 13 She adds that since there was a fierce competition between Süleyman the Magnificent and the Hapsburg Emperor Charles V, the Venetian-made helmet, featuring the four superimposed crowns, iconographically advertised his universal sovereignty over the “four quarters” of the world. 14 This rivalry between the Sultan and the Hapsburg Emperor implicitly brought about the recognition of the Venetian-style helmet by the Ottomans.

V. Icons of Cultural Exchange between Venice and the Ottoman Empire: Ceramics and Carpets

According to Cemal Kafadar, the noticeable upswing of the Ottoman mercantile activity in Venice started after the peace of 1573, and trade grew well into the 1600s with the visit of real ambassadors charged with delivering messages and buying commodities for the court and high officials.15 As a consequence of increasing Ottoman-Venetian trade relation in the sixteenth century, portable objects, such as carpets, ceramics, textiles, glasses, and book

11 Howard, “Cultural Transfer between Venice and the Ottomans in the Fifteenth and Sixteenth Centuries,” 154. 12 Howard, “Cultural Transfer between Venice and the Ottomans in the Fifteenth and Sixteenth Centuries,” 170. 13 Gülru Necipo ğlu, “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power in the Context of Ottoman-Hapsburg-Papal Rivalry,” The Art Bulletin 71 (1989): 401-427. 14 Gülru Necipo ğlu, The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2005), 27-28. 15 Maria Pia Pedani, “Between Diplomacy and Trade: Ottoman Merchants in Venice,” in Merchants in the Ottoman Empire , ed. Suraiya Faroqhi and Gilles Veinstein (Paris: Peeters, 2008), 4.

76 Gözde Önder Ceramics and Carpets bindings were the most outstanding icons illustrating the cultural transfer among them. The commercial network between the Ottomans and the Venetians was influential not only in the introduction of portable objects from one to the other, but also the appropriation of new motifs and patterns ornamenting artworks. What is discovered in these portable objects is that traditional motifs ornamenting Ottoman artworks were introduced to the Italian objects which subsequently caused the intermingling of Ottoman motifs with patterns peculiar to the Italian culture. The term “appropriation,”16 used by Robert Nelson, is appropriate to describe the influence of Ottoman decorative elements on the Venetian artworks; the Ottoman patterns, adapted to the existing Italian decorative elements, paved the way for the new artistic style in Italian artworks. This influence can be explicitly observed with the ceramics and carpets as some of the most frequently traded commodities between the Venetians and the Ottomans in the sixteenth century. In the “classical” era of the Ottoman Empire, particularly in the second half of the sixteenth century, the grand vizier Rüstem Pasha under the rule of Süleyman the Magnificent opened craft workshops to produce their own artefacts. 17 This was an important breakthrough for the Ottomans to find their own artistic identity, and therefore Rüstem Pasha’s period can be thought of as “revolutionary” due to the creation of a new aesthetic canon after the establishment of court workshops. According to archival documents, the court workshops included 36 communities of ehl-i hıref (people of talent) who included craftsmen from the Timurid and Turkmen courts, from the Anatolian and Balkan provinces and from Austrian and “Frenk” territories. 18 This heterogeneous group of artisans from different cultures also brought the intermingling of different motifs for the ornamentation of artworks.

16 According to the definition of Robert S. Nelson, “appropriation” means “to make one’s own” and its application to art and art history pertains to the artwork’s adoption to pre-existing elements. See. Robert S. Nelson, “Appropriation,” in Critical Terms for Art History , ed. Robert S. Nelson and Richard Shiff (Chicago, IL: University of Chicago Press, 2003), 160–173. 17 Gülru Necipo ğlu, “A Kanun for the State, A Canon for the Arts: Conceptualizing the Classical Synthesis of Ottoman Art and Architecture,” in Soliman le Magnifique et Son Temps , ed. Gilles Veinstein (Paris: Documentation Francaise, 1992), 194-215. 18 Çi ğdem Kafesçio ğlu, “The Visual Arts,” in The Cambridge history of Turkey . Vol. 2, The Ottoman Empire as a World Power 1453-1603 , ed. Suraiya N. Faroqhi and Kate Fleet (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 457-547. 77

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696 i. Ceramics

One of the most produced artworks in the sixteenth-century Ottoman craft workshops are ceramics. Ceramics, as a part of the material culture, are not only functional objects, but also a work of art due to their aesthetic value. Ceramics ornamented with the Ottoman floral design in arabesque style were mostly produced in the court workshops in Iznik which in later decades were to be inspired by the Italians for the use of style in Italian ceramics known as maiolica .19 The typical Italian maiolica , different from the Ottoman decorative art, are elaborated with human figures, portraits, landscapes and terms symbolizing mostly high-ranking people and historical events of Italy. For instance, in a Venetian deep dish named “An Abduction”20 a significant scene particular to the Italian culture is depicted (Fig. 2). However, Italian maiolicas were influenced from the Ottoman artworks produced in Iznik workshops, and the typical Ottoman motifs - such as saz yolu, golden horn, carnation, tulip, rumi, hatai and leaf motifs developed under the Huns, Göktürks, Ilhanids, Timurids and Ottomans 21 - were introduced to the Italian maiolica as decorative elements . For instance, the appropriation of the Ottoman decorative element of the golden horn to the Italian maiolica can be observed with the similarity between the sixteenth century Italian vessels (Fig. 3) and a plate of the same century produced in Iznik (Fig. 4). Even though Ottoman motifs were appropriated to the Italian vessels as in the previous example, what draws my attention is that Italian craftsmen did not give up the use of their own traditional decorative motifs. Thus, apart from the use of Ottoman designs, they also followed the tradition of Italian Renaissance painting, including figural compositions as a decorative theme. 22 For instance, the decoration of this jar, as an example to the appropriation of the Ottoman motif for Italian maiolica , illustrates the figure of King David at the center, his name behind his image in the medallion

19 “Maiolica” is a term used for a fine earthenware with coloured decoration on an opaque white tin glaze, originating in Italy during the mid-sixteenth century. See Oxford Dictionary : http://oxforddictionaries.com/definition/english/maiolica . 20 “On the right, a woman kneels before a statue of Caesar or a God on a high pedestal. Behind her, a soldier restrains a standing woman and, further to the left, another seizes a second woman. Further back are two men, one of whom has a quiver on his back and looks into the distance. In the foreground to the left are a tree and grass beside a stream and in the background, a tree, the sea and a shoreline with distant mountains. Round the edge are two narrow blue bands with groups of short oblique strokes at intervals and a yellow band on the rim.” http://webapps.fitzmuseum.cam.ac.uk/explorer/index.php?qu=abduction&oid=73392. This Italian maiolica is originally painted in typical Italian maiolica colours, yellow and blue. See Julia E. Poole, Italian Maiolica and Incised Slipware in the Fitzwilliam Museum, Cambridge (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), 419. 21 Cahide Keskiner, Turkish Motifs (Istanbul: Turkish Touring and Automobile Association, 2007). 22 Filiz Yeni şehirlio ğlu, “Ottoman Ceramics in European Context,” Muqarnas 21 (2004): 373.

78 Gözde Önder Ceramics and Carpets and the rest of the jar are covered with lotus as one of the favorite Ottoman motifs, together with other Ottoman arabesque patterns. This exemplifies the harmonization of figural representations with the arabesque motifs of the Ottomans. Additionally, I consider that this figural representation by Italian craftsmen also implicitly contributed to the appearance of the Ottoman figures in Italian maiolicas . Since Italian craftsmen ornamented maiolicas with human figures, the Ottoman figures including sultans and ordinary people were also depicted in Italian maiolicas which was ultimately evidence that the Europeans were aware of the Ottoman society (Fig. 5-6). According to Filiz Yenişehirlio ğlu, the representations of Ottoman subjects are more commonly found on the Italian maiolica plates than on tiles. 23 For instance, the unique tile panel conserved in Musée de Nevers, France, illustrates Ottoman figures in the frame of Europeanized figures (Fig. 7). She asserts that these subjects are not imaginary, but they have been taken from the illustrations of a printed book and also copied from engravings of the French geographer Nicolas de Nicolay (Fig. 8). 24 It is also important to emphasize that the appropriation of motifs and patterns were not only limited to the influence of the Ottoman decorative elements on the Italian maiolicas . Since the Ottomans had an interest in ceramic production, they also followed different ceramic styles produced in Europe and East Asia. Particularly, Italian ceramic tondini 25 (Fig. 9) drew their attention, and the Ottomans started to introduce this shape into the repertoire of the Iznik workshops. Although the form of tondini is in Italian style, they are entirely ornamented with motifs characterizing Ottoman decoration (Fig. 10). However, there are also tondino ceramics illustrating the intermingling of the Ottoman motifs with Italian patterns, as in the examples of Italian maiolicas (Fig. 11). Since the Ottomans had strong trade relations with Europeans, especially with the Venetians, the cultural interaction between the Ottomans and the Europeans are commonly examined in the light of artworks. However, the Ottoman ceramics, beyond the Italian maiolica and tondino , were also affected by the Chinese and Japanese decorative elements, such as dragos, simurg, cloud, and chintamanis, which were used together with Ottoman motifs in the decoration of artworks. This implies that Ottoman craft workshops were influenced not only by Europe, but also by East Asia as a result of increasing political, social, and commercial activities of the Ottomans throughout the sixteenth century.

23 Yeni şehirlio ğlu, “Ottoman Ceramics in European Context,” 380. 24 Yeni şehirlio ğlu, “Ottoman Ceramics in European Context,” 380. 25 Tondino is a maiolica plate with a wide flat rim and deep centre; the shape was often used by sixteenth-century istoriato (narrative) painters. See Oxford Reference : http://www.oxfordreference.com/ . 79

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696 ii. Carpets

In addition to ceramics, other famous decorative artwork frequently used in the Ottoman decoration is carpets. Since carpets have carried meanings of wealth, power, identity, learning, taste, and sanctity, its use in Ottoman culture was very common. 26 The best example to illustrate the frequent use of carpets in Ottoman culture is to be found in miniatures depicted by painters (nakka ş) of the time. For instance, the Süleymanname by Arifi in 1558, as a manuscript illustrating events, settings, and personages of Süleyman’s reign is an effective visual documentary record to observe the use of the carpet as a decorative element in Ottoman culture. Specifically, Süleyman Receving the Crown of Hungary (Fig. 12) and The Performance of Archers (Fig. 13) are two miniatures representing the historical and social events of the empire. However, even though the primary aim of the painter was to depict the event, he also painted the carpet on the background. This leads me to think that the carpet in these manuscripts represents the splendour of the Ottoman Empire apart from its function to ornament the manuscript itself. Similarly, the Hünername,27 a manuscript giving an account of accessions, deaths, characters, interests and hunting-parties of the Ottoman sultans from Osman Gazi to Selim I with historical events and wars of their times, illustrates many carpets as a decorative element 28 . Their size is drawn bigger than the original and every motif characterizing the traditional Ottoman carpet is depicted in depth. Once again, this proves the significance of carpets in the Ottoman tradition; if the Ottomans attempted to depict carpets in Ottoman miniature paintings, carpets were used to a large extent in Ottoman daily life, and their extensive use undoubtedly caused the carpets to be easily recognized and appreciated by foreigners. The prominence of Ottoman carpets is easily understood from the increasing demand of the Europeans towards carpets. Carpets, like ceramics, became a prestigious trade item between the Ottoman Empire and Europe, particularly with the commercial network of the

26 Walter Denny, The Classical Tradition in Anatolian Carpets (Washington, DC: The Textile Museum, 2002), 15. 27 Hünername is a manuscript written by Seyyid Lokman and painted by six nakka ş – Nakka ş Osman, Ali Çelebi, Mehmed Bey, Veli Can, Molla Tiflisi and Bursalı Mehmed. Seyyid Lokman began to write the text in 1579-1580 and finished in 1584-1585. See Nigar Anafarta, Hünername: Minyatürleri ve Sanatçıları (Istanbul: Do ğan Karde ş Basımevi, 1969). 28 For more images, see Esin Atıl, Süleymanname: The Illustrated History of Süleyman the Magnificient (Washington, DC: National Gallery of Art, 1986). Nigar Anafarta, Hünername:Minyatürleri ve Sanatçıları (Istanbul: Do ğan Karde ş Basımevi, 1969).

80 Gözde Önder Ceramics and Carpets

Ottomans with the Venetians. According to Rosamand E. Mack, there are two reasons that encouraged the Venetians to conduct carpet trade during the Italian Renaissance. The first is that only the most prosperous Europeans were able to purchase these carpets, because carpets as luxury goods symbolized wealth and power. Secondly, the provision of carpets was limited, which was most probably because the manufacturing of these hand-made carpets took a long time, and this increased the attractiveness of the Venetians towards the carpets. 29 Increasing interest among the Venetians in carpets, like their interest in ceramics, led to the reputation of carpets as an icon of cultural exchange between the Ottomans and the Venetians. However, the distinguishing feature of carpets from ceramics is that, while ceramics was an artwork produced both in the Ottoman Empire and in Italy at their own pleasure, carpet production remained unique to Ottoman culture. This means that ceramics became artworks causing reciprocal interaction between the Ottomans and the Venetians, but the spread of carpet from the Ottomans to the Venetians led to the emergence of one-sided relation among them. That is, carpets produced in the Ottoman territories attracted the attention of the Italians and were introduced to the Italian culture, which consequently provided an opportunity to the Ottomans to present their own artistic production to the different parts of the world. The adoption of Ottoman carpets into Venetian lifestyle can be exemplified with the paintings depicted by Italian Renaissance artist. According to Günsel Renda, it is sufficient to look at the paintings of sixteenth-century artists such as Hans Holbein, Lorenzo Lotto, Bernardino Pinturicchio and Sebastiano del Piombo to observe to what extent the Ottoman carpets became widespread. 30 In the literature, Ottoman carpets from the sixteenth century are referred as Holbeins, Mellings, Lottos, Bellinis and Crivellis because particular patterns of their individual groups appeared in paintings by those European artists. 31 For instance, the carpet in the painting of Lorenzo Lotto, The Alms of St. Anthony, is classified as Lotto carpets whereas in the painting of Hans Holbein, The Ambassadors, the carpet is named Holbein carpet (Fig. 14). The depiction of Turkish carpets is not limited to the Italian paintings. In Dutch, Spanish, and English paintings carpets as decorative element are also depicted in the following centuries. The value given to carpets by Europeans increased

29 Rosamond E. Mack, Bazaar to Piazza: Islamic trade and Italian Art, 1300-1600 (Berkeley, CA: University of California Press, 2002), 126. 30 Günsel Renda, “Europe and the Ottomans: Interactions in Art,” 1097. 31 th th Turkish Carpets from the 13 to 18 centuries , exhibition catalogue (Istanbul: Ahmet Ertu ğ, 1996), xi. 81

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696 and, after the second half of the fifteenth century, this led to the presentation of carpets on tables rather than on the ground (Fig.15-16). 32 The representation of carpets in Italian paintings led to the appreciation of Ottoman decorative motifs by the Europeans, so that they were intermingled with the artistic style of European painters as in Holbein, Mellings and Lotto carpets. Remarkable is that geometrical motifs were the most widespread decorative type in Ottoman carpets, compared with other artworks, especially with ceramics ornamented with floral design. However, this discrepancy was blurred after the appearance of Ushak carpets. 33 According to Kurt Erdmann, Ushak carpet led to a revolution in terms of motifs, compositions, colours, dimensions and techniques in the sixteenth century, because the geometrical patterns were now replaced by abstract floral motifs as well as the East Asian motifs such as the triple-spot, tiger-stripe, chintamani, lotus-blossom and Chinese cloud-bands. 34 Particularly, medallion, star and chintamani were some of the commonly used motifs not only in Ushak carpets, 35 but also in calligraphy, book-bindings, textiles and ceramics (Fig. 17-18).

VI. Conclusion

Although in this paper ceramics and carpets are attributed as icons of cultural exchange between the Venetians and the Ottomans in the sixteenth century, cultural interaction is not merely limited to them. As mentioned, motifs and patterns are fundamental indicators of the cultural exchange among them. This indicates that this cultural exchange is not only the exchange of the Venetians with the Ottomans, but also the exchange of the Ottomans with China, Japan and other European countries, apart from Italy. Therefore, in my opinion, in addition to diplomacy and trade, as main reasons for the appearance of cultural interaction among them, European interest in the East, stimulated by trade in the sixteenth century, is another significant motive in the emergence of a variety of artworks with patterns belonging to different cultures. That is, the curiosity in the West towards the East encouraged the

32 Rosamond E. Mack, Bazaar to Piazza: Islamic Trade and Italian Art, 1300-1600 (Berkeley, CA: University of California Press, 2002), 130. 33 More recent research has pushed the beginnings of the Ushak group back to the fifteenth century, while analyses of designs have established a link with the Akkoyunlu Turcomans. See Turkish Carpets from the 13 th to 18 th centuries , exhibition catalogue , xii. 34 Turkish Carpets from the 13 th to 18 th centuries , exhibition catalogue , xii. 35 For the image, see Walter Denny, The Classical Tradition in Anatolian Carpets (Washington, DC: The Textile Museum, 2002).

82 Gözde Önder Ceramics and Carpets appreciation of Ottoman culture by Europeans and symbolically led to the engagement of Western patterns with Eastern motifs on artwork.

Bibliography

Primary Sources

Atıl, Esin. Süleymanname: The Illustrated History of Süleyman the Magnificent . Washington, DC: National Gallery of Art, 1986. Anafarta, Nigar. Hünername:Minyatürleri ve Sanatçıları . Istanbul: Do ğan Karde ş Basımevi, 1969.

Secondary Sources

Bann, Stephen. “Meaning/Interpretation.” In Critical Terms for Art History , edited by Robert S. Nelson and Richard Shiff, 87-100. Chicago, IL: Chicago University Press, 2003. Carboni, Stefano. Venice and the Islamic World 828-1797 . New York, NY: Metropolitan Museum of Art, 2007. Clark, Timothy James. “On the Social History of Art.” In Image of the People: Gustave Courbet and the 1848 Revolution , by the same author, 9-20. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1982. Costantini, Vera. “Bizimkiler Onlarda, Onlarınki Bizlerde Oldu ğunda.” In Venezia e Istanbul in Epoca Ottomana: 18 Novembre 2009-28 Febbraio 2010, Istanbul, Università Sabancı, Museo Sakıp Sabancı = Osmanlı Döneminde Venedik ve Istanbul: 18 kasım 2009-28 şubat 2010, Istanbul, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi , edited by Giandomenico Romanelli, Nazan Ölçer, Giampiero Bellingeri, and Camillo Tonini, 50-53. Milan: Electa, 2009. Exhibition catalog. Denny, Walter. The Classical Tradition in Anatolian Carpets . Washington, DC: The Textile Museum, 2002. Howard, Deborah. “Cultural Transfer between Venice and the Ottomans in the Fifteenth and Sixteenth Centuries.” In Cultural exchange in early modern Europe. Vol. 4, Forging European Identities, 1400-1700 , edited by Herman Roodenburg, 138-177. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.

83

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696

Kafesçio ğlu, Çi ğdem. “The Visual Arts.” In The Cambridge history of Turkey. Vol. 2, The Ottoman Empire as a world power, 1453-1603 , edited by Suraiya N. Faroqhi, Kate Fleet, 457-547. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. Keskiner, Cahide. Turkish Motifs . Istanbul: Turkish Touring and Automobile Association, 2007. Mack, Rosamond E. Bazaar to Piazza: Islamic trade and Italian Art, 1300-1600. Berkeley, CA: University of California Press, 2002. Necipo ğlu, Gülru. “Süleyman the Magnificent and the Representation of Power in the Context of Ottoman-Hapsburg-Papal Rivalry.” The Art Bulletin 71 (1989): 401-427. Necipo ğlu, Gülru. The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire . Princeton, NJ: Princeton University Press, 2005. Necipo ğlu, Gülru. “A Kanun for the State, A Canon for the Arts: Conceptualizing the Classical Synthesis of Ottoman Art and Architecture.” In Soliman le Magnifique et Son Temps , edited by Gilles Veinstein, 194-215. Paris: Documentation Française, 1992. Nelson, Robert S. “Appropriation.” In Critical Terms for Art History , edited by Robert S. Nelson and Richard Shiff, 160–173. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2003. Pedani, Maria Pia. “Between Diplomacy and Trade: Ottoman Merchants in Venice.” In Merchants in the Ottoman Empire , edited by Suraiya Faroqhi and Gilles Veinstein, 3-22. Paris: Peeters, 2008. Poole, Julia E. Italian Maiolica and Incised Slipware in the Fitzwilliam Museum, Cambridge . Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Raby, Julian. “Court and Export: Part 1. Market Demands in Ottoman Carpets 1450-1550.” Oriental Carpet and Textile Studies 2 (1986): 29-38. Renda, Günsel. “Europe and the Ottomans: Interactions in Art.” In Ottoman Civilization II , edited by Halil İnalcık and Günsel Renda, 1090-1121. Ankara: Republic of Turkey, Ministry of Culture, 2002. Yenı ̇ şehı ̇ rlı ̇ oǧlu, Fı ̇ lı ̇z. “Ottoman Ceramics in European Contexts.” Muqarnas 21 (2004): 373-382. Yeni şehirlio ğlu, Filiz. “ İkonografi, İkonoloji ve Osmanlı Sanatı.” In Sanat Tarihinde İkonografik Ara ştırmalar , 579-593. Ankara: Hacettepe University, 1993. Thubron, Colin. “Challenge from the Terrible Turks.” In The Venetians , Colin Thubron and the editors of Time-Life Books, 100-114. Amsterdam: Time-Life Books, 1980. th th Turkish Carpets from the 13 to 18 centuries , exhibition catalogue . Istanbul: Ahmet Ertu ğ, 1996.

84 Gözde Önder Ceramics and Carpets

Online Sources

Oxford Dictionary, http://oxforddictionaries.com/

Oxford Reference, http://www.oxfordreference.com

85

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696

Fig. 1 Süleyman the Magnificent with his superimposed Venetian-made helmet, 16 th century . The Metropolitan Museum of Art. Harris Brisbane Dick Fund, 1942. www.metmuseum.org.

Fig. 2 An Abduction , deep dish, Venice, workshop of Domenego da Venezia, c. 1560-1570 . Reproduction by permission of the Syndics of The Fitzwilliam Museum, Cambridge.

Fig. 3 Italian maiolicas decorated in golden horn style, 16 th century. Reproduction by the permission of Filiz Yeni şehirlio ğlu.

86 Gözde Önder Ceramics and Carpets

Fig. 4 Iznik plate decorated in golden horn style, 16 th century. © Victoria and Albert Museum, London.

Fig. 5 Italian maiolica , stove tile, Arianna Museum, Geneva. Reproduction by the permission of Filiz Yeni şehirlio ğlu.

Fig. 6 Tile detail in Musée de Nevers, France. Reproduction by the permission of Filiz Yeni şehirlio ğlu.

87

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696

Fig. 7 Panel of Italian maiolica tiles, Musée Municipale Fréderic Blandin, Nevers, France. Reproduction by the permission of Filiz Yeni şehirlio ğlu.

Fig. 8 Two illustrations from the engraving of Nicolas de Nicolay, Les navigations pérégrinations et voyages, faicts en la Turquie (1567-1568). Reproduction by the permission of Filiz Yeni şehirlio ğlu.

Fig. 9 Tondino plate , probably workshop of Maestro Giorgio Andreoli, in first half of the 16 th century. The Metropolitan Museum of Art. Robert Lehman Collection, 1975. www.metmuseum.org.

Fig. 10 Iznik tondino , 16 th century. Reproduction by the permission of Museo Nazionale del Bargello.

88 Gözde Önder Ceramics and Carpets

Fig. 11 Italian tondino with the decoration of Ottoman motifs, 16 th century. The Metropolitan Museum of Art. Robert Lehman Collection, 1975. www.metmuseum.org.

Fig. 12 Süleyman Receiving the Crown of Fig. 13 Performance of Archers, Topkapı Hungary , Topkapı Palace Museum Palace Museum, Süleymanname, folio Archive, Süleymanname, folio 309a, 588a, Painter A. Painter A. Fig. 14 The Ambassadors , Hans Holbein the Younger, 1533. The National Gallery, London. www.nationalgallery.org.uk/paintings/hans-holbein-the-younger-the-ambassadors .

Fig. 15 Dutch painter Hendrik M. Sorgh, Portrait of Rotterdam Municipal Clerk at Table , 1663. National Museum, Warsaw.

Fig. 16 Sebastino del Piombo, Cardinal Bandinello Sauli, His Secretary and two Geographers , 1516, Samuel H. Kress Collection. National Gallery of Art, Washington. www.nga.gov/content/ngaweb/Collection/art-object-page.46136.html.

89

Diogenes 2 (2014): 72-90 ISSN 2054-6696

Fig. 17 Dish with Chintamani and Tiger-stripe pattern, 16 th century, Iznik. The Metropolitan Museum of Art. Gift of William B. Osgood Field, 1902. www.metmuseum.org.

Fig. 18 Silk with Loom Width with Floral and Tiger-stripe Design, 16 th century, Bursa. The Metropolitan Museum of Art. Rogers Fund, 1944. www.metmuseum.org.

90

Diogenes 2 (2014): 91-95 ISSN 2054-6696

Review

Nesbitt, C., and M. Jackson, eds. Experiencing Byzantium. Papers from the 44th Spring Symposium of Byzantine Studies, Newcastle and Durham, April 2011 . Farnham: Ashgate, 2013. Pp. 406. ISBN 9781472412294. £85.00

Experiencing Byzantium represents the edited papers from the 44 th Spring Symposium of Byzantine Studies (Newcastle and Durham, April 2011). The success of any volume of proceedings lies not just in collecting a series of papers around a theme but also, if possible, enabling readers to experience (if you will) somewhat of the tenor of discussions which the original event evoked. In this, the editors have made a number of commendable choices. The introduction, outlining the context for the Symposium, generates a tangible sense of this collection of papers as events rather than simply texts. Some concluding remarks about debates, which emerged from or at the Symposium, rather than only those that informed its choice of theme, would also have been appreciated. The arrangement of the book into sections also preserves the feel of the original conference panels. Finally, the decision by the editors to allow and perhaps encourage a wide variety of written styles, with some unusual moments of informality and discursive conjecture, gives this volume the feel of a symposium and some of its more startling and valuable insights. The opening section, ‘Experiencing Art’ begins with an examination by Liz James of Projecta’s Casket, a Late Antique silver object now held by the British Museum, traditionally viewed in terms of the images depicted upon it and their style. By focusing on the ‘thingness’ of the object, for example its awkward shape and bulk, James is able to reflect on the difference between depicted and experienced reality. These insights are subsequently expanded to consider icons as ‘things’ and the role of object biography. Warren T. Woodfin’s chapter also addresses replication, drawing together a diverse range of evidence for the depiction of imperial and holy figures on textiles. He demonstrates a general shift away from serialization of religious images post-843 AD. With respect to images of the emperor, Woodfin’s argument turns on the significance of imperial portraits appearing on cloth which was itself difficult to produce and highly sought-after serving to universalize the imperial dignity and power. The section ‘Experiencing Faith’ contains three papers, all in some capacity related to the church as space. Béatrice Caseau on the experience of the sacred, and especially the

91

Rebecca Darley Review importance of touch and taste, draws together evidence on the use of curtains in church interiors and explores the increasingly circumscribed role of touch in the Eucharist, as celebrants moved from holding the Eucharistic bread to receiving it in their mouths. Ritual kissing becomes another focus for this exploration, again demonstrating the increasingly hierarchical use of touch in liturgical contexts. The next chapter by Andrew Louth concerns ‘frames of reference’ within which Byzantine worshippers may have experienced liturgy. Louth’s repeated emphasis on the fact that things might be done regularly without believers knowing why (p. 83) alludes to the possible distinction between personal experience and personal knowledge, which could perhaps have been unpacked more. It is, however, subsidiary to his main conclusion, that liturgy must be understood in three temporal and spatial contexts: in real time and space, in the extra-temporal and extra-spatial realm of the heavenly and also in the historical framework of space and time which Jerusalem had provided for the Incarnation. Finally, Nikolaos Karydis’ interpretation of the Church of St John in Ephesus develops his own work to reconstruct the church. Karydis examines the architectural accuracy of descriptions by Procopius and Ibn Battuta and outlines various phases of construction. Especially in the analysis of the archaeological evidence, Karydis might have glossed various architectural terms but his subsequent discussion of the literary aims and circumstances of composition of the two texts also broadens his discussion into the contrast between ‘recreation’ and ‘description’ in processing the memory of experiencing a building. ‘Experiencing landscape’ includes three papers, all addressing spiritual landscapes, though readings of them are not purely theocentric. Nikolaos Bakirtzis’ paper on ‘Locating Byzantine monasteries’ examines the ways in which monastic foundations near Paphos in Cyprus helped to maintain the persistence and credibility of the Byzantine religious tradition on eleventh- and twelfth-century Cyprus. The second half of the chapter, focusing on northern Greece, examines the role of large rural monasteries in bridging urban and rural space. Katie Green’s paper on ‘Experiencing Politiko’ also takes Cyprus as its focus and addresses, via Historic Landscape Characterisation (HLC), the question of how religious structures and routes were embedded into a wider landscape. The limitations of data are severe and the application of HLC seemed at times to contribute very little and impair reflection on the range of available sources, many of which are extremely late for the Byzantine landscape analysis attempted. Nevertheless, some insight into the ways in which the people of Byzantine Politiko may have perceived their landscape is extracted.

92

Diogenes 2 (2014): 91-95 ISSN 2054-6696

Third, Vicky Manolopoulou’s paper separates litanies performed at a moment of trouble, such as an earthquake, and litanies performed (usually annually) to commemorate the event. Manolopoulou demonstrates that such litanies created continuity over time, and a means of dispersing the immediate fear of an event into a regular reflection on God’s mercy and protection. In the case of Constantinople, Manolopoulou suggests, litanies focused on the Virgin throughout the year traversed, and thereby enacted, the protective role of the Theotokos over her city. Heather Hunter-Crawley and Sophie V. Moore provide two complementary though very different papers to ‘Experiencing Ritual’. Hunter-Crawley addresses the use of the cross of light as a symbol in Byzantium, exploring the use of crosses in silver liturgical vessels, which she argues were left plain to maximize their reflectivity. Cross-shaped windows and lamps with cross-shaped ornamentation are also combined with written evidence to demonstrate that in Byzantine theology, the cross of light not only alluded to, but could stand for Christ himself. The next paper takes as its starting point the limited but visible evidence for shrouding in Byzantine funerary practice. Without speculating unduly on who may have performed such tasks, Moore pursues the implication that if images show a dead individual fully-clothed subsequently being buried in a shroud, somebody must have stripped, washed and shrouded the body. Moore’s explicit reference to the personal in this paper is one of the most effective moments of informality. Moore’s interpretation is, she makes clear, underpinned by her own experience of bereavement. The result remains sensitive to the possibly myriad and largely unknown permutations of feeling for a Byzantine actor, but succeeds in suggesting some ways in which the ritual of shrouding may have enabled mourners to navigate the personal, communal and religious ramifications of death. Iceland opens the scene for the next section, ‘Experiencing Self’, in which Scott Ashley asks how Icelanders after the twelfth century experienced Byzantium as the setting of stories about ancestral travel. The answer, woven skillfully from a range of written sources and, where possible, material culture, seems to be ‘as Iceland, but different’. Ashley’s analysis exposes numerous instances in which, while Byzantium was perceived as a distant place to which men had once travelled to gain honor and from which they had sometimes returned in fine clothes, it was understood in squarely Icelandic terms. Where Byzantium is presented as different it is not on the basis of detailed imaginings, but rather a more amorphous sense of foreignness.

93

Rebecca Darley Review

Myrto Hatzaki, by contrast, begins with the iconic Byzantine mosaic depiction of Zoe and Constantine Monomachos in the Hagia Sophia. The empress Zoe, in her sixties at the point depicted, appears beautiful and flawless, and so Hatzaki embarks upon a careful examination of the importance of beauty for a Byzantine understanding of imperial office, including the implication in many sources that beauty fitted a person to rule. Returning to the mosaics, however, Hatzaki demonstrates the importance of gender in these constructs, which allowed greater personality to a male ruler than the formulaic beauty expected of an empress. Middle Byzantine historiography provides the final space for considering the experience of self, which Dion C. Smythe explores in the writings of Michael Psellos, Anna Komnene and Niketas Choniates. Smythe, following Ruth Macrides, makes the point that self plays an inevitable role in the writing of Byzantine historiography because of the importance of the classical model of history writing, with its emphasis on autopsy. Smythe poses but does not fully resolve the question of whether or not these three authors are, by virtue of being such strong personalities, unusually present in their sources or merely the clearest examples of a common phenomenon. The final section of the book, ‘Experiencing stories’, features three papers which perhaps fit least well together, though each is effective on its own terms. Margaret Mullet’s examination of the Byzantine tent begins by presenting the evidence for the form and function of tents in Byzantium. Beyond their existence, however, tents are discussed as sites of experience both of and in texts. They might be used to establish living and administrative quarters in new places, as in an imperial journey or, when built structures were available, in order to provide greater flexibility or control of space. In both capacities tents served as locations in which texts might be read or produced, but they also provide the means in stories to demonstrate characters exploiting or dominating the space. Georgia Frank’s paper explores the tension in the story of the Ascension between grief over the departure of Christ and rejoicing at his return to the heavenly realm. In this context, psalms are presented as vital for providing contemplative space and interpretative support in conveying believers from one state of mind to the other. Sound and repetition thus become crucial to the experience of faith. The last paper in this volume, by Alexander Lingas on the changing musical soundscape of Byzantine liturgy, is perhaps the most technical and includes long tabulations comparing different musical forms. This is excellently balanced for historians not tackling Byzantine musicology, however, by a discussion which draws out the general from the technical. In particular, Lingas’ argument that the development of complex systems of Byzantine hymnody

94

Diogenes 2 (2014): 91-95 ISSN 2054-6696 consciously mirrored theological developments reflects the broader theme of the connectedness in Byzantine sacred experience of the intellectual and ritual. One of the most noticeable features of this book, though not thematically addressed, is the desire to use theoretical frameworks for approaching ‘experience’. Indeed, in the introduction the editors suggest being ‘informed by appropriate theoretical frameworks’ as an answer to the question ‘how can individual academics of the twenty-first-century world ever hope to understand the lives of people living in a very different past?’ (p. 9). It is an answer tested but never fully proven (or, at least, the appropriate frameworks have not always been found). In some cases, theoretical approaches, such as that of ‘sensory affordance’ by Heather Hunter-Crawley or ‘Thing Theory’ by Liz James have expanded the ways in which evidence might be approached, but theoretical approaches particularly to the affective or emotive register of past societies have, to this reviewer’s mind, more often gotten in the way of or simply been redundant within analyses of landscape, text and material which appear to have made greater advances simply on the basis of the standard ‘who, what, where, when, why?’ repertoire of questions of the material. From a final ‘thingness’ perspective, the book is attractively presented. Reproductions of images are of good quality. There are more proofing errors than might be ideal but not enough to hinder reading. Perhaps most problematic is the inconsistency in rendering Greek, which appears in poly- and monotonic format and transliterated in a variety of ways, with and without italicization. None of these minor issues, however, prevents this from being an interesting and important contribution to Byzantine studies and one released sufficiently soon after the event it records hopefully to contribute to live debates.

Dr. Rebecca Darley Research Associate on “Bilderfahrzeuge” - Warburg ’s Legacy and the Future of Iconology Warburg Insitute, University of London, in association with the Max Weber Stiftung (Bonn) http://iconology.hypotheses.org/

95

Diogenes 2 (2014): 96-98 ISSN 2054-6696

Review

Penna, Dafni. The Byzantine Imperial Acts to Venice, Pisa and Genoa, 10th–12th Centuries: A Comparative Legal Study . The Hague: Eleven International Publishing, 2012. Pp. xvii, 344 p. ISBN 9789490947774. € 61.50 / $ 92.50 / £ 57.00

This work, which was the author’s dissertation, is a valuable contribution to Byzantine legal and diplomatic history. Although the chrysobulls issued to Venice, Pisa and Genoa have been studied in other contexts, Penna sets out to explain the place of these documents in the legal history of the parties. Although this is not the first work to consider the legal implications of some of these documents, it is the first not to focus on Venice, but to incorporate documents from Pisa and Genoa, and the first to consider all the potential legal implications. 1 None of the documents studied are new, but they are placed in a new context. This work is divided into six chapters: an introduction, a chapter each on Venice, Pisa and Genoa, a comparative chapter discussing the legal issues common to all three cities, and a short conclusion. Penna’s overarching goal is to determine how the Italians, both those who traded and those who resided in Constantinople, dealt with the Byzantine legal system. Her conclusion is that they had a unique but not unprecedented relationship with the State, not citizens but also not aliens. It is clear that the Venetians received more privileges than the other Italians. Some of the provisions granted to the Italians seem to have been requested by them, making it apparent that some of these documents were not just chrysobulls granting privileges, but treaties negotiated by both sides. 2 In the three chapters on the documents themselves, Penna briefly addresses the historical circumstances surrounding each document, citing past literature, and then moves swiftly to the legal issues at hand, placing the documents in the context of the Byzantine legal system. Where the surviving documents are in Latin, a cautious attempt is made to relate the words to Byzantine legal terms. The sections on individual documents are helpful for an understanding of the specific legal issues raised by each.

1 See, for instance, Donald Nicol, Byzantium and Venice: a study in diplomatic and cultural relations (Cambridge: Cambridge University Press, 1988) and Angeliki E. Laiou, “Institutional Mechanisms of Integration,” in Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire , ed. Hélène Ahrweiler and Angeliki E. Laiou (Washington, DC: Dumbarton Oaks, 1998), 161-181. 2 Dafni Penna, The Byzantine Imperial Acts to Venice, Pisa and Genoa, 10th–12th Centuries: A Comparative Legal Study (The Hague: Eleven International Publishing, 2012), 12.

96 Jason Fossella Review

For instance, chapter 4, section 6 is an examination of the 1193 chrysobull issued by Isaac II Angelos to the Pisans. 3 The first section addresses the specific circumstances surrounding the document: an attack by Genoese pirates on a vessel carrying Byzantines, for which the Emperor had ordered Genoese living in Constantinople to pay a fine. The Genoese offered to locate the pirates, and asked that the fine be given back. The chrysobull contains the negotiated agreement: the fine was to be held as a deposit, to be returned if the Genoese located the pirates; otherwise, it would be given to the Byzantine merchants who had been attacked. Having described the situation, Penna addresses the legal issues: the types of deposits and their regulations under both contemporary Byzantine law and the Roman legal tradition common to Byzantium and Italy; the relationship of the language of the chrysobull to these laws; the legal terminology surrounding deposits and debts; the apparent liability of Genoese living in Constantinople for acts committed by their countrymen (a Western legal concept that seems to have been imported into Byzantium); and finally the procedure by which the agreement was ratified. This discussion fully addresses the legal issues and terminology, without resorting to overly complex language or deep jargon. In general, the book is extremely accessible without “dumbing down” the subject matter. It is also accessible for historians who do not read Greek, as all passages are translated into English and Byzantine legal terms are well explained. In the fifth chapter, Penna synthesizes the discussions of the individual documents into a discussion of the most important legal problems addressed by them: the granting of immoveable property, criminal justice, maritime law, and oaths. She finds that Italians were granted a unique status with regard to real estate, less than full ownership, and similar to but different from emphyteusis or pronoia . In criminal justice, Penna concludes that the Venetians, who were tried either before their own judges or the logothet ēs tou dromou , were considerably more privileged than other Italians, who dealt with regular imperial courts, and that some of these privileges may have been requested by the Venetians. 4 Another difference between the Venetians and other Italians comes in maritime law, where the documents have provisions applying to the Genoese and Pisans, but not the Venetians. For the Genoese, this may have been on account of their history of piracy. Penna

3 Franz Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565–1453 (Munich: R. Oldenbourg, 1924), no. 1616. 4 Penna, The Byzantine Imperial Acts , 231–3. 97

Diogenes 2 (2014): 96-98 ISSN 2054-6696 believes the Pisans may have requested the shipwreck provisions themselves, although the evidence is scanty. 5 In the matter of oaths, Penna finds that, although the swearing of oaths was culturally important both in Byzantium and in the West, and that Italians sometimes swore loyalty to the emperor, there is no evidence that this was a “feudal” oath, in which Italians become vassals of the Emperor. 6 Penna compares the treatment of these issues in the Byzantine documents to their treatment in two other sets of contemporary treaties: the acts of the Crusader states that concerned Italian city-states, for immoveable property, maritime law and criminal justice; and the Russo-Byzantine treaties, for maritime law alone. She also compares the property law provisions to the grants made to Byzantine monasteries. These comparisons are extremely illuminating, helping to explain how the law was applied on a daily basis. It also appears that there was some cross-polination with documents granted to the Venetians in the Crusader states. 7 This work is a welcome addition to the history of the relationship between Italy and Byzantium, for its inclusion of Pisa and Genoa, for its accessibility, and for its contextualization of legal history.

Jason Fossella PhD Student Department of History Saint Louis University

5 Penna, The Byzantine Imperial Acts , 241–2. 6 Penna, The Byzantine Imperial Acts , 274–5. 7 Penna, The Byzantine Imperial Acts , 199–200.

98

Diogenes 2 (2014): 99-102 ISSN 2054-6696

Review

Kordoses, Stefanos. Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο (552-659 μ.Χ.). Ο ρόλος τους στην ευρασιατική πολιτική , διπλωματία και στρατηγική [The Turks between China and Byzantium (552 A. D. - 659 A. D.) their role in the Eurasian politics, diplomacy and strategy]. Athens: Poiotita, 2012. Pp. 488. ISBN 9789607803689. €23.76

When reading the history of Central Asia, at the beginning, some may be confused by the term “Turk”, since it has a double meaning in English and other modern languages. “What is the double meaning? What are the differences between them?” These questions are answered in the reviewed monograph, Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο (552-659 μ.Χ.) . The monograph, written by Dr. Stefanos Kordoses, is adapted and expanded from his doctoral dissertation “Diplomacy, Strategy on Eurasian Steppes from the Middle of 6th Century to the Middle of 7th Century: West Turks, Khazars and Persians from China to the Aegean Sea” which was finished at the University of the Aegean in 2007. Beginning with an explanation of the double meaning of “Turk”, the author gives specific emphasis to the medieval Turkic Empire, and its role among the super powers of the period from the middle of the sixth century to the middle of the seventh century. When reviewing the historical origins, he manages to explain to us the modern geo-political situation in the Eurasian Steppes. The Turks were a powerful and influential force, particularly active from the sixth to the seventh centuries CE in the Eurasian Steppes. They conquered a vast territory, penetrating from west to east along the northern branch of the Silk Roads, by-passing Persia and across the steppe connecting Constantinople with Central Asia and China. This period of activity for the Turks coincided with a phase of frequent communications among the three huge empires: Byzantium, Persia and China. Hence, the special geographical position of the Turkic Empire allowed it to play a key role in the relations among the three powers. The book comprises of eight chapters with a short prologue and an introduction. In addition, it also provides the following abundant information as supplement: an English summary, a broad bibliography, five tables of the Emperors and Khans from Byzantium, Persia, China and Turks, eight geo-political maps, a Greek term index, a Latin term index and a comparative table of basic Chinese names in Pinyin, Wade-Giles and Chinese characters.

99

Qiang Li Review

At the beginning of the introduction, the author explains his intention for this work: the relations of the Turks with the two superpowers, China and Byzantium, and mainly with Byzantium, have not been sufficiently researched, especially in Greece. 1 Hence, his research is valuable for understanding the history of Turco-Byzantine relations directly relating to the Greek history. Dealing with the Turks from their first appearance in the records of history will be helpful to better understand the developments in subsequent periods, when Byzantium and the New Hellenism engaged with the Seljuks and Ottomans and Turks of modern Turkey. 2 The first chapter shows a general impression of the Turkic world and its modern political formula in Eurasia. Firstly, the author expounds clearly the difference of the two terms: Turkish and Turkic, between which the former means the modern nation-state and its people, while the later means the people who live in Central Asia and speak similar languages belonging to a branch of the Ural–Altaic Language family. On this basis, he continues to discuss the relation of the modern Turkish people with the Turkic people, and the organization of the Turkic people. He emphasises that the misunderstanding of the difference between the two people led to the enlargement of the Pan-Turkism 3 from the nineteenth century. After a general description of the historical geographical distribution of the Turks, he turns to the political formula of the nineteenth century in Central Asia with the discussion of the Turanism 4 and, later on, to the modern political picture in this area. With the following four chapters, the author chronologically addresses the relationship of the Turkic Empire with its neighbours, especially with China and Persia: the emergence of the Turkic power in north China, its relations with the Chinese dynasties, and its neighbours the Rouran Empire 5, Persian Empire and Byzantine Empire; the military activities of the West Turks in Central Asia and their diplomatic activities with Persia and Byzantium; and the cooperation and antagonism between the Turks, China, Byzantium and Persia in light of the

1 Stefanos Kordoses, Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο (552-659 μ.Χ.). Ο ρόλος τους στην ευρασιατική πολιτική , διπλωματία και στρατηγική (Athens: Poiotita, 2012), 30. 2 Kordoses, Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο , 21. 3 Pan-Turkism is a movement that emerged in the 1880s among the Turkic intellectuals of the Russian Empire and the Ottoman Empire, with the aim of cultural and political unification of all Turkic peoples, see Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism To Cooperation (Bloomington, IN: Indiana University Press, 1995). 4 Turanism, or Pan-Turanism, is a political movement for the union of all Turanian peoples. It implies not merely the unity of all Turkic peoples (as in Pan-Turkism), but also the unification of a wider Turanid race, also known as the controversial Uralo-Altaic race, believed to include all peoples speaking “Turanian languages”, see M. Antoinette Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and at the Present Day (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2010), 19. 5 Rouran was the name of a confederation of nomadic tribes on the northern borders of Inner China from the late fourth century until the middle of the sixth century, see Barbara A. West, Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania (New York, NY: Facts On File, Inc. An imprint of Infobase Publishing, 2008), 687. It has sometimes been hypothesized that the Rouran are identical to the Eurasian Avars who later appeared in Europe, see Carter Vaughn Findley, The Turks in World History (Oxford: Oxford University Press, 2005), 25.

100

Diogenes 2 (2014): 99-102 ISSN 2054-6696 resurgence and decline of the Turks. Through the four chapters, the author intends to provide the history of Turks’ “rise and fall”, as well as their complicated relationships with Persia, Byzantium, China, and other Turkic peoples through diplomatic and strategic activities. Chapter 6 and Chapter 7 focus on the analysis of diplomatic activities. In Chapter 6, the author examines the significance of the marriages to diplomacy, the approaches, rules and the means of exchange of the embassies between Byzantium and Turks, as well as between the Turks and China. In Chapter 7, the author pays attention to the trade from China to Byzantium along the Silk Roads. He firstly describes the general conditions of the trades and warfare in Eurasia from the middle of the sixth century to the middle of the seventh century; secondly the focus is given on the trade through the northern part of the Silk Roads and the activities of the Byzantines, Persians and Turks; he lastly analyses the role of the Persians and Sogdians in trade. Chapter 8, which is the longest of the whole work, analyses the diplomatic and strategic activities of the Turks in Central Asia through the theory of modern international relations. Although realising that there is a danger that the use of modern international theory, which did not exist in the historical era, will lead to false conclusions, the author manages to introduce the theories of Carl Schmitt, namely the theoretical tool of nomos and the bipolar definitions of friend and enemy , which he believes suitable for explaining the conditions of Eurasia in the sixth and seventh centuries CE without losing its value for explaining modern international relations. Using this formula the author presents an overview of the current antagonism of great powers over Central Asia and the modern Turkic nations in this chapter with a prediction of a new political order in Central Asia. From the perspective of sources, he uses an abundance of materials, from Armenia, Syria, and Persia. Nevertheless, the main sources are Chinese. That’s because the Turks, especially the East Turks, lived in the area near to China, and further they had very close relation with Chinese Dynasties. Hence, their history intertwined with the Chinese history in Chinese writings. The most frequently used Chinese sources are Book of Sui , Old Book of Tang and New Book of Tang which are the official histories covering the period from the sixth to the tenth centuries CE. As the work focuses on the relations of Turks with China and Byzantium, the sources of Byzantium are also key to the research from the western perspective. The Byzantine materials mainly include the works of Procopius, Menander the Protector, Theophylact Simocatta, Theophanes the Confessor, etc. These writings mainly cover the

101

Qiang Li Review history from the sixth to the ninth centuries CE and provide information about the Turks and their relations with Byzantium. The author masters a good knowledge of international theories from his undergraduate and postgraduate studies. With this advantage, he provides us with an excellent historical and geo-political picture of the Eurasian Steppes during the sixth and the seventh century CE. In this picture, the image and the role of the Turks, being situated in the multi-relation among Byzantium, Persia, and China, were well analysed. The author’s proficiency of many modern languages offers a vast global perspective to review the subject. Furthermore, his work also contains a rich bibliography which is of good value to the readers who are interested in further pursuing the subject. Though there are some small mistakes with Chinese spellings, they cannot detract from the merits of this work.

Qiang Li PhD candidate Department of History and Archaeology University of Ioannina

102

Diogenes 2 (2014): 103-105 ISSN 2054-6696

Review

Chen, Zhiqiang. 拜占庭帝国通史 [The History of the Byzantine Empire]. Shanghai: Shanghai Academy of Social Science Press, 2013. Pp. 476. ISBN 9787552002485. ￥75.00

The study of Byzantium in China began in the 1950s. Only a few papers, mainly translated from Russian, were published over the following decades. However, since the 1980s, Byzantine Studies in China has made great progress. Several books and papers from all over the world have been translated, and a certain number of works have been published in Chinese. 1 Some Chinese scholars of Byzantium have emerged, such as Zhiqiang Chen. The History of the Byzantine Empire is one of his representative works. The book consists of three parts: introduction, text and appendix. Three parts in the introduction constitute a history of international Byzantine Studies, the history of Chinese Byzantine Studies and a basic knowledge of Byzantium. To the overseas reader, I think that the most important part is the second one, which occupies a large space. In this part, Chen pointed out that in the 1950s, Chinese Byzantine Studies was seriously affected by the Soviet Union. “The achievements of the Soviet Union at that time were introduced to China one by one.” 2 On this basis, some scholars were able to complete a few papers. Overall, in this period, the opinions of Chinese scholars were mainly influenced by those of the Soviet Union. However, in the past three decades, the research of world history in China has taken a new stage. With the progress of the whole society and increasing opportunities to communicate with other countries, more and more scholars have realised the importance of Byzantine Studies. In 1986, a paper, “We should pay more attention to the research of Byzantium”, was published in the periodical World History Studies 3. From then on, “more papers about Byzantine history were published and more space in universities’ teaching

1 Such as Jialing Xu, Byzantine Civilization (Beijing: The People Press, 2006); N. H. Baynes, Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization , trans. Zhiqiang Chen, Wei Zheng and Peng Sun (Zhengzhou: Elephant Press, 2012); Xushan Zhang, A study on Relations Between China and Byzantine Empire (Beijing: ZhongHua Book Company, 2012); Yanhong Cui, Procopius’ world (Beijing: Peking University Press, 2013). 2 Zhiqiang Chen, introduction to The History of the Byzantine Empire (Shanghai: Shanghai Academy of Social Science Press, 2013), 13. 3 Qiang Ling, “We should pay more attention to the research of Byzantium,” World History Studies 11 (1986): 62-63. 103

Like Zhang Review materials was devoted to Byzantine Studies” 4. But at the beginning of this period, most papers “were mainly introductions about foreign scholars’ works, and not yet real research” 5. Next, with the deepening of research and the widening of view, there was a variety of results in China. For example, “some subjects that had been just stranded at the theoretical level were deepened into details” 6. Chen takes the discussion about Iconoclasm as an example. Chen thought the discussion indicated that some Chinese scholars paid their attention to Byzantine religious problems. “With the widening of views, Chinese scholars broke through limitations of the past to notice Byzantine political history” 7. More attention was paid to Byzantine religion, culture, and the communications between Byzantium and ancient China. One development that Chen points out is that “Chinese scholars have noticed the continuity of Antiquity in Byzantine culture. They call this kind of continuity ‘tradition’ or ‘complex of Antiquity’. It can be seen that there was a classical style in Byzantine literary, historical, philosophical, architectural and cultural works” 8. And many papers about it were published, like The relation of Byzantine culture and Western 9 and so on. Another remarkable change is the use of the comparative method. “It helps Chinese scholars to break through the restriction of area history” 10 . Scholars have compared some Byzantine issues with Western and Chinese historical problems, which makes Byzantine history no longer merely an area history in people’s eyes. Next, Chen pointed out that there was also progress in the use of Byzantine historical materials. More and more Chinese scholars and students came to develop different language skills as they were travelling abroad for study. It is now possible that Chinese scholars can use first and second hand materials written in other languages effectively. At the same time, with the development of research on China’s ancient history, some relevant records also have come to light, such as the communications between China and Byzantium. In addition, a number of Byzantine coins have been found in China in recent years 11 , which provide new evidence for the fact of communications between China and Byzantium.

4 Chen, introduction, 15. 5 Ibid. 6 Chen, introduction, 17. 7 Ibid., 18. 8 Ibid., 18-19. 9 Jianling Xu, “The relation of Byzantine culture and Western,” Journal of Henan University (Social Science) 2 (2001): 97-103. 10 Chen, introduction, 19. 11 Relevant papers: Zhiqiang Chen, “Research of Byzantine coins in China,” Acta Archaeologica Sinica 3 (2004): 295-316.

104

Diogenes 2 (2014): 103-105 ISSN 2054-6696

Also, Chen lists some deficiencies about Byzantine Studies in China. For example, some content of papers are still not original. The use of historical materials is not sufficient enough. However, Chen believes that these problems will be solved. The future of Chinese Byzantine study is bright. Above is the second part of the introduction of the book. In my opinion, it is the meaningful part for foreign readers, because Chen looked back on the history of Chinese Byzantine Studies and introduced its current situation. It is a short history of Chinese Byzantine Studies. As to the text of the book, it consists of ten chapters. Chapters One to Eight are arranged by chronology, whose names are “the time of Constantine”, “the time of Justinian” and so on. Chapter Nine is “Byzantine culture” and the last one is “Byzantine diplomacy”. As to the reason for the decline of Byzantium, Chen’s idea neither is wedded to economic determinism, which affected the Chinese history for a long time, nor “the decline of military, culture or cities” that is argued by some western scholars. Chen believes that the reason is not a simple one, just as he thinks Iconoclasm is not just a religious issue. In my opinion, some of Chen’ arguments are relatively fair, as another scholar, Dr. Yin Zhonghai said: “This is the advantage that Chinese scholars bring to Byzantine Studies, because they can avoid the subjectivity that may be produced by realistic political and religious intentions which can influence some Western scholars’ ideas”12 . As to the deficiencies of the book, I think the content and the style of it is a little outdated. As Alice-Mary Talbot said, “Since about 1970, there has been a pronounced shift in Byzantine studies away from political and diplomatic history to a much greater focus on social, cultural, economic, and military history”13 . To this view, the book’s style is a little old-fashioned, but it is still a representative work of Chinese Byzantine Studies.

Like Zhang PhD student Center for the World Civilization History Northeast Normal University, China

12 Zhonghai Yin, “Book review of The history of the Byzantine empire,” World History Studies 2 (2005): 126. 13 Alice-Mary Talbot, “Byzantine Studies at the Beginning of the Twenty-first Century, ” The Journal of English and Germanic Philology 105, no. 1 (2006): 31. 105

Diogenes 2 (2014): 106-107 ISSN 2054-6696

Supplementum Byzantine Thirteenth Century Day Wrap-up, 13 May 2014

Annika Asp-Talwar (PhD Candidate in Byzantine Studies) Jeff Brubaker (PhD Candidate in Byzantine Studies) Matthew Kinloch (MRes Student in Byzantine Studies) Wei-sheng Lin (PhD Candidate in Byzantine Studies) Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies University of Birmingham

The Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies is fortunate to host a multitude of scholars and students who specialize in various periods of Byzantine history and frequently cooperate with one another to further their research, but those who study the thirteenth century are particularly collaborative. On 13 May 2014 four postgraduate students – Matthew Kinloch, Jeff Brubaker, Annika Asp-Talwar and Wei-sheng Lin, who all worked under the supervision of Dr. Ruth Macrides – gathered to discuss aspects of their own research, as well as challenges relevant to the study of Byzantium in the thirteenth century. The day-long workshop came about as the collective result of the four students’ interests and frustration. Each was astonished by the fact that, even though they all studied approximately the same period, they lacked a great deal of familiarity with the subjects the others were pursuing. Matthew Kinloch focuses on the problems of political agency following the Fourth Crusade – questioning how success and failure have been measured in the multitude of polities that formed after the fall of Constantinople in 1204. Jeff Brubaker studies the evolving diplomacy of the period between Byzantine and Latin rulers. Following in the proud tradition at Birmingham, Annika Asp-Talwar aims to explain developments in Trebizond and its changing relationship with Constantinople in the late thirteenth century and beyond. And Wei-sheng Lin grapples with the difficult questions facing the Anatolian economy in the uncertain and politically turbulent period of the thirteenth century. The group decided that the best solution to learn more about each other’s focus was with a day of collaboration – presenting their research to one another in the hopes of finding new answers as well as questions. Preparations and arrangements pursued by Matthew Kinloch allowed the event to go smoothly. The group was also fortunate that Dr. Ruth Macrides, who supervises each of the four students, agreed to chair the event. Dr. Macrides’ work on Byzantium in the thirteenth

106 Annika Asp-Talwar, Jeff Brubaker, Matthew Kinloch & Wei-sheng Lin Supplementum century – especially her translation and commentary of the history of George Akropolites – makes her keenly qualified to discuss the events and problems in studying the period. The students also benefited from the input and participation of Dr. Archibald Dunn, who offered a unique and challenging perspective on the issues. The programme put forward by Matthew Kinloch allowed each student ample time to present their research, followed by a stimulating but relaxed discussion. Several questions and themes appeared and reappeared through the various presentations, echoing the problems one faces when attempting to discuss historical trends in general and Byzantine Studies on the thirteenth century in particular. What terms should historians use to name rulers and states? Is the period of the thirteenth century overburdened with a narrative of decline? How does one quantify and qualify the relationships between states? Through a lively series of discussions, along with a generous helping of debate, the group of students and professors were able to more succinctly identify the goals of their work and the challenges they face. The event embodies the ethos of the Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies – supporting the cross-fertilization of subjects and promoting a scholarly environment.

107

Diogenes 2 (2014): 108-113 ISSN 2054-6696

Supplementum South-Western Turkey in the 13 th and 21 st Centuries

Matthew Kinloch MRes Student in Byzantine Studies Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies University of Birmingham

Antalya is full of tourists, but Byzantine (and Seljuk) Attaleia goes unnoticed by those busy in the streets below, selling and sweating. Antalya’s thirteenth-century fortifications in one street are in the process of being tidied up to provide an appropriately atmospheric backdrop for overpriced drinks and mediocre bands, in a new tourist bar. From a square above the modern equestrian statue of the Seljuk sultan who captured Attaleia from the Byzantines and Franks gazes towards the sea which had made the city one of the most important urban centres in the Mediterranean. Today the harbour is full of mock Pirates of the Caribbean ships, a sight which in one image captures the beauty and banality that travelled around south-western Turkey with me for two weeks. From Antalya I struck north through the Taurus mountains to the sites of Laodikea, Hierapolis, Tripolis and Chonai (birthplace of Niketas and Michael Choniates), the relationship between which is puzzling and as yet largely unexamined. The exact location of thirteenth-century Laodikea is still uncertain, although the classical/early Byzantine city is both well-known and abundant in snakes. The substantial fortifications at Hierapolis (Fig. I) and Tripolis (Fig. II), which archaeologists have dated to the thirteenth century, leave almost no trace in contemporary texts, despite seeming to have been far more substantial than anything at Chonai (regularly mentioned by historians). These problems oozed out of the landscape as I careered between sites, which it turned out had looked deceptively close together in Tabula Imperii Byzantini in the library. An understanding of the sheer scale of the areas controlled by men who have been dismissed as rebels and petty local lords by historians is immediately apparent on the bus from Denizli to Ala şehir (Byzantine Philadelphia). The size of the Byzantine city walls are matched only by the kindness of the staff at the appropriately named Philadelphia Hotel, who offered to drive round all the Byzantine monuments of the labyrinthine modern city. Arriving in the massive conurbation of İzmir on the anniversary of Gezi Park, meant that a massive display of police force stifled the bustle of the city. Nevertheless İzmir proved a

108 Matthew Kinloch Supplementum solid base for visiting Smyrna, Magnesia, Nymphaion and Sardis, although the citadel of the latter, shrouded in an unsettlingly fierce thunderstorm proved inaccessible. The palace of Nymphaion proved to be covered in appropriately Byzantinesque wooden scaffolding. However, the Kastron strikingly positioned in the hills above the modern town of Kemalpa şa was perhaps the highlight of the trip, despite the chain-smoking urchins who tried to steal everything (really, everything). The nationalists have done their best to ruin the Kastron of Magnesia (Manisa) by erecting a luminous billboard of Turkey on what should be a protected site, but even this was unable to completely ruin the atmosphere of the site. From İzmir I turned south to Selçuk (Ephesus), where the classical remains underwhelmed after the striking remoteness of Nymphaion. A truly frantic day took me to Sampson (Priene), a stunning classical city framed beautifully by the woods which have consumed it beneath a Byzantine acropolis (Fig. III), then the fortified theatre of Miletus and finally to the massive temple of Didima. Despite a lack of willing lifts and consequently a lot of walking, I travelled like a Byzantine pilgrim, to the holy mountain of Latros. The massive mountain sanctuary looms above the inviting waters of Bafa Gölü, although I was informed by two conservationists from Istanbul who were testing the water that it is slowly being poisoned. The mountain and lake are home to a vast array of Byzantine monasteries and fortifications, some of which I was able to visit and to which I feel compelled to return (Fig. IV). After heading back north I turned east to follow the Maeander valley, stopping first at Aydın (Tralles), where the archaeological ‘park’ faced a large military complex, clearly taking advantage of the hill, as strategically important now as it was when the Palaiologoi decided to rebuild the city. While attempting to reach Kalesi Mastura, above Nazilli, I was summoned to the smoky and strangely soviet office of a man who I think was the mayor of Mastura, where I was threatened with the gendarmerie if I attempted to visit the archaeological site. Needless to say I went and had a look anyway, albeit fairly briefly, before hurriedly reboarding the dolmu ş to Nazilli, from where I set out for Aphrodisias, via the stunning Kastron of Antioch-on-the-Maeander (Fig. V). Sitting on a tower at the confluence of two river valleys it was easy to imagine the duel between Theodore Laskaris and Kay-Khusraw in the lush fields below. It is unfortunate then that this duel is almost certainly nothing more than a literary topos. The atmosphere at Aphrodisias was both metaphorically and literally electric as I managed to arrive in time for yet another thunderstorm.

109

Diogenes 2 (2014): 108-113 ISSN 2054-6696

Having been invited when visiting the fortifications of Tripolis to a wedding, I made a slight detour going to Isparta via the tiny village of Yenicekent. There my newest friend, the talented pide maker from the village took me first to a music festival in an adjacent village. A sudden thunderstorm turned the streets into a river, flooding the street stalls, one of which it turned out belonged to my friend. After saving the strange array of women’s clothing for sale we returned to Yenicekent laden with munitions and beer, both of which were used at the wedding party where celebratory shots were fired into the thunderous rain by an army of grinning villagers sheltering beneath the boots of their cars from the torrential downpour, which anointed the young couple as they and the rest of the village danced in the streets beneath leaking tarpaulins. The following day I was eventually able to escape the hospitality of my friends and reach Eğirdir, via Isparta. This understated town sits on or around a spit of land jutting into a glassy lake, which also, according to a very enthusiastic Austrian, has the added benefit of being the home to a vast array of rare butterflies. The spit had been fortified by a Byzantine and later Seljuk wall which in parts survives to demonstrate the tactical advantages of the site. Having saved what turned out to be the best till last I finished the trip by visiting the Byzantino-Seljuk border city of Sozopolis (Fig. VI). Kay-Khusraw’s old stronghold did not disappoint, poised as it is more precipitously than Tintagel above (what I think is) an Ottoman bridge and a collection of Seljuk mosques. The Imam of one having explained that it was founded by Kay-Kaus proceeded to find a dedicatory plaque in a mixture of French and cobwebs. Sozopolis was the final stop before traversing the Taurus again and returning to Antalya. From the library in Birmingham, it is easy to detach the landscape from the history of thirteenth-century Byzantium. This trip has enabled me to introduce new and important levels to my study of a time which it is impossible not to find compelling. I would like to thank the College of Arts and Law Graduate School, which through the Postgraduate Research Support Fund enabled me to make this trip and thus add more concretely the topographical dimension to my research.

110 Matthew Kinloch Supplementum

Fig. I Hierapolis. Photo: M. Kinloch 2014.

Fig. II Tripolis. Photo: M. Kinloch 2014.

111

Diogenes 2 (2014): 114-117 ISSN 2054-6696

Fig. III Sampson/Priene. Photo: M. Kinloch 2014.

Fig. IV Bafa Gölü from Mount Latros. Photo: M. Kinloch 2014.

112 Matthew Kinloch Supplementum

Fig. V Antioch-on-the-Maeander. Photo: M. Kinloch 2014.

Fig. VI Sozopolis. Photo: M. Kinloch 2014.

113

Diogenes 2 (2014): 114-117 ISSN 2054-6696

Supplementum Outreach Workshops in Ottoman History

Gemma Masson PhD Candidate in Ottoman Studies Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies University of Birmingham

Introduction

The Postgraduate Workshop scheme is run yearly by the Student Recruitment and Outreach Office, University of Birmingham. The programme is active across the whole University and recruits and trains PhD students who apply to the programme to conceive and facilitate interactive workshops with groups of secondary school children visiting the University on open-days and other events such as History Quest. The target audience for these types of events is usually the Year 9-10 classes (14-15 years old) and the challenge is to engage the students in the researchers own, often narrow, specialism within their field. Most groups for such events would consist of 15-30 schoolchildren. The researchers all attended a training session in which advice was provided on how to tailor workshop activities to different ages and learning styles. Additionally information on the use of resources and managing a group of students and keeping them on task was offered as well as tricks for engaging the more reticent members of a group. After this session participants were asked to create their session and book a time to test it out upon a small audience consisting of members of the outreach and recruitment teams for feedback before restructuring and improving the sessions.

Workshop Content

Initial ideas for content on a workshop pertaining to Ottoman history took careful planning. This is a field unlikely to have been encountered within the school curriculum and, despite recent resurgence of BBC documentaries on the subject, is not yet part of the popular historical awareness. Thus in order to introduce an unfamiliar subject the researcher decided

114 Gemma Masson Supplementum to use a couple of ‘warm-up’ activities to get students thinking before using an exercise in primary and secondary source methodology using examples from Ottoman history. Initially the plan was to use the idea of a mind-mapping exercise to get the ball rolling. It was proposed to ask students for anything they associated with the word ‘Turkey’ or ‘Ottomans’. Based on feedback from the outreach team at the first draft of the workshop, however, this was still starting out too deep. The researcher’s plan was to build around one larger, key exercise with several smaller exercises to initially engage the students and get them thinking in terms of the Ottoman world. The final workshop programme included four introductory activities before the main sources exercises. Firstly a ‘jargon-busting’ activity was left on the desks for students to pick up and work on as soon as they arrived. This had the advantage of being a ‘settling’ exercise which meant that it got students thinking about the session and engaging with it while at the same time calming them down into a classroom type atmosphere ready to receive activity instructions. The terminology defined in this exercise was basic military history words such as ‘rebellion’ and ‘mutiny’ as well as several methodological terms i.e. ‘primary source’, and ‘secondary source’. The second exercise was a time-line activity to help the students situate Ottoman history in their minds in relation to history they were already aware of. To achieve this a time-line of Ottoman history was drawn upon the whiteboard and the students were then invited to add their own favourite areas of history to the blank side of the time-line, thus allowing them to see what was occurring in the Ottoman empire, for example during the reign of Henry VIII of England. This, like the jargon-busting exercise was designed to provide students with an outline of where Ottoman history fits into the wider field of history in general, before filling in some more specific content with the following exercises. Next was an activity which had been very popular with the outreach team from the preliminary designs of the workshop. Students were divided into groups and each group was given a certain scenario from Ottoman history and asked to guess what they would do in that situation or what they thought might happen next.

115

Diogenes 2 (2014): 114-117 ISSN 2054-6696

Example:

“It is 1444. You are 12 years old, your father has abdicated the Ottoman throne to you, you are in a state of warfare and many of your advisers do not trust you, considering you too young and inexperienced for rule. What do you do?”

Each group would consider their scenario before giving an answer to the whole group. The real answers of what had happened in history would then be shown on the Power-point. For the example scenario, a slide detailing the life and career of Fatih Sultan Mehmet II was shown. The final introductory activity was a group mind-map aimed at getting students to think about the practice of history and led into the main methodological activity. The students were asked two questions: “What is history?” and “What is a historian?” and encouraged to add their answers to the mind-maps on the whiteboards at the front of the room. Following on from this and leading into the methodology activity the answers were given that history was about real people and their stories, and that a historian was, as per John H. Arnold’s analysis, a detective.1. In order to frame the methodology activity in a way that would appeal to young people the idea of the historian as a detective was linked to popular BBC TV drama Sherlock and the main methodological activity framed as a criminal investigation in the Holmesian style. Sheets were provided with both primary and secondary source materials on them and the activity aimed to introduce the concept of critical thinking and using primary evidence to either support or refute what is thought to be established fact. Using the key question from the researcher’s project, namely the question of whether or not the janissary corps were as corrupt as they have been portrayed. The first resource made available was a ‘Fact’ sheet containing details from established secondary historiography. Students were then invited to consider what ideas and theories such information might suggest to them. The next step was proving such theories and to this end a selection of primary source materials pertaining to the question of janissary corruption was distributed. The students were encouraged to find correlation between the secondary and primary sources and discuss whether the primary sources supported or disagreed with any of the ‘known facts’.

1 John H. Arnold, History: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2000), 45.

116 Gemma Masson Supplementum

The next stage in the key activity was to look at and analyse where the primary sources were coming from. Remembering that humans are biased and students considered the primary sources and whether their authors would have any specific prejudices on the question. Once these ideas were added to the mix then a final conclusion on the question could be reached.

Future Directions and Development

There were a great many ideas for activities conceived by the researcher which could not be included for reasons of time and resources. Each workshop delivered is tailored to the individual requirements of that specific event and as such the methodology workshop was the most suitable to History Quest. However the range of ideas does allow for the workshop to be tailored to any length of time and groups of any size and age group. Suggested activities include the use of props in the scenario activity as well as fancy dress games for younger children. The only drawback of those ideas is that it would require some extra funding for the resources which may need to be sourced independently. Other ideas included some teaching of the Ottoman and Turkish languages which could be utilised in older groups. In terms of the logistics of delivering the workshop the resources could be reworked in order to make the activities clearer such as numbering the facts and primary sources to make matching them easier. Also the layout of the rooms in the Arts building could be reworked, from the traditional rows of desks all facing the front of the room, to groups by moving tables together so groups faced inwards to each other and that would facilitate easier discussion between group members on activities and also assist in helping them focus on the tasks.

117

Diogenes 2 (2014): 118-121 ISSN 2054-6696

Supplementum Cappadocia in Context 2014 – a report

Andrea Mattiello PhD Candidate in Byzantine Studies Centre for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies University of Birmingham

We all know certain opportunities happen once in a lifetime. I have the feeling I just had one. One early afternoon, while flying back to London from Istanbul, I went through the photographic survey of my last few weeks in Cappadocia and I became increasingly aware of the truly unique and academically valuable programme I just had the privilege of experiencing. The “Cappadocia in Context” field trip, organised by Prof Robert Ousterhout and Dr Tolga Uyar, is indeed one of the rarest opportunities to investigate the cultural, architectural and artistic heritage of this Anatolian region – once a province of the Byzantine Empire – while immersing oneself into its naturalistic beauty. But we should be clear: this is not a cultural holiday. “Cappadocia in Context” is a field study, conducted scientifically, and an intense research trip, which merges the scholarship of the two group leaders with the opportunity of direct exposure to the multifaceted and syncretic environment of Medieval Cappadocia. The 18-day programme starts with a two day introduction in Istanbul. It then moves on to Mustafapa şa, a small village located close to Ürgüp in the centre of Cappadocia. The programme includes a series of visits to some of the best known Cappadocian sites, but also to other less known ones, still the subject of current scientific interest and scholarly research. Prof Ousterhout and Dr Uyar conduct these visits in an excellent double act. While the first is responsible for providing detailed analyses of the architectural features of both stone carved and masonry built churches, as well as monastic, residential and agrarian complexes, the second adds a broad and contextualised understanding of the pictorial programme decorating most of the religious buildings. Lectures by the two scholars and participant reports complement the visits to the sites, offering a comprehensive overview of the many relevant aspects for the study of the art and the architecture of the region.

118 Andrea Mattiello Supplementum

This stimulating learning experience is then garnished by the culinary expertise of the Chef of Gül Konakları, a beautiful boutique hotel in Mustafapa şa – a village once known as Sinasos – that offers a rare opportunity to reside in a 19 th century Greek mansion. The programme allows participants to venture into the unique volcanic landscape of Cappadocia, discovering incredible sites where naturally carved valleys and their rock formations – one cannot miss the suggestive cones topped by a rock, the so called fairy chimneys – have been transformed by centuries of anthropic activities that have invested the region. Even though the programme focuses specifically on Byzantine Cappadocia, the site visits and the lectures allow students to develop an understanding of Roman and Seljuk occupation, thanks to the participation in the programme of scholars such as Murat Gülyaz of the Nev şehir Museum, and Prof Scott Redford, former director of the Research Center for Anatolian Civilizations at Koç University, which sponsors the programme. Churches and other selected architectures of Cappadocia constitute the most substantial corpus of the objects of study. While accompanying the students through thorough in situ investigations of these monuments, Prof Ousterhout also provides detailed analyses of their architectural features with lectures ex cathedra . The buildings carved from tuff and soft volcanic ash - main components of the petrographic spectrum of the region – as well as those built in masonry are considered in all of their constitutive parts, using stylistic and structural analysis. Based on this close examination Prof Ousterhout is able to conclude, convincingly, that the design of a group of the Middle Byzantine Cappadocian churches is the result of an adaptation process, which transferred architectural elements found in masonry-built churches into rock-carved churches. According to this reading, elements found in Cappadocian cross-in-square churches – such as interior columns that are structurally over-dimensioned for their purpose, or non-structural pendentives with carved decorations connected to domes, which also show statically unsound solutions – are the result of an architectural design intended to establish a symbolic visual relation with known examples found in Constantinople and other centres of the Empire. Exemplary in this respect are the cases of Karanlık Kilise, Çarıklı Kilise and Elmalı Kilise in Göreme, or the Ağaçaltı Kilisesi in the Ihlara Valley. These churches distinguish themselves in their plan from other solutions adopted in the region, such as the early Christian single nave basilica, the three naves basilica, or – a recurrent typology in Cappadocia – the double naves plan. The latter features in several cases and is well

119

Diogenes 2 (2014): 118-121 ISSN 2054-6696 represented by two churches, both in the So ğanlı Valley, the Church of St Barbara and Geyikli Kilise. The analysis of churches, residential and monastic complexes is also done in the context of the agricultural, pastoral and military activities of the region. Thanks to his broader analytical approach, Prof Ousterhout has helped refine what were believed to be uses for some of these complexes, previously thought of as only monastic, as is the case of the settlements of Çanlı Kilise and Açık Saray. According to Prof Ousterhout’s extensive survey of the settlement, the 23 areas with courtyard complexes in the proximity of the Çanlı Kilise, complete with halls, chambers, stables, chapels and cistern, are a military settlement. The settlement developed alongside the fortresses of Akhisar and Sivrihisar, along the upper portion of the root connecting the Lycaonian Plain, where the city of Aksaray is located, to the highlands of Cappadocia and to mountain Hasan Da ğı. The complex of Açık Saray is, according to Prof Ousterhout, a horse farm, evidence for which can be found in the architectural elements of several complexes comprising of halls and chambers, elements that can be associated with large stables and annexed facilities. Prof Ousterhout’s rich and extensive architectural survey of the region is then complemented by Dr Uyar's scholarship on the frescoes and interior decorations of the sites. Dr Uyar provides introductory and in-depth explanations regarding the frescoed programmes inside the churches. With developments covering the 9th-10th, 11th and 13th centuries, these programmes present distinctive regional features, while showing a rich pattern reminiscent of Constantinopolitan art of the Middle Period, as well as stylistic features and themes that can be associated with Eastern visual and cultural traditions brought to Cappadocia at different stages of its history. Of particular interest in the churches of the 9th and 10th century is the recurrent employment of a visual repertoire that scholars have named archaic programme. According to this programme, the vault or flat roof covering the main nave of the church is decorated with scenes taken from the life of the Theotokos and of Christ, organised in continuous bands running one on top of the other. The scenes are chronologically arranged, and show distinctive stylistic features in the rendition of the main characters and of their attributes. A well-known case of this 9th/10th century typology can be found in the old nave of the Tokalı Kilise. In the same church, a later transformation added a transverse nave to the original one. This transversal nave has frescoed decorations that still present a challenge in regards to its dating: most scholars date these frescoes to the mid-10th century, while German scholars postpone them to the 13th.

120 Andrea Mattiello Supplementum

The scholarship on this large and complex repertoire, originally started by French scholars in the late 19th century and further developed in the 20th century, is extensive and presents unresolved issues, which are debated in the field of Cappadocian Art History. Some of these debates were the subject of instructive digressions on-site, and of extensive discussions during lectures by Dr Uyar. Dr Uyar has contributed significantly to the study of the art of the region while analysing 13th century figurative and decorative programmes found in the church of St George in Ortaköy, in the Eski Kilise Cami in Marvuçan, and in the church of the Archangel Michael in the Cemil Monastery. The frescoed programme of the latter bears an inscription, which mentions the Nicaean Emperor Theodore Laskaris. According to Dr Uyar, these exempla are a demonstration of the close connection between the Seljuk Cappadocia and the Nicaean Empire. They also show iconographic and stylistic features that relate their corresponding workshops to artistic Orthodox Christian visual standards, a sort of lingua franca , that can be found during the 13th century in other regions of the East Mediterranean such as Cyprus, the Mani region, some of Aegean islands, like Cythera or Naxos, and that can probably resonate with the art of the Nicaean Empire of the same period. Due to the word limit of this journal, in this short report I cannot digress into the numerous academic issues debated by its organisers and participants. But hopefully I have given the reader a taste for the extraordinary experience of immersing oneself in Cappadocia. This unique Anatolian region can be fully appreciated and understood only if read in the context of the cultures of its many historical inhabitants – the Hittites, the Persians, the Romans, the early Christian subjects of the Byzantine Empire, the Seljuks, the Ottoman Turks – who lived there and left many traces of their anthropic activities. These traces merge into the beautiful and fragile Cappadocian natural environment, challenging scholars to decipher and interpret them, while posing numerous questions for their preservation. Only carefully conducted surveys and appropriate restoration and conservation campaigns can guarantee the survival of these world heritage monuments. But such campaigns can only start after appropriate research, scientific studies and informative workshops and field trips, of which “Cappadocia in Context” is definitely one of the best, if not the only, example.

121

Diogenes ISSN 2054-6696