Adviesrapport! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Opdrachtgever:! Hilbert!Stel,!Voorzitter!Vereniging!Dorpsbelangen!Grolloo!En! Omstreken! ! ! ! ! ! Rapport.Opgesteld.Door

! ! !

!! !

Hogeschool!van!Hall!Larenstein! Management!van!de!leefomgeving! 14!april!2015!

! ! Duurzame!energie!

In!Grolloo!en!omstreken! ! ! Adviesrapport! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! Opdrachtgever:! Hilbert!Stel,!voorzitter!Vereniging!Dorpsbelangen!Grolloo!en! Omstreken! ! ! ! ! ! Rapport.opgesteld.door:. Lotte!Berends,!Rutger!Bijlsma,!Jurjen!de!Boer,!Kimberley!van!Dam, ! ! ! ! Jarno!Haan,!Lotte!Hadderingh,!Ties!Kerkhof,!Eelco!Kleine!Punte,! Rein!Schoute,!Jelmer!Sijens,!Frank!Smith,!Jasper!Venema!en! Nanoek!Wiersema! . Begeleidt.door:!! ! Letty!Blokzijl,!Sietze!Bottema,!Anne!Clasquin,!Jan!van!Delden,!! Simon!Matahelumual!en!Ruben!de!Vries! . Datum! ! ! ! 14!april!2015! ! ! ! . Module. . . LAK202VN!‘Leren!in!kenniswerkplaatsen’! ! ! ! . Bronnen.foto’s.omslag! ! (Clasquin)! ! ! !

! ! Voorwoord& Dit!adviesrapport!is!geschreven!in!het!kader!van!de!module!‘Leren!in!kenniswerkplaatsen’,!in! opdracht!van!Vereniging!Dorpsbelangen!Grolloo!en!Omstreken!en!heeft!als!doel!de!mogelijkheden! en!wensen!met!betrekking!tot!duurzame!opwekking!en!besparing!van!energie!in!Grolloo!en! omstreken!te!onderzoeken.!! ! Voor!de!totstandkoming!van!dit!rapport!hebben!wij!hulp!gehad!van!een!aantal!partijen.!Als!eerste! willen!wij!Hilbert!Stel,!voorzitter!van!Vereniging!Dorpsbelangen!en!Omstreken!(VDGO),!bedanken! voor!zijn!hulp!en!toewijding!aan!het!project.!Hiernaast!willen!we!Sander!Heidema!van!het! Energiebureau!bedanken!voor!het!tot!stand!brengen!van!de!samenwerking!tussen!VDGO!en! ondergetekenden,!de!groep!studenten!Toegepaste!aardrijkskunde.!Wij!willen!ook!de!begeleidende! docenten!Anne!Clasquin,!Simon!Matahelumual,!Sietze!Bottema,!Jan!van!Delden,!Letty!Blokzijl!en! Ruben!de!Vries!bedanken!voor!de!feedback!en!ondersteuning!tijdens!het!project.!Tot!slot!willen!wij! de!inwoners!van!Grolloo!en!omstreken!die!aan!het!project!hebben!bijgedragen!bedanken.! ! Leeuwarden,!14!april!2015! ! Studenten!Toegepaste!aardrijkskunde,! ! Lotte!Berends! Rutger!Bijlsma! Jurjen!de!Boer! Kimberley!van!Dam! Jarno!Haan! Lotte!Hadderingh! Ties!Kerkhof! Eelco!Kleine!Punte! Rein!Schoute! Jelmer!Sijens! Frank!Smith! Jasper!Venema! Nanoek!Wiersema!

! ! Samenvatting& ! De!vereniging!van!dorpsbelang!Grolloo!en!omstreken!(VDGO)!wil!Grolloo!en!omstreken!duurzamer! maken.!Daarbij!heeft!VDGO!hulp!gekregen!van!een!groep!studenten!van!het!van!Hall!Larenstein.! Voorzitter!Hilbert!Stel!van!VDGO!is!de!opdrachtgever.!Er!is!door!de!studenten!een!enquête!gemaakt! om!de!mening!van!de!bewoners!van!Grolloo!en!omstreken!te!peilen!over!duurzame!energie.!Uit!deze! enquête!kwam!onder!naar!voren!dat!37,5%!van!de!geënquêteerden!al!duurzame!energie!gebruikt.! Verder!geeft!70,1%!van!de!geënquêteerden!aan!belangstelling!te!hebben!voor!projecten!die!Grolloo! en!omstreken!duurzamer!kunnen!maken.!In!totaal!bestond!de!enquête!uit!34!vragen!over! (toekomstige)!duurzame!energie!in!Grolloo!en!omstreken.!De!uitkomsten!van!de!enquête!zijn! gebruikt!om!uiteindelijk!een!advies!te!kunnen!geven!aan!het!dorpsbelang!van!Grolloo!en!omstreken.! ! Naast!de!enquête!is!er!een!beleidsnotitie!opgesteld,!een!brainstormavond!gehouden!en!zijn!er! meerdere!interviews!gehouden.!De!extra!informatie!die!hierbij!naar!boven!kwam!is!gebruikt!bij!het! opstellen!van!het!uiteindelijk!advies.! ! De!volgende!duurzame!maatregelen!zouden!toepasbaar!kunnen!zijn!voor!Grolloo;!windmolens,! zonnepanelen,!aardwarmte,!zonneweide,!isolatie,!biomassa,!domotica!en!pellet!kachels.!! ! Windmolens!leveren!veel!energie!op,!met!een!paar!windmolens!kan!het!hele!gebied!voorzien! worden!van!duurzame!energie.!Windmolens!hebben!daarnaast!ook!een!korte!terugverdientijd.! Windmolens!hebben!wel!als!nadeel!dat!er!horizonvervuiling!kan!ontstaan.!!Er!zijn!veel! subsidiemogelijkheden!om!zonnepanelen!goedkoper!aan!te!schaffen.!Het!is!daarnaast!ook!mogelijk! om!stroom!te!salderen!zodat!er!niet!teveel!energie!opgewekt!word.!Nadeel!van!zonnepanelen!is!dat! ze!redelijk!snel!kapot!kunnen!gaan!en!dat!niet!iedereen!zonnepanelen!mooi!vind.! ! Een!zonneboiler!is!milieutechnisch!een!goede!optie.!Op!dit!moment!is!er!nog!genoeg!aardgas!en!het! gas!is!goedkoop,!daarom!kan!het!vaak!niet!uit!om!op!dit!moment!een!zonneboiler!aan!te!schaffen.! Een!warmtepomp!heeft!een!hoog!rendement!en!een!korte!terugverdientijd.!Nadeel!is!wel!dat!er! vergunningen!nodig!zijn!en!dat!een!warmtepomp!energie!verbruikt.! ! Met!een!zonneweide!kan!op!grote!schaal!veel!energie!opgewekt!worden,!alleen!is!hier!wel!veel! ruimte!voor!nodig.!Een!zonneweide!kan!aan!het!zicht!onttrokken!worden!en!geeft!geen! geluidsoverlast.!Het!nadeel!is!wel!dat!er!voor!het!aanleggen!van!een!zonneweide!vergunningen!nodig! zijn!en!daarnaast!is!er!tegenwoordig!minder!geld!beschikbaar!voor!subsidies.! ! Met!het!isoleren!van!een!huis!kan!veel!bespaart!worden!op!stookkosten.!In!verhouding!met!andere! duurzame!!initiatieven!is!isolatie!relatief!goedkoop.!Een!huis!kan!redelijk!snel!geïsoleerd!worden! maar!het!is!niet!mogelijk!om!alle!huizen!te!isoleren.!Voor!biovergisters!zijn!subsidies!beschikbaar,!het! vergisten!van!mest!draagt!tevens!bij!aan!vermindering!van!de!uitstoot!van!gassen,!waaronder! methaan.!Een!biovergister!zou!wel!voor!horizonvervuiling!kunnen!zorgen.!! ! Met!een!domotica!set!kan!men!in!één!opslag!zien!welke!apparaten!veel!stroom!gebruiken!terwijl!zij! (onnodig)!op!standfby!staan.!Een!domotica!set!geeft!niet!altijd!veel!besparing!mogelijkheden!aan,! daarom!is!het!niet!altijd!nuttig!om!een!domotica!set!aan!te!schaffen.!Een!pelletkachel!heeft!een!hoog! redement!en!is!gebruiksvriendelijk.!Het!kost!alleen!wel!veel!tijd!en!geld.!Een!pelletkachel!heeft! daarnaast!ook!veel!onderhoud!nodig.! !

! ! Na!het!afwegen!van!de!verschillende!mogelijke!maatregelen!is!er!een!advies!opgesteld.!Van!de! hiervoor!genoemde!afwegingen!is!het!collectief!opwekken!van!duurzame!energie!doormiddel!van! zonnepanelen!een!goede!optie.!Er!zijn!veel!grote!daken!van!agrariërs!beschikbaar!in!Grolloo!om! zonnepanelen!op!te!installeren!en!driekwart!van!de!agrariërs!is!bereid!om!hun!dak!beschikbaar!te! stellen!voor!zonnepanelen.!Met!de!agrariërs!die!hebben!aangegeven!dat!ze!bereid!zijn!om! zonnepanelen!op!hun!dak!te!plaatsen!kan!contact!opgenomen!worden!om!dit!ook!te!kunnen! bewerkstelligen.!Voor!huurders!die!zonnepanelen!willen!hebben!kan!samengewerkt!worden!met! verhuurder!De!Volmacht.!Een!windmolen!is!een!maatregel!die!lastiger!realiseerbaar!is.!Vooral!omdat! het!draagvlak!daarvoor!niet!hoog!is.!Het!zal!VDGO!veel!energie!kosten!om!dit!te!realiseren.! ! ! Een!oplossing!om!energie!te!besparen!is!het!collectief!inkopen!van!isolatiemateriaal.!Wanneer!er! collectief!ingekocht!word!kan!het!goedkoper!aangeschaft!worden.!Een!vervolgtraject!kan!zijn!om!de! inwoners!die!hadden!aangegeven!interesse!in!deze!maatregel!te!hebben!uit!te!nodigen!voor!een! advies!op!maat!door!een!expert!op!het!gebied!van!isolatie.! ! Nadat!het!advies!is!uitgebracht!kunnen!er!werkgroepen!samengesteld!worden!om!verder!na!te! denken!over!de!verduurzaming!van!Grolloo!en!omstreken.!Het!is!van!belang!dat!het!thema!duurzame! energie!niet!wegebt!zodat!de!bewoners!er!mee!bezig!blijven.!De!werkgroepen!kunnen!ook!de!kennis! en!bewustwording!omtrent!duurzame!energie!stimuleren.!Daarnaast!zou!er!samengewerkt!kunnen! worden!met!andere!dorpen!om!grote!duurzame!initiatieven!sneller!mogelijk!te!maken.!Ook!kan!er! hulp!en!samenwerking!gezocht!worden!bij!bestaande!duurzame!initiatieven!en!andere!instanties,! zoals!De!Volmacht!en!Buurkracht.!! ! ! ! ! ! ! ! ! !

! ! Inhoudsopgave& Voorwoord!...... !3! Samenvatting!...... !4! 1.! Inleiding!...... !7! 1.1!Aanleiding!...... !7! 1.2!Probleemstelling!...... !7! 1.3!Projectgebied!...... !7! 1.4!Leeswijzer!...... !9! 2.! Aanpak!...... !10! 2.1!De!eerste!bijeenkomst!...... !10! 2.2!Interviews!...... !10! 2.3!Enquête!...... !10! 2.4!Kaarten!...... !10! 2.5!Brainstormavond!...... !11! 3.! Huidige!situatie!...... !12! 4.! Maatregelen!om!te!verduurzamen!...... !13! 4.1!Windmolen!...... !13! 4.2!Zonnepanelen!...... !15! 4.3!Zonneboiler!...... !17! 4.4!Bodemwarmte!...... !18! 4.5!Zonneweides!...... !20! 4.6!!Isolatie!...... !22! 4.7!Biomassa!...... !25! 4.8!Domotica!...... !27! 4.9!Pelletkachel!...... !29! 5.! Enquête!en!Brainstormavond!...... !31! 6.! Advies!...... !32! 6.1!Afweging!maatregelen!...... !32! 6.2!Vervolgstappen!...... !36! Literatuurlijst!...... !37! Bijlagen!

! ! 1. Inleiding& Dit!rapport!is!het!eindresultaat!van!het!onderzoek!naar!duurzame!energie!en!energiebesparing!dat!is! gedaan!in!Grolloo!en!omstreken.!Hieronder!worden!de!aanleiding!en!doelstelling!beschreven.! Daarnaast!wordt!aan!de!hand!van!een!leeswijzer!beschreven!hoe!het!rapport!is!opgebouwd.! & 1.1&Aanleiding& De!Vereniging!Dorpsbelangen!Grolloo!en!Omstreken(VDGO)!heeft!de!ambitie!om!duurzamer!om!te! gaan!met!energie!en!zelf!duurzame!energie!op!te!wekken.!Er!is!geen!concreet!doel!gesteld!over!de! hoeveelheid!stroom!en/of!gas!dat!moet!worden!bespaard!en/of!opgewekt.!De!bedoeling!is!om!een! stap!richting!energieneutraliteit!te!zetten.!VDGO!heeft!op!1!december!2014!een!bijeenkomst! gehouden!over!duurzame!energie.!Tijdens!deze!bijeenkomst!kwam!naar!voren!dat!er!binnen!de! dorpen!belangstelling!was!naar!duurzame!energie!en!energiebesparing.!Daarom!is!onderzoek!gedaan! naar!de!wensen!en!ideeën!van!de!inwoners!uit!het!onderzoeksgebied!met!betrekking!tot!duurzame! energie!en!energiebesparing.!De!ambitie!is!om!met!het!onderzoek!handvatten!aan!te!bieden,! waarmee!VDGO!verder!kan!in!het!traject!om!Grolloo!en!omstreken!te!verduurzamen.!& 1.2&Probleemstelling& VDGO!wil!samen!met!de!bewoners!uit!het!gebied!maatregelen!nemen!om!duurzame!energie!en! energiebesparing!te!realiseren.!Om!dit!te!bewerkstelligen!is!er!draagvlak!nodig,!het!is!nu!nog! onbekend!wie!geïnteresseerd!is.!Maatregelen!kunnen!individueel!en!collectief!worden!aangepakt.! Het!is!nog!onduidelijk!welke!maatregelen!genomen!dienen!te!worden!voor!de!beste!resultaten.! Onbekend!is!in!welke!vormen!van!duurzame!energie!bewoners!geïnteresseerd!zijn.!Ook!de! organisatie!en!het!proces!van!de!maatregelen!staan!nog!niet!vast.!Om!dit!te!onderzoeken!is!de! volgende!hoofdvraag!geformuleerd:! ! Wat$zijn$de$mogelijkheden,$wensen$en$ideeën$van$bewoners$en$agrariërs$uit$Grolloo$en$omstreken$ met$betrekking$tot$het$duurzaam$opwekken$en$besparen$van$energie$en$hoe$kan$dit$gerealiseerd$ worden?! ! Om!de!hoofdvraag!te!kunnen!beantwoorden!zijn!de!volgende!deelvragen!geformuleerd:! f Wat$is$de$huidige$situatie$rondom$energiebesparing$en$het$opwekken$van$duurzame$energie$ in$Grolloo$en$omstreken?! f Wat$is$de$bereidheid$van$de$inwoners$om$energie$te$besparen$en$duurzame$energie$op$te$ wekken?$ f Zijn$in$het$onderzoeksgebied$geschikte$plekken$waar$centraal$energie$kan$worden$opgewekt?! f Welke$beleidsmaatregelen$zijn$van$belang$omtrent$duurzame$energie$in$het$ onderzoeksgebied?$! f Waar$liggen$de$grootste$kansen$met$betrekking$tot$verduurzaming$in$Grolloo$en$omstreken?$ 1.3&Projectgebied& Het!projectgebied!bestaat!uit!de!dorpen!Grolloo,!Schoonloo,!Papenvoort,!Vredenheim,!Nooitgedacht! en!Marwijksoord!liggende!in!de!gemeente!Aa!en!Hunze,!provincie!Drenthe.! De!precieze!ligging!van!het!project!gebied!is!te!vinden!op!de!kaart!op!figuur!1.!!! .

7! ! ! Figuur$1$Kaart$van$het$onderzoeksgebied.$Bron:$Esri$Nederland,$Kadaster,$CBS$en$Rijkswaterstaat$(aangepast$door$ studenten)$

. .

8! ! 1.4&Leeswijzer& In!hoofdstuk!2!wordt!de!aanpak!van!het!onderzoek!beschreven!en!in!hoofdstuk!3!wordt!de!huidige! situatie!beschreven,!het!energieverbruik!komt!hier!ook!aan!bod.!In!hoofdstuk!4!staan!de! verschillende!maatregelen!die!onderzocht!zijn.!Opvallende!resultaten!uit!de!verschillende! onderzoeken!die!zijn!uitgevoerd!zijn!te!vinden!in!hoofdstuk!5.!Het!advies!is!te!lezen!in!hoofdstuk!6!en! de!aanbevelingen!staan!in!hoofdstuk!7.!! ! &

9! ! 2. Aanpak& Om!tot!een!advies!te!komen!zijn!er!verschillende!onderzoeken!verricht.!Deze!onderzoeken!worden! hieronder!toegelicht.! ! 2.1&De&eerste&bijeenkomst&& Tijdens!de!eerste!bijeenkomst!in!Grolloo!is!de!opdracht!officieel!aangereikt!door!VDGO.!De!wensen! van!VDGO!zijn!vastgesteld!en!de!opdracht!is!concreet!gemaakt.!! 2.2&Interviews& Om!zoveel!mogelijk!actoren!in!het!onderzoek!te!betrekken!zijn!enkele!interviews!afgenomen.!Tijdens! deze!interviews!is!ingegaan!op!duurzame!energie!en!energiebesparing!in!de!omgeving.!De!interviews! zijn!afgenomen!met:!Jaap!Boekholt!directeurfbestuurder!van!Woningstichting!De!Volmacht,!Peter! van!de!Veen!(beleidsmedewerker!bij!de!gemeente!Aa!en!Hunze),!Ger!Nobels!van!zowel!de!NLD! (Noordelijk!Lokaal!Duurzaam)!als!de!Drentse!Kei!(Duurzaam!Balinge).!De!samenvattingen!van!deze! interviews!zijn!te!vinden!in!bijlage!II.! 2.3&Enquête& Voor!het!onderzoek!in!Grolloo!is!gebruik!gemaakt!van!een!enquête.!Het!doel!van!deze!enquête!is! inzicht!krijgen!in!de!denkwijze!(mening)!van!de!bewoners!gericht!op!duurzame!energie!en! energiebesparing.!De!enquête!is!opgesteld!in!samenwerking!met!VDGO!en!docenten!van!Hogeschool! van!Hall!Larenstein!te!Leeuwarden.!! ! De!enquêtes!zijn!in!het!gehele!onderzoeksgebied!rondgebracht,!in!totaal!bij!434!huishoudens.! Uiteindelijk!zijn!214!enquêtes!ingevuld!en!ingeleverd,!dit!komt!neer!op!een!respons!van!49,3%.! ! Het!verwerken!van!de!enquête!is!gedaan!met!behulp!van!het!programma!SPSS.!Dit!programma!is! bedoeld!voor!de!verwerking!van!statistische!informatie.!Eerst!zijn!alle!enquêtes!in!een!SPSSfbestand! ingevoerd.!Na!het!invoeren!van!de!resultaten!van!de!enquêtes!zijn!deze!verwerkt!in!tabellen!en! grafieken.!Ook!dat!is!gedaan!met!SPSS.!Door!het!verwerken!van!deze!resultaten!kan!een!duidelijk! overzicht!gegeven!worden!over!de!uitkomst!van!de!vragen.!Per!vraag!is!het!aantal!gegeven! antwoorden!weergegeven!in!aantallen!en!procenten.!Zo!kan!gezien!worden!hoeveel!van!de! geënquêteerden!het!bijvoorbeeld!eens!of!oneens!zijn!met!een!uitspraak.!De!enquête!met! antwoorden!is!terug!te!vinden!in!bijlage!IV.! 2.4&Kaarten& Tijdens!het!project!is!gebruik!gemaakt!van!GIS!(Geographic!Information!System)!om!kaarten!te! maken!waarin!een!aantal!vormen!van!duurzame!energie!worden!getoond.!Op!de!kaart!in!bijlage!I!zijn! de!geschikte!plekken!voor!windmolens!weergegeven!en!op!de!kaarten!in!bijlage!IX!zijn!de!kansen! voor!zonnepanelen!binnen!de!dorpen!weergegeven.!Bij!deze!kansenkaarten!is!rekening!gehouden! met!de!hellingshoek!en!de!oriëntatie!van!de!daken.!Een!geschikte!hellingshoek!is!tussen!de!20!en!40! graden!of!het!dak!moet!plat!zijn.!De!meest!geschikte!oriëntatie!van!een!dak!is!uiteraard!het!zuiden! maar!ook!daken!georiënteerd!op!het!zuidoosten!of!zuidwesten!zijn!geschikt!(De!optimale!oriëntatie! voor!zonnepanelen,!2012)!(De!ideale!hellingshoek,!2014).!Ook!is!de!kaart!van!het!onderzoeksgebied! in!figuur!1!gemaakt!met!behulp!van!GIS.!! ! ! . .

10! ! 2.5&Brainstormavond& Op!maandag!30!maart!2015!is!een!brainstormavond!georganiseerd!voor!de!bewoners!van!het! onderzoekgebied.!Het!doel!van!de!brainstormavond!was!de!bewoners!van!Grolloo!en!omstreken! inzicht!te!geven!over!hun!eigen!energieverbruik!en!verschillende!vormen!van!duurzame! energieopwekking!en!besparing.!Daarnaast!hebben!de!bewoners!aangegeven!waar!het!opwekken! van!duurzame!energie!verwezenlijkt!kan!worden.!De!brainstormavond!bestond!uit!een!aantal!rondes! waarbij!verschillende!onderwerpen!besproken!werden.!Het!ging!om!een!discussieronde,!een! tekenronde!en!een!rekenronde.!Tijdens!deze!rondes!konden!de!aanwezigen!zelf!ideeën!inbrengen!en! aangegeven!wat!wenselijk!en!niet!wenselijk!is!in!Grolloo!en!omstreken!op!het!gebied!van!inpassing! van!duurzame!energie.!De!samenvatting!van!de!brainstormavond!is!te!vinden!in!bijlage!III.!! ! &

11! ! 3. Huidige&situatie& ! Het!onderzoeksgebied!bestaat!uit!de!dorpen!Grolloo,!Schoonloo,!Vredenheim,!Nooitgedacht,! Papenvoort!en!Marwijksoord.!Alle!dorpen!gezamenlijk!tellen,!volgens!de!gemeente!Aa!en!Hunze,!765! huishoudens!(tabel!1).!Eén!huishouden!gebruikt!gemiddeld!3.400!kWh!per!jaar.!Dit!betekent!dat!het! hele!projectgebied!ongeveer!2601000!kWh!(2601!MWh)per!jaar!gebruikt.!Gezien!er!veel!vrijstaande! huizen!in!het!gebied!staan!kan!het!verbruik!ook!hoger!liggen.!! ! Het!jaarlijks!gemiddelde!gasverbruik!van!een!vrijstaande!woning!bedraagt!2650m3!gas.!Voor!het!dorp! betekend!dat!dus!een!gasverbruik!van!2027250!m3.!! Tabel$1Inwonerstabel$Gemeente$Aa$en$Hunze$(Dorpen$in$Aa$en$Hunze,$2015)$

Dorp. Aantal.huishoudens. Grolloo! 320! Vredenheim! 13! Papenvoort! 55! Marwijksoord! 32! Schoonloo! 232! Nooitgedacht! 113! Totaal$ 765$ Uit!de!resultaten!van!de!enquête!blijkt!dat!men!het!gebruik!van!duurzame!energie!belangrijk!vind.! 77%!van!de!respondenten!heeft!aangegeven!dat!het!gebruik!van!duurzame!energie!belangrijk!is.! Echter!een!groot!deel!(61%)!van!de!respondenten!heeft!aangegeven!nog!geen!gebruik!te!maken! duurzame!energie.!! ! In!figuur!2!is!een!tabel!weergegeven!waarin!te!zien!is!hoeveel!inwoners!bepaalde!besparende! maatregelen!hebben!uitgevoerd!en!hoeveel!inwoners!zelf!duurzame!energie!opwekken.! !

! Figuur$2$Genomen$maatregelen$betreffende$duurzame$energie$en$energiebesparing$

Uit!deze!resultaten!blijkt!dat!de!inwoners!zelf!al!duurzame!energie!opwekken!en/of!energie! besparen.!In!hoofdstuk!4!worden!negen!maatregelen!gegeven!die!toepasbaar!zijn!in!Grolloo!en! omstreken.! !

12! ! 4. Maatregelen&om&te&verduurzamen& Om!Grolloo!en!omstreken!te!verduurzamen!zijn!maatregelen!nodig!die!hiervoor!zorgen.!Deze! maatregelen!zijn!onderzocht!voor!Grolloo!en!omstreken.!Deze!maatregelen!kunnen!van!toepassing! zijn!voor!Grolloo!en!omstreken.!Ze!variëren!van!collectieve!tot!individuele!besparing!en!opwekking.! Per!maatregel!wordt!onder!ander!aangegeven!hoe!en!waar!het!toepasbaar!is!in!de!omgeving.! Daarnaast!worden!de!voorfen!nadelen,!kosten!en!het!beleid!vermeld.! 4.1&Windmolen& & Windenergie!is!een!vorm!van!energie!die!opgewekt!wordt!door!middel!van!een!windmolen.!Er!zijn! veel!verschillende!windmolens,!die!verschillende!hoeveelheden!energie!opleveren.!Een!windmolen! van!2!MW!levert!ongeveer!4.380.000!kWh!per!jaar!op.!De!huishoudens!in!het!projectgebied! verbruiken!ongeveer!2.601.000!kWh!per!jaar.!Eén!windmolen!van!2!MW!zou!alle!huishoudens!binnen! het!projectgebied!kunnen!voorzien!van!duurzame!energie.!Hiernaast!zal!er!energie!overblijven!wat! eventueel!geleverd!kan!worden!aan!een!omliggend!gebied.!De!plaatsing!van!een!windmolen!in! Grolloo!en!omstreken!zou!hierdoor!een!mogelijkheid!kunnen!zijn.! ! Termijn. Het!duurzaam!opwekken!van!energie!door!middel!van!een!windmolen!is!een!maatregel!die!op!lange! termijn!kan!worden!uitgevoerd.!Een!windmolen!heeft!een!gecertificeerde!levensduur!van!ongeveer! 20!jaar.!Een!enkele!windmolen!heeft!zelfs!de!levenstijd!van!30!jaar.!Hiernaast!moet!er!ongeveer!twee! maal!per!jaar!onderhoud!worden!gepleegd.!Een!windmolen!is!een!complexe!machine,!dit!betekent! dat!het!kan!voorkomen!dat!er!wat!kapot!gaat.!Alle!kosten!die!aan!onderhoud!verbonden!zijn!kunnen! betaald!worden!uit!reguliere!contracten!voor!onderhoud!en!verzekering!(begrippen!windenergie,! 2015).! ! Kosten.en.terugverdientijd! De!kosten!van!een!windmolen!verschillen!per!type!windturbine,!het!gaat!hierbij!om!de!hoogte!en!het! vermogen.!De!kosten!voor!een!windmolen!kan!berekend!worden!door!een!gemiddelde!prijs!per!kW.! Een!windmolen!op!het!vaste!land!kost!ongeveer!€!1.000!f,!per!kW.!Wanneer!het!gaat!om!een! windmolen!van!2!MW!zullen!de!kosten!ongeveer!€!2.000.00!f,!bedragen.!De!terugverdientijd!van!één! windmolen!is!ongeveer!14!jaar!(Bottema,!2015).! ! Locatie! Over!het!algemeen!kan!een!windmolen!kan!het!beste!geplaats!worden!op!een!open!vlakte!waar!veel! wind!staat.!Dit!kan!echter!overlast!veroorzaken!vanuit!de!bewoonde!gebieden!door!de! horizonvervuiling.!Om!deze!overlast!tegen!te!gaan!kan!de!windmolen!in!het!bos!geplaatst!worden.!In! Grolloo!en!omstreken!bevindt!zicht!veel!bos,!dit!zou!een!geschikte!plek!kunnen!zijn!om!een! windmolen!te!plaatsen.!In!bijlage!I!is!de!kansenkaart!voor!windmolens!opgenomen.!Hierin!zijn!de! rood!gearceerde!gebieden!niet!geschikt!voor!het!plaatsen!van!een!windmolen.!Er!worden!minimale! afstanden!gehanteerd!tot!wegen!(30!meter)!en!huizen!(gebruikt:!360!meter)!(Rijksdienst!voor! Ondernemend!Nederland,!2014).!! ! Beleid! Het!plaatsen!van!een!windmolen!in!een!bewoond!gebied!brengt!vaak!veel!ophef!met!zich!mee.!Dit!is! één!van!de!redenen!om!ervoor!te!kiezen!om!een!windmolen!in!het!bos!te!plaatsen.!De!mogelijkheid! om!een!windmolen!in!het!bos!te!plaatsen!in!Nederland!is!er!echter!nog!niet.!Bij!het!landschappelijk! inpassen!van!windmolens!lopen!projecten!vast!bij!de!wetf!en!regelgeving!omtrent!natuurf!en! bosgebieden,!zoals!de!floraf!en!faunawet!en!het!Europese!Natura!2000!beleid.!!(bijlage!VI).! ! !

13! ! Draagvlak! In!de!enquête!geeft!54,9%!van!de!geënquêteerden!aan!het!niet!eens!te!zijn!met!een!windmolen!in!de! omgeving.!Hier!tegenover!is!18.7%!het!wel!eens!met!een!windmolen!in!de!omgeving.!Tijdens!de! brainstormavond!is!het!onderwerp!besproken,!willen!de!inwoners!van!Grolloo!en!omstreken!een! windturbine!in!de!omgeving?!Een!gedeelte!van!de!aanwezigen!tijdens!de!brainstormavond!stonden! open!voor!een!windmolen!in!de!omgeving.!Hier!kwam!uit!dat!er!absoluut!géén!windmolen!in!het! bewoonde!gebied!mag!komen.!De!aanwezigen!stelden!dat!als!er!een!windmolen!geplaats!wordt! moet!deze!in!het!bos!geplaatst!worden!(bijlage!III).! ! Voordelen. f Een!windmolen!levert!veel!energie!op,!met!een!windmolen!van!2!MW!kan!het!gehele! projectgebied!over!duurzame!energie!worden!voorzien.!! f De!kosten!van!een!windmolen!zijn!binnen!ongeveer!14!jaar!terugverdiend,!dit!betekent!dat! er!in!de!zes!opvolgende!jaren!alleen!wordt!bespaart.!! Nadelen. f Horizonvervuiling,!een!windmolen!past!vaak!niet!binnen!een!gebied!en!wordt!door!veel! mensen!als!niet!mooi!ervaren.!. f Het!plaatsen!van!een!windmolen!in!het!bos!is!nog!niet!mogelijk,!de!wetf!en!regelgeving!in! Nederland!laat!dit!nog!niet!toe.. . .

14! ! 4.2&Zonnepanelen! Deze!maatregel!heeft!betrekking!op!zonnepanelen!die!bij!huishoudens!op!het!dak!kunnen!worden! geplaatst.!Deze!zonnepanelen!kunnen!individueel!en!collectief!worden!aangeschaft.!Collectief!houdt! in!dat!er!een!grote!hoeveelheid!zonnepanelen!op!bijvoorbeeld!het!dak!van!een!boer!wordt!geplaatst! zodat!meerdere!huishoudens!voorzien!worden!van!energie.! ! Termijn! Het!duurzaam!opwekken!van!energie!door!middel!van!zonnepanelen!is!een!maatregel!die!op!korte! termijn!kan!worden!uitgevoerd.!In!één!dag!kunnen!zonnepanelen!worden!gelegd!en!aangesloten!op! de!woning.!! ! Kosten.en.terugverdientijd! De!aanschaf!van!zonnepanelen!brengt!kosten!met!zich!mee!die!in!de!loop!van!de!tijd!terugverdiend! worden.!Hieronder!volgt!een!berekening!van!de!terugverdientijd!van!zonnepanelen!voor!één! huishouden.! ! Gemiddelde$aanschafkosten$zonnepanelen! Prijs!per!paneel!is!ongeveer!€300f€500.!Gemiddeld!is!dit!€450,ff! . Rendement$per$huishouden$en$terugverdientijd! Stroom!kost!€0,23!per!kilowatt!uur;!Het!gemiddelde!gebruik!van!een!huishouden!is!jaarlijks!3500! kilowattuur.! 3500!x!0,23=!€805,f!kosten!per!jaar!aan!stroom! 1!m²!zonnepaneel!levert!135!kWh!per!jaar!op!! 1!paneel!is!1,6m²,!per!paneel!is!dat!dus!1,6!x!135!=!216!kWh!per!paneel!per!jaar! ! Voor!het!gemiddelde!gebruik!per!huishouden!geldt;!! 3500!kWh!/!216!kWh!=!16!zonnepanelen!! 16!x!€450!=!€7200!(aanschafprijs!zonnepanelen)! De!zonnepanelen!kunnen!dan!worden!terugverdiend!in!€7200!/!€805!(jaarlijkse!stroomkosten)!=!9! jaar!(Bottema,!2015)! ! Locaties! Bij!het!plaatsen!van!zonnepanelen!is!het!belangrijk!een!goede!locatie!te!hebben.!Zonnepanelen! leveren!de!meeste!stroom!wanneer!zij!op!het!zuiden!staan.!Ook!moet!het!mogelijk!zijn!de!panelen!te! plaatsen!op!het!dak!wat!bijvoorbeeld!niet!mogelijk!is!bij!een!rieten!dak.!Het!plaatsen!van! zonnepanelen!in!het!dorp!kan!een!verstoring!van!het!dorpsaanzicht!veroorzaken.!Hier!is!in!de! enquête!naar!gevraagd!en!hier!kwam!uit!dat!8%!van!de!respondenten!negatief!staat!tegenover!het! plaatsen!zonnepanelen!binnen!de!bebouwde!kom.!In!bijlage!IX!zijn!kansenkaarten!voor! zonnepanelen!opgenomen.!Het!gaat!hierbij!om!kaarten!van!Grolloo!en!Schoonloo.!Bij!het!maken!van! deze!kaarten!is!rekening!gehouden!met!twee!criteria!namelijk:!de!hellingshoek!en!de!oriëntatie!van! daken.! ! Beleid.! Er!zijn!weinig!beleidsmatige!belemmeringen!voor!de!aanleg!van!zonnepanelen!wanneer!deze!op!een! dak!worden!geplaatst.!Er!is!echter!wel!een!belemmering!wanneer!collectief!op!één!dak! zonnepanelen!worden!aangelegd.!! Het!is!momenteel!niet!mogelijk!om!stroom!aan!andere!huishoudens!te!leveren!wanneer!een! overschot!aan!energie!op!eigen!dak!wordt!gegenereerd.!De!stroom!moet!door!het!net!naar!het! andere!huishouden!en!hiervoor!moet!belasting!worden!betaald.!Deze!belasting!is!net!zo!hoog!als! wanneer!de!stroom!via!de!energieleverancier!wordt!geleverd!waardoor!het!kopen!en!verkopen!van! zelf!opgewekte!stroom!niet!voordelig!is.!! !

15! ! Draagvlak! Het!is!belangrijk!dat!er!genoeg!draagvlak!is!voor!een!maatregel.!Uit!de!enquête!die!is!verspreidt!in! het!gebied!bleek!dat!50%!van!de!respondenten!interesse!heeft!voor!het!gezamenlijk!inkopen!van! zonnepanelen.!Ook!was!23%!van!de!respondenten!bereid!om!hun!dak!beschikbaar!te!stellen!voor! zonnepanelen!en!28%!was!hiertoe!bereid!voor!een!vergoeding.!Bij!agrariërs!is!dit!percentage!nog! veel!hoger!(80%).!Er!ligt!dus!een!goede!mogelijkheid!om!dit!bij!agrariërs!te!realiseren.! ! Voordelen! f Er!zijn!veel!subsidies!beschikbaar!voor!zonnepanelen,!zoals!de!SDE+!regeling.! f Er!is!ook!de!zogenaamde!salderingsregeling!waarbij!te!veel!aan!stroom!terug!geleverd!kan! worden!aan!het!net.!Een!overschot!in!de!zomer!kan!zo!weggestreept!worden!wanneer!in!de! winter!een!tekort!aan!zonnefenergie!wordt!geproduceerd.!Dit!kan!voordelig!zijn!op!de! jaarrekening!voor!stroom.! ! Nadelen. f Zonnepanelen!kunnen!kapot!gaan!waardoor!de!terugverdientijd!langer!wordt.!! f Er!zijn!mensen!die!zonnepanelen!niet!mooi!vinden.! . .

16! ! 4.3&Zonneboiler. Een!zonneboiler!neemt!een!deel!van!de!warmwatervoorziening!over!in!een!huis.!Er!stroomt!koud! water!door!een!collector!die!warmte!van!de!zon!verzameld!om!het!water!te!verwarmen,!dit!kan! oplopen!tot!een!productie!van!150L!warm!water!per!dag.!Het!warme!water!wordt!opgeslagen!in!een! daarvoor!ontwikkeld!vat,!waardoor!er!zo!min!mogelijk!warmte!verloren!gaat.!De!zonneboiler!zorgt! voor!een!lager!gasverbruik!in!een!huis.!Als!er!onvoldoende!zonlicht!is!om!het!water!te!verwarmen,! dan!stookt!een!naverwarmer!het!water!in!het!vat!op.! ! Termijn. Het!duurzaam!opwekken!van!energie!door!middel!van!een!zonnebioler!is!een!maatregel!die!op!korte! termijn!kan!worden!uitgevoerd.!Een!zonneboiler!kan!binnen!drie!maanden!op!een!dak!worden! geïnstalleerd!op!één!huis.!Om!dit!collectief!te!doen!moeten!waarschijnlijk!afspraken!worden!gemaakt! met!de!installateur.!Het!is!gebruikelijk!dat!een!collectieve!inkoop!van!zonneboilers!goedkoper!is!dan! een!individuele!aankoop!(Een!collectief!voor!zonneboilers,!2015).!! ! Kosten.en.terugverdientijd! €1500!f!€5000! Gemiddeld!! €3500,ff! Rendement!per!huishouden!en!terugverdientijd! Jaarlijkse!besparing!!140f210!m3!gas!per!jaar.!! ! Jaarlijkse!besparinggemiddeld! =!180!x!€0,65!! =€!117,ff! ! Jaarlijkse!besparingmax! ! =!210!x!€0,65!! =€!136,50! ! Terugverdientijd!! ! =!3500/136,50! =25,6!jaar!! ! ! ! ! ! ! =25!jaar!en!7!maanden! ! Locaties! Zonneboilers!worden!alleen!geplaatst!op!daken!van!huizen.!In!bijlage!IX!is!de!kansenkaart!voor! zonnepanelen!opgenomen.!Hier!zijn!de!geschikte!daken!voor!zonnepanelen!zichtbaar.!De! zonneboilers!kunnen!op!dezelfde!plekken!geplaatst!worden!als!de!zonnepanelen.!! ! Beleid! Op!het!moment!bestaat!er!geen!beleid!voor!zonneboilers,!gezien!ze!enkel!en!alleen!op!huizen! worden!geplaatst.!In!2014!bestond!er!geen!subsidie!voor!de!zonneboiler,!wel!een!korting!op!de!BTW.! Deze!korting!is!echter!in!2015!vervallen!(zonneboilerfinfo.nl,!2015).! ! Draagvlak. Uit!de!enquête!bleek!62%!van!de!respondenten!zonneboilers!wel!binnen!de!bebouwde!kom!zouden! willen!hebben.!29%!van!de!respondenten!gaf!aan!interesse!te!hebben!wanneer!zonneboilers! collectief!worden!ingekocht.! ! Voordelen! Milieutechnisch!zijn!de!boilers!goed,!een!besparing!op!aardgas!zal!belangrijk!worden!in!de!toekomst! omdat!de!gasvoorraden!krimpen.!Er!hoeft!geen!grond!vrij!worden!gemaakt!om!de!installaties!te! plaatsen,!een!dak!is!voldoende.! ! Nadelen. Aanschafprijs!is!hoog,!vraagt!voor!een!grote!investering.!Terugverdientijd!is!daarbij!ook!laag,!en! betaalt!zich!pas!uit!in!25!jaar!en!7!maanden.!Op!sommige!daken!kunnen!zonneboilers!niet!worden! geïnstalleerd!vanwege!een!ruimtegebrek!voor!het!vat.! !

17! ! 4.4&Bodemwarmte! Bodemwarmte!kan!doormiddel!van!een!warmtepomp!een!huis!verwarmen.!Op!kleinere!schaal!wordt! warmte!gewonnen,!welke!de!functie!van!de!HRfketel!overneemt.!Een!warmtepomp!koelt!de!bron! buitenshuis!en!brengt!de!warmte!naar!binnen.!! ! Termijn! Bovenwarmte!doormiddel!van!een!warmtepomp!is!een!maatregel!die!op!korte!termijn!geïnstalleerd! kan!worden.!Een!installatie!kan!binnen!een!week!aangekocht!en!gerealiseerd!worden.!! ! Kosten.en.terugverdientijd! Warmtepomp:! Totaal!jaarbehoefte!energie:!!!!!!339!MJ/m²!*!125!m²!=!42.375!MJ! Totale!opgenomen!elektrische!energie!door!warmtepomp:!!=!3.363!kWh! Wanneer!we!dit!vergelijken!met!een!HRfketel!zal!het!verbruik!ongeveer!1339!m3!gas!bedragen! Omgerekend!in!energiekosten!zou!dit!het!volgende!betekenen:! !! HRfKetel! Gasprijs!0,6427![Euro/m3]! 1339!m3!*!0,6427!cent!!=!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 860,58!Euro!per!jaar! CO2!uitstoot!!!!!!!!!!!!!!!!! =!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 2383!kg!CO2! Aanschafprijs! ! =!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 1.950,00! !! Warmtepomp! Elektriciteitsprijs!0,2183![Euro/kWh]! 3363!kWh!*!0,2183!cent!=!!!!!!!!!!!!!!!! 734,14!Euro!per!jaar! CO2!uitstoot!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!=!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 2085!kg!CO2! Aanschafprijs! ! !!=!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 10.050,00! ! Energiekosten.(na!15!jaar!inclusief!verwachte!prijsstijging):! HRfketel €.27.070! Warmtepomp €.19.977. ! Economisch!gezien!is!een!warmtepomp,!over!een!bepaalde!tijd,!de!beste!investering.!! (Warmtepompforum,!2015)! ! Locaties! Het!gebruik!van!bodemwarmte!kan!bij!huishoudens!in!Grolloo!worden!gerealiseerd.!Hierbij!gaat!het! om!huishoudens!met!grond!rondom!het!huis.!! ! Beleid! Voor!het!plaatsen!van!een!warmtepomp!is!een!omgevingsvergunning!nodig,!zodat!de!plaatsing! beleidsmatig!toegestaan!is.!. . Draagvlak!! Tijdens!de!brainstormsessie!is!gebleken!dat!inwoners!dit!een!goed!idee!vonden.!De!bewoners! kwamen!zelf!met!het!voorbeeld!van!een!warmtepomp.! ! Voordelen. Voor!de!warmtepomp!heb!je!stroom!nodig,!die!duurzaam!kan!worden!opgewekt.!Je!bent!dan! klimaatneutraal!bezig.!Ook!is!er!geen!olie!of!gas!meer!nodig.!Verder!is!een!warmtepomp!in! vergelijking!met!een!HRfketel:!

18! ! f!Hoger!rendement!waardoor!het!energieverbruik!lager!is! f!Kleine!meerinvestering!! f!Koeling!is!nagenoeg!gratis!(zeer!geringe!energiekosten)! f!Kortste!terugverdientijd!(mede!dankzij!subsidie)! ! Nadelen. f!Meer!elektriciteit!nodig! f!Vergunningen!zijn!vereist! f!Een!waterpomp!kan!defect!raken!wat!kosten!met!zich!meebrengt!! !

19! ! 4.5&Zonneweides& Het!aanleggen!van!een!zonneweide!is!een!optie!om!gezamenlijk!energie!op!te!wekken!in!Grolloo!en! omstreken.!Dat!kan!bijvoorbeeld!in!de!vorm!van!een!coöperatie.!Bij!een!dergelijke!coöperatie! kunnen!de!bewoners!doormiddel!van!een!investering!een!stuk!van!de!zonneweide!in!bezit!krijgen.! Hierbij!is!het!van!belang!dat!een!geschikt!stuk!grond!in!de!omgeving!beschikbaar!is!waar!de! zonneweide!op!geplaats!kan!worden.!Bij!locaties!gaat!wordt!hier!verder!in!op!gegaan.! ! Termijn. Het!duurzaam!opwekken!van!energie!door!middel!van!een!zonneweide!is!een!maatregel!dat!op!lange! termijn!kan!worden!uitgevoerd.!Voor!het!aanleggen!van!een!zonneweide!zijn!vergunningen!nodig! van!de!gemeente.!Hier!wordt!in!het!kopje!‘beleid’!verder!op!ingegaan.!Daarnaast!verlangt!de! gemeente!ook!een!goede!landschappelijke!inpassing!van!een!zonneweide.!Hoelang!het!hele!proces! van!het!implementeren!in!beslag!neemt!verschilt!per!gemeente.!Het!is!daarom!niet!precies!te!zeggen! hoe!lang!het!duurt!om!een!zonneweide!op!te!leveren.! ! Kosten.en.terugverdientijd. De!gemiddelde!aanschafkosten!van!zonnepanelen!is!afhankelijk!van!het!aantal!panelen!dat!geplaatst! wordt.!We!gaan!er!in!dit!rekenmodel!van!uit!dat:! f De!aanschafprijs!van!één!paneel!is!€450! f Stroom!kost!€0.23!per!kilowatt!uur! f Om!de!helft!van!Grolloo!en!omstreken!te!voorzien!is!ong.!1.300.000!kWh!nodig! f Een!zonnepaneel!heeft!900!zonuren!per!jaar.!! ! Stroom!kost!€0.23!per!kWh.!Om!de!helft!van!Grolloo!en!omstreken!te!voorzien!van!stroom!is!ong.! 1.300.000!kWh!nodig.!! 1.300.000!kWh!x!€0.23!=!€299.000!per!jaar!aan!stroom!! 1!m2!zonnepaneel!levert!135!kWh!per!jaar!op!! 1!paneel!is!1,6!m2,!per!paneel!is!dat!dus!1.6!x!135!=!216!kWh!per!paneel!per!jaar!! ! 1.300.000!kWh!/!216!kWh!=!6018!zonnepanelen!om!half!Grolloo!en!omstreken!te!voorzien!van! stroom.!! 6018!x!€450!=!€2.708.333!! De!zonneweide!wordt!terugverdient!in!€2.708.333!/!€299.000!=!9.05!=!9.jaar.en.1.maand!! ! Locaties. Tijdens!de!brainstormavond!is!door!een!gedeelte!van!de!aanwezigen!aangegeven!dat!er!behoefte!is! aan!een!zonneweide,!wanneer!deze!op!een!geschikte!plek!kan!worden!geplaatst.!Bij!een!geschikte! plek!gaat!het!er!vooral!om!dat!geen!landbouw!grond!opgeofferd!wordt.!Hiervoor!zijn!een!aantal! geschikte!plekken!aangewezen!zoals!het!terrein!van!de!oude!vuilstort!en!drijvende!zonnepanelen!op! de!Moere.!! ! Beleid. Het!implementeren!van!een!zonneweide!kan!niet!zonder!een!vergunning!van!de!gemeente.!Voor!het! aanleggen!van!de!zonneweide!zal!een!vergunningplicht!zijn!voor!de!activiteit!bouwen!(afvergunning)! als!de!activiteit!‘gebruiken!in!strijd!met!regels!ruimtelijke!ordening’(cfvergunning).!Om!in!aanmerking! te!komen!voor!een!vergunning!is!een!goed!uitgewerkt!idee!nodig.!Hiernaast!is!er!ook!een! omgevingsvergunning!nodig!(De!Graaf,!Dammen).!De!plek!waar!een!zonneweide!moet!worden! gerealiseerd!zal!door!de!gemeente!getoetst!worden!aan!de!welstandsnota.!Hiernaast!zal!in!het! buitengebied!gekeken!worden!naar!de!landschappelijke!inpassing!van!een!zonneweide!(bijlage!VII).! Voor!de!plaatsing!van!een!zonneweide!stelt!de!overheid!soms!een!subsidie!beschikbaar,!de!SDE+! maatregeling!is!daar!één!van.!Het!gaat!hierbij!om!een!subsidie!om!de!zonneweide!gedeeltelijk!te!

20! ! bekostigen.!Maar$tegenwoordig$worden$niet$meer$zo$veel$SDE+$subsidies$uitgekeerd$omdat$daarvoor$ minder$geld$beschikbaar$is.$Dit!zal!het!bekostigen!van!een!zonneweide!in!de!omgeving!bemoeilijken! (Harten,!2013).$$ ! Draagvlak. Uit!de!enquête!is!gebleken!dat!79%!van!de!respondenten!positief!tegenover!een!zonneweide!buiten! de!bebouwde!kom!staat.!!! ! Voordelen:. f Een!zonneweide!is!een!goede!manier!om!op!grotere!schaal!elektriciteit!te!produceren!omdat!! de!plaatsing!van!de!zonnepanelen!kan!worden!geoptimaliseerd.!! f Een!zonneweide!kan!aan!het!zicht!onttrokken!worden!(door!bijvoorbeeld!een!bos!of! houtwal,!of!een!dijkje).!! f Geen!geluidsoverlast.! ! Nadelen:. f De!afvergunning,!cfvergunning!en!omgevingsvergunning!zijn!nodig!om!een!zonneweide!aan! te!leggen!en!vaak!ook!een!goede!ruimtelijke!inpassing!in!het!landschap.! ! !

21! ! 4.6&&Isolatie& Voordat!begonnen!wordt!aan!het!duurzaam!opwekken!van!energie!is!het!verstandiger!en!voordeliger! om!eerst!te!gaan!besparen.!Door!te!isoleren!wordt!ervoor!gezorgd!dat!er!geen!warmte!verloren!gaat.! Verschillende!soorten!isolatie!kunnen!helpen!om!energie!te!besparen.!Deze!soorten!isolatie!zijn! onder!andere!dubbel!glas,!spouwmuurisolatie!en!vloerisolatie.!Isolatie!is!een!maatregel!die!op!korte! termijn!kan!worden!uitgevoerd.!Enkel!glas!kan!bijvoorbeeld!binnen!een!dag!worden!vervangen!door! dubbel!glas.! ! Termijn. Het!isoleren!van!een!woning!is!een!maatregel!die!op!korte!termijn!is!uit!te!voeren.! ! Kosten.en.terugverdientijd. In!de!onderstaande!afbeeldingen!(figuur!3!!t/m!5)zijn!een!aantal!voorbeelden!gegeven!van!isolatie!in! verschillende!woningentypes.!Iedere!besparing!is!berekend!voor!een!woning!met!gemiddelde! afmetingen!en!HRfcombiketel.!Het!huidige!stookgedrag!is!van!invloed!op!de!werkelijke!besparing:!bij! weinig!verwarming!is!de!besparing!lager!dan!wanneer!veel!wordt!verwarmd.!De!berekeningen!en! besparingen!zijn!gebaseerd!op!een!huishouden!van!3!personen.! !

! Figuur$3$Isoleren$en$besparen$rijtjeswoning$(Milieucentraal,$2015)$

22! ! ! Figuur$4$Isoleren$en$besparen$hoek/tweeZonderZéén$kap$woning$(Milieucentraal,$2015)$

! Figuur$5$Isoleren$en$besparen$vrijstaande$woning$(Milieucentraal,$2015)$

De!bijbehorende!terugverdientijden!van!de!isolatiemaatregelen!zijn!weergeven!in!tabel!2.!De! terugverdientijd!is!berekend!door!de!jaarlijkse!besparing!te!delen!door!de!eenmalige!aanschafkosten.! Hierdoor!wordt!de!terugverdientijd!berekend!per!jaar.! !

23! ! Tabel$2$Terugverdientijd$verschillende$woningtypes$(Milieucentraal,$2015)$

Terugverdientijd. Dakisolatie. Vervanging.van. Spouwmuur. Vervanging. Isoleren.van.de. woningtypes. VRPcombiketel. isolatie. van.enkel.glas. vloer.(begane. door.HRP door.HR++. grond). combiketel. glas. Rijtjeswoning. 6,6! 12,4! 4,4! 12,4! 9,4! (tussenwoning). Hoek/tweeP 6,3! 10,5! 3,6! 12,5! 8,9! onderPéén.kap. woning. Vrijstaande. 6,9! 7,8! 3,6! 12,7! 9! woning. ! Draagvlak. Uit!de!enquête!is!gebleken!dat!veel!inwoners!hun!huis!al!geïsoleerd!hebben.!91%!van!de! respondenten!heeft!al!dubbel!glas,!82%!van!de!respondenten!heeft!een!HRfketel,!62%!van!de! respondenten!hebben!dakisolatie,!54%!van!de!respondenten!hebben!spouwmuurisolatie!en!47%!van! de!respondenten!hebben!vloerisolatie!(Bijlage!IV!,!vraag!8).!Daarnaast!werd!de!vraag!gesteld!of!de! respondenten!geïnteresseerd!zijn!om!isolatiemateriaal!collectief!in!te!kopen.!Hiervan!hebben!24%! van!de!respondenten!geïnteresseerd!te!zijn!in!het!collectief!inkopen!van!spouwmuurisolatie,!14%! voor!dubbel!glas,!15%!voor!vloerisolatie,!11%!voor!dakisolatie!en!10%!voor!HRfketel!(Bijlage!IV!,! vraag!17).!Uit!deze!resultaten!blijkt!dat!er!wel!draagvlak!is!voor!het!gezamenlijk!inkopen!van! isolatiemateriaal.! ! Beleid. Voor!het!aanschaffen!van!isolatie!in!een!woning!zijn!weinig!subsidies!beschikbaar.!Vroeger!hielp!de! overheid!om!subsidies!voor!woningisolatie!te!verstrekken.!Tegenwoordig!kan!de!overheid!een!lager! btw!tarief!uitkeren.!Uit!een!berekening!van!Milieu!Centraal!is!gebleken!dat!met!een!verlaagde!btw! regeling!voor!isolatie!in!een!eengezinswoning!al!€1.300!kan!besparen.!Dit!is!een!gegeven!voor!het! jaar!2014/2015!bij!isolatie!op!het!dak,!spouwmuur!en!dubbelglas!(Isolatie!subsidies,!2015).!! Door!de!besparingen!in!een!woning!door!isolatie!zal!het!energielabel!van!een!woning!stijgen.!Een! zuiniger!energielabel!betekend!een!hogere!opbrengst!voor!het!huis.! ! Voordelen. De!voordelen!van!isolatie!is!de!besparing!op!stookkosten.!Door!de!isolatie!zal!minder!warmte! verloren!gaan!waardoor!men!minder!hoeft!te!stoken.!Daarnaast!is!isolatie!milieuvriendelijk!en! budgetvriendelijk.!Ook!zijn!verschillende!soorten!isolatiemogelijkheden!binnen!één!dag!aan!te! brengen.!Een!voordeel!dat!HR++!glas!met!zich!meebrengt!is!de!demping!van!het!geluid.!Tenslotte! geven!alle!soorten!isolatie!een!warm!en!comfortabel!gevoel!in!het!huis!(Bouwencyclopedie,!2015).! ! Nadelen. Bij!oudere!huizen,!die!gebouwd!zijn!voor!1920,!is!spouwmuurisolatie!niet!meer!mogelijk.!Daarnaast! kan!spouwmuurisolatie!vochtproblemen!of!schimmelplekken!in!huis!met!zich!mee!brengen.!Een! ander!nadeel!is!de!aanschafkosten!van!de!isolatiemaatregelen.!Het!is!een!dure!aankoop,!maar!zal! zich!in!de!loop!der!jaren!terugverdienen!door!de!lagere!stookkosten!(isolatiefinfo,!2015).! ! &

24! ! 4.7&Biomassa& Energie!uit!biomassa!wordt!opgewekt!door!verbranding,!vergassing!of!vergisting!van!organische! materialen,!zoals!gftfafval,!hout,!dierlijke!mest,!restproducten!van!de!voedingsmiddelenindustrie,! rioolslib!uit!waterzuiveringsinstallaties!en!afval!van!(speciaal)!geteelde!gewassen.!Biofenergie!mag!als! ‘groene’!energie!worden!verkocht,!omdat!de!bron!duurzaam!is.!Biomassa!raakt!niet!op!en!is!ook! zogeheten!klimaatneutraal.!De!kooldioxide!(Co2)!die!vrijkomt!bij!verbranding,!vergassing!of! vergisting!draagt!niet!bij!aan!het!versterkte!broeikaseffect.!Biomassa!kan!gebruikt!worden!voor! autobrandstof,!biowarmte!en/of!elektriciteit.!In!2005!werd!4,22!procent!van!het!elektriciteitsverbruik! in!Nederland!opgewekt!uit!biomassa.!Als!die!4,22!procent!werd!opgewekt!uit!fossiele!brandstoffen! zou!er!4.434!miljoen!kilo!meer!CO2!in!de!lucht!zijn!gekomen!(biomassa,!2015).!! ! Maatregelen.biomassa. De!gemeente!Aa!en!Hunze,!BiofEnergie!Noord!(BEN)!en!de!provincie!zijn!samen!het!project!‘’Biof energie!Aa!en!Hunze!gestart.!Zij!willen!op!deze!manier!biofenergie!gebiedsgericht!inzetten!binnen!de! landbouw!en!natuurontwikkeling.!Biomassa!sluit!mooi!aan!bij!het!speerpunt!In!de!nota!energiebeleid! 2006f2010!‘Energiek!Drenthe’.!Biomassafinstallaties!kunnen!door!individuele!en/of!samenwerkende! boeren!gekocht!en!gebruikt!worden!(Biomassa,!2006).!! ! Termijn. Het!duurzaam!opwekken!van!energie!door!middel!van!biomassa!is!een!maatregel!die!op!langere! termijn!kan!worden!toegepast.!Voordat!een!biovergister!kan!worden!geplaatst,!moet!eerst!gekeken! worden!naar!de!wet!en!regelgeving!en!naar!de!investeringskosten.!Daarnaast!moet!een!inschatting! worden!gemaakt!of!een!biovergister!wel!haalbaar!is!voor!een!agrariër!of!een!groep!samenwerkende! agrariërs.! ! Kosten,.terugverdientijd.en.opbrengst. Voor!agrarische!bedrijven!die!minimaal!3.000!ton!mest!per!jaar!produceren!en!daarnaast!over!een! hoeveelheid!cofvergistingsmateriaal!kunnen!beschikken,!kan!een!biovergister!interessant!zijn! (Apparatenbouw!Milieutechniek,!2015).! ! Gemiddelde$aanschafkosten$biovergister:$ Gemiddelde!aanschafkosten!(2006)!biovergister!met!toebehoren!en!onderstel!met!opbouwtank!voor! mesttransport!en!opbouw!transportbak!voor!COfmateriaal!bedraagt!€2.832.069,f.!Dit!bedrag!is!vrij! hoog!voor!één!inwoner!maar!als!het!wordt!verdeeld!over!meerdere!inwoners!kan!het!aantrekkelijker! worden.! $ Jaarlijkse$kosten$(2006):$$ De!vaste!en!variabele!kosten!voor!een!biovergistinginstallatie!bedragen!€533.250,f!per!jaar.!! ! Opbrengst$(2006)$biovergister:$ De!opbrengst!van!een!biovergister!bedraagt!€802.435,f!per!jaar.!Dit!kan!verschillen!door!de! marktwaarde!elektriciteit.!! ! Terugverdientijd:$ De!totale!investering!van!een!biovergister!bedraagt!€2.832.069,f.!Van!deze!investeringskosten!kan! iedere!ondernemer!energie!investeringsaftrek!aanvragen!bij!de!belastingdienst.!Gerekend!met!E.I.A! percentage!van!44%!en!een!belastingtarief!van!30%!betekent!dit!dat!een!netto!aftrek!van!ongeveer! €380.000,f.!De!netto!investering!ligt!dan!op!€!3.212.069,f.!! ! !

25! ! Op!basis!van!de!investeringskosten!en!de!netto!besparing!is!de!terugverdientijd!8!jaar! (Mestvergisting!maatschap!HartlieffLammers!te!Donderen,!2006).! ! Hoeveel$huishouders$voorzien$van$biomassa:$ f Een!biovergister!van!1!megawatt!kan!jaarlijks!een!voldoende!energie!opwekken!om!3.000! huishouders!structureel!te!voorzien!van!energie!(Biovergisting,!2012)! f Een!kleine!installatie!met!geïntegreerde!WKK!(Microferm)!produceert!jaarlijks!415!MWh! elektriciteit!en!267!MWh!warmte.!De!productie!van!elektriciteit!is!voldoende!voor!150! huishoudens!(Duurzame!energie!f!Warmte!&!Elektriciteit:!Biogasinstallaties,!2015).! ! Locatie. Een!biovergistinginstallatie!kan!in!het!buitengebied!van!het!onderzoeksgebied!geplaatst!worden,! omdat!het!een!agrarisch!gebied!is!waar!organisch!afval!wordt!geproduceerd.!Eén!grote!installatie! midden!in!het!samenwerkingsgebied!zorgt!ervoor!dat!het!organische!afval!van!meerdere!aanbieders! verwerkt!wordt.!Agrariërs!kunnen!ook!kleinere!installaties!plaatsen!op!hun!eigen!terrein.!Hierdoor! houden!zij!het!vergistingsproces!dicht!bij!huis.! ! Beleid. De!landelijke!‘Handreiking!Convergisting’!opgesteld!door!het!Ministerie!van!VROM,!biedt! onvoldoende!aanknopingspunten!voor!het!Provinciaal!beleid.!In!het!Provinciaal!Omgevingsplan!is! niet!vanuit!de!ruimtelijke!ordening!expliciet!aandacht!besteed!aan!nieuwe!ontwikkelingen!in!het! buitengebied.!Maar!het!provinciale!‘Beleidskader!convergisting’!verduidelijkt!het!bestaande!beleid.! Het!beleidskader!geeft!Drentse!gemeenten!handvatten!voor!het!ruimtelijke!inpassen!van! convergistinginstallaties.!Hierdoor!kunnen!initiatieven!in!het!buitengebied,!door!bijvoorbeeld! agrariërs,!sneller!beoordeeld!worden!(Biomassa,!2006).!! ! Draagvlak. Het!is!belangrijk!dat!er!genoeg!draagvlak!is!voor!een!biovergistinginstallatie!omdat!een!biovergister! moeilijk!te!realiseren!is!als!maar!één!inwoner!het!wil.!Uit!de!enquête,!die!verspreidt!is!in!het!gebied,! is!gebleken!dat!25%!van!de!respondenten!interesse!heeft!voor!biovergisters!en!32%!van!de! respondenten!denkt!er!neutraal!over.!53%!van!de!respondenten!vindt!een!biovergister!geen! oplossing.!! ! Voordelen. Er!zijn!subsidies!beschikbaar!voor!biovergistinginstallaties,!onder!andere!de!MEP!subsidie.!MEP!is!een! subsidieregeling!om!producten!van!groene!stroom!te!stimuleren!(Biomassa,!2006).!! Het!vergisten!van!mest!draagt!direct!bij!aan!vermindering!van!de!uitstoot!van!gassen,!waaronder! methaan.!Biomassa!raakt!nooit!op!en!kan!een!alternatief!zijn!voor!fossiele!brandstoffen!(!(Jacobs,! n.d.).!! Een!ander!voordeel!is!het!verminderen!van!milieubelasting!en!vermindering!van!stankemissie!bij!het! uitrijden!van!Gier!(Mestvergisting,!2015).!! ! Nadelen. Als!je!een!grote!biovergister!in!Grolloo!en!omstreken!plaatst!kan!dit!leiden!tot!horizonvervuiling.!! Een!ander!nadeel!is!dat!een!biovergister!bijna!niet!haalbaar!is!zonder!subsidie!(Jacobs,!n.d.).!! Er!is!momenteel!geen!subsidie!beschikbaar!voor!de!transport!van!ruwe!mest!(321:! Basisvoorzieningen!voor!economie!en!plattelandsbevolkingfHernieuwbare!energie,!2014).!De! transport!kosten!kunnen!de!winst!van!biovergisting!verminderen!waardoor!het!minder!aantrekkelijk! wordt.!! ! !

26! ! 4.8&Domotica& ! De!definitie!van!domotica!is:!De!integratie!van!technologie!en!diensten,!ten!behoeve!van!een!betere! kwaliteit!van!wonen!en!leven!(Smart!Homes,!2015).!De!domotica!die!in!deze!maatregel!wordt! besproken!!is!de!Slimme$Energie$Meter.!Deze!meter!geeft!inzicht!in!het!stroomverbruik!van! apparaten!en!of!deze!apparaten!aan!of!op!een!‘standfby’!stand!staan.! ! Termijn. Het!aanschaffen!van!een!Slimme!Meter!is!een!maatregel!die!op!korte!termijn!kan!worden! uitgevoerd.!De!Meter!kan!binnen!één!dag!worden!geïnstalleerd.! ! Besparing. Met!behulp!van!Domotica!kan!in!een!opslag!gezien!worden!welke!apparaten!het!meeste!stroom! verbruiken!als!ze!op!standfby!staan.!Via!een!controle!panel!kan!de!stroomtoevoer!van!deze! apparaten!gestopt!worden.!Door!deze!apparaten!compleet!uit!te!zetten!in!plaats!van!standfby! bestaat!de!kans!dat!het!systeem!zich!na!verloop!van!tijd!terug!betaald.!! ! Kosten.en.Terugverdientijd. De!kosten!van!een!domotica!starterspakket!kan!uitlopen!van!€295,f!tot!€395,f!(efDomoticashop,! 2015).! Een!deluxe!set!heeft!de!volgende!functies:!! f De!meter!meet!het!actuele!energieverbruik!van!het!hele!huis!en!individuele!apparaten! f De!meter!kan!het!actuele!verbruik!van!de!afgelopen!3!dagen!op!het!scherm!aflezen.!! f Grafieken!van!gemiddeld!gebruik!per!dag,!week,!maand!en!jaar!worden!weergegeven.! ! De!terugverdientijd!is!afhankelijk!van!de!gebruiker.!Het!kan!voorkomen!dat!een!huishouden!zeer! weinig!apparatuur!heeft!dat!niet!op!standfby!staat.!!De!koper!moet!ook!zelf!bepalen!welk!apparaten! hij!of!zij!uit!zet.!! ! Besparing.huishouden.niveau. De!besparing!die!domotica!kan!opleveren!hangt!van!de!gebruiker!af,!deze!bepaalt!welke!apparaten! uiteindelijk!op!standfby!blijven.!Om!een!beeld!te!geven!van!de!‘onzichtbare!stroomgebruikers’!die! domotica!kan!laten!zien!aan!de!gebruiker!worden!in!figuur!6!enkele!voorbeelden!weergeven.! !

27! ! ! ! Figuur$6$(Energieverbruik$tv,$2015)$

Belemmeringen. Het!systeem!moet!geconfigureerd!worden.!Dit!houdt!in!dat!alle!meters!die!in!het!pakket!zitten!op! elkaar!afgesteld!moeten!worden.!Gelukkig!wordt!dit!voor!het!grootste!gedeelte!automatisch!gedaan.!! . Voordelen. Met!een!domotica!set!kan!men!in!één!opslag!zien!welke!apparaten!veel!stroom!gebruiken!terwijl!zij! (onnodig)!op!standfby!staan.!Daarnaast!kan!men!ook!op!afstand!verschillende!toestellen!aan!zetten,! denk!aan!het!koffiezetmachine,!airco,!enz.!Omdat!de!domotica!set!zelf!is!aangeschaft!worden!de! gegevens!omtrent!het!!energieverbruik!niet!doorgespeeld!naar!energiemaatschappijen.!! . Nadelen. Als!de!Slimme!Meter!aangeeft!dat!in!huis!geen!of!weinig!voorwerpen!zijn!die!onnodig!veel!energie! gebruiken!wordt!de!terugverdientijd!langer.!Daarnaast!kunnen!de!gegevens!van!een!domotica! installatie!kunnen!worden!gehackt!waardoor!de!privacy!van!de!eigenaar!in!het!geding!komt.!(R,! 2013)! ! !

28! ! 4.9&Pelletkachel&& Een!pelletkachel!is!een!vorm!van!een!Centrale!Verwarming!die!men!veel!gebruikt!in!Italië.!De!kachel! verbrandt!pellets!om!daarmee!water!te!verwarmen.!De!pellets!zijn!gemaakt!van!samengeperst! organisch!materiaal.!De!CO2!uitstoot!van!deze!kachels!is!relatief!laag,!en!hierbij!blijft!de! koolstofkringloop!kort!en!is!dus!relatief!duurzaam.!De!gasprijzen!worden!steeds!hoger!en!hierdoor! worden!pelletkachelinstallaties!interessanter.!! ! Termijn. In!korte!termijn!kan!een!pelletkachel!aangeschaft!en!geinstalleerd!worden.!Binnen!een!dag!worden! ze!geplaatst.!Dit!duurt!langer!als!er!nog!geen!schoorsteen/uitlaat!aanwezig!is!(Qlima).!! ! Kosten.en.terugverdientijd! De!kosten!van!een!pelletkachel!variëren!van!€!2000!tot!+6000.!De!prijs!is!afhankelijk!van!het!type! kachel!en!het!vermogen.!We!gaan!er!in!dit!rekenmodel!van!uit!dat:! f De!investering!€.5000!bedraagt! f Het!gemiddelde!gasverbruik!in!Grolloo!en!omstreken!is!2500.m3!! f De!gasprijs!per!m3.bedraagt!€.0,65! f Een!pelletkachel!jaarlijks!2500.kg!aan!pellets!verbruikt.!! f De!pelletprijs!€!0,22!per!kg!is!(Warmteprijzen!)!! f 1.m3!aan!gas!staat!gelijk!aan!1,25.kg!aan!pellets! (Bron:!brochure!brainstormavond)! ! ! 2500!m3!x!€!0,65!=! !€!1625! 2500!kg!x!€!0,22!=! !€!550! Jaarlijkse!besparing:! !€!1075! ! Terugverdientijd!=!aanschafprijs!/!besparing!! 5000!/!1075!=!4,7!jaar!=!4.jaar.en.9.maand.. ! Locatie! De!pelletkachels!worden!per!huishouden!aangeschaft!en!gebruikt.! ! Draagvlak! uit!de!enquête!is!gebleken!dat!37%!van!de!geënquêteerden!een!pelletkachel/houtkachel!hebben.! Ook!is!het!niet!bekend!hoeveel!een!pelletkachel!aan!willen!schaffen!doordat!het!samen!met!de! houtkachel!is!gevraagd.!! ! Voordelen. f Gebruiksvriendelijk;!de!temperatuur!kan!geregeld!worden!door!afstandsbediening!en!in! sommige!modellen!zelfs!via!de!app.!Ook!zijn!bij!bepaalde!modellen!dagf!of! weekprogramma’s!in!te!stellen.!! f Hoog!rendement;!het!rendement!van!een!pelletkachel!is!90%!en!meer.!! f Milieuvriendelijk;!stookt!CO2!neutraal!maar!heeft!ook!een!optimale!verbranding!dankzij!de! ingebouwde!computersturing.!Van!de!pellets!die!worden!verbrandt!blijft!0,5!tot!1!%!over!als! as.! f Gemakkelijke!brandstof;!de!pellets!die!in!de!kachel!gaan!zijn!relatief!goedkoop!en!makkelijk! te!bewaren!in!de!zakken!waarin!ze!geleverd!worden.!Hiernaast!was!de!pelletprijs!de!laatste! jaren!stabiel.!! ! !

29! ! Nadelen. f Onderhoud;!wekelijks!moet!de!verbrandingskamer!worden!gestofzuigd.!Om!de!3!maand! moet!men!meer!‘poetsen’!en!jaarlijks!dient!een!grote!onderhoudsbeurt!plaats!te!vinden.!. f Lawaai;!in!de!pelletkachel!zit!een!ingebouwde!ventilator!en!schroefmotor.!Deze! produceren!lawaai!wat!hinderlijk!gevonden!kan!worden.!. f Elektriciteitsafhankelijk;!in!een!pelletkachel!zit!een!computer!die!elektriciteit!nodig!heeft.!. Investering;!een!pelletkachel!is!niet!goedkoop.!Men!komt!in!een!prijsklasse!terecht!van! de!2000!tot!+6000!euro!(Energids,!2014). .

& ! && ! &

30! ! 5. Enquête&en&Brainstormavond&& Naast!de!bevindingen!die!uitgewerkt!zijn!in!het!hoofdstuk!Maatregelen!zijn!nog!enkele!opmerkelijke! resultaten!uit!de!verschillende!onderzoeken!gekomen.!Deze!bevindingen!worden!in!dit!hoofdstuk! uitgewerkt.! ! Bereidheid.agrariërs.om.dak.beschikbaar.te. stellen.voor.zonnepanelen! Uit!de!enquête!is!gebleken!dat!veel!agrariërs! bereid!zijn!om!hun!dak!beschikbaar!te!stellen! voor!het!opwekken!van!duurzame!energie!door! middel!van!zonnepanelen.!20%!antwoordde!ja!op! de!vraag!of!zij!het!dak!beschikbaar!willen!stellen! en!60%,!gaf!aan!dit!te!willen!doen!tegen!een! vergoeding.!Dit!kan!een!mogelijkheid!vormen! voor!Grolloo!en!omstreken!om!collectief! duurzame!energie!op!te!wekken!op!de!daken!van! agrariërs.!Deze!bereidheid!is!onderzocht!door!de! twee!vragen!uit!de!enquête!met!elkaar!te!kruisen,! Figuur$6$Kruisgrafiek$vraag$4$en$25$ het!resultaat!van!deze!kruising!is!te!zien!in!figuur!7.! De!bereidheid!vraag!is!ook!gesteld!over!het!beschikbaar!stellen!van!grond!voor!duurzame! initiatieven(vraag!27).!Op!deze!vraag!antwoorde! 17%!van!de!agrariërs!‘ja’!en!50%!‘ja,!tegen!een! vergoeding.!De!resultaten!van!deze!kruising!zijn! terug!te!vinden!in!figuur!8.!! ! Draagvlak.zonnepanelen. Van!de!respondenten!is!maar!8%!tegen!de!komst! van!zonnepanelen!binnen!de!bebouwde!kom!en! maar!6%!tegen!de!komst!van!zonnepanelen!buiten! de!bebouwde!kom.!Hieruit!kan!afgeleid!worden!dat! het!draagvlak!voor!zonnepanelen!hoog!is.!Dit!wordt! versterkt!door!het!aantal!respondenten!dat!wel! zonnepanelen!binnen!de!bebouwde!kom(69%!voor)! en!buiten!de!bebouwde!kom!(79%)!wil!zien.!Deze! vraag!is!terug!te!vinden!in!de!enquête!in!Bijlage! Figuur$7$Kruisgrafiek$4$en$27$ IV(vraag!13).!! . Animo.energiecoöperatie... 53%!van!de!respondenten!is!van!mening!dat!een!duurzame!energiecoöperatie!goed!is!voor!Grolloo! en!omstreken(vraag!18),!daarnaast!geeft!33%!aan!dat!zij!wel!willen!participeren!in!een! energiecoöperatie(vraag!19).!! !Een!kanttekening!bij!deze!vraag!is!dat!59%!van!de!respondenten!neutraal!heeft!geantwoord,!een! reden!kan!zijn!dat!er!meer!informatie!verstrekt!moet!worden!voordat!deze!respondenten!overtuigt! zijn.!Dit!gegeven!wordt!versterkt!door!de!resultaten!van!vraag!20,!waaruit!blijkt!dat!71%!graag!meer! informatie!zou!willen!ontvangen!over!energiecoöperaties.!Aan!te!raden!is!dan!ook!om!hier!meer! informatie!over!te!verstrekken,!om!zo!meer!draagvlak!en!duidelijkheid!te!creëren.! ! Animo.windmolen. Uit!de!enquête!bleek!dat!55%!van!de!respondenten!geen!windmolen!in!hun!omgeving!willen! zien(vraag!13).!Tijdens!de!brainstormavond!kwam!naar!voren!dat!een!enkele!windmolen!in/of!achter! het!bos!volgens!de!aanwezigen!wel!een!goede!mogelijkheid.!! !

31! ! 6. Advies&& In!hoofdstuk!4!zijn!verschillende!maatregelen!voor!verduurzaming!met!betrekking!tot!energie! uiteengezet.!In!dit!hoofdstuk!worden!deze!maatregelen!afgewogen!en!zullen!de!meest!kansrijke! opties!worden!uitgewerkt!in!een!advies!om!als!dorp!mee!aan!de!gang!te!gaan.!Een!overzicht!van!de! maatregelen!is!in!één!oogopslag!te!zien!in!tabel!3.! 6.1&Afweging&maatregelen& ! Collectief.energie.opwekken.met.zonnepanelen. Vooral!de!optie!om!zonnepanelen!te!installeren!bij!agrariërs!op!daken!is!veelbelovend.!Meer!dan! driekwart!van!de!agrariërs!die!de!enquêtevraag!“Bent!u!bereid!om!uw!dak!beschikbaar!te!stellen! voor!zonnepanelen”!hadden!ingevuld,!gaven!aan!hiertoe!bereid!te!zijn!(vooral!wanneer!zij!daarvoor! een!vergoeding!kunnen!ontvangen).!Bovendien!kunnen!op!geschikte!dakoppervlaktes!binnen!de! bebouwde!kom!zonnepanelen!geïnstalleerd!worden.! Een!andere!manier!om!gezamenlijk!met!zonnepanelen!energie!op!te!wekken!is!door!een!zonneweide! aan!te!leggen!op!een!geschikte!plek,!bijvoorbeeld!de!oude!vuilstort/’De!Moere’.!Het!is!van!belang!dat! er!geen!landbouwgrond!wordt!opgeofferd.!De!aanleg!van!een!zonneweide!is!duurder!en!neemt!meer! ruimte!in!beslag!dan!wanneer!panelen!op!daken!worden!geïnstalleerd.!Wanneer!het!mogelijk!is! panelen!op!geschikte!daken!(van!bijvoorbeeld!grote!stallen)!te!installeren!is!dat!aan!te!raden!boven! het!realiseren!van!een!zonneweide.! ! Uiteraard!is!het!bij!collectieve!opwekking!belangrijk!dat!zo’n!oppervlakte!groot!genoeg!is!om!genoeg! op!te!kunnen!wekken.!Het!percentage!respondenten!uit!de!enquête!dat!mee!wil!doen!aan!zo’n! collectief!is!20%.!En!de!helft!van!de!ondervraagden!zegt!het!in!overweging!te!zullen!nemen.!Dit! betekent!dat!potentieel!153!huishoudens!(20%!van!alle!765!huishoudens)!in!het!onderzoeksgebied! serieus!mee!wil!doen.!Om!volledig!energieneutraal!te!zijn!van!stroom,!is!er!voor!het!hele!gebied!in! totaal!520.000!kWh!aan!energie!nodig.!Dat!komt!neer!op!ruim!3300!m2!aan!zonnepanelen!(Bottema,! 2015).! ! Om!het!collectief!opwekken!op!grote!dakoppervlaktes!mogelijk!te!maken!moet!eerst!persoonlijk! contact!worden!opgenomen!met!agrariërs!die!hebben!aangegeven!eventueel!hun!dak!of!grond! beschikbaar!te!willen!stellen.!Als!deze!agrariërs!hun!contactgegevens!of!adres!hebben!ingevuld!in!de! enquête!kan!VDGO!gemakkelijk!met!hen!in!contact!treden,!zij!beschikken!dan!reeds!over!deze! gegevens.! Vervolgens!is!het!zaak!om!samen!met!betrokken!partijen!(agrariër,!VDGO,!Energiebureau)!om!de! tafel!te!gaan!en!de!mogelijkheden!door!te!spreken.!Een!adviseur!die!ervaring!heeft!met!dergelijke! plannen!kan!daar!ook!bij!aanwezig!zijn.!Betrokken!partijen!kunnen!samen!in!een!werkgroep!een! (concept)plan!opstellen,!dat!aan!de!inwoners!van!Grolloo!en!omstreken!gepresenteerd!kan!worden.! Op!die!manier!kunnen!inwoners!serieus!reageren!op!concrete(re)!plannen!en!zich!daar!ook!meer!in! verdiepen.!Aangezien!enkele!respondenten!van!de!enquête!vermeldden!dat!ze!niet!konden!zeggen! of!ze!mee!wilden!doen!aan!plannen!voor!collectieve!energieopwekking!omdat!die!nog!niet!waren! uitgewerkt!of!omdat!ze!niet!beschikten!over!genoeg!informatie,!kan!verwacht!worden!dat!het! percentage!dat!daadwerkelijk!mee!wil!doen!nog!hoger!uitvalt.! . Zonnepanelen.voor.individuele.huishoudens. Een!andere!mogelijkheid!voor!energieopwekking!met!zonnepanelen!is!om!deze!bij!diverse! huishoudens!te!installeren.!Dat!kan!ook!gezamenlijk.!Het!voordeel!daarvan!is!dat!op!die!manier! bespaard!kan!worden!op!de!aanschaf!van!de!panelen,!omvormers!en!montage.!Dat!kan!tot!15%! voordeel!opleveren (Zoncollectief).!Op!die!manier!wordt!niet!aan!collectieve!opwekking!van!energie! gedaan,!maar!gebruiken!de!huishoudens!de!opgewekte!energie!alleen!voor!zichzelf.!!

32! ! Ook!kan!voor!zonnepanelen!op!huurhuizen!worden!samengewerkt!met!woningcorporatie!De! Volmacht.!Het!initiatief!ligt!dan!vooral!bij!deze!partij,!omdat!zij!eigenaar!zijn!van!de!woningen.! . Samen.isoleren. Om!duurzamer!met!energie!om!te!gaan,!is!de!eerste!stap!het!nemen!van!maatregelen!om!te! besparen!op!energie.!Dat!kan!op!verschillende!manieren,!maar!isolatie!is!dan!veruit!de!beste! maatregel.!Niet!alleen!is!het!een!goede!milieubesparingsmaatregel,!het!is!financieel!vaak!ook!heel! aantrekkelijk.!Bovendien!verhoogt!het!vaak!het!comfort!in!huis.!Als!dan!ook!nog!wordt!besloten! gezamenlijk!aan!de!slag!te!gaan!om!huizen!te!isoleren,!is!dat!al!helemaal!efficiënt!!Daarom!is!dat!een! goede!maatregel!om!in!Grolloo!en!omstreken!mee!aan!de!slag!te!gaan.!Terugverdientijden!zijn!over! het!algemeen!heel!acceptabel!(afhankelijk!van!welke!isolatiemaatregelen!je!neemt).!! ! Bijna!een!kwart!van!de!ondervraagden!van!de!enquête!geeft!aan!geïnteresseerd!te!zijn!in!collectieve! inkoop!en!installatie!van!isolatie.!De!eerste!stap!die!VDGO!kan!nemen!is!om!te!proberen!contact!met! deze!inwoners!op!te!nemen!(indien!mogelijk!via!contactgegevens/adres!in!ingevulde!enquête)!en!bij! hen!de!behoefte!te!peilen!over!een!informatieavond!over!dit!onderwerp.!Bij!zo’n!avond!kan!een! expert!op!het!gebied!van!(collectieve)!isolatie!aanwezig!zijn!en!persoonlijk!advies!geven.!Indien!de! animo!groot!is,!kan!daadwerkelijk!contact!worden!gezocht!met!zo’n!expert,!een!avond!worden! gepland!en!geïnteresseerde!inwoners!uit!worden!genodigd.!Bij!die!avond!kan!meteen!worden! begonnen!met!het!samenstellen!van!een!werkgroep,!die!het!vervolgtraject!verder!uitwerkt.!Een! vervolgstap!kan!zijn!om!per!deelnemend!huishouden!een!isolatiescan!te!gaan!doen!(een!voorbeeld! van!een!aanpak:!www.sonenergie.nl/images/SonEnergie_besparen.pdf).! ! Biomassa. Biomassa!is!een!optie!voor,!die!op!langere!termijn!toepasbaar!is.!Voor!een!vergister!zal!eerst! financiering!en!een!locatie!gezocht!moeten!worden.!De!meest!ideale!locatie!voor!een!vergister!is!bij! een!agrariër!op!de!bedrijfsgrond,!zodat!mestafval!direct!kan!worden!afgevoerd!naar!de!vergister.! Ook!kan!ander!afval!afgevoerd!worden!naar!de!vergister,!zoals!gftf!en!houtafval,!!om!dit!proces!zo! duurzaam!mogelijk!te!houden!is!aan!te!raden!om!dit!afval!lokaal!af!te!nemen.!!De!financiering!van!de! vergister!kan!door!een!enkele!agrariër!opgebracht!worden,!maar!ook!kan!dit!gedragen!worden!door! een!meerdere!agrariërs!of!door!middel!van!een!coöperatie.!Om!een!rendabele!investering!te!creëren! voor!een!vergister!kunnen!subsidies,!zoals!de!MEP!aangevraagd!worden,!daarnaast!kan!ook!de! aftrekpost!voor!energie!investeringen!aangevraagd!worden!(Mestvergisting!maatschap!Hartlieff Lammers!te!Donderen,!2006).!! Uit!de!enquête!blijkt!dat!25%!van!de!respondenten!interesse!heeft!in!een!biovergister,!door!dit! aantal!kan!niet!met!zekerheid!gezegd!worden!of!er!onder!de!bevolking!wel!genoeg!draagvlak!is!voor! een!project!rondom!de!plaatsing!van!een!vergister.!Argumenten!die!dit!draagvlak!kunnen!verlagen! zijn!onder!andere!de!horizonvervuiling!die!een!vergister!met!zich!meebrengt!en!de!vraag!of!een! biovergister!wel!echt!duurzaam!is.! ! In!een!vervolgtraject!voor!een!biovergister!is!het!aan!te!raden!om!een!werkgroep!van!meerdere! agrariërs!samen!te!stellen!in!combinatie!met!bewoners.!Deze!werkgroep!kan!vervolgens!onderzoek! doen!naar!mogelijkheden!voor!het!lokaal!afvoeren!van!afval!en!mest.!Daarnaast!kan!deze!werkgroep! onderzoek!doen!naar!locatie!en!financiële!haalbaarheid!van!een!biovergister!in!Grolloo!en! omstreken.!! ! Domotica! Naast!isolatie!zijn!er!meerdere!mogelijkheden!om!energie!te!besparen,!bijvoorbeeld!door!het! instaleren!van!domotica!in!huizen.!Domotica!kunnen!voor!energiebesparing!zorgen,!omdat!bewoners! een!goed!inzicht!krijgen!in!het!energieverbruik.!Overbodig!energiegebruik,!zoals!het!standfby!staan! van!apparaten,!kan!door!het!gebruik!van!domotica!zichtbaar!worden!en!vervolgens!bespaard!

33! ! worden.!Domotica!kunnen!in!korte!tijd!gerealiseerd!worden!en!kunnen!bij!een!grote!belangstelling! collectief!ingekocht!worden,!hierdoor!kan!misschien!de!inkoopprijs!verlaagd!worden.!! ! Collectieve!inkoop!van!domotica!kan!een!mogelijkheid!zijn!die!onderzocht!wordt!door!dezelfde! werkgroep!die!zich!met!het!thema!isolatie!bezighoud.!! . Pelletkachel.. Om!te!besparen!op!gas!kan!een!pelletkachel!of!–ketel!een!optie!zijn.!Terugverdientijd!is!heel! voordelig,!namelijk!ongeveer!5!jaar.!Collectieve!inkoop!van!zo’n!systeem!is!wellicht!wat!onpraktisch,! maar!collectieve!inkoop!van!de!brandstof!(pellets)!is!een!mogelijkheid!om!gezamenlijk!te!regelen.!! Helaas!is!uit!de!enquête!niet!duidelijk!geworden!wie!geïnteresseerd!is!in!deze!optie.!Het!is!voor! VDGO!dus!lastiger!om!duidelijk!te!hebben!wie!zich!hiervoor!wil!inzetten.!Daarom!is!deze! mogelijkheid!op!dit!moment!minder!aan!te!raden!om!als!dorp!mee!aan!de!slag!te!gaan,!tenzij!er! duidelijke!signalen!van!inwoners!komen!dat!ze!zich!voor!deze!maatregel!in!willen!zetten.! . Zonneboiler. Een!zonneboiler!blijkt!in!de!matrix!niet!de!meest!ideale!optie!te!zijn!om!te!verduurzamen.!De! aanschafkosten!zijn!vrij!fors!en!de!terugverdientijd!is!economisch!niet!aantrekkelijk!(mede!door!de! lage!gasprijs!in!Nederland).!Deze!maatregel!is!dus!vooral!om!gas!uit!te!sparen.!Aangeraden!wordt!dat! VDGO!zich!hier!niet!direct!op!gaat!richten.!Het!is!een!maatregel!die!in!de!huishoudens!zelf!het!best! uitgezocht!kan!worden.! ! Windmolen(s). Eén!windmolen!van!2!MW!zou!alle!huishoudens!binnen!het!projectgebied!kunnen!voorzien!van! duurzame!energie.!Er!zal!zelfs!veel!energie!overblijven!om!terug!te!kunnen!leveren!aan!het!net.!Een! probleem!is!het!draagvlak!onder!inwoners!van!Grolloo!en!omstreken.!Uit!de!enquête!bleek!dat!meer! dan!de!helft!van!de!ondervraagden!negatief!tegenover!het!plaatsen!van!een!windmolen!in!de!eigen! omgeving!staat.!Bij!de!brainstormavond!werd!het!idee!geopperd!van!een!windmolen!in!het!bos!of! nabij!het!bos,!om!deze!zoveel!mogelijk!aan!het!zicht!te!onttrekken.!Dit!zou!voor!meer!draagvlak! kunnen!zorgen,!maar!bij!het!realiseren!zijn!er!veel!belemmeringen!op!het!gebied!van!huidig!beleid! (Flora!&!Faunawet).!Het!is!dus!niet!de!makkelijkste!optie!om!te!realiseren.! ! !

34! ! Tabel&3&Adviesmatrix& Maatregel( Kosten# Lange( Korte( Terugverdientijd# Locatie# Beleid# Draagvlak# Belemmeringen# Afweging# termijn(# termijn#

Samen(isoleren( Meerdere# # X# Maximaal#13#jaar## In#de#huizen# n.n.b.# 23,7%# Misschien#veel# ++# mogelijkheden,## # geïnteresseerd#in# oudere#huizen# gezamenlijke# # collectieve#inkoop# binnen#de#dorpen## inkoop#=# kostendrukkend# Zonnepanelen(( Gemiddeld#€#450# X# # 9#jaar# Op#de#daken#van#agrariërs#in# Geen#voordeel#uit# 80%#van#de# Wetgeving## ++# daken(agrariërs( per#panel## het#buitengebied# levering#aan#de#buren# agrariërs#wil#het# (collectief)( dak#wel# beschikbaar# stellen##

Zonnepanelen( Gemiddeld#€450# # X# 9#jaar# Op#de#huizen## Salderingsregeling## 8%#tegen#binnen# Esthetische#waarde# ++# individueel( per#panel## bebouwde#kom.# en#kwetsbaarheid# 50%#interesse#in# gezamenlijke# inkoop## Domotica(collectief( €#295R€#395#per# ## X# Afhankelijk#van# In#de#huizen## n.n.b.## n.n.b.# Technische# +# inkopen( meter## gebruiker## moeilijkheden#

Windmolen(bos( €2000#Per#KW# X# # 14#jaar# In#bos/achter#bos## Vormt#belemmering:# 54,9%#van# Horizonvervuiling#en# +# o.a.#Flora#&#Fauna# huishoudens#is# beleid#omtrent# wet# tegen# plaatsing#in#het#bos# Zonneweide( 1000#m2# X# # 10.3#jaar## Oude#vuilstort/#‘De#Moere’# SDE+#subsidie.# 79%#positief# (Landbouw)#grond# +# zonneweide#=# Toestemming# tegenover# wordt#opgeofferd# €103.054# gemeente# zonneweide# Pellet(kachel( €#2000#R#€6000## # X# 5##jaar## In#de#huizen## # # Onderhoudsintensief# +# Zonneboiler( Gemiddeld#€3500# ## X# 26#jaar## Op#de#huizen## Geen#subsidies#en/of# 29%# Lage# R# aanschafkosten## regelingen# geïnteresseerd#in# terugverdientijd#en# collectieve#inkoop# niet#geschikt#voor# elk#huis# Warmtepomp( €#10.000# X# # n.n.b.# In#de#huizen## Omgevingsvergunning# n.n.b.# Terugverdientijd# R# is#nodig## onbekend## Biomassa( €2.832.069#voor# x# # 8#jaar## Buitengebied/boerderijen# Verbeterde# 53%#vindt#het# Is#het#wel#echt# R# de#installatie# regelgeving#v/d# geen#geode# duurzaam?#Niet# provincie# oplossing# haalbaar#zonder# subsidies#

35# # 6.2$Vervolgstappen$ Houd%de%energie%erin!% Zorg#ervoor#dat#de#‘energie’#rondom#het#thema#duurzame#energie#die#tijdens#de#brainstormavond# aanwezig#was#behouden#blijft#en#niet#wegebt.#Ten#eerste#is#het#belangrijk#de#aanwezigen#en# geïnteresseerden#op#de#hoogte#te#houden#van#de#uitkomsten#en#hen#de#output#van#de#avond#ter# beschikking#te#stellen.#Dit#zou#ook#op#de#site#van#VDGO#gepubliceerd#kunnen#worden#of#als# samenvatting#in#bijvoorbeeld#het#Sportblad#van#SGO.## # Bewustwording%en%kennis%over%duurzame%energie%stimuleren% In#de#enquête#is#getracht#bij#respondenten#de#bewustwording#rondom#duurzame#energie#te# bevorderen.#Een#aantal#respondenten#gaven#aan#dat#zij#sommige#vragen#niet#konden#beantwoorden,# omdat#ze#niet#voldoende#kennis#hadden#over#het#betreffende#onderwerp.#Veel#respondenten# hebben#aangegeven#dat#men#niet#op#de#hoogte#is#van#de#terugverdientijden#van#onder#andere#de# zonneboiler,#warmtepomp,#windmolens#en#isolatie.#Bij#zonnepanelen#is#50%#van#de#respondenten# zich#bewust#van#de#terugverdientijd.#Om#inwoners#die#geïnteresseerd#zijn#in#duurzame#energie#meer# informatie#te#bieden,#kunnen#in#het#kader#hiervan#informatieavonden#worden#georganiseerd#per# thema,#geleid#door#experts#op#het#gebied#van#duurzame#energie.#Deze#experts#kunnen#bijvoorbeeld# mensen#van#woningbouwverenigingen,#adviseurs,#installateurs#van#zonnepanelen#of#isolatie,#of# beleidsadviseurs#zijn.# # Werkgroepen%samenstellen% Voor#verschillende#onderwerpen#binnen#het#thema#duurzame#energie#kunnen#werkgroepen#worden# samengesteld.#Onderwerpen#die#tijdens#de#brainstormavond#naar#voren#kwamen#zijn:#collectieve# opwekking#(zonnepanelen#op#grote#daken#&#windmolen),#aardwarmte#en#restwarmte,# bewustwording#en#deelauto’s.#Om#mensen#daadwerkelijk#in#werkgroepen#te#krijgen#moet#een#goede# informatievoorziening#aanwezig#zijn#en#is#het#belangrijk#dat#men#bedenktijd#heeft#om#in#een# dergelijke#werkgroep#deel#te#nemen.#Na#afloop#van#de#informatieavonden#kunnen#aanwezigen# gevraagd#worden#om#na#te#denken#over#het#eventueel#aansluiten#bij#een#werkgroep,#om#dan#later# hier#op#terug#te#komen,#bijvoorbeeld#via#eUmail,#het#Sportblad#of#andere#media.# # Samenwerken) Het#is#belangrijk#om#met#verschillende#partijen#samen#te#werken#om#Grolloo#op#het#gebied#van# energie#te#verduurzamen.#Partijen#waarmee#kan#worden#samengewerkt#zijn#bijvoorbeeld#bestaande# duurzame#initiatieven#zoals#Duurzaam#Rolde#en#Gasselternijeveenschemond.#Bij#deze#initiatieven#is#al# veel#kennis#aanwezig.#Ook#instanties#zoals#de#Volmacht#en#Buurkracht#zijn#partijen#waarmee# samengewerkt#kan#worden#op#het#gebied#van#het#opwekken#van#duurzame#energie#en# energiebesparing.#De#Volmacht#kan#bijvoorbeeld#advies#geven#over#het#duurzamer#maken#van#de# huizen#en#samenwerken#met#VDGO#in#een#eventueel#project#om#de#huizen#in#Grolloo#en#omstreken# te#verduurzamen.#Buurkracht#is#een#organisatie#die#lokale#duurzame#initiatieven#faciliteert#en# begeleid#,#ook#in#Grolloo#en#omstreken#zouden#zij#dit#kunnen#doen.### $

# #

36# # Literatuurlijst$ (n.d.).#Retrieved#from#eUDomoticashop:#http://www.eUdomotica.com/nl/startpakketten/easyU energie/energieUeasyUluxeUpakket#

321:%Basisvoorzieningen%voor%economie%en%plattelandsbevolking>Hernieuwbare%energie.#(2014,# maart).#Retrieved#from#regiebureau:#http://www.regiebureauUpop.eu/nl/info/38/126/24/#

Apparatenbouw%Milieutechniek.#(2015).#Retrieved#from#abucon:#http://www.abucon.nl/?p=27# begrippen%windenergie.#(2015).#Retrieved#from#Windenergie#nieuws:#http://www.windenergieU nieuws.nl/begrippen/#

Biomassa.#(2006).#Retrieved#from#Provincie.Drenthe:# http://www.provincie.drenthe.nl/publish/pages/73922/tussenbalans_biomassa.pdf# biomassa.#(2015).#Retrieved#from#Milieu#centraal:#http://www.milieucentraal.nl/klimaatUenU aarde/energiebronnen/biomassa/#

Biovergisting.#(2012,#oktober#15).#Retrieved#from#boerback:#http://www.boerback.nl/home/3#

Bottema,#S.#(2015).#Hoorcollege#duurzame#energie.#

Bouwencyclopedie.#(2015,#april#10).#Retrieved#april#10,#2015,#from#dubbel#glas:# http://www.joostdevree.nl/shtmls/dubbelglas.shtml#

Clasquin.#foto%gemaakt%in%Grolloo.#Hogeschool#Van#Hall#Larenstein.#

De#Graaf,#Dammen.#(n.d.).#Retrieved#4#14,#2015,#from#Duurzame#energie#in#opkomst:#zonneweides:# http://www.rho.nl/uploads/documents/BriP_09_14_Zonneweides.pdf#

De%ideale%hellingshoek.#(2014).#Retrieved#april#13,#2015,#from#siderea.nl:# http://www.siderea.nl/artikelen/hellingshoek2/hellingshoek2.html#

De%optimale%oriëntatie%voor%zonnepanelen.#(2012).#Retrieved#april#14,#2015,#from# allesoverzonnepanelen.nl:#http://www.allesoverzonnepanelen.nl/voorwaarden/orientatie/#

Dorpen%in%Aa%en%Hunze.#(2015).#Retrieved#from#Gemeente#Aa#en#Hunze:# http://www.aaenhunze.nl/Inwoners_verenigingen/Wonen_en_ver_bouwen/Dorpen_in_Aa_ en_Hunze#

Duurzame%energie%>%Warmte%&%Elektriciteit:%Biogasinstallaties.#(2015,#april#10).#Retrieved#from# SonEnergie:#http://www.sonenergie.nl/index.php/projecten/veelgesteldeUvragen/duurzameU energie?showall=&start=9#

Een%collectief%voor%zonneboilers.#(2015).#Retrieved#from#Hou#het#warm.nl:# http://houhetwarm.nl/zonneenergie/deUzonneboiler/eenUcollectiefUvoorUzonneboilers/##

Energids.#(2014,#6#5).#Retrieved#4#2015,#13,#from#Wat#zijn#de#voorU#en#nadelen#van#een#pelletkachel?:# http://www.energids.be/nl/vraagUantwoord/watUzijnUdeUvoorUenUnadelenUvanUeenU pelletkachel/357#

37# # Energieverbruik%tv.#(2015).#Retrieved#from#Nuon:#http://www.nuon.nl/energieUbesparen/apparatenU artikelen/energieverbruikUtv.jsp#

FAQ%pelletkachels.#(n.d.).#Retrieved#4#13,#2015,#from# http://www.qlima.be/data/documents/FAQ%20list%20V2%20pellet%20NL.pdf##

Harten,#J.#K.#(2013,#januari).#Beleidsverkenning%zonnevelden%Assen.#Retrieved#from#Provincie#Drenthe:# http://www.provincie.drenthe.nl/publish/pages/76939/rom_n13021506U beleidsverkenning_energiestrategie_drenthe_lr.pdf# instemming%winningsplan%Papekop.#(2009).#Retrieved#4#13,#2015,#from#Rijksoverheid:# http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documentenUenUpublicaties/wobU verzoeken/2010/07/13/papekopUenUgrollooUnrsU24U26/xU7wpUpapekopUenUgrollooUnrsU24U 26.pdf.#

Isolatie%subsidies.#(2015).#Retrieved#from#IsolatieUSubsidies:#http://isolatieUsubsidies.nl/# isolatie>info.#(2015,#april#10).#Retrieved#april#10,#2015,#from#isolatieUinfo.nl:#http://www.isolatieU info.nl/soortenUisolatie#

Jacobs,#J.#(n.d.).#Mestvergisting,%voor%iedereen%zit%er%wel%een%luchtje%aan.#Retrieved#from# www.wageningenur.nl:#http://www.wageningenur.nl/web/file?uuid=b019e47eUb8d3U4f0cU b59dU50179c316197&owner=da3d6691Ub817U49aeU9e0aU3e15d3935cb6#

Mestvergisting.#(2015).#Retrieved#from#www.biogas.nl:# http://www.biogas.nl/biogas/mestvergisting/index.html#

Mestvergisting%maatschap%Hartlief>Lammers%te%Donderen.#(2006,#september#1).#Retrieved#from# rwsleefomgeving:# http://www.rwsleefomgeving.nl/publish/pages/92647/mestvergisting_melkveehouderij_ma atschap_hartlief_lammers_te_donderen_0.pdf#

Milieucentraal.#(2015,#april#10).#Retrieved#april#10,#2015,#from#Isoleren#en#besparen:# http://www.milieucentraal.nl/energieUbesparen/energiezuinigUhuis/isolerenUenUbesparen/#

Qlima.#(n.d.).#Retrieved#4#2015,#13,#from#FAQ#pelletkachels:# http://www.qlima.be/data/documents/FAQ%20list%20V2%20pellet%20NL.pdf#

R,#B.#(2013,#april#25).#De%nadelen%van%de%Slimme%Meter%en%hoe%je%die%kunt%weigeren.#Retrieved#april# 14,#2015,#from#gezondheid#en#voeding:#http://gezondheidenvoeding.nl/gezondheidU gezond/deUnadelenUvanUdeUslimmeUmeterUenUjeUkuntUdezeUweigeren/#

Rijksdienst%voor%Ondernemend%Nederland%.#(n.d.).#Retrieved#4#14,#2015,#from#Zon#SDE+#2015:# http://www.rvo.nl/subsidiesUregelingen/zonUsdeU 2015?gclid=CJOkmJTU9cQCFcHLtAodZHUA5A#

Rijksdienst%voor%Ondernemend%Nederland.#(2014).#Retrieved#4#14,#2015,#from#Handboek# Risicozonering#Windturbines:# http://www.rvo.nl/sites/default/files/2014/09/Handboek%20Risicozonering%20Windturbine s%20versie%20september%202014.pdf#

# # Smart,#H.#(2010).#Domotica,%"Wat%is%Domotica".#Retrieved#04#07,#2015,#from#SmartUHomes:# http://www.smartUhomes.nl/Domotica/WatUisUdomotica.aspx# startpakketten,%"Easy%Energie".#(2011).#Retrieved#04#07,#2015,#from#eUDomoticashop:#http://www.eU domotica.com/nl/startpakketten/easyUenergie/energieUeasyUluxeUpakket#

Warmtepompforum.#(2015).#Retrieved#4#10,#2015,#from#Voorbeeld#tussenwoning#nieuwbouw:# http://www.warmtepompforum.nl/KostenBaten.php#

Warmteprijzen%.#(n.d.).#Retrieved#4#2015,#13,#from#Pelletprijzen#in#Nederland#:# http://www.warmteprijzen.nl/pellets_houtpellets_prijzen.html##

Wikipedia.#(2015).#Retrieved#4#10,#2015,#from#Aardwarmte:#http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardwarmte#

Zoncollectief.#(n.d.).# zonneboiler>info.nl.#(2015).#Retrieved#April#10,#2015,#from#http://www.zonneboilerU info.nl/woonplaats/aaenhunze/#

# #