Gmina Twardogóra

Program Ochrony Środowiska

dla Gminy Twardogóra

Twardogóra

Integrated Management Services ul. K.Ujejskiego 4/3 51-141 Wrocław E-mail: [email protected] 1 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Gmina Twardogóra

Program Ochrony Środowiska

dla Gminy Twardogóra

Opracował zespół:

dr in ż. Maria Stanisławska

dr Zdzisław Cichocki

dr Wojciech Jankowski

dr Jan Jerzma ński

mgr in ż. Janusz Marlinga

dr hab. Jerzy Rotko

mgr Alicja Szlufik

Integrated Management Services ul. K.Ujejskiego 4/3 51-141 Wrocław E-mail: [email protected] 2 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

SPIS TRE ŚCI

1. WST ĘP...... 7 1.1. Podstawa formalna i prawna opracowania...... 7 1.2. Struktura opracowania...... 7 1.3. Główne cele i uwarunkowania Programu...... 7 1.4. Metodyka tworzenia programu...... 8 2. CHARAKTERYSTYKA SFERY SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ GMINY ...... 9 2.1. Poło żenie i podstawowe wielko ści...... 9 2.2. Demografia i sie ć osadnicza...... 10 2.3. Struktura przestrzeni gospodarczej i standardy życia ...... 11 2.4. Główne kierunki strategii rozwojowych ...... 14 3. CHARAKTERYSTYKA I DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO GMINY ...... 15 3.1. Geologia i geomorfologia...... 15 3.1.1. Zasoby surowców mineralnych i stan ich eksploatacji ...... 17 3.2. Gleby i walory przestrzeni rolniczej...... 17 3.3. Klimat...... 19 3.3.1. Charakterystyka warunków klimatycznych obszaru (klimat regionalny).. 19 3.3.2. Stan zanieczyszcze ń powietrza i źródła emisji...... 20 3.3.3. Klimat akustyczny...... 23 3.4. Wody ...... 25 3.4.1. Wody powierzchniowe i ich stan ...... 25 3.4.1.1. Sie ć hydrograficzna...... 25 3.4.1.2. Stan czysto ści wód powierzchniowych i źródła zagro żeń ...... 26 3.4.2. Zasoby i jako ść wód podziemnych oraz źródła zagro żeń ...... 28 3.4.3. Gospodarka wodno-ściekowa i jej wpływ na jako ść wód...... 30 3.4.3.1. Zaopatrzenie w wod ę...... 30 3.4.3.2. Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków ...... 33 3.4.4. Ocena planowanych przedsi ęwzi ęć w zakresie gospodarki wodno- ściekowej...... 36 4. WALORY I ZASOBY BIOTYCZNYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU...... 38

3 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

4.1. Struktura przyrodnicza (ekologiczna) obszaru i ocena jego bioró żnorodno ści...... 38 4.2. Ekosystemy le śne ...... 38 4.3. Ekosystemy wodne...... 39 4.4. Ekosystemy niele śne ...... 40 4.5. Najcenniejsze gatunki wyst ępuj ące na obszarze gminy...... 40 4.6. Prawne formy ochrony przyrody...... 42 4.6.1. Istniej ące chronione obszary ...... 42 4.6.2. Proponowane obszary chronione...... 42 5. GOSPODARKA ODPADAMI...... 43 5.1. Odpady komunalne...... 44 5.2. Odpady przemysłowe ...... 44 5.3. Odpady organiczne...... 45 5.4. Odpady niebezpieczne...... 46 5.5. Instalacje...... 46 5.6. Prognoza demograficzna i gospodarcza ...... 47 5.7. Program gospodarki odpadami...... 47 5.8. Metody poprawy stanu i monitorowanie planu...... 48 5.9. Wpływ realizacji projektu planu na stan środowiska ...... 48 6. IDENTYFIKACJA GŁÓWNYCH PROBLEMÓW OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE ...... 49 7. DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁA Ń W OCHRONIE ŚRODOWISKA GMINY (DO 2015 ROKU)...... 52 7.1. Ochrona powietrza atmosferycznego ...... 52 7.2. Ochrona przed hałasem ...... 53 7.3. Ochrona zasobów wodnych i gospodarka wodno-ściekowa...... 54 7.4. Racjonalna gospodarka surowcami mineralnymi...... 58 7.5. Gospodarka odpadami ...... 59 7.6. Ochrona walorów przyrodniczych i funkcji układów przyrodniczych ...... 60 8. KRÓTKOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁA Ń ...... 64 9. ZARZ ĄDZANIE ŚRODOWISKIEM...... 74 9.1. Definicja i zakresy...... 74 9.2. Zasady zarz ądzania środowiskiem ...... 75 9.2.1. Zasada zrównowa żonego rozwoju ...... 75 9.2.2. Zasada kompleksowo ści ochrony środowiska...... 76

4 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.2.3. Zasada prewencji...... 76 9.2.4. Zasada sprawcy ...... 77 9.3. Gminny program ochrony środowiska w ustawowej strukturze programów ochrony środowiska...... 77 9.4. Specyfika zarz ądzania środowiskiem na szczeblu gminy ...... 79 9.5. Instrumenty zarz ądzania środowiskiem ...... 80 9.6. Typy instrumentów według sposobu oddziaływania ...... 80 9.6.1. Instrumenty bezpo średniego oddziaływania ...... 81 9.6.2. Instrumenty planowe ...... 82 9.6.3. Instrumenty po średniego oddziaływania...... 83 9.6.4. Instrumenty typu represyjnego...... 83 9.6.5. Formy działania administracji publicznej ...... 83 9.7. Zadania organów gmin według przedmiotowych zakresów regulacji ...... 84 9.7.1. Gospodarka wodna i ochrona wód /kompetencje ustalone ustaw ą – Prawo wodne oraz ustaw ą – Prawo ochrony środowiska/...... 84 9.7.2. Ochrona powietrza /kompetencje ustalone ustaw ą – Prawo ochrony środowiska/...... 86 9.7.3. Ochrona przed hałasem i polami elektromagnetycznymi /kompetencje ustalone ustaw ą – Prawo ochrony środowiska/...... 87 9.7.4. Ochrona przyrody, w tym zieleni w miastach /kompetencje ustalone ustaw ą o ochronie przyrody/ ...... 88 9.7.5. Ochrona powierzchni ziemi, w tym gruntów rolnych i le śnych /kompetencje ustalone ustaw ą o ochronie gruntów rolnych i le śnych/...... 89 9.7.6. Gospodarowanie przestrzeni ą /kompetencje ustalone ustaw ą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym / ...... 90 9.7.7. Gospodarowanie odpadami /kompetencje ustalone ustaw ą o odpadach, ustaw ą o obowi ązkach przedsi ębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej oraz ustaw ą o utrzymaniu porz ądku i czysto ści w gminie/ ...... 91 9.7.8. Rolnictwo i łowiectwo /kompetencje ustalone ustaw ą o ochronie ro ślin uprawnych i ustaw ą Prawo łowieckie/...... 95 9.8. Pozostałe instrumenty...... 96 9.8.1. Środki finansowo-prawne...... 96 9.8.3. Umowy publicznoprawne...... 97

5 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.8.4. Środki represyjne...... 97 9.9. Partnerstwo w zarz ądzaniu środowiskiem...... 98 9.10. Zarz ądzanie gminnym programem ochrony środowiska ...... 99 9.10.1. Jednostka zarz ądzaj ąca programem ...... 99 9.10.2. Ramy czasowe...... 100 9.10.3. Operatywna struktura celów środowiskowych...... 101 9.11. Monitoring...... 101 10. FINANSOWANIE REALIZACJI PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE ...... BŁ ĄD! NIE ZDEFINIOWANO ZAKŁADKI. 10.1. Wst ęp...... Bł ąd! Nie zdefiniowano zakładki. 10.2. Ocena wybranych parametrów bud żetu gminy ...... Bł ąd! Nie zdefiniowano zakładki. 10.3. Koszty realizacji przedsi ęwzi ęć Programu Ochrony Środowiska dla gminy Bł ąd! Nie zdefiniowano zakładki. 11. STRESZCZENIE PROGRAMU...... 120 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE...... 121 LITERATURA...... 122

6 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

1. WST ĘP

1.1. Podstawa formalna i prawna opracowania

„Program Ochrony Środowiska dla Miasta i gminy Twardogóra” został opracowany przez spółk ę Integrated Management Services Sp. z o.o. z siedzib ą we Wrocławiu na zlecenie Urz ędu Miasta i Gminy w Twardogórze, w oparciu o umow ę z dnia 27 lutego 2004 roku. Opracowanie sporz ądzane jest na podstawie art. 17 ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. Nr 62 z dnia 20 czerwca 2001 r., poz. 627). Cz ęś ci ą Programu jest plan gospodarki odpadami opracowany zgodnie z wymogami art.14 i 15 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach (Dz.U.Nr 62 poz.628). Przy opracowaniu Programu wykorzystano te ż „Wytyczne sporz ądzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym” Ministerstwa Środowiska z grudnia 2002 r.

1.2. Struktura opracowania

Opracowanie składa si ę z czterech głównych cz ęś ci merytorycznych. W cz ęś ci pierwszej (rozdz. 2) dokonano charakterystyki społeczno-gospodarczej miasta i gminy oraz zidentyfikowano kierunki polityki ich rozwoju zapisane m.in. w Strategii oraz Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Cz ęść druga (rozdz. 3 i 4) po świ ęcona była diagnozie stanu środowiska – poszczególnych jego komponentów. Do cz ęś ci tej nale ży równie ż ocena stanu gospodarki odpadami stałymi (rozdz. 5). W cz ęś ci trzeciej (rozdz. 6) dokonano – na podstawie diagnozy – syntetycznej identyfikacji/specyfikacji najwa żniejszych problemów zwi ązanych z ochron ą środowiska na obszarze miasta i gminy. Cz ęść czwarta (pozostałe rozdziały) stanowi wła ściwy program ochrony środowiska – cele długo- i krótkoterminowe, kierunki działa ń, zarz ądzanie środowiskiem oraz finansowanie zada ń programu.

1.3. Główne cele i uwarunkowania Programu

Program ochrony środowiska jest dokumentem okre ślaj ącym cele i zadania administracji samorz ądowej (w tym przypadku – miasta i gminy) w zakresie ochrony środowiska oraz racjonalnej gospodarki jego zasobami zgodnie z zasadami zrównowa żonego rozwoju. Dokument ten, chocia ż ma charakter autonomiczny, słu żą cy przede wszystkim

7 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. zarz ądzaniu środowiskiem w skali lokalnej, stanowi ć te ż powinien element realizacji polityki pa ństwa, województwa oraz powiatu zapisanej we wła ściwych dokumentach – krajowym, wojewódzkim i powiatowym. W szczególno ści dotyczy to „II Polityki Ekologicznej Pa ństwa”, przyj ętej uchwał ą Sejmu i ustalaj ącej cele średniookresowe (lata 2002-2010r.) i cele długookresowe (lata 2010-2025) w zakresie ochrony i wykorzystania środowiska z zachowaniem zasad okre ślonych w „Długookresowej strategii trwałego i zrównowa żonego rozwoju POLSKA 2025” opracowanej przez Rad ę Ministrów zgodnie z rezolucj ą Sejmu RP z dnia 2 marca 1999r. Nie bez znaczenia s ą te ż zobowi ązania wynikaj ące z przyst ąpienia Polski do Unii Europejskiej. W polityce ekologicznej pa ństwa ustala si ę cele i zadania niezb ędne dla zapewnienia bezpiecze ństwa ekologicznego społecze ństwa i gospodarki poprzez działania przeciwstawiaj ące si ę niekorzystnym wpływom na środowisko oraz racjonaln ą gospodark ę zasobami środowiska – wod ą, powierzchni ą ziemi, powietrzem, surowcami – w aspekcie jako ści życia człowieka oraz zachowania walorów przyrodniczych. Drugim wa żnym dokumentem uwzgl ędnianym w Programie ochrony środowiska gminy jest „Program zrównowa żonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolno śląskiego” uchwalony w 2002r. Ze zrozumiałych wzgl ędów tylko niektóre z ustale ń obu przytoczonych powy żej dokumentów mogły by ć uwzgl ędnione w Programie gminnym. Wi ększa cz ęść celów i kierunków działa ń (maj ących bardziej szczegółowy charakter) dotyczy bowiem specyficznych lokalnych problemów ekologicznych, a rozmiary oddziaływania na środowisko ró żnych aktywno ści gospodarczych i elementów zagospodarowania terenu miasta i gminy Twardogóra w skali województwa, a tym bardziej kraju, s ą znikome.

1.4. Metodyka tworzenia programu

Tok prac nad programem przedstawiał si ę nast ępuj ąco: • kwerenda materiałów i ich analiza • zebranie informacji z miasta i gminy o inwestycjach i zamiarach inwestycyjnych, bezpo średnio lub po średnio zwi ązanych z ochron ą środowiska • rozpoznanie (w generalnym uj ęciu) struktury społeczno-gospodarczej i kondycji ekonomicznej miasta i gminy oraz strategii ich rozwoju • ocena walorów przyrodniczych i stanu środowiska przyrodniczego wg komponentów tego środowiska (abiotyczne i biotyczne), identyfikacja głównych źródeł zagro żeń i diagnoza

8 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

stanu poszczególnych elementów środowiska; tak że ocena dotychczasowych działa ń proekologicznych (np. gospodarka ściekowa); • specyfikacja (w oparciu o diagnoz ę stanu i ocen ę charakteru przestrzeni społeczno- gospodarczej) i hierarchia głównych problemów środowiskowych miasta i gminy, która stanowiła podstaw ę do budowania Programu • ustalenie celów długofalowych (cele strategiczne), w tym z uwzgl ędnieniem celów okre ślonych w programie ochrony środowiska dla powiatu ole śnickiego • ustalenie (w bardziej szczegółowym uj ęciu) celów i kierunków działa ń krótkookresowych – zada ń stanowi ących pierwsze przedsi ęwzi ęcia realizuj ące (w okresie 2004-2007r.) cele i kierunki długoterminowe (strategiczne).

2. CHARAKTERYSTYKA SFERY SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ GMINY

2.1. Poło żenie i podstawowe wielko ści

Gmina miejsko-wiejska poło żona jest w północno-wschodniej cz ęś ci województwa dolno śląskiego i w północnej cz ęś ci powiatu ole śnickiego; około 46 km od Wrocławia. • Powierzchnia: 168 km 2; 16799 ha (0,8% powierzchni województwa; 16,0% powierzchni powiatu); powierzchnia miasta 8,0 km 2 (4,8% powierzchni miasta i gminy) • Zaludnienie: 12790 mieszka ńców (2002 r.; 12,4% populacji powiatu); miasto – 6843 mieszka ńców (6,6% populacji powiatu; 53,5% populacji miasta i gminy) • Średnia g ęsto ść zaludnienia: 76,1 mieszka ńców/km 2; 825,5 mieszka ńców/km 2 w granicach miasta; 37,2 mieszka ńców/km 2 na terenach wiejskich gminy • Liczba miejscowo ści: 1 miasto i 39 miejscowo ści wiejskich skupionych w 18 sołectwach • Struktura u żytkowania terenów: - u żytki rolne - 45,3% - lasy - 44,0% - pozostałe - 10,7%

9 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Przez gmin ę przebiega droga krajowa nr 448 relacji Milicz-Syców oraz 15 dróg powiatowych. Sie ć kolejowa obejmuje wa żną lini ę kolejow ą Wrocław-Warszawa z odgał ęzieniami w Grabownie Wielkim do Krotoszyna.

2.2. Demografia i sie ć osadnicza

Do roku 2000 populacja miasta i gminy Twardogóra wykazywała powolny, ale sukcesywny wzrost liczebno ści; w okresie 1970-2000 liczba ludno ści wzrosła z 10 167 do 12 894, tj. o 27%. Jedynie w 1988 r. odnotowano przej ściowy niewielki spadek zaludnienia. Do roku 2002 zaludnienie miasta i gminy zmniejszyło się do 12 790 mieszka ńców, tj. o 104 osoby (-08%). W podobny sposób przebiegał rozwój liczebno ści populacji miejskiej, z tym, że był on bardziej dynamiczny (w okresie 1970-2000 liczba ludno ści miasta wzrosła prawie o 62,5%). Od roku 1997 obserwuje si ę ju ż jednak stagnacj ę, a nawet spadek zaludnienia ośrodka miejskiego; do roku 2002 liczba ludno ści zmniejszyła si ę tu o 127 osób w porównaniu z rokiem 1996, a o 84 osoby w porównaniu z rokiem 1999. Podobnie jak w wi ększo ści gmin (w tym wiejskich) w regionie i całym kraju, populacja miasta i gminy Twardogóra weszła ju ż w faz ę stabilizacji. Przyczyn ą nikłej dynamiki rozwoju liczebno ści jest niski przyrost naturalny, ale w wi ększym stopniu przewa żnie ujemne saldo migracji, zwłaszcza w mie ście. Stopa przyrostu naturalnego oscyluje (w poszczególnych latach) wokół warto ści zerowej, chocia ż w roku 2002 odnotowano nawet wzgl ędnie wysok ą dodatni ą stop ę przyrostu naturalnego (+3,3‰), zwłaszcza w mie ście (+3,5‰ ), co jest wyj ątkowym przypadkiem; z reguły wy ższ ą stop ę przyrostu naturalnego notuje si ę na wsi. Wzrost zaludnienia w omawianym roku został jednak zniwelowany ujemnym saldem migracyjnym (-2,2‰), który szczególnie wysoki był w mie ście (-7,3‰). Te odst ępstwa od procesów demograficznych powszechnie obserwowanych w kraju nale ży traktowa ć jednak jako incydentalne. Generalnie, zgodnie z długofalowymi prognozami demograficznymi opracowanymi przez GUS dla kraju i regionu, przyj ąć mo żna dla miasta i gminy Twardogóra niewielki wzrost zaludnienia do roku 2015 (zało żyć tu mo żna wielko ść około 13 000 mieszka ńców), po czym nast ępowa ć powinien ju ż stały spadek liczby ludno ści. Struktura wieku populacji twardogórskiej jest jeszcze wzgl ędnie młoda: - grupa ludno ści w wieku przedprodukcyjnym 25,5% (24,2% w powiecie i 21,0%województwie)

10 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- grupa ludno ści w wieku produkcyjnym 62,8% (62,8% w powiecie i 63,7% w województwie) - grupa ludno ści w wieku poprodukcyjnym 11,7% (13,0% w powiecie i 15,3% w województwie). Młodo ść populacji miasta i gminy Twardogóra uwidacznia si ę zarówno w wi ększym udziale dzieci i młodzie ży, jak i w zdecydowanie mniejszym udziale ludzi starych (w porównaniu z powiatem i województwem). Populacja samego miasta Twardogóra jest tylko nieznacznie starsza od populacji wiejskiej gminy i wyra ża si ę wył ącznie nieco mniejszym udziałem grupy przedprodukcyjnej przy zbli żonym udziale grupy poprodukcyjnej w porównaniu z populacj ą wiejsk ą gminy (w Polsce i w województwie populacja miejska jest zdecydowanie starsza od populacji wiejskiej). Tak jak wsz ędzie, w strukturze wieku ludno ści miasta i gminy obserwuje si ę post ępuj ące procesy starzenia. Jeszcze w roku 1995 udział dzieci i młodzie ży (ludno ść poni żej 18 lat) wynosił 31,5%, a grupa ludno ści w wieku poprodukcyjnym 10,8% [Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Trwardogóra, 1998 r.]. W strukturze sieci osadniczej silnie zaznacza si ę dominacja miasta, które skupia 53% mieszka ńców całego omawianego obszaru. Wiejska sie ć osadnicza jest silnie rozdrobniona, składaj ąca si ę z 39 jednostek wiejskich, kolonii, przysiółków, a nawet niewielkich rozproszonych zespołów pojedynczej zabudowy. Średnie zaludnienie takiej jednostki osadniczej wynosi zaledwie 153 mieszka ńców i jest znacznie ni ższe od przeci ętnej wielko ści miejscowo ści wiejskiej regionu i kraju, która tak że nie jest szczególnie wysoka. Przeci ętne zaludnienie sołectwa (i obr ębu) wynosi 330 mieszka ńców i tak że jest ni ższe ni ż przeci ętnie w regionie i w kraju. Du żymi, licz ącymi powy żej 1000 mieszka ńców wsiami s ą jedynie i . Do wsi (sołectw) licz ących 300-500 mieszka ńców nale żą jedynie Nowa Wie ś Goszcza ńska, Domasławice, i Grabowno Małe. Pozostałe to wsie małe. Wsie średniej wielko ści (500 do 1000 mieszka ńców) nie wyst ępuj ą w ogóle. W długookresowych prognozach nie przewiduje si ę istotnych przekształce ń w dotychczasowej strukturze sieci osadniczej miasta i gminy Twardogóra [Studium uwarunkowa ń ...].

2.3. Struktura przestrzeni gospodarczej i standardy życia

Pod wzgl ędem atrakcyjno ści inwestycyjnej miasto i gmin ę Twardogóra wraz z pozostałymi gminami powiatu zaliczono do V (czyli „prawie najsłabszej”) grupy. O takiej

11 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. ocenie zadecydowały szczególne uwarunkowania przyrodnicze, nie sprzyjaj ące rozwojowi intensywnych form zagospodarowania, oraz wzgl ędnie niski wska źnik liczby podmiotów gospodarczych przypadaj ących na 1000 mieszka ńców. W roku 2002 zarejestrowano działalno ść 862 podmiotów gospodarczych; 555 podmiotów w mie ście oraz 307 na terenach wiejskich gminy. W działalno ści gospodarczej zdecydowanie dominuje sektor prywatny – 97,4% (96,6% w samym mie ście). Przewa żaj ą przedsi ębiorstwa drobne o zatrudnieniu nie przekraczaj ącym 10 osób. Podmiotów nale żą cych do spółek prawa handlowego było tylko 17, z tego 10 w mie ście, a spółek z udziałem kapitału zagranicznego zarejestrowano tylko 4, z tego jedn ą w mie ście [GUS, 2002 r.]. Wska źnik liczby zarejestrowanych podmiotów przypadaj ących na 1000 mieszka ńców wynosił 67,4; w mie ście – 81,1, na wsi – 51,6 ( średnio w województwie dolno śląskim – 101,6 podmiotów gospodarczych/1000 mieszka ńców, w powiecie ole śnickim – 75,1). Obserwuje si ę niepokoj ące tendencje do odpływu inwestycji z gminy [Strategia rozwoju miasta i gminy Twardogóra, Wrocław 2002 r.]. Wska źnik dochodów bud żetu miasta i gminy Twardogóra wynosił 1424 zł [GUS, 2002 r.] i był znacznie ni ższy od przeci ętnego dla gmin województwa dolno śląskiego (1720 zł), ale wy ższy od przeci ętnego dla gmin powiatu (1215 zł). Dochody własne stanowiły prawie 50% bud żetu gminnego i udział ten był wy ższy ni ż w przeci ętnej gminie, zarówno województwa, jak i powiatu. Niekorzystnym zjawiskiem jest natomiast obserwowany w ostatnich latach brak wzrostu realnych dochodów budżetu, chocia ż notowany jest wzrost tego dochodu w liczbach bezwzgl ędnych. Rolnictwo nie odgrywa wi ększej roli w strukturze gospodarczej i bazie ekonomicznej omawianej gminy. Walory przestrzeni rolniczej oraz jej wzgl ędnie niewielkie rozmiary (45,3% obszaru) nie stwarzaj ą tak że przesłanek dla intensywniejszego rozwoju tego działu gospodarki narodowej w przyszło ści. Prowadzona jest wielokierunkowa produkcja rolna. W zasiewach dominuj ą zbo ża ze znacz ącym udziałem żyta, pszen żyta i j ęczmienia jarego. Zgodnie z uwarunkowaniami siedliskowymi w strukturze upraw du ży udział maj ą tak że ziemniaki. Wydajno ść upraw nale ży do najni ższych w województwie i nie zapewnia opłacalno ści produkcji. Równie ż wska źniki obsady hodowanych zwierz ąt nie nale żą do wysokich (poni żej 20 SD na 100 ha UR). Wyposa żenie gospodarstw w sprz ęt rolniczy jest słabe. Towarowo ści produkcji rolniczej nie sprzyja tak że silne rozdrobnienie areału gospodarstw; średnia wielko ść areału u żytków rolnych przypadaj ących na 1 gospodarstwo indywidualne wynosi 7,2 ha; tylko 20% ogółu gospodarstw w gminie przekracza 10 ha, a

12 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. zaledwie 35 gospodarstw ma powierzchni ę u żytków rolnych przekraczaj ącą 20 ha i mog ą one prowadzi ć produkcj ę towarow ą [Strategia ...]. W zwi ązku z powy żej opisanymi mało korzystnymi uwarunkowaniami produkcji rolniczej – zarówno przyrodniczymi, jak i społeczno-ekonomicznymi – udział tego działu gospodarki narodowej w tworzeniu dochodów własnych bud żetu miasta i gminy nie mo że by ć znacz ący (kształtuje si ę na poziomie poni żej 3% [Studium ...]). W zwi ązku z tym rozwin ąć si ę musiały inne, pozarolnicze aktywno ści działalno ści gospodarczej. Najwa żniejsze znaczenie ma przemysł o zró żnicowanej strukturze bran żowej Najsilniej rozwin ął si ę jednak przemysł meblowy i tapicerski, z najwi ększym przedsi ębiorstwem tej bran ży – Fabryk ą Mebli „Bodzio” zlokalizowan ą we wsi Goszcz. Z innych zakładów tej bran ży wymieni ć mo żna Zakład Produkcyjny „Gierus Meble”, Stolarstwo Meblowe s.c. „Gała” oraz Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Dortex” (bran ża tapicerska), przedsi ębiorstwo „Somek” i inne. Z bran żą meblow ą zwi ązanych jest około 300 podmiotów gospodarczych, a podstaw ą jej rozwoju były miejscowe lasy obejmuj ące areał niewiele mniejszy ni ż u żytki rolne (44% obszaru miasta i gminy). Z innych wa żniejszych bran ż przemysłowych wymieni ć mo żna (wi ększe zakłady): - produkcja i przetwarzania tworzyw sztucznych (Zakład Produkcyjny„TAPPOL”, Zakład Tworzyw Sztucznych „Drewplast”) - bran ża elektryczna (Spółdzielnia „Spamel”) - bran ża motoryzacyjna (Przedsi ębiorstwo „ILPEA”). Znacz ąca cz ęść przedsi ębiorstw przemysłowych ma znaczenie ponadlokalne. Znajduj ą si ę one nie tylko w mie ście, ale tak że na wsi (np. Goszcz, Grabowno Wielkie, Moszyce). Podmioty gospodarcze prowadz ące działalno ść przemysłow ą stanowi ą najwi ększ ą grup ę wśród wszystkich zarejestrowanych w mie ście i gminie podmiotów – 35% (w mie ście – 33,7%). Podmioty zaliczane do handlu i napraw obejmuj ą 28% ogólnej liczby zarejestrowanych podmiotów; w mie ście – 29,4% [GUS, 2003 r.]. W wi ększo ści gmin regionu i kraju udział jest odwrotny. O przemysłowym obliczu miasta i gminy Twardogóra świadczy tez najwy ższy udział tego działu gospodarki narodowej w strukturze zatrudnienia. Pomimo do ść wysokich walorów przyrodniczo-krajobrazowych, turystyka i rekreacja jako dział gospodarki nie odgrywa w mie ście i gminie Twardogóra prawie żadnej roli. Dotychczas nie powstały tu obiekty bazy noclegowej, je śli nie liczy ć kilku gospodarstw agroturystycznych, np. „Hubert” w Por ębach. Rozwija si ę jedynie na niewielk ą skal ę

13 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. budownictwo letniskowe i obserwuje si ę te ż do ść du że przyjazdy jednodniowe do twardogórskich lasów mieszka ńców Wrocławia. Miasto i gmina Twardogóra nie s ą szczególnie dobrze skomunikowane, zwłaszcza z Wrocławiem. Równie ż niezadawalaj ące s ą wewn ętrzne powi ązania drogowe; wi ększo ść dróg gminnych nie posiada utwardzonej nawierzchni. Najważniejsz ą tras ą transportu samochodowego przebiegaj ącego przez miasto i gmin ę jest droga krajowa nr 448, ł ącz ąca Syców z Miliczem (około 16 km). Poza tym przez gminę przebiega 15 odcinków dróg powiatowych (ł ączna długo ść 69 km). Długo ść dróg gminnych wynosi 68 km, z tego a ż 48 km to drogi o nawierzchni gruntowej (równie ż około 10 km dróg powiatowych powsiada nieutwardzon ą nawierzchni ę). Warunki mieszkaniowe miasta i gminy mo żna okre śli ć jako przeci ętne. Charakteryzuj ą je wska źniki: 3,83 osób/mieszkanie, 0,91 osób/izb ę, 21,0 m 2 powierzchni użytkowej/mieszkanie; średnia wielko ść mieszkania – 80,3 m 2 powierzchni u żytkowej. Tempo przyrostu zasobów mieszkaniowych jest niewielkie; w 2002 r. oddano do u żytku 3,4 mieszkania/1000 mieszka ńców. Wskaźnik ten jest jednak nieco wy ższy od przeci ętnego dla powiatu (2,2 mieszkania/1000 mieszka ńców) i województwa (2,4 mieszkania/1000 mieszka ńców). Standard wyposa żenia mieszka ń w podstawowe urz ądzenia komunalne mo żna okre śli ć (na tle innych gmin) jako przeciętny: około 85% mieszka ń podł ączonych jest do wodoci ągu, 68% posiada kanalizacj ę i prawie 50% centralne ogrzewanie. W ostatnich latach realizuje si ę sie ć gazow ą, do której przył ączone s ą nieliczne jeszcze budynki mieszkalne. Stan techniczny znacznej cz ęś ci zabudowy mieszkaniowej jest niezadowalaj ący, zwłaszcza na wsi; na terenie miasta i gminy Twardogóra wi ększo ść budynków mieszkalnych pochodzi sprzed 1945 roku [Studium ...].

2.4. Główne kierunki strategii rozwojowych

W zwi ązku z niewielkimi zasobami produkcyjnymi przestrzeni rolniczej oraz ze wzgl ędu na wysok ą wra żliwo ść środowiska gruntowo-wodnego, rolnictwo nadal nie b ędzie odgrywa ć znacz ącej roli w bazie ekonomicznej gminy i w utrzymaniu ludno ści wiejskiej. Zakłada si ę przede wszystkim ekologizacj ę gospodarstw rolnych (ekstensywna produkcja zdrowej żywno ści) oraz wi ększy rozwój agroturystyki. Za najwa żniejszy kierunek strategii przyjmuje si ę tworzenie warunków dla powstrzymania odpływu podmiotów gospodarczych z terenu miasta i gminy oraz wi ększego

14 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. rozwoju drobnej i średniej przedsi ębiorczo ści. Przewiduje si ę w zwi ązku z tym utworzenie m.in. Strefy Aktywno ści Gospodarczej (SAG – [Strategia ...]) i jej promocj ę. Drugim wa żnym kierunkiem strategii jest modernizacja i rozbudowa sieci drogowej w celu istotnego usprawnienia zarówno powi ąza ń zewn ętrznych, jak i wewn ątrzgminnych. Przywi ązuje si ę te ż pewn ą wag ę do rozwoju turystyki i rekreacji wykorzystuj ących miejscowe walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. W szczególno ści wa żne tu b ędzie stworzenie zachęcaj ących warunków dla inwestowania w baz ę noclegow ą.

3. CHARAKTERYSTYKA I DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO GMINY

3.1. Geologia i geomorfologia

Według regionalizacji J.Kondrackiego i W.Walczaka [Atlas, 1997] miasto i gmina Twardogóra poło żona jest w zasi ęgu nast ępuj ących jednostek fizyczno-geograficznych: • mezoregionu Wzgórza Twardogórskie (318.45); mikroregionu Grzbiet Twardogórski • mezoregionu Kotlina Milicka (318.34); mikroregionu Równina Ku źnicka.

Południowa i środkowa cz ęść gminy poło żona jest w zasi ęgu Wzgórz Twardogórskich, stanowi ących cz ęść wygi ętego ku południowi łuku Wału Trzebnickiego. Jest to wał moren spi ętrzonych zwi ązany ze stadiałem Warty zlodowacenia środkowopolskiego. Cz ęść północna gminy znajduje si ę w zasi ęgu Kotliny Milickiej uformowanej równie ż w czasie zlodowacenia środkowopolskiego – stadiał Warty. Kotlina stanowi wschodni odcinek pradoliny barucko-głogowskiej, wzdłu ż której odbywał si ę odpływ marginalnych wód z deglacjacji l ądolodu. Pod wzgl ędem tektonicznym obszar miasta i gminy poło żony jest w zasi ęgu monokliny przedsudeckiej powstałej pod koniec karbonu i wypełnionej osadami karbo ńskimi, permskimi (facji l ądowej i morskiej) oraz triasowymi (retyk). Lite skały osadowe starszego podło ża, m.in. triasowe iły, iłołupki i dolomity przykrywaj ą utwory trzeciorz ędowe reprezentowane przez iły tzw. serii pozna ńskiej (miocen górny). W obr ębie utworów ilastych wyst ępuj ą przewarstwienia piaszczyste lub piaszczysto-mułkowe oraz pokłady i soczewki węgla brunatnego. Przewarstwienia te spotyka si ę głównie w cz ęś ci sp ągowej i środkowej. W

15 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. strefie czołowomorenowej Wzgórz Twardogórskich utwory trzeciorz ędowe, silnie zaburzone glacitektonicznie, przemieszane s ą z utworami czwartorz ędowymi (tzw. melan ż glacitektoniczny) i miejscami odsłaniaj ą się na powierzchni, np. w rejonie Grabowna oraz na południe od Twardogóry. Utwory czwartorz ędowe ró żnej genezy wyst ępuj ą w formie płatów o zmiennym zasi ęgu oraz o zró żnicowanej litologii i mi ąż szo ści. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą piaski i żwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ące w środkowej cz ęś ci gminy i w cz ęś ci północnej. Piaski i gliny moren czołowych wyst ępuj ą w południowej i południowo-wschodniej cz ęś ci gminy oraz wzdłu ż środkowego odcinka granicy wschodniej gminy. Do utworów tych przylegaj ą płaty gliny zwałowej niewielkiej mi ąż szo ści – w rejonie wsi Grabowno Małe, na wschód od Twardogóry oraz na linii Domasławice-Nowa Wie ś Goszcza ńska. Na północny zachód od Cieszyna oraz w rejonie wsi Dr ągów zachował si ę do ść rozległy płat piasków i glin deluwialnych. Z utworów piaszczysto-żwirowych zbudowane s ą równie ż zachowane wzdłu ż rzeki Pr ądni i Sarniego Potoku fragmenty nadzalewowych teras plejstoce ńskich. Utwory holoce ńskie niewielkiej mi ąż szo ści, tj. piaski, żwiry i mułki rzeczne, wy ściełaj ą w ąskie dna dolin rzecznych rozcinaj ących powierzchnie wysoczyzny, zbudowanej z utworów starszych. Rze źba obszaru gminy ukształtowana została w wyniku działalno ści glacjalnej, fluwioglacjalnej, rzecznej i eolicznej, a ostatecznie uformowana została w okresie holoce ńskim pod wpływem procesów denudacyjnych i erozyjnych. Pod wzgl ędem geomorfologicznym wyró żnia si ę tu wał moren spi ętrzonych z długimi stokami, przechodz ącymi ku północy w zdenudowan ą równin ę peryglacjaln ą. Wzdłu ż rozcinaj ących równin ę cieków zachowały si ę fragmenty plejstoce ńskich teras nadzalewowych i holoce ńskich teras zalewowych. W rejonie wyst ępowania rozległych powierzchni piaszczystych wytworzyły si ę formy eoliczne – wydmy, utrwalone obecnie ro ślinno ści ą, zwi ązane najprawdopodobniej ze schyłkiem ostatniego glacjału. Formy te spotykane s ą sporadycznie na południe od Grabowna Małego. Na obszarze gminy wyst ępuj ą równie ż formy antropogeniczne takie, jak: wyrobiska po eksploatacji kruszyw, nasypy wzdłu ż linii komunikacyjnych i rowy melioracyjne. Powierzchnia terenu wznosi si ę na wysoko ści od 123m n.p.m. w cz ęś ci północnej do 262,3m n.p.m. w cz ęś ci południowo-wschodniej (rejon wsi ). Najwy żej wyniesiony jest teren w obr ębie Grzbietu Twardogórskiego (od 180m n.p.m. do 262 n.p.m). Deniwelacje wynosz ą tu od 40 do 80m. W obr ębie Kotliny Milickiej powierzchnia terenu jest falista z kulminacjami o wysoko ściach wzgl ędnych od 2,5 do około 10m. Spadki terenu

16 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. wynosz ą od 2 do 8%. Wi ększe spadki w rejonie Grzbietu Twardogórskiego powoduj ą, że wyst ępuj ące w tym rejonie gleby podatne s ą na słab ą erozj ę gleb.

3.1.1. Zasoby surowców mineralnych i stan ich eksploatacji

Wyst ępuj ące na obszarze gminy Twardogóra zło ża surowców mineralnych maj ą niewielki zasi ęg i znaczenie lokalne. Znajduje si ę tutaj kilka punktów po eksploatacji surowców mineralnych. Na terenie gminy eksploatowano zło ża kruszywa naturalnego (piaski, żwiry i pospółki) oraz iły ceramiki budowlanej. Na obszarze gminy nie stwierdzono złó ż przydatnych do eksploatacji na skal ę przemysłow ą. Stopie ń rekultywacji terenów poeksploatacyjnych na obszarze gminy Twardogóra jest zró żnicowany. Niezb ędne jest podjecie działa ń zmierzaj ących do likwidacji nielegalnych punktów eksploatacji i rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych.

3.2. Gleby i walory przestrzeni rolniczej

Na obszarze gminy wyst ępuj ą nast ępuj ące typy genetyczne gleb: gleby pseudobielicowe, gleby brunatne oraz mady. Najwi ększy udział maj ą gleby pseudobielicowe. Skał ą macierzyst ą wyst ępuj ących tu gleb były piaski lu źne i słabogliniaste, gliny lekkie, gliny ci ęż kie oraz iły. W obr ębie gruntów ornych najwi ększy udział maj ą gleby V i IV klasy, natomiast w obr ębie użytków zielonych gleby IV i V klasy. Gleby I i II klasy nie wyst ępuj ą, a klasa III ma znikomy udział (tab.3.1.).

Tabela 3.2.1. Jako ść u żytków rolnych klasa bonitacji udział gruntów ornych udział u żytków w % zielonych w % I i II - - III 3,4 3,2 IV 29,2 55,4 V 44,8 34,7 VI 21,8 5,6 VI z 0,8 1,1

17 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Pod wzgl ędem walorów produkcyjnych w obr ębie gruntów ornych przewa żaj ą gleby zaliczane do kompleksu żytniego słabego i bardzo słabego (65% powierzchni). Gleby wytworzone z piasków gliniastych i glin lekkich tworz ą kompleks żytni bardzo dobry i żytni dobry, natomiast gleby wytworzone z glin ci ęż kich i iłów zaliczane s ą do kompleksu pastewnego mocnego. Gleby należą ce do kompleksu pszennego dobrego tworz ą niewielkie enklawy. Wyst ępuj ące w dolinach rzecznych u żytki zielone zaliczane s ą gównie do u żytków zielonych dobrych. Wska źnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej miasta i gminy Twardogóra wg IUNG-Puławy wynosi 54,6 pkt i jest znacznie ni ższy od średniej w kraju (66,6 pkt) i w regionie wrocławskim (około 82 pkt). Na ocen ę wpłyn ęły wyst ępuj ące tu warunki glebowo- wodne, rze źba i klimat. Podobne warunki wyst ępuj ą w s ąsiedniej gminie Mi ędzybórz. (54,9 pkt.). Na obszarze miasta i gminy nie prowadzi si ę bada ń zanieczyszczenia gleb, m.in. metalami ci ęż kimi. Badania takie prowadzone s ą przez WIO Ś we Wrocławiu wył ącznie na terenach zagro żonych zanieczyszczeniami w ramach monitoringu wojewódzkiego i lokalnego. Pomiary zanieczyszcze ń metalami ci ęż kimi i siark ą siarczanow ą wykonywano na terenie gmin powiatu ole śnickiego – ostatnio w 1999r. [Raport o stanie środowiska w województwie dolno śląskim, 2000]. W tym czasie na terenie gminy nie stwierdzono przekrocze ń warto ści granicznych kadmu, miedzi, niklu i ołowiu, stwierdzono natomiast przekroczenie zawarto ści cynku. Zawarto ść metali przedstawiała si ę nast ępuj ąco: - kadmu - średnia = 0,16 mg/kg; najni ższa w gminie= 0,08, najwy ższa = 0,25 mg/kg, - miedzi - średnia = 7,92 mg/kg; najni ższa w gminie= 5,5, najwy ższa = 10,70 mg/kg, - niklu - średnia = 3,68 mg/kg; najni ższa w gminie= 1,40, najwy ższa = 6,30 mg/kg, - ołowiu - średnia = 12,12 mg/kg; najni ższa w gminie= 5,40, najwy ższa = 17,00 mg/kg, - cynku – średnia = 38,83 mg/kg; najni ższa w gminie= 14,90, najwy ższa = 64,20 mg/kg. Na terenie gminy w obr ębie u żytków rolnych prowadzone były – przez Okr ęgow ą Stacj ę Chemiczno-Rolnicz ą we Wrocławiu –pomiary zawarto ści składników pokarmowych i kwasowo ści gleb. Pomiary te wykonywane były w latach 1999-2002r. dla okre ślenia potrzeb nawozowych. W ogólnej powierzchni u żytków rolnych około 68% stanowiły gleby kwa śne i bardzo kwa śne o pH do 5,5, (w tym gleby do 4,5 pH – 28%, od 4,6 do 5,5 – 40%), od 5,6 do 6,5% – 23%, od 6,6 do 7,2 – 7%, powy żej 7,2 – 2%. Konieczno ść wapnowania wymaga 26% gleb, potrzeb ę – 22%, dla 18% gleb wapnowanie było wskazane. W glebach stwierdzono średni ą i nisk ą zawarto ść fosforu (37% i 23% gleb u żytków rolnych), nisk ą i średni ą potasu

18 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

(32% i 31% gleb) oraz średni ą i nisk ą zawartość magnezu. Niedobory te musz ą by ć uzupełniane poprzez nawo żenie.

3.3. Klimat

3.3.1. Charakterystyka warunków klimatycznych obszaru (klimat regionalny)

Miasto i gmina Twardogóra, wraz z cał ą nizinn ą cz ęś ci ą Dolnego Śląska, nale ży do najcieplejszych regionów klimatycznych kraju, o średniej rocznej temperaturze około 7,7°C; samo terytorium gminy jest jednak nieco mniej uprzywilejowane termicznie. Według regionalizacji klimatologicznej W. Okołowicza powiat poło żony jest w zasi ęgu regionu śląsko-wielkopolskiego, znajduj ącego si ę pod dominuj ącym wpływem mas powietrza oceanicznego, według regionalizacji rolniczo-klimatycznej R.Gumi ńskiego nale ży do dzielnicy łódzkiej. Uprzywilejowanie termiczne obszaru wyra ża si ę te ż w średniej wieloletniej temperaturze najzimniejszego miesi ąca w roku, tj. stycznia, która wynosi około –1,7°C. Równie ż wzgl ędnie wysoka jest temperatura miesi ąca najcieplejszego – lipca – około 17,4°C. Średnie temperatury maksymalne wynosz ą: 13°C dla roku, 24°C dla lipca i 1,5°C dla stycznia; średnie temperatury minimalne wynosz ą odpowiednio: 3,5° C, 13°C i –4,5°C. Dni upalnych ( śr. dob. ≥25°C) jest 6, a bardzo mro źnych ( śr.dob. ≤-10°C) – 1,5. Średnio w roku notuje si ę około 120 dni z przymrozkami (T min. dob. < 0°C). Absolutne maksima temperatury mog ą osi ąga ć +36°C, a absolutne minima poni żej –30°C. Roczna suma usłonecznienia wynosi około 1550 godzin, a roczna suma promieniowania całkowitego – około 3600 M·J·m -2 . Na półrocze ciepłe przypada około 1050 godzin słonecznych (poni żej 2800 M·J·m -2), a na półrocze chłodne, głównie z powodu krótkiego dnia, a tak że wy ższego stopnia zachmurzenia – tylko 400 godzin słonecznych (około 825 M·J·m -2). Najsłoneczniejszym miesi ącem w roku jest (przewa żnie) czerwiec, na który przypada średnio 200-225 h słonecznych (około 575 M·J·m -2); średnio 7 godzin słonecznych na dob ę (w grudniu około 1 godzina). Roczna suma opadów wynosi około 580mm. Na półrocze ciepłe przypada około 350 mm opadów, w tym na lipiec, który jest miesi ącem o najwi ększej sumie opadów w roku (głównie o charakterze konwekcyjnym) – około 90 mm (w styczniu 40-50 mm). Średnio w roku notuje si ę około 22 dni z burz ą i 30 do 40 dni z mgł ą. W klimatycznym bilansie wodnym

19 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. obszar gminy ma nadwy żkę rz ędu 40 do 60 mm, ale a półroczu ciepłym zaznacza si ę wyra źny deficyt w tym bilansie rz ędu – 40 do – 60 mm. Warunki anemometryczne kształtuj ą dominuj ące tu wiatry zachodnie (około 20% obserwacji). Zbli żony jest te ż udział kierunku drugorz ędnego, tj. południowo-zachodniego. Średnie pr ędko ści wiatru wynosz ą 3,0-3,5 m/s. Cisze obejmuj ą 5-10% obserwacji w roku. Wysoki (na tle całego Dolnego Śląska) jest udział wiatrów o tzw. energetycznych pr ędko ściach (a wi ęc potencjalnie u żyteczne – 4 do 15 m/s), które osi ągaj ą prawie 50% rocznych obserwacji. Wyst ępuj ą silne fluktuacje warunków (parametrów) klimatycznych z roku na rok, nie wykazuj ąc przy tym wyra źnej regularno ści. Zwłaszcza du że odchylenia od średnich wieloletnich wykazuj ą temperatury miesi ęcy zimowych oraz sumy opadów. Na przykład średnia temperatura stycznia w poszczególnych latach zmienia ć si ę mo że w przedziale od -12°C do prawie 4,0°C (zmienno ść średniej temperatury lipca jest znacznie mniejsza: od 16°C do 22° C), a rocznej sumy opadów – od 350 do prawie 1000 mm. Pewne zró żnicowanie topoklimatyczne wyst ępuje w rejonie Wzgórz Twardogórskich. Wyst ępuj ą tu korzystne warunki topoklimatu, tj. dobre nasłonecznienie i przewietrzanie. Natomiast mniej korzystne warunki wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci gminy, w obr ębie Kotliny Milickiej. Wyst ępuj ą tu, zwłaszcza w okresie jesiennym, podniesiona wilgotno ść powietrza i zwi ększona cz ęstotliwo ść zalegania mgieł (zwłaszcza w rejonie stawów) oraz przygruntowe przymrozki.

3.3.2. Stan zanieczyszcze ń powietrza i źródła emisji

Na terenie miasta i gminy Twardogóra pomiary st ęż eń zanieczyszczeń powietrza dokonywane były metod ą pasywn ą przez WIO Ś we Wrocławiu tylko w jednym punkcie pomiarowym – w Twardogórze w Rynku. Najbli ższa stała stacja monitoringowa znajduje si ę w mie ście Ole śnicy. Pomiary w Twardogórze wykonywane były dla dwóch parametrów: SO 2 i NO 2. St ęż enie średnioroczne SO 2 [Raport o stanie środowiska...., 2003r.) wynosiło tu 7,7 µg/m 3. Nie stwierdzono przekrocze ń dopuszczalnych norm, stwierdzono natomiast kilkakrotnie wy ższe st ęż enie dwutlenku siarki w sezonie grzewczym – średnie st ęż enie wynosiło 11,8 µg/m 3, podczas gdy w sezonie pozagrzewczym – 3,7 µg/m 3. Nie zanotowano 3 równie ż przekrocze ń dwutlenku azotu. Średnioroczne st ęż enie NO 2 wynosiło 20,4 µg/m , co stanowiło 51% normy (w sezonie grzewczym – 27,8 µg/m 3 , w sezonie pozagrzewczym 13,0

20 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

µg/m 3). Pomiary wykazały zatem wyra źną zmienno ść sezonow ą st ęż eń zanieczyszcze ń, potwierdzaj ącą istotny wpływ gospodarki cieplnej na warunki aerosanitarne gminy. Udział gminy w sumie emisji zanieczyszcze ń powiatu ole śnickiego jest niewielki, co wynika ze struktury gospodarczej gminy. Stan czystości powietrza kształtuj ą głównie lokalne źródła zanieczyszcze ń: systemy grzewcze, emisje z procesów technologicznych z zakładów produkcyjnych i emisje ze środków transportu. Najwa żniejszym źródłem emisji zanieczyszcze ń powietrza w mie ście i gminie, zwłaszcza w sezonie grzewczym, s ą paleniska domowe i lokalne kotłownie. Do ogrzewania zabudowy mieszkaniowej i obiektów prowadz ących działalno ść gospodarcz ą najcz ęś ciej stosowane s ą bowiem paliwa stałe, tj. w ęgiel, rzadziej inne media (koks, drewno, gaz i olej), a systemy grzewcze s ą przestarzałe. W obr ębie zabudowy mieszkaniowej przewa żaj ą indywidualne systemy ogrzewania, natomiast kotłownie lokalne zaopatruj ą w ciepło poszczególne budynki a kotłownie zakładowe – wi ększe zakłady produkcyjne (3 kotłownie w Twardogórze i 1 w Chełstówku). Znajduj ące si ę na obszarze miasta i gminy zakłady produkcyjne, w tym zakłady meblarskie, bran ży elektrycznej i spo żywczej nie powoduj ą istotnego pogorszenia warunków aerosanitarnych. Nie maj ą te ż ujemnego wpływu na warunki aerosanitarne gmin s ąsiednich. Pewnym lokalnym zagro żeniem mo że by ć natomiast niekontrolowane spalanie odpadów poprodukcyjnych z licznych na terenie gminy fabryk mebli. Najwi ęcej zakładów produkcyjnych, stanowi ących potencjalne źródła zanieczyszcze ń, znajduje si ę w mie ście Twardogóra. S ą to zakłady meblowe, bran ży elektrycznej i spo żywczej, m.in.: „ILPEA”, „GAŁA MEBLE” „SPAMEL”, „SOMEK”, Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Stela ż” Spółka z o.o. i inne. Ponadto w Goszczu znajduje si ę fabryka mebli „Bodzio” a w Goszczu i w Moszycach wytwórnie mebli „Gierus”. Na terenie gminy, m.in. w Twardogórze, Goszczu, Moszycach i innych wsiach, działa równie ż szereg zakładów rzemie ślniczych, w tym stolarskie, tapicerskie, mechaniki pojazdowej i blacharstwa samochodowego i inne. Najwi ększy udział w emisji zanieczyszcze ń maj ą obiekty, dla których zostały wydane pozwolenia o emisjach dopuszczalnych (tabela 3.3.1.). Obiekty te posiadaj ą uregulowany stan formalno-prawny. Natomiast dla 13 obiektów znajduj ących si ę w Twardogórze i 1 w Nowej Wsi Goszcza ńskiej (7 kotłowni, 3 zakłady stolarskie, Zakład Produkcyjno-Handlowy, Zakład Galwanizacyjny, Ciastkarnia) wa żno ść decyzji o emisjach dopuszczalnych wygasła w ostatnich latach.

21 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 3.3.1. Wykaz obiektów posiadaj ących zezwolenie na odprowadzanie substancji do powietrza

Nr decyzji i data Organ Rodzaj substancji Lp. Zakład/miejscowo ść Emisja w Mg/rok wydania wydaj ący zanieczyszczaj ących

SO 2 3,338 NO 2, 0,468 Spółdzielnia Inwalidów Starosta CO 9,975 1 OS.7643/9/99 pył ogółem 4,334 „SPAMEL”Twardogóra Ole śnicki pył zawieszony 0,599 fenol 0,006 akroleina 0,00025

SO 2,486 Starosta 2 NO , 11,084 Fabryka Mebli Powiatu 2 2 OS.7645p/15/2000 CO 41,893 „BODZIO” Ole śnic- pył ogółem 9,736 kiego fenol 0,0438 a) 0,944 a) SO Spółdzielnia 2 0,283 NO , Mieszkaniowa 2 0,011 CO Twardogóra 0,002 Starosta pył zawieszony 3 a)kotłow. osiedl. OS.7643/27/99 b) 2,027 Ole śnicki b) SO pl.Piastów 2 0,691 NO , b) kotłow. osiedl. 2 0,025 CO ul.Ogrodowa 0,003 pył zawieszony

Starosta SO 0,724 Zakład Stolarki 2 Powiatu NO , 0,217 4 Przeds.Wielobran ż. OS.7645p/6/2000 2 Ole śnic- CO 0,181 „SOMEK” Twardogóra kiego pył ogółem 1,427

Starosta SO 2 0,238 Przedsi ębiorstwo OS.7645p/22/2000/ Powiatu NO 2, 1,137 5 Produkcyjno-Handlowe 01 Oleśnic- CO 0,711 „Stela ż” Spółka z o.o. kiego pył ogółem 18,001

Starosta SO 2 0,023 Przeds.Wielobran żowe Powiatu NO , 0,030 6 OS.7645p/3/2001 2 „LAWA”, Goszcz Ole śnic- CO 0,926 kiego pył ogółem 1,179

Gorzelnia Rolnicza Starosta SO 2 15,612 Zakładu Rektyfikacji Powiatu NO , 5,204 7 OS.7645p/9.3/2003 2 Spirytusu Grabowno Ole śnic- CO 6,505 Wielkie kiego pył zawieszony 9,908

Na warunki aerosanitarne w gminie pewien wpływ maj ą zanieczyszczenia pochodz ące ze środków transportu, głównie z transportu drogowego. Z komunikacj ą samochodow ą

22 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. zwi ązane s ą takie zanieczyszczenia, jak: zanieczyszczenia gazowe, głównie tlenek w ęgla, tlenki azotu, dwutlenek w ęgla, sadze, w ęglowodory, oraz pyły zawieraj ące metale ci ęż kie, m.in. zwi ązki ołowiu, kadmu, niklu, miedzi i inne (resztki opon, detergenty, sól stosowana w okresie zimowym itp.). Na terenie gminy nie s ą wykonywane pomiary zanieczyszcze ń wzdłu ż najbardziej uci ąż liwych tras komunikacyjnych, tj. wzdłu ż drogi krajowej nr 448 Milicz- Syców. Trudno wi ęc okre śli ć zasi ęg rozprzestrzeniania si ę powstałych zanieczyszcze ń. Badania wykonywane w innych cz ęś ciach kraju pozwalaj ą stwierdzi ć (przez analogi ę), że zasi ęg oddziaływania zanieczyszcze ń ogranicza si ę do w ąskiego pasa przydro żnego. poniewa ż najbardziej ruchliwa w gminie droga nr 448 biegnie przez tereny zabudowy mieszkaniowej wsi Nowa Wie ś Goszcza ńska i Goszcz, miasta Twardogóra (centrum miasta) i wsi Gola Wielka, dla znajduj ącej si ę wzdłu ż niej zabudowy mieszkaniowej zanieczyszczenia ze środków transportu stanowi ą pewn ą uci ąż liwo ść . Mniejsze znaczenie i mniejszy udział w zanieczyszczeniu powietrza maj ą drogi powiatowe oraz drogi gminne.

3.3.3. Klimat akustyczny

Na obszarze miasta i gminy Twardogóra (podobnie jak w całym powiecie ole śnickim) nie prowadzi si ę systematycznych bada ń hałasu, co wynika z niewielkiego znaczenia tej kategorii uci ąż liwo ści w skali całej gminy. Pomiary nat ęż enia hałasu, w odniesieniu do obiektów niekomunikacyjnych, przeprowadza si ę głównie w zwi ązku ze zgłaszanymi skargami mieszka ńców. Istotnym źródłem hałasu, powoduj ącym pogorszenie warunków akustycznych w gminie, jest ruch drogowy. Najwi ększy ruch pojazdów, w tym pojazdów ci ęż kich, notowany jest na trasie drogi krajowej nr 448 Milicz-Syców. Na hałas nara żona jest tu zabudowa mieszkaniowa rozlokowana wzdłu ż tej trasy, tj. centrum miasta Twardogóra, gdzie na ruch tranzytowy nakłada si ę ruch miejski oraz wsie Nowa Wie ś Goszcza ńska, Goszcz i Gola Wielka. Zgodnie z prognoz ą ruchu drogowego opracowan ą przez Transport Projekt Warszawa nat ęż enie ruchu pojazdów w 2010r. na drodze nr 448 b ędzie wynosiło 1900 poj/dob ę a w 2015r. wzro śnie do około 2200 poj/dob ę. Źródłem hałasu komunikacyjnego jest równie ż linia kolejowa relacji Wrocław- Warszawa. Linia ta obsługuje ruch tranzytowy i lokalny. W bezpo średnim s ąsiedztwie linii poło żone jest miasto Twardogóra oraz wie ś Grabowno Wielkie. Badania hałasu kolejowego prowadzone w innych miejscach kraju wykazuj ą, że poziom ponadnormatywny wyst ępuje w

23 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. odległo ści nawet do 300m od linii kolejowej. Cz ęść zabudowy mieszkaniowej tych jednostek osadniczych nara żona jest wi ęc na oddziaływanie ponadnormatywnego hałasu kolejowego. Źródłem hałasu, powoduj ącym pogorszenie klimatu akustycznego w obr ębie zabudowy mieszkaniowej s ą równie ż zakłady produkcyjne (np.meblowe, stolarskie, tartaki), a zwłaszcza stosowane tam maszyny i urz ądzenia, m.in. do ci ęcia i obróbki drewna, oraz usługowe – naprawcze, mechaniki pojazdowej itp. Obiekty te, poło żone w s ąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej stanowi ą źródło tzw. uci ąż liwo ści „s ąsiedzkich”. Je śli nie jest mo żliwe ograniczenie hałasu do poziomu dopuszczalnego dla zabudowy mieszkaniowej, nale ży taki uci ąż liwy obiekt przenie ść lub w ostateczno ści zlikwidowa ć. Dla znajduj ących si ę na terenie miasta i gminy Twardogóra obiektów wydanych dot ąd zostało 5 decyzji i postanowie ń okre ślaj ących dopuszczalny poziom hałasu. Źródłem hałasu w tych obiektach s ą przede wszystkim urz ądzenia wewn ątrz zakładów (piły tarczowe, wentylatory, maszyny), a w jednym przypadku jest to aparatura nagła śniaj ąca. Obiekty te nie powoduj ą jednak przekroczenia warto ści progowych hałasu okre ślonych dla terenów zabudowy mieszkaniowej w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2002r.

Tabela 3.3.4. Źródła hałasu posiadaj ące decyzje i postanowienia okre ślaj ące dopuszczalny poziom hałasu w środowisku Zmierzony poziom Zakład/ Nr decyzji/organ Lp. Źródło hałasu hałasu dB/A przy Miejscowo ść wydaj ący najbli ższej zabudowie mieszk. Zakład Stolarski OS.III - 7631/12/97 Maszyny wewn ątrz 52,0-53,0 1. Twardogóra Woj.Wrocławski zakładu, piła tarczowa (godz.10-11) PPHU „HENPOL” OS.III - 7631/4/98 Maszyny wewn ątrz 54,0 2. Twardogóra Woj.Wrocławski zakładu, piła tarczowa (godz.12-13) Z-d Prod. Usługowy OS.III - 7631/11/98 wentylatory, urz ądzenia 41,5 3. „PLASTBUD” Woj.Wrocławski wewn ątrz zakładu (godz.21-22) Twardogóra OS.III - 57,0 Klub „VOICE” 4. 7631/12/1995 aparatura nagła śniaj ąca (godz.21:30- Twardogóra Woj.Wrocławski 22:30) Zakład Stolarski OS.III - 7631/2/95 Maszyny wewn ątrz 55,0-61,0 5. Moszyce Woj.Wrocławski zakładu, piła tarczowa (godz.11-13)

24 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

3.4. Wody

3.4.1. Wody powierzchniowe i ich stan

3.4.1.1. Sie ć hydrograficzna

Gmina Twardogóra poło żona jest w zlewni rzeki Baryczy oraz Widawy. Dział wód pomi ędzy dorzeczami tych cieków przebiega równole żnikowo na wysoko ści wsi Grabowno Wielkie i Gola Wielka, wzdłu ż wału morenowego Wzgórz Trzebnickich i Wzgórz Twardogórskich. Do zlewni Widawy nale ży południowa cz ęść gminy, na której znajduj ą si ę obszary źródliskowe rzeki Ole śnicy, Potoku Boguszyckiego oraz kilku mniejszych cieków. Pozostała cz ęść gminy jest odwadniana w kierunku północno-zachodnim do rzeki Baryczy i obejmuje zlewnie cz ąstkowe jej dopływów: Pr ądni, Czarnego Rowu, Skorynii i mniejszych cieków. Powierzchnia gminy poprzecinana jest dodatkowo g ęst ą sieci ą rowów melioracyjnych (ł ącznie około 220 km) i drenarskich (około 1800 km). Na obszarze gminy Twardogóra znajduje si ę kilka kompleksów stawów hodowlanych, łącznie około 40 stawów. W północnej cz ęś ci gminy znajduje si ę cz ęść kompleksu Stawów Milickich. Nale żą do niego m.in. stawy: Jezioro Małe, Jezioro Wielkie, Grabek, Drozd Mały, Drozd Du ży, Pelagia, Amalia i Zakrzewo. Drugi kompleks stawów rybnych zlokalizowany jest w rejonie miejscowo ści – Sosnówka. Wszystkie stawy hodowlane zasilane są z cieków powierzchniowych wpływaj ąc przez to na stany i jako ść tych wód. Gmina Twardogóra nie nale ży do obszarów szczególnie zagro żonych powodzi ą. Jedynie tereny bezpo średnio przylegaj ące do głównych cieków s ą nara żone na okresowe podsi ąkanie lub zalewanie wodami powodziowymi. Liczne stawy hodowlane, sie ć rowów melioracyjnych i drenarskich oraz bardzo wysoki wska źnik zalesienia gminy (około 44% całkowitej powierzchni) zwi ększaj ą zdolno ści retencyjne obszaru, wpływaj ąc tym samym na obni żenie potencjalnego zagro żenia powodzi ą.

25 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

3.4.1.2. Stan czysto ści wód powierzchniowych i źródła zagro żeń

Stan czysto ści wód powierzchniowych na terenie gminy Twardogóra został oceniony na podstawie wyników bada ń monitoringu prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Cieki powierzchniowe w obr ębie gminy nie s ą monitorowane, dlatego do analizy jako ści wód wykorzystano dane z punktów kontrolnych poło żonych w s ąsiedztwie gminy. Ocen ę jako ści rzeki Baryczy, Pr ądni i Ole śnicy przedstawiono w tabeli 3.4.1.2.. Klasyfikacji tych wód dokonano na podstawie Rozporz ądzenia MO ŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków jakim powinny odpowiada ć ścieki wprowadzane do wód i ziemi (Dz.U.Nr116, poz.503). Analiza zmian stanu czysto ści wód powierzchniowych w czasie dowodzi, że jako ść tych wód utrzymuje si ę na podobnym poziomie lub ulega minimalnemu polepszeniu. W roku 2002 odnotowano popraw ę stanu sanitarnego rzeki Ole śnicy i Baryczy z ponadnormatywnego do poziomu III i II klasy. Obni żenie poziomu niektórych zanieczyszcze ń wynika z systematycznego podporz ądkowywania gospodarki wodno-ściekowej ochronie wód i środowiska przyrodniczego.

Źródła zagro żeń Główne źródła zagro żeń dla jako ści wód powierzchniowych stanowi ą niekontrolowane punkty zrzutów ścieków (głównie na obszarach wiejskich, nie obj ętych kanalizacj ą). Dotyczy to przede wszystkim małych cieków oraz rowów melioracyjnych i drenarskich, które odprowadzaj ą wody do wi ększych rzek i obni żaj ą ich jako ść . Ognisko zanieczyszcze ń wód powierzchniowych stanowi oczyszczalnia mechaniczno – biologiczna w Twardogórze, z której odprowadzane s ą ścieki oczyszczone do rzeki Skorynii.

26 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 3.4.1.2. Jako ść wód powierzchniowych w rejonie gminy Twardogóra (wg WIO Ś)

Rzeka Rzeka Ole śnica Rzeka Barycz Przekrój Pr ądnia Uj ście pomiarowo- Powy żej Milicza Poni żej Milicza Uj ście do Widawy do i uj ścia Pr ądni i uj ścia Pr ądni kontrolny (2,0 km) Baryczy (91,4 km) (74,1 km) (2,0 km) Rok 2000 2001 2002 2000 2001 2002 2000 2001 2002 2001 Wska źnik Substancje organiczne II II II II II III II II II I Tlen rozpuszczony I I I I II III I II II I

BZT 5 II I II II II II II II II II

ChZT Mn II II II II II II II II II II Zasolenie I I I II I I I I I - Przewodno ść elektrolityczna I I I I I I I I I I Substancje rozpuszczone I I I I I I I I I I Chlorki I I I I I I I I I I Siarczany I I I I I I I I I I Zawiesina ogólna II I I III II III III II II I Substancje biogenne NON NON NON III NON NON NON NON NON NON Azot amonowy I I I II II I II II II II Azot azotynowy NON NON NON III NON NON NON NON NON NON Azot azotanowy I I II II I I I I I I Azot ogólny II I II II II II II II I I Fosforany II NON NON II II II II III II II Fosfor ogólny II NON NON III III III III III III II Fenole lotne - - - II II I - - - - Odczyn I I I I I I I I I I Metale - - - III 1 NON 2 III 1 - - I - Wska źniki fizyko-chemicz NON NON NON III NON NON NON NON NON NON Wska źniki hydrobiologiczne - I - NON NON III - NON - NON Stan sanitarny NON NON III NON NON III NON III II NON Ocena ogólna: NON NON NON NON NON NON NON NON NON NON 1 –ze wzgl ędu na st ęż enie manganu; 2 – NON dla miedzi, III klasa dla manganu, pozostałe metale w klasie.

27 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

3.4.2. Zasoby i jako ść wód podziemnych oraz źródła zagro żeń

Gmina Twardogóra znajduje si ę w makroregionie zachodnim Ni żu Polskiego, w obr ębie regionu wielkopolskiego, subregionów pradoliny barycko-głogowskiej i wysoczyzny żarsko-trzebnicko-ostrzeszowskiej. Na omawianym obszarze wody podziemne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędu i trzeciorz ędu. Znaczenie u żytkowe ma pi ętro czwartorz ędowe. Pi ętro czwartorz ędowe zwi ązane jest ze strukturami dolin kopalnych oraz ze strukturami i poziomami glacjofluwialnymi i interglacjalnymi. Wody podziemne wyst ępuj ą w utworach piaszczysto-żwirowych tworz ących warstwy o zró żnicowanej mi ąż szo ści, na obszarach wysoczyznowych poziomy czwartorz ędowe s ą miejscami nieci ągłe. Poziomy wód czwartorz ędowych charakteryzuj ą si ę zró żnicowanymi wydajno ściami: od kilku m 3/d do ponad 500 m 3/d. S ą one zasilanie przez infiltracj ę wód opadowych (warstwy wodono śne w obr ębie obszarów wysoczyznowych) oraz na drodze dopływów wód naporowych z podło ża – z wodono śnych utworów trzeciorz ędu. Pi ętro trzeciorz ędowe stanowi ą wody w piaszczystych, b ądź żwirowych utworach miocenu. Maj ą one charakter soczew o zró żnicowanej mi ąż szo ści i rozci ągło ści w obr ębie dominuj ącego kompleksu ilastego. Wydajno ści otworów studziennych czerpi ących z pi ętra trzeciorz ędowego wahaj ą si ę w granicach od kilku do 70 m 3/h. W obr ębie gminy Twardogóra wyst ępuj ą Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP), które podlegaj ą szczególnej ochronie jako ściowej i ilo ściowej. Stanowi ą one 44,72% powierzchni gminy (75,13 km 2). S ą to: - GZWP-322 „Zbiornik Ole śnica” wyznaczony w o środku porowym utworów czwartorz ędowych, o powierzchni 246,0 km2, średnia gł ęboko ść pi ętra waha si ę w granicach 30-160 m. p.p.t., natomiast zasoby dyspozycyjne s ą równe 49 tys. m 3/d (południowo-zachodnia cz ęść gminy); - GZWP-303 „Pradolina Barycz–Głogów (E)” wyznaczony w utworach czwartorz ędowych, o powierzchni 1 515 km 2, średnia gł ęboko ść pi ętra wynosi 60 m. p.p.t., natomiast zasoby zbiornika s ą równe 183 tys. m 3/d (północna i północno- zachodnia cz ęść gminy).

Do oceny jako ść wód podziemnych w gminie wykorzystano wyniki analiz z otworów badawczych regionalnej i krajowej sieci monitoringu wód podziemnych (RMJZWP) prowadzonego przez WIO Ś. Na terenie gminy Twardogóra brak otworów badawczych,

28 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. dlatego ocen ę oparto na wynikach z punktów znajduj ących si ę w pobli żu gminy, tzn. z Sycowa, Sosnówki-Brzezinka i Milicza (WIO Ś we Wrocławiu) oraz z Rybina (WIO Ś w Poznaniu) (tabela 3.4.2.). Ocena jako ści została przeprowadzona według Klasyfikacji jako ści zwykłych wód podziemnych dla potrzeb monitoringu (PIO Ś, 1995).

Tabela 3.4.2. Stanowiska badawcze wód podziemnych w s ąsiedztwie gminy Twardogóra Klasa jako ści Otwór Miejscowo ść Stratygrafia Typ wody (wska źniki obni żaj ące jako ść )

2001 r. 2002 r. 2003 r. II/Ib * (PO 4, Mn, Fe, II * II* 15 Syców Q HCO 3-Ca-Mg mętno ść -II (tward. og. – III (tward.og. – klasa, HCO 3- klasa) III klasa) III klasa) Ib * Ib/III* Sosnówka (przewod. 8 Q HCO -SO - Ca Ib* (tward. og – III 3 4 elekt., HCO -Brzezinka klasa) 3 - non) 1143 Milicz Q HCO -Ca-Na II* II* - 3 (Fe - non) Rybin (powiat Ib* Ib * 563 ostrzeszowski, Q HCO 3-SO 4- Ca (Mn, NH -III - 4 (Mn – III klasa) gmina klasa, Fe-non) Kobyla Góra) * Ib – wody wysokiej jako ści; II – wody średniej jako ści; III – wody niskiej jako ści.

Na obszarze gminy wyst ępuj ą wody wysokiej i średniej jako ści (klasy Ib i II), jedynie w otworze w Sosnówce-Brzezince w II kwartale 2003 roku stwierdzono wody niskiej jako ści (III klasa czysto ści). Jako ść wód w omawianym rejonie pogarszaj ą przede wszystkim podwy ższone st ęż enia manganu, żelaza, twardo ści ogólnej i azotu amonowego. W gminie wyst ępuj ą wody o chemi źmie typowym dla klimatu umiarkowanego: HCO 3-Ca-Mg lub nieznacznie odbiegaj ące od naturalnych: HCO 3-SO 4-Ca i HCO 3-Ca-Na. Jako ść wód na obszarze gminy w latach 2001-2003 utrzymuje si ę na podobnym poziomie, poza zanotowanym w Sosnówce-Brzezince obni żeniem si ę jako ści wody do poziomu klasy III w drugim półroczu 2003 roku. Wody podziemne na terenie gminy nie spełniaj ą wymaga ń dotycz ących jako ści wody przeznaczonej do spo życia przez ludzi (Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r., (Dz.U.Nr 203, poz.1718)) w zakresie st ęż eń manganu, żelaza, pH, m ętno ści, fenoli, barwy oraz zawarto ści bakterii Coli.

29 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Wody podziemne s ą lokalnie zdegradowane przez punktowe ogniska zanieczyszcze ń. Przykładem s ą wody w rejonie Bazy Paliw w Grabownie Wielkim poddane analizie w ramach lokalnego monitoringu środowisku (LMJZWP) w roku 2001. Badane wody charakteryzowały si ę zró żnicowana jako ści ą od wód wysokiej jako ści (w jednym piezometrze) do wód nie odpowiadaj ących dopuszczalnym normom (w trzech piezometrach). Pozaklasow ą jako ść wód determinuj ą ponadnormatywne st ęż enia azotu amonowego, manganu, CHZT, Fe, benzyny i oleju mineralnego.

Źródła zagro żeń: Na obszarze gminy Twardogóra stan ilo ściowy i jako ściowy wód podziemnych jest zagro żony przez: - nadmiern ą eksploatacj ę wód podziemnych w celu zaopatrzenia ludno ści w wod ę pitną oraz na potrzeby gospodarcze (przemysł, gospodarka rybna, rolnictwo, le śnictwo); - emisj ę zanieczyszcze ń z punktowych źródeł, np. stacji paliw w Twardogórze, składowiska odpadów w Grabownie Wielkim, itp.; - powierzchniowe ogniska ska żeń zwi ązane z działalno ści ą rolnicz ą; - infiltracj ę wód niskiej jako ści z cieków powierzchniowych; - infiltracj ę nieoczyszczonych ścieków komunalnych w miejscach niekontrolowanych i kontrolowanych zrzutów.

3.4.3. Gospodarka wodno-ściekowa i jej wpływ na jako ść wód

3.4.3.1. Zaopatrzenie w wod ę

Wła ścicielem sieci wodoci ągowej jest Gmina Twardogóra, natomiast jej administratorem jest Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Twardogórze. Sie ć wodoci ągowa jest zasilana z trzech uj ęć wód gł ębinowych, które znajduj ą si ę w miejscowo ściach Chełstów, Grabowno Wielkie i Sosnówka - Brzezinka. Charakterystyk ę tych uj ęć przedstawiono w tabeli 3.4.3.1.

30 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 3.4.3.1.a. Charakterystyka uj ęć wód dla potrzeb wodoci ągów w gminie Twardogóra

Pozwolenie L.p. Uj ęcie Charakterystyka Pobór wodnoprawne Pobór wody podziemnej z pi ętra czwartorz ędowego dla potrzeb 3 OS.I.6210/60/96 Qmaxd =338 m /d wodoci ągu wiejskiego Chełstów- 3 1. Chełstów z dnia 12.06.1996r. Qśrd =160 m /d Chełstówek; 1 studnia wiercona 3 wa żne do 31.12.2015r. Qmaxh =25 m /h zlokalizowana na dz. nr 94/3 we wsi Chełstów

Pobór wody podziemnej z utworów 3 OS.I.6210/42/95 Qmaxd =576 m /d Grabowno czwartorz ędowych dla wodoci ągu 3 2. z dnia 24.04.1995r. Qśrd =402 m /d Wielkie Grabowno Wielkie; 2 studnie 3 wa żne do 31.12.2010r. Qmaxh =24 m /h wiercone nr St-1 i St-2

Pobór wody podziemnej z utworów OS.6223/15/99 Sosnówka - czwartorz ędowych ze studni nr 1z i 3 3. z dnia 09.06.1999r. Qmaxh =100 m /h Brzezinka 2AW zlokalizowanych na dz. nr wa żne do 31.12.2009r. 202/4 i 202/13 obr ęb Brzezinka

Długo ść sieci wodoci ągowej w gminie wynosi 118,5 km, w tym 23,4 km sieci w mie ście i 95,1 km na terenach wiejskich. Z wodoci ągów korzysta 11968 mieszka ńców gminy, co stanowi około 92,5% całej populacji. Średnie zu życie wody w gminie na mieszka ńca wynosi 96 dm 3/d. Struktura zu życia wody w 2003 roku przedstawia si ę nast ępuj ąco: - gospodarstwa domowe – 367 100 m 3/rok (88%); - przemysł – 29 700 m 3/rok (7%); - inne – 20 800 m 3/rok (5%). Wielko ść strat wody kształtuje si ę na poziomie 18,5% ogólnej produkcji wody. Sie ć wodoci ągowa wykonana jest z czterech rodzajów rur: - żeliwnych – 20 597 mb; - stalowych – 13 542 mb; - PCV – 83900 mb; - PEHD – 7 504 mb. Na obszarze gminy Twardogóra do celów pitnych ujmowane s ą wył ącznie wody podziemne pi ętra czwartorz ędowego. Woda dostarczana za po średnictwem wodoci ągu komunalnego jest uzdatniana w dwóch Stacjach Uzdatniania Wody Chełstowie i Grabownie

31 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Wielkim. Woda tłoczona do sieci wodoci ągowej jest regularnie badana przez Powiatow ą Stacj ę Sanitarno-Epidemiologiczn ą w Ole śnicy. Przykładowe zestawienie wyników analizy wody uzdatnionej w zakładzie uzdatniania wody w Grabownie Wielkim przedstawia tabela 3.4.3.1.

Tabela 3.4.3.1.b. Wyniki analiz fizyko-chemicznych wody uzdatnionej w SUW w Grabownie Wielkim (marzec 2004r.), wg PSSE w Ole śnicy

Norma według Rozporz ądzenia Ministra Wska źnik Miano Warto ść Zdrowia z dnia 19.11.2002 (Dz.U. Nr 203, poz. 1718) Wska źniki fizyko-chemiczne Twardo ść ogólna mg/dm 3 103,2 60 - 500 Odczyn pH 6,4 6,5 - 9,5 ChZT mg/dm 3 - 5,0 Przewodno ść elektryczna µS/cm 230 2500 Żelazo ogólne mg/dm 3 0,04 0,2 Mangan mg/dm 3 0,02 0,05 Chlorki mg/dm 3 13,5 250

Amoniak mg/dm 3 <0,02 0,5

Azotyny mg/dm 3 <0,001 0,5 Azotany mg/dm 3 13,4 50 Wap ń mg/dm 3 34,2 Magnez mg/dm 3 5,6 30 1, 125 2 Wska źniki mikrobiologiczne Ogólna liczba kolonii bakterii w 1ml wody w 22 °C, 5 100 po 72 godz. Ogólna liczba kolonii bakterii w 1ml wody w 37 °C, <1 20 po 24 godz.

Liczba bakterii grupy coli w 100 ml wody 0 0

Liczba bakterii Escherichia coli lub bakterii grupy coli 0 0 typu kałowego w 100 ml wody

Liczba paciorkowców kałowych w 100 ml wody 0 0

1 – je żeli st ęż enie siarczanów jest ≥ 250mg/d 3; 2 – je żeli st ęż enie siarczanów jest < 250mg/d 3.

32 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Dopuszczalnej normy okre ślonej dla wód przeznaczonych do spo życia nie spełnia warto ść pH. Wody maj ą kwa śny odczyn o pH kształtuj ącym si ę na poziomie warto ści 6,4. W zakresie pozostałych wska źników fizyko-chemicznych woda tłoczona do sieci ze stacji uzdatniania wody w Grabownie Wielkim spełnia wymogi okre ślone w rozporz ądzeniu. Pod wzgl ędem bakteriologicznym woda tłoczona do sieci wodociągowej nie budzi zastrze żeń. Wody uzdatniane w stacji w Chełstowie spełniaj ą normy dla wód pitnych w zakresie wszystkich parametrów. Natomiast wody podziemne ujmowane ze studni na uj ęciu Sosnówka – Brzezinka przekraczaj ą dopuszczalne normy w zakresie st ęż eń żelaza i manganu.

3.4.3.2. Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków

Na terenie gminy Twardogóra nie ma uporz ądkowanej gospodarki ściekowej. Według danych z kwietnia 2004 otrzymanych z Zakładu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej (ZGKiM) w Twardogórze z sieci kanalizacyjnej korzysta wprawdzie 53% ogółu mieszka ńców gminy ale s ą to głównie mieszka ńcy miasta Twardogóry (powy żej 95% korzysta z sieci). Wsie znajduj ące si ę w obr ębie gminy nie posiadaj ą żadnych systemowych urz ądze ń do odprowadzania i unieszkodliwiania ścieków. Wyj ątkiem jest wie ś Moszyce, w której skanalizowany jest teren osiedla mieszkaniowego (400 m) – ścieki z tego osiedla s ą odprowadzane do kanalizacji miejskiej w Twardogórze i dalej do oczyszczalni ścieków miasta Twardogóry. Równie ż we wsi Grabowno Wielkie skanalizowany jest teren osiedla mieszkaniowego (80 rodzin). Ścieki z tego osiedla s ą odprowadzane do poło żonej w pobli żu starej (po PGR) oczyszczalni ścieków. Obiekty te nale żą do spółdzielni mieszkaniowej „Wrzos” w Grabownie Wielkim. Miasto Twardogóra posiada w wi ększo ści kanalizacj ę rozdzielcz ą oraz krótkie odcinki kanalizacji ogólnospławnej. Odbiornikiem ścieków opadowych z kanalizacji deszczowej jest potok Skorynia i jego dopływy. Wła ścicielem sieci kanalizacyjnej jest Gmina Twardogóra, natomiast administratorem - Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Twardogórze. We wszystkich pozostałych miejscowo ściach gminy ścieki bytowo-gospodarcze najcz ęś ciej s ą gromadzone w bezodpływowych zbiornikach ścieków. ZGKiM z Twardogóry opró żnia i wywozi ok. 7,8 tys.m 3/rok ścieków gromadzonych w szambach, z czego ok. 4,5 tys.m 3/rok s ą to ścieki z gospodarstw domowych, ok. 3,0 tys.m 3/rok z zakładów przemysłowych i ok. 0,3 tys.m 3/rok z zakładów u żyteczno ści publicznej. W gospodarstwach, które nie s ą wyposa żone w powy ższe urz ądzenia, fekalia s ą wywo żone na pola uprawne razem z obornikiem i gnojowic ą. Cz ęste s ą równie ż przypadki

33 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. odprowadzania ścieków bytowo-gospodarczych bezpo średnio do cieków, rowów przydro żnych i melioracyjnych. Dokładny bilans ścieków sanitarnych dla miejscowo ści gminy Twardogóra został sporz ądzony w ramach dokumentacji pn. Koncepcja programowa zwodoci ągowania i gospodarki ściekowej na terenie gminy Twardogóra , opracowanej przez Prokom Sp. z o.o w 2001 roku na zlecenie Urz ędu Miasta i Gminy w Twardogórze. Średnie dobowe ilo ści powstaj ących ścieków z rozbiciem na poszczególne miejscowo ści przedstawiono w tabeli 3.4.3.2.a

Tabela 3.4.3.2.a Bilans odpływu ścieków miejscowo ści gminy Twardogóra Źródło: Koncepcja programowa zwodoci ągowania i gospodarki ściekowej na terenie gminy Twardogóra

Odpływ ścieków 3 Lp. (m /d) Miejscowo ść Qśr d Qmax d 1 Będzin 3,60 4,68 2 6,00 7,80 3 Brzeziny 3,60 4,68 4 14,40 18,72 5 Chełstów 30,00 39,00 6 Chełstówek 30,00 39,00 7 Cztery Chałupy 7,20 9,36 8 Dąbrowa 14,40 18,72 9 Domasławice 36,00 46,80 10 Dr ągów 21,60 28,08 11 Dragówek 4,80 6,24 12 Drogoszowice (Pawełki) 22,80 29,64 13 Dro żdzi ęcin 3,60 4,68 14 Gola Mała 7,20 9,36 15 Gola Wielka 16,80 21,84 16 Goszcz 132,00 171,60 17 Grabek 1,20 1,56 18 Grabowno Kolonia 6,00 7,80

34 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

19 Grabowno Małe 54,00 70,20 20 Grabowno Wielkie 138,00 179,40 21 Jeziorno 2,40 3,12 22 Kolonia Sosnówka 6,00 7,80 23 Ku źnia Stara 4,80 6,24 24 Ku źnia Goszcza ńska 9,60 12,48 25 Łazisko 18,00 23,40 26 Moszyce 51,60 67,08 27 Nowa Wie ś Goszcza ńska 40,80 53,04 28 Olszówka 21,60 28,08 29 Paj ęczak 3,60 4,68 30 Por ęby 4,80 6,24 31 Pustkowie 6,00 7,80 32 Sądro życe 24,00 31,20 33 Sosnówka (Nowa Piła) 13,20 17,16 34 Świniary 4,80 6,24 35 Troska 4,80 6,24 36 Trzy Chałupy 8,40 10,92 37 Twardogóra 864,00 1123,20 38 Wesółka 3,60 4,68 39 Zakrzów 7,20 9,36 Ogółem 1652,40 2148,12

Oczyszczalnie ścieków na terenie Gminy Twardogóra:

1. Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków w Twardogórze Oczyszczalnia ta, oddana do u żytku w 1982 roku o przepustowo ść 3770m 3/d, aktualnie oczyszcza ok. 1300 m 3/d ścieków bytowo-gospodarczych. Składa si ę z nast ępuj ących urz ądze ń: 1. kraty r ęczne 2. piaskownik dwukomorowy 3. osadnik wst ępny o przepływie poziomym 4. dwa zło ża spłukiwane

35 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

5. osadnik wtórny poziomy 6. przepompownia ścieków 7. dwie komory fermentacyjne 8. poletka osadowe – 9 szt. 9. magazyn osadów Sprawy formalno-prawne oczyszczalni s ą uregulowane - pozwolenie wodno-prawne na odprowadzenie ścieków: OS.6210/29/99 z 06.01.2000 r. wa żne do 31.12.2004 r. Aktualnie w Starostwie Powiatowym w Ole śnicy jest ju ż zło żony operat wodno-prawny na odprowadzenie ścieków z Miejskiej Oczyszczalni Ścieków w Twardogórze oraz na odprowadzenie wód opadowych z terenu oczyszczalni ścieków. 2. Biologiczno-mechaniczna oczyszczalnia ścieków w miejscowo ści Grabowno Wielkie Oczyszczalnia ta o przepustowo ści 54 m 3/d została wybudowana w 1994 r przyjmuje ścieki z po PGR-owskiego osiedla mieszkaniowego (80 rodzin). W skład oczyszczalni wchodza obiekty: 1. 1.zbiornik wyrównawczy 2. przepompownia ścieków 3. osadnik wst ępny Imhoffa 4. zło ża zraszane niskoobci ąż one 5. osadnik wtórny o przepływie pionowym Odbiornikiem ścieków jest potok Boguszycki, sprawy formalno-prawne oczyszczalni nie s ą uregulowane . 3. Oczyszczalnia ścieków nale żą ca do Fabryki Mebli „Bodzio” w Goszczu . Oczyszczalnia ta o przepustowo ści 6,40 m 3/d stanowi osadnik gnilny o poj. 50 m 3 wraz z rowem natleniaj ącym o L = 101,6 m. Odbiornikiem jest rów R-U km 1+370. Sprawy formalno-prawne oczyszczalni s ą uregulowane - pozwolenie wodno-prawne na odprowadzenie ścieków: OS.6223/39/2000 z 17.10.2000 r. wa żne do 31.12.2015 r.

3.4.4. Ocena planowanych przedsi ęwzi ęć w zakresie gospodarki wodno- ściekowej

"Strategia rozwoju powiatu ole śnickiego na lata 2001-2007" w zakresie gospodarki wodno-ściekowej zakłada m.in.: - dalsze porz ądkowanie gospodarki ściekowej i ochron ę wód;

36 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- racjonalne korzystanie z zasobów środowiska; - wprowadzenie mechanizmów ekonomicznych zach ęcaj ących do działa ń proekologicznych; - systematyczn ą regulacj ę oraz oczyszczanie koryt rzek i rowów melioracyjnych. Realizuj ąc powy ższe zalecenia oraz zało żenia Programu wykonawczego do "II Polityki ekologicznej pa ństwa na lata 2002-2010", Samorz ąd Gminy Twardogóra planuje:

1. w zakresie zaopatrzenia gminy w wod ę: a) kompleksowe zwodoci ągowanie gminy Twardogóra W ramach tego zadania w latach 2004 - 2007 roku gmina b ędzie realizowa ć inwestycje pn: budowa sieci wodoci ągowej wraz z przył ączami w miejscowo ściach: Brzeziny , Jezioro, Zakrzów , Dro żdżę cin, B ędzin, Grabek, Paj ęczak, Por ęby, Świniary ,Bukowinka , Gola Wielka, Kolonia Grabowno, Le śne Domy, Brodowce, Pustkowie (Dr ągówek), Łazisko, Olszówka, Gola Mała, Trzy Chałupy, Ku żnia Goszcza ńska b) budow ę SUW w Twardogórze wraz z uj ęciem wody i ruroci ągiem przesyłowym – jest to zadanie realizowane w latach 2004-2005; dofinansowanie ze środków pomocowych Unii Europejskiej SAPARD, c) budow ę sieci wodoci ągowej w mie ście Twardogóra ulice: Topolowa, Klonowa, Akacjowa, Sportowa, Bukowa, Kasztanowa, Wierzbowa, Polna, Kili ńskiego , Rzemiel śnicza , d) przygotowanie infrastruktury wodoci ągowej dla nowych terenów na obszarze gminy 2. w zakresie uporz ądkowania w gminie gospodarki ściekowej: a) budow ę sieci kanalizacyjnej w gminie w miejscowo ściach Grabowno Wielkie, Grabowno Małe (etap I i II),Bukowinka, Brodowce, Leśne Domy, Kolonia, Grabowno, Goszcz, Ku źnia Goszcza ńska, Nowa Wie ś, Domasłowice, Dro żdżę cin, Łazisko, Olszówka, Zakrzów, Trzy Chałupy, Czwórka, Pustkowie, Dr ągów, Gola Mała, Moszyce, Chełstówek, S ądro życe, Chełstów, D ąbrowa, Drogoszewice i Sosnówka , b) budow ę sieci kanalizacyjnej w mie ście Twardogóra ulice: Topolowa, Klonowa, Akacjowa, Sportowa, Bukowa, Kasztanowa, Wierzbowa, Polna, Kili ńskiego , Rzemiel śnicza , c) budow ę oczyszczalni ścieków w Ku źni Goszcza ńskiej (Nowa Wie ś Goszcza ńska), d) modernizacj ę Miejskiej Oczyszczalni Ścieków w Twardogórze.

37 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

4. WALORY I ZASOBY BIOTYCZNYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARU

4.1. Struktura przyrodnicza (ekologiczna) obszaru i ocena jego bioró żnorodno ści

Na obszarze miasta i gminy Twardogóra najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą agrocenozy, głównie pola orne. Niewiele mniejszy areał pokrywaj ą ekosystemy le śne; gmina nale ży do najbardziej zalesionych w województwie dolno śląskim. Ekosystemy wodne tworz ą głównie stawy rybne i niewielkie cieki. Du ża ilo ść cieków to rowy melioracyjne drenuj ące teren gminy. Ekosystemy zwi ązane z siedliskami podmokłymi znajduj ą si ę głównie w dolinach rzek i w pobli żu stawów rybnych. Bioró żnorodno ść gminy mo żna oceni ć w skali Polski na do ść wysok ą. Na terenie gminy istniej ą liczne korytarze ekologiczne a stosunkowo nieliczne bariery. Fragmentacja, czyli brak poł ącze ń mi ędzy poszczególnymi płatami środowiska naturalnego, jest uwa żana obecnie za jedno z najwi ększych zagro żeń dla przyrody. Rzeki, strumienie i ich doliny powinny by ć bardzo dobrymi korytarzami ekologicznymi. Niestety w wielu przypadkach maj ą one ograniczone znaczenie, poniewa ż na wielu odcinkach w ich dolinach wyci ęto lasy i zadrzewienia. Stanowi ą one natomiast dobry korytarz dla ro ślin i zwierz ąt zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmokłymi.

4.2. Ekosystemy le śne

Lasy gminy znajduj ą si ę głównie w zarz ądzie nadle śnictwa Ole śnica. W nadle śnictwie tym wyznaczono drzewostany cenne przyrodniczo, w tym te ż na terenie gminy Twardogóra. Są to drzewostany olchowo-jesionowe z domieszk ą brzozy średnich klas wieku, rosn ące na siedlisku olsu jesionowego oraz drzewostany VII klasy wieku rosn ące na siedlisku lasu wilgotnego, olsu jesionowego i olsu z charakterystyczn ą ro ślinno ści ą zieln ą. S ą to zespoły ro ślinne: Galio sylvatici – Carpinetum, Luzulo – Quercetum petraeae i Calamagrosti- Quercetum petraeae. W runie wyst ępuj ą gatunki chronione: marzanka wonna, konwalia majowa, pokrzyk wilcza jagoda, śnie życa wiosenna, śnie życzka przebi śnieg, kopytnik pospolity. W drzewostanach tych zakłada si ę zachowanie gatunków zagro żonych wygini ęciem, zachowanie biologicznej ró żnorodno ści i biotopu dla chronionych ro ślin. Lasy

38 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. te pełni ą funkcje wodochronne, s ą poło żone w źródliskach rzeki Pr ądni, stanowi ącej lewobrze żny dopływ Baryczy. Na terenie gminy istniej ą te ż cenne drzewostany poło żone w bliskim s ąsiedztwie osiedli wiejskich, b ędących w przeszło ści parkami wiejskimi. Obecnie drzewostany te w ewidencji gruntów zaliczone zostały do powierzchni le śnej. W obr ębie Goszcz w oddz. 128 f i w oddz. 129 h. znajduj ą si ę drzewostany d ębowe w wieku 185 lat, poło żone w środku kompleksu le śnego. W drzewostanach tych nie planuje si ę żadnych ci ęć r ębnych. Do cennych przyrodniczo obszarów w obr ębie lasów zaliczaj ą si ę te ż bagna śródle śne i oczka wodne. Cz ęść z nich nie stanowi wydziele ń taksacyjnych. Zajmuj ą one powierzchni ę nie wi ększ ą ni ż kilkana ście hektarów. Bagna stanowi ące wydzielenia uj ęto w powszechnej ewidencji jako nieu żytki, ale ich powierzchnia równie ż nie przekracza kilkunastu hektarów

4.3. Ekosystemy wodne

Na terenie gminy nie ma du żych cieków. Z przyrodniczego punktu widzenia najwa żniejsza jest tu zlewnia Pr ądni - lewobrze żnego dopływu Baryczy, poniewa ż zaopatruje ona w wod ę bardzo cenne przyrodniczo stawy rybne. Ilo ści wody niesione przez Pr ądni ę i jej dopływy s ą bardzo małe, st ąd okresowo wyst ępuj ą braki wody w stawach, kłopoty z ich napełnieniem czy uzupełnieniem strat wody spowodowanych intensywnym parowaniem (w lecie). Najwi ększy kompleks stawów rybnych znajduje si ę w północnej cz ęś ci gminy. S ą one cennym siedliskiem dla chronionych gatunków ro ślin, płazów i ptaków. Stawy rybne s ą cenne dla przyrody je śli maj ą pas ro ślinno ści wodnej wynurzonej i wyspy. Du ża ilo ść cieków to rowy melioracyjne drenuj ące teren gminy. Rzeki, s ą wa żnym siedliskiem dla ryb. Wa żnym problemem wymagaj ącym rozwi ązania s ą okresowe deficyty wody w rzekach, w tym poza obszarem gminy, w dole zlewni. Bardzo małe przepływy, szczególnie w okresie lata, zagra żaj ą ekosystemom tych rzek i ekosystemom ich dolin – poprzez spadek poziomu wód gruntowych. Ewentualna budowa nowych stawów w górnej cz ęś ci zlewni Pr ądni mo że pogorszy ć t ą sytuacj ę. Nale ży wi ęc unika ć realizacji takich przedsi ęwzi ęć , jak równie ż innych inwestycji wodochłonnych.

39 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

4.4. Ekosystemy niele śne

Tereny zaj ęte przez u żytki zielone generalnie s ą niewielkie i rozproszone na obszarze całej gminy. Ekosystemy niele śne to głównie pola uprawne, ł ąki, pastwiska (agrocenozy) i nieu żytki. Dla zachowania bioró żnorodno ści szczególnie wa żne s ą ł ąki i pastwiska. Ich powierzchnia jest mała w stosunku do gruntów ornych. Skupiaj ą si ę one wzdłu ż cieków wodnych i w lokalnych obni żeniach terenu. Ł ąki i pastwiska, szczególnie te podmokle, s ą siedliskami chronionych gatunków ro ślin, płazów, ptaków. Gmina Twardogóra została zakwalifikowana do programów rolno-środowiskowych. W ramach tych programów rolnicy mog ą otrzyma ć dodatkowe fundusze za ekstensywne użytkowanie ł ąk i pastwisk w sposób zachowuj ący ich walory przyrodnicze. W gminie istnieje stary rozwini ęty system melioracyjny. Niestety brak jest środków na wła ściwe utrzymanie sytemu melioracyjnego. Szczególnie negatywny wpływ na ekosystemy łąk i pastwisk ma brak zastawek na rowach melioracyjnych

4.5. Najcenniejsze gatunki wyst ępuj ące na obszarze gminy

Inwentaryzacje przyrodnicz ą gminy wykonano w 1992 r. Stwierdzono tu 30 gatunków chronionych ro ślin na 143 stanowiskach. Dla ro ślin chronionych i cennych siedlisk najwa żniejsze s ą ni żej opisane obszary: - Dolina strumyka poło żona na południe od miejscowo ści Goszcz. Wzdłu ż strumyka wyst ępuje w du żej ilo ści (ponad 100 okazów) wawrzynek wilczełyko, cz ęsta jest tak że porzeczka czarna i kruszyna pospolita, oraz kopytnik pospolity który tworzy tu niedu że płaty. W wy żej poło żonej parti terenu, poro śni ęte przez bór sosnowy z udziałem świerka, maj ą swoje stanowiska widłak spłaszczony i widłak jałowcowaty. - W stawie rybnym, w pobli żu miejscowo ści Goszcz znajduje si ę stanowisko gr ąż ela żółtego, a na jego brzegu ro śnie kalina koralowa. Nieco dalej na wschód, na piaszczystym miejscu rosn ą kocanki piaskowe. - Obszar lasów sosnowo-świerkowych na północny wschód od Goli Wielkiej. W runie tych lasów wielkie płaty, przekraczaj ące cz ęsto 100 m 2 , tworz ą widłaki - go ździsty i jałowowcowaty.

40 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

W trakcie inwentaryzacji przyrodniczej gminy stwierdzono 10 gatunków ryb w strumieniach oraz umieszczonego w czerwonej ksi ędze minoga strumieniowego – w Ole śniczance i Boguszyckim potoku. Proponuje si ę nie regulowanie Moszyckiej Strugi powy żej Goszcza ze wzgl ędu na jego siedliskow ą warto ść dla ryb Twardogóra nale ży do jednej z najbogatszych gmin pod wzgl ędem jako ściowego i ilo ściowego składu herpetofauny w dawnym woj. wrocławskim. Wyst ępuje tu 12 gatunków płazów i 6 gatunków gadów, w tym reintrodukowany żółw błotny. Sprzyja temu du ża ró żnorodno ść biotopów le śnych, stawowych, ł ąkowych, a nawet kserotermicznych z zespołem kopanki i szczotlichy. Na uwag ę zasługuje wyj ątkowo liczna populacja rzekotki drzewnej w kompleksie Stawu Soczewica oraz stosunkowo liczna populacja żmii zygzakowatej w kompleksie le śnym poło żonym na południowy wschód od Goszcza. Jako cenne dla płazów i gadów na szczególn ą uwag ę zasługuj ą nast ępuj ące miejsca: - kompleks stawów na północ od wsi Olszówla – staw Soczewica i staw Długi, wraz z systemem doprowadzalników i grobli oraz otaczaj ącym je cz ęś ciowo lasem - kompleks lasów na zachód od wsi Dro żdzi ęcin - kompleks cz ęś ciowo wyschni ętych i zaro śni ętych stawów na północ od wsi B ędzin - kompleks śródle śnych stawków poło żonych na południowy wschód od wsi Goszcz Na terenie gminy stwierdzono 116 l ęgowych gatunków ptaków. Poni żej przedstawiono obszary cenne dla ptaków: - grupa stawów na północnym kra ńcu gminy. Do najcenniejszych nale żą stawy Drozd Du ży, Grabek 1, Grabek 2, Dro żę cin, Pelagia, Amalia Mala, Amalia Du ża, Zakrzewo. Na stawach tych gniazduje wiele chronionych i rzadkich ptaków wodnych. Miedzy innymi znajduje si ę tam obecnie najwi ększa kolonia l ęgowa perkozów zauszników (do 200 par) w dolinie Baryczy, gniazduje tu ponad połowa par perkozów rdzawoszyich gniazduj ących w dolinie Baryczy. Wyst ępuj ą tu jedyne w dolinie Baryczy kolonie l ęgowe rybitwy białow ąsej i rybitwy białoskrzydłej; gniazduje tu rybitwa czarna. Na stawach gniazduje od kilku lat do 3 par łab ędzi krzykliwych, b ąk, żuraw. Przy niepełnych stawach wyst ępuje sieweczka rzeczna i krwawodziób. a na groblach - remiz i dziwonia - Staw Soczewica wraz z ł ąkami Na wschód i zachód oraz lasem od strony południowej. Na stawach Soczewica i Długi gniazdowały do niedawna m.in.: perkoz rdzawoszyi i zausznik, b ąk, g ęgawa, błotniak stawowy, żuraw i rybitwa czarna a na groblach - remiz i dziwonia. Stawy te słu żą jednak jako zbiorniki wody dla pozostałych stawów i obecnie warunki dla ptaków pogorszyły si ę

41 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- Kompleks le śny z buczynami na wschód od Twardogóry (miejsce l ęgowe siniaka i muchołówki małej). - Na wschód od Goszcza godna ochrony jest dolina strugi płyn ącej od wsi Gola Wielka w kierunku zachodnim (z godnymi zachowania partiami olszyn), oraz stawy śródle śne z gniazduj ącym w ich regionie bocianem czarnym Stwierdzono wyst ępowanie 5 gatunków nietoperzy. Dla ich ochrony najwa żniejsze jest niestosowanie toksycznych impregnantów do drewna u żywanego do wi ęź by dachowej - tam gdzie s ą ich kolonie l ęgowe, tj. strychy domów, ko ściołów.

4.6. Prawne formy ochrony przyrody

4.6.1. Istniej ące chronione obszary

- Południowy kraniec Parku Krajobrazowego “Dolina Baryczy” - Rezerwat przyrody “Torfowisko koło Grabowna” – obszar 4,22 ha,. cel utworzenia - ochrona torfowiska o interesuj ącej ro ślinno ści i stratygrafii - Użytek ekologiczny – “Le śne stawki k. Goszcza” o powierzchni 55,31 ha, utworzony w 1995 r. przez Wojewod ę Wrocławskiego. Celem ochrony jest zachowanie bogactwa zespołów chronionych gatunków batracho i herpetofauny (płazów i gadów) oraz naturalnych zespołów ro ślinnych cieków i zbiorników wodnych - Pomnik przyrody nieo żywionej – dwa głazy narzutowe (rejestr nr 260, Decyzja 9/81 z dnia 16.06.1981 r w Goli Wielkiej. Obiekt znajduje si ę na poboczu drogi gminnej - trzy zatwierdzone ostoje (strefy ochronne) zwierz ąt chronionych) – dwie dla bociana czarnego i jedna dla żółwia błotnego.

4.6.2. Proponowane obszary chronione

Na terenie gminy znajduje si ę południowy kraniec projektowanego obszaru sieci Natura 2000 – “Dolina Baryczy”. Przebieg granic jest zbli żony do przebiegu granic istniej ącego parku krajobrazowego “Dolina Baryczy” W gminie znajduje si ę ponadto cz ęść projektowanych Obszarów Chronionego Krajobrazu “Dolina Dobrej” “Dolina Widawy” i “Wzgórza Trzebnicke”

42 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Według prof. dr hab. Józefa Witkowskiego badaj ącego od 35 lat ptaki doliny Baryczy ochron ą rezerwatow ą nale ży obj ąć grup ę północnych stawów a szczególnie stawy Pelagia, Amalia, Zakrzewo, Drozd Du ży. Mo żliwe byłoby przył ączenie ich do istniej ącego już rezerwatu “Stawy Milickie", który składa si ę z 5 fragmentów rozrzuconych na znacznym obszarze. Pozostałe stawy północnej grupy mog ą by ć albo przył ączone do rezerwatu, albo obj ęte ochron ą jako u żytki ekologiczne. Stawy istniej ącego rezerwatu, oprócz funkcji ochronnych, pełni ą te ż funkcje produkcyjne. Proponuje si ę obj ąć ochron ą w formie u żytku ekologicznego zalesiony w ąwóz w Twardogórze poło żony równolegle do ulicy Wrocławskiej. Niezwłocznie nale ży zaprzesta ć zasypywania jego brzegów ziemi ą, piaskiem, zebranymi li ść mi itp. Zebranie śmieci, odzyskanie zaj ętych gruntów na jego trasie, poprowadzenie ście żki wzdłu ż dna w ąwozu, utworzenie szlaku spacerowego ze ście żką edukacyjn ą zwi ększyłoby walory miasta. Obj ąć ochron ą mo żna te ż fragment zalesiony drugiego w ąwozu ci ągn ącego si ę wzdłu ż ulicy Długiej.

5. GOSPODARKA ODPADAMI

Plan Gospodarki Odpadami dla gminy Twardogóra stanowi cz ęść Programu Ochrony Środowiska dla tej gminy. Plan ten jest opracowywany jest zgodnie z ustaw ą prawo ochrony środowiska (artykuły 14 do 18). Zgodnie z tym prawem, uwzgl ędniaj ąc: cele ekologiczne, priorytety ekologiczne, rodzaj i harmonogram działań proekologicznych i środki niezb ędne do osi ągni ęcia celów, w tym mechanizmy prawno-ekonomiczne i środki finansowe, Gmina jest zobowi ązana przygotowa ć Program Ochrony Środowiska. Szczególne miejsce w tym Programie ma zajmowa ć Plan Gospodarki Odpadami. Szczegółowe zapisy, co powinien zawiera ć taki Plan okre ślaj ą przepisy rozporz ądzenia Ministra Środowiska w sprawie sporz ądzania planów gospodarki odpadami (Dz. U. Nr 66, poz. 620 z 2003 roku). Wy żej wymienione przepisy oraz umowa z Gmin ą Twardogóra, s ą podstaw ą do opracowania niniejszego Planu. Plan ma za zadanie scharakteryzowa ć strumienie powstaj ących odpadów komunalnych. Powinien omówi ć metody ograniczania ilo ści powstaj ących odpadów, ich negatywny skutek na środowisko, rodzaje i ilo ści instalacji do unieszkodliwiania odpadów funkcjonuj ące na terenie gminy. Na podstawie zgromadzonych danych dokonano w Planie analizy wpływu gospodarki odpadami na stan środowiska gminy. W Planie okre ślono metody

43 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. poprawienia stanu gospodarowania odpadami i cele krótkoterminowe i długoterminowe w dochodzeniu do poprawy stanu gospodarki odpadami. Po przeprowadzonej analizie i diagnozie, w Planie zaproponowano Jednolity System Gospodarki Odpadami , okre ślono wpływ tego systemu, je żeli zostanie wdro żony, na środowisko naturalne oraz wskazano potencjalne źródła finansowania wraz z przybli żonymi kosztami, je żeli te w ogóle były mo żliwe do ustalenia. Poni żej dokonano krótkiej charakterystyki dotycz ącej gospodarowania odpadami na terenie gminy Twardogóra. Dokonuj ąc analizy zakresie diagnozy w zakresie istniej ącego sposobu gospodarki odpadami oraz prognozy przy powstawania nowych odpadów, wzi ęto pod uwag ę dost ępne dane statystyczne z ró żnych źródeł (WIO Ś, WUS, Urz ąd Marszałkowski, Starostwo Powiatowe w Ole śnicy, Urz ąd Miasta i Gminy w Twardogórze).

5.1. Odpady komunalne

Na terenie gminy funkcjonuje dzisiaj jedno składowisko odpadów komunalnych. Jest to obiekt poło żony w miejscowo ści Grabowno Wielkie, eksploatowany przez Miejski Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Twardogórze. Analizowana struktura odpadów wykazuje, że na teren tego składowiska docieraj ą odpady, których skład morfologiczny nie ró żni si ę zasadniczo od innych tego typu miejsc. Ze strumienia odpadów komunalnych s ą wydzielane tworzywa sztuczne, szkło z podziałem na kolorowe i białe, makulatura, puszki metalowe, kartony i folie opakowaniowe. Nie wydziela si ę ze strumienia odpadów organicznych, ale podj ęto ju ż takie próby. Odpady te cz ęsto, powoduj ą negatywne oddziaływania na środowisko. Ł ączna ilo ść zebranych z terenu gminy Twardogóra odpadów komunalnych wyniosła w 2002 roku ok. 16 tys. m 3 odpadów.

5.2. Odpady przemysłowe

Z informacji zawartych w danych z Wojewódzkiej Bazy Danych Urz ędu Marszałkowskiego, bazy SIGOP oraz informacji WUS wynika, że odpadów przemysłowych na terenie powiatu wytworzono ogółem 22 764.4 Mg, z tego magazynowano 421.7 Mg, a odzyskano 6 888.0 Mg. Unieszkodliwiono poza składowaniem 3 654.5 Mg, natomiast przez składowanie zostało unieszkodliwionych w całym powiecie ok. 11 901.7 Mg. Na terenie gminy Twardogóra wg informacji uzyskanej w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony

44 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Środowiska, zbieranych dla celów bazy SIGOP wykazano, że w 2002 roku ilo ść odpadów przemysłowych wytworzonych w gminie wyniosła 2562 Mg. Z tej ilo ści składowano tymczasowo 14.3 Mg. Z całej ilo ści odpadów odzyskano 2067.3 Mg. Unieszkodliwiono 340.8 Mg, a składowano 139.6 Mg odpadów przemysłowych. Stosunek odpadów unieszkodliwionych do wszystkich odpadów pokazuje, że powoli, ale za to w znaczny sposób maleje ilo ść odpadów przemysłowych unieszkodliwionych przez składowanie, natomiast systematycznie wzrasta ilo ść odpadów przemysłowych odzyskanych ze strumienia odpadów.

5.3. Odpady organiczne

Jak wykazuj ą analizy strumienia powstaj ących odpadów komunalnych ok. 21.5 % (wg średniej dla województwa) odpadów komunalnych to odpady organiczne. Wg tych samych materiałów, w mie ście zawarto ść odpadów organicznych w strumieniu odpadów może wynie ść ok. 24 %, natomiast dla wsi ten sam wska źnik wynosi ok. 12 %. Dost ępne statystyki dotycz ące strumienia odpadów wykazały, że w powiecie ole śnickim, tylko składowisko odpadów w Dobroszycach wykazało w zło żonych sprawozdaniach przyj ęcie na swój obiekt odpadów, które ulegaj ą biodegradacji. Ł ącznie, w całym strumieniu odpadów, ilo ść ta wyniosła 7.85 Mg, co stanowiło tylko 0.08 % całej wykazanej w sprawozdaniach do Urz ędu Marszałkowskiego ilo ści odpadów. Z tych samych danych wynika, że ok. 97 % odpadów składowanych wykazanych w tych samych materiałach, to niesegregowane odpady komunalne. N terenie gminy Twardogóra podj ęto szerok ą akcj ę maj ącą na celu rozpocz ęcie czy te ż raczej przygotowanie do rozpocz ęcia segregowania z odpadów komunalnych równie ż odpadów organicznych. Informacje o potrzebie eliminowania ze strumienia odpadów komunalnych odpadów, które ulegaj ą biodegradacji ukazały si ę w lokalnej prasie oraz na tablicach ogłosze ń. W celu ustalenia prawdopodobnych ilo ści odpadów organicznych mog ących powsta ć w gminie Twardogóra przyj ęto do oblicze ń, że ilo ść tych odpadów w strumieniu odpadów komunalnych mo że wynie ść ok. 17 % (prowadzona akcja informacyjna i edukacyjna jest przyczyn ą pozytywn ą, powoduj ącą zmniejszenie ilo ści odpadów organicznych w strumieniu odpadów komunalnych). Przy takim zało żeniu (oczywi ście będącym pewnym uproszczeniem) ilo ść odpadów organicznych mog ących „trafi ć” na składowisko odpadów w Grabownie Wielkim (na podstawie ilo ści przyj ętych na składowisko odpadów) mo że wynie ść ok. 655 Mg w roku.

45 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

5.4. Odpady niebezpieczne

Na podstawie danych zawartych w raporcie WIO Ś, odpadów niebezpiecznych, na terenie powiatu ole śnickiego (w bilansie ogólnym uwzgl ędnia si ę ilo ści odpadów z lat ubiegłych), zostało wytworzonych ogółem 309.4 Mg. Z tej ilo ści magazynowanych było ok. 0.8 Mg. Ze strumienia odpadów odzyskano 86.5 Mg, a unieszkodliwiono poza składowaniem 211.8 Mg. Przez składowanie unieszkodliwiono 4.0 Mg. Wg danych z bazy SIGOP w 2002 roku na terenie gminy Twardogóra wytworzono 390 Mg odpadów niebezpiecznych. Z tej ilo ści składowano tymczasowo 1.7 Mg. Z całej ilo ści odpadów odzyskano 48 Mg. Unieszkodliwiono 340.4 Mg, a żadnych odpadów niebezpiecznych nie składowano.

5.5. Instalacje

Jedyn ą instalacj ą do unieszkodliwiania, w rozumieniu tej ustawy, jest na terenie gminy Twardogóra, składowisko odpadów w Grabownie Wielkim. Na podstawie zgromadzonych materiałów, ankiet, Raportów Oddziaływania na Środowisko, przegl ądów ekologicznych, informacji z Urz ędu Miasta i Gminy, Starostwa Powiatowego i instytucji monitoruj ących środowisko dokonano analizy tej instalacji słu żą cej gospodarce odpadami. Składowisko to przyjmuje wył ącznie odpady komunalne (chocia ż nie pozbawione odpadów mineralnych typu budowlanego). Dane statystyczne informuj ą, że na tym składowisku jest prowadzony monitoring oraz s ą zainstalowane urz ądzenia słu żą ce do przechwytywania w sposób zorganizowany gazów składowiskowych. Na terenie tego obiektu budowlanego zostały umiejscowione dwie kwatery. Jedna to wyeksploatowana kwatera odpadów przemysłowych, druga to obecnie eksploatowana kwatera odpadów komunalnych. Składowisko jest wyposa żone w sie ć drena żu oraz uszczelnione i zabezpieczone przed ska żeniem wód gruntowych. Odcieki ze składowiska zbierane s ą w stawach odciekowych, a st ąd w razie potrzeby zawracane na kwater ę komunaln ą (odparowanie). Wg informacji uzyskanych w Urz ędzie Miasta i Gminy ł ączna pojemno ść składowiska jest szacowana na ok. 41 tys. m 3 odpadów. Dost ępne statystyki podaj ą, że do dnia dzisiejszego, w wyniku stosowania cz ęś ciowego zag ęszczania przyjmowanych odpadów, na tym obiekcie zostało zło żonych ok. 134 tys.m 3 odpadów komunalnych, z czego w 2002 roku 16152 m 3 (wg informacji UMiG). Dla potrzeb składowiska, w jego obr ębie funkcjonuje budynek administracyjno-socjalny i wiata magazynowo-gara żowa. Na terenie składowiska jest przygotowane i tu dokonuje si ę podczyszczania i gromadzenia oraz zgniatania (prasowania) przywiezionych segregowanych

46 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. odpadów. Przywo żone na składowisko śmieci s ą zag ęszczane przy pomocy pracuj ącego spychacza oraz okresowo sprowadzanego na składowisko kompaktora. Wyjazd i wjazd na składowisko (oprócz ogrodzenia terenu) jest chroniony zapor ą. Przed wyjazdem ze składowiska pojazdy musz ą zosta ć zdezynfekowane w brodziku dezynfekcyjnym. Składowisko obsługuje Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Twardogórze. Składowisko posiada opracowan ą i zatwierdzon ą decyzj ą Starosty Ole śnickiego, instrukcj ę eksploatacji składowiska.

5.6. Prognoza demograficzna i gospodarcza

Według rocznika statystycznego województwa dolno śląskiego ilo ść mieszka ńców powiatu ole śnickiego b ędzie do 2015 roku wzrastała, a nast ępnie do roku 2030 nast ąpi stopniowy jej spadek. Brak jest prognoz demograficznych dla gminy Twardogóra, a rocznik statystyczny z danych demograficznych, podaje tylko migracje ludno ści. Ten wska źnik jest w gminie dodatni, wi ększy od średniego w powiecie i województwie. Bior ąc pod uwag ę atrakcyjno ść terenów gminy, polegaj ącą na blisko ści ciekawych krajobrazowo miejsc, coraz lepiej wyposa żonych w niezb ędne media zało żono, dla potrzeb Planu, że do roku 2006 i do roku 2015 b ędzie nast ępował wzrost ilo ści mieszka ńców gminy. Jednocze śnie z tym wzrostem b ędzie nast ępowało coraz lepsze funkcjonowanie ustawy o odpadach. W zwi ązku z tym pojawi ą si ę w bazach danych ilo ści odpadów, których wzrost b ędzie wynika ć z poprawy skuteczno ści pracy organów administracji. Te przesłanki pozwalaj ą przypuszcza ć, że zwi ązku z tym oraz dalszym rozwojem społecze ństwa konsumpcyjnego, nast ąpi dalszy wzrost ilo ści generowanych na terenie powiatu i gminy odpadów.

5.7. Program gospodarki odpadami

Zauwa żaj ąc tendencje, jakie si ę zarysowuj ą na terenie gminy oraz analizuj ąc obecn ą sytuacj ę w gospodarce odpadami na terenie gminy Twardogóra, nale ży stwierdzi ć, że w dalszym ci ągu istnieje konieczno ść wprowadzenia nowych rozwi ąza ń lub kontynuowania rozwi ąza ń ju ż wprowadzonych. Te przedsi ęwzi ęcia podzielono na dwie główne kategorie. Pierwsza to cele krótkoterminowe, natomiast druga to przedsi ęwzi ęcia długoterminowe. Zgodnie z zapisami prawnymi, po analizie wniosków i odpowiedzi samorz ądów gmin i ich odniesieniu si ę do polityki ekologicznej Pa ństwa oraz analizie zjawisk ocenianych w udost ępnionych do opracowania Planu, materiałach, zaproponowano zało żenia jednolitego

47 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. systemu gospodarki odpadami dla gminy Twardogóra, zauwa żaj ąc, że do spełnienia wymaga ń, jakie musz ą by ć spełnione przy tego rodzaju systemach, gminie wystarczy wykonanie stosunkowo niewielkich prac, aby uwzgl ędniaj ąc warunki prawne, finansowe i organizacyjne, taki system mógł spełni ć nakładane dla niego zadania. Zwrócono w nim tak że uwag ę na konieczno ść zapobiegania powstawania odpadów, ograniczenia ich ilo ści i negatywnego oddziaływania na środowisko. Podkre ślono znaczenie odpowiedniego sposobu post ępowania z odpadami i odniesiono si ę do kwestii edukacji wa żnej dla ko ńcowego sukcesu cało ści działa ń, które wynikn ą z Planu. Nie pomini ęto odniesienia si ę do modernizacji instalacji (składowisk) do unieszkodliwiania odpadów.

5.8. Metody poprawy stanu i monitorowanie planu

Metody te podzielono na uwarunkowane prawnie, finansowo, edukacyjnie i administracyjnie, wskazuj ąc, jakie poszczególne czynno ści systemowe lub jednostkowe nale ży podj ąć , aby spowodowa ć popraw ę stanu gospodarowania odpadami na terenie gminy. Zało żono konieczno ść monitorowania Planu tak przez własne organy zarz ądzaj ące i jednostki wykonawcze, jak równie ż przez uczestników ponadgminnych porozumie ń i tych, którzy b ędą pomaga ć finansowo w realizacji konkretnych przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych.

5.9. Wpływ realizacji projektu planu na stan środowiska

Podczas okre ślania wpływu realizacji projektu Planu Gospodarki Odpadami dla gminy Twardogóra na stan środowiska, analizowano, w jaki sposób zadania, które zostan ą przyj ęte do realizacji spowoduj ą pogorszenie lub popraw ę stanu środowiska gminy i powiatu. Zastosowano tu podej ście sektorowe, czyli odnoszono si ę do poszczególnych komponentów środowiska. Nie znaleziono podczas tej analizy żadnych oddziaływa ń negatywnych. Stwierdzono natomiast, że wi ększo ść zada ń, je żeli zostan ą zrealizowane, spowoduje popraw ę stanu środowiska w poszczególnych jego komponentach i poprawi ą stan środowiska jako cało ść . Decyzje, które wydaj ą si ę by ć niezb ędne do podj ęcia spowoduj ą tak że wzrost świadomo ści społeczno ści lokalnej oraz wspólne, tak istotne i dobrze postrzegane przez Uni ę Europejsk ą, działanie i rozwi ązywanie problemów lokalnych społeczno ści.

48 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

6. IDENTYFIKACJA GŁÓWNYCH PROBLEMÓW OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE

W strukturze nakładów inwestycyjnych na ochron ę środowiska w mie ście i gminie Twardogóra najwi ększ ą cz ęść środków, tj. 6844,0 tys. zł, przeznaczono na ochron ę powietrza (2002 r. wg GUS). Jednoroczne nakłady na ochron ę środowiska nie odzwierciedlaj ą jednak rzeczywistych potrzeb w tym zakresie. Z roku na rok struktura takich nakładów mo że si ę istotnie zmienia ć (wystarczy jedno powa żniejsze zadanie w danej dziedzinie), np. w 1999 roku wszystkie środki przeznaczone na ochron ę środowiska skierowane były na gospodark ę odpadami.

Z przedstawionej w rozdz. 3-5 diagnozy stanu środowiska i oceny dotychczasowych działa ń, za niew ątpliwie priorytetowe uzna ć nale ży uporz ądkowanie gospodarki ściekowej, i te działania w najbli ższych latach powinny pochłon ąć najwi ęcej środków, w tym z bud żetu gminy. Nieco inaczej hierarchi ę problemów postrzegaj ą mieszka ńcy miasta i gminy. Ich przedstawiciele na specjalnie zorganizowanym spotkaniu konsultacyjnym (przeprowadzonym w formie warsztatów) zgłosili szereg szczegółowych problemów wymagaj ących pilnego rozwi ązania, które nale żą do szeroko rozumianej gospodarki odpadami. W śród tych szczegółowych problemów znalazły si ę takie, jak m.in.: spalanie odpadów z produkcji tapicerskiej i meblarskiej (najwi ęcej głosów społeczno ści lokalnej), nielegalne składowisko odpadów, w tym w lasach i na terenach zieleni, potrzeba poszerzenia systemu segregacji odpadów o żużel, odpady budowlane i odpady organiczne, rozbudowa b ądź budowa nowego składowiska odpadów – jego pełne wyposa żenie w ró żne instalacje i urz ądzenia (np. kompaktor, waga, stacja segregacji odpadów, poddanie składowiska stałej kontroli (monitoringowi oddziaływania na środowisko), rekultywacja wykorzystanych kwater na składowisku, zorganizowanie wła ściwego (bezkolizyjnego) transportu odpadów. Warto zwróci ć uwagę, że pierwszy ze zgłoszonych przez przedstawicieli lokalnej społeczno ści problemów, tj. spalanie odpadów poprodukcyjnych, wiąż e si ę tak że z działem – ochrona powietrza atmosferycznego, nadaj ąc mu do ść wysok ą rang ę w hierarchii problemów ekologicznych. Spalanie odpadów przemysłu meblarskiego to specyficzny problem miasta i gminy Twardogóra, wynikaj ący z jej profilu gospodarczego. Jednak – podobnie jak w wielu innych gminach – najwi ększy wpływ na stan zanieczyszcze ń powietrza ma tu gospodarka cieplna. Znaczna cz ęść obiektów posiada bowiem indywidualne i przestarzałe systemy ogrzewania oparte na paliwach stałych.

49 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Jako wa żny problem wymagaj ący rozwi ązania społeczno ść lokalna postrzega tak że brak wyposa żenia cz ęś ci wsi w wodoci ągi. Budowa wodoci ągów w tych wsiach b ędzie miała istotne znaczenie w podwy ższeniu jako ści życia (standardu cywilizacyjnego terenów wiejskich). Wpływa ć b ędzie jednak na gospodark ę ściekow ą; wyposa żaniu wsi w sieci wodoci ągowe musi bowiem towarzyszy ć równoczesne wyposa żanie we wła ściwe systemy odprowadzania i unieszkodliwiania ścieków. Przedstawiciele społeczno ści lokalnej zgłosili tak że szereg innych szczegółowych problemów bezpo średnio dotycz ących emisji ścieków, jak np. problem likwidacji nielegalnych zrzutów ścieków, czy te ż w ogóle pełne uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej w układach osadniczych, zarówno poprzez budow ę systemów kanalizacyjnych, jak i przydomowych oczyszczalni ścieków.

Waga omawianego problemu wynika te ż z du żego zapó źnienia we wła ściwym rozwi ązaniu systemów odprowadzania i unieszkodliwiania ścieków sanitarnych przy równocze śnie wzgl ędnie wysokim stopniu zwodoci ągowania wsi. W systemy kanalizacji sanitarnej wyposa żone jest tylko miasto. Nie mo żna te ż pomin ąć szczególnej wagi, jak ą do gospodarki wodno-ściekowej przywi ązuje si ę w Unii Europejskiej.

Maj ąc to ostatnie na uwadze, w hierarchii problemów ekologicznych miasta i gminy – jak powiedziano na pocz ątku – gospodark ę wodno-ściekow ą ulokowano na pierwszym miejscu. Gospodarka ściekowa jest te ż o tyle wa żna, że dotyczy wszystkich mieszka ńców gminy i wi ększo ści działaj ących na jej terenie przedsi ębiorstw. Podobnie jest z gospodark ą odpadow ą. Pozostałe kategorie oddziaływa ń na środowisko, w tym emisje zanieczyszcze ń powietrza, a zwłaszcza hałasu, odgrywaj ą, w przypadku miasta i gminy Twardogóra mniejsz ą rol ę. Maj ą one raczej charakter „uci ąż liwo ści s ąsiedzkich”, dotycz ących niewielkiego odsetka populacji gminy. Pewne wi ększe znaczenie (w skali gminy, albo co najmniej układów osadniczych) maj ą – jak wcze śniej wspomniano – emisje zanieczyszcze ń z przewa żnie przestarzałych indywidualnych systemów ogrzewania obiektów oraz ze spalania materiałów odpadowych z przemysłu meblarsko-tapicerskiego. Dlatego te ż przedsi ęwzi ęcia w zakresie modernizacji gospodarki cieplnej mo żna uzna ć za wa żny priorytet działa ń w zakresie ochrony środowiska w gminie, po gospodarce ściekowej i odpadowej.

Z uwagi na poło żenie cz ęś ci gminy w zasi ęgu obszarów chronionej przyrody wysokiej rangi, w tym (w niedalekiej przyszło ści) rangi mi ędzynarodowej (obszar NATURA 2000 w obr ębie Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy”), istotn ą rang ę nale ży przypisa ć ochronie przyrody. Zobowi ązania mi ędzynarodowe w zakresie ochrony środowiska (tu w zakresie ochrony przyrody) stanowi ą bardzo wa żne kryterium w hierarchizacji problemów

50 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. ekologicznych gminy. Wprawdzie bud żet gminy nie b ędzie bezpo średnio obci ąż ony tworzeniem i utrzymaniem takich chronionych obszarów, ale gmina i jej mieszka ńcy b ędą zobowi ązani do przestrzegania okre ślonych zasad i ogranicze ń w gospodarowaniu i zagospodarowaniu terenów. Warto zwróci ć uwag ę, że cz ęść przedstawicieli lokalnej społeczno ści zwróciła uwag ę na te zagadnienia, zgłaszaj ąc problemy, które maj ą bezpo średni lub po średni wpływ na ochron ę przyrody, np.: zagospodarowanie nowych i odbudowa dawnych terenów zielonych, konserwacja systemów melioracyjnych, rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych, uporz ądkowanie formalno-prawne gospodarki stawowej i zabezpieczenie miejsc l ęgowych ptaków na ł ąkach i stawach (stawy nale żą do istotnych walorów przyrodniczych, które zadecydowały o tworzeniu tu obszarów chronionych wysokiej rangi), powstrzymanie nielegalnej eksploatacji kruszywa. Oczywi ście wszelkie działania w kierunku uporz ądkowania gospodarki wodno-ściekowej i odpadowej oraz ograniczenia niskich źródeł emisji zanieczyszcze ń powietrza tak że sprzyja ć b ędą zachowaniu walorów przyrodniczych.

Podsumowuj ąc, hierarchi ę problemów ochrony środowiska na terenie miasta i gminy Twardogóra okre śli ć mo żna nast ępuj ąco:

- ochrona środowiska wodnego (wód powierzchniowych) i gruntowo-wodnego (wód podziemnych), w szczególno ści poprzez porz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej (m.in. ze wzgl ędu na wymogi wynikaj ące z przyst ąpienia Polski do UE)

- gospodarka odpadami

- ochrona przyrody (m.in. ze wzgl ędu na zobowi ązania mi ędzynarodowe)

- ochrona powietrza atmosferycznego, w szczególności poprzez ograniczanie niskich emisji oraz likwidacj ę (zakaz) spalania odpadów z produkcji meblarskiej i tapicerskiej

- ochrona przed hałasem (znaczenie lokalne).

51 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

7. DŁUGOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁA Ń W OCHRONIE ŚRODOWISKA GMINY (DO 2015 ROKU)

7.1. Ochrona powietrza atmosferycznego

Podstawowym celem b ędzie likwidacja wszelkich źródeł niskich emisji zwi ązanych ze spalaniem odpadów poprodukcyjnych z przemysłu meblarskiego i tapicerskiego oraz ograniczenie zanieczyszcze ń powietrza zwi ązanych z lokalnymi systemami ogrzewania. Gospodarka cieplna nale ży do najpowa żniejszych źródeł emisji zanieczyszcze ń powietrza w mie ście i gminie. Działania w kierunku ograniczenia emisji zanieczyszcze ń powietrza dotyczy ć powinny tak że niektórych zakładów – przemysłowych, rzemie ślniczych, naprawczych. W działaniach na rzecz ograniczenia zanieczyszcze ń powietrza emitowanych przez gospodark ę ciepln ą wyró żni ć mo żna dwa komplementarne kierunki: • energooszcz ędno ść poprzez termoizolacyjne modernizacje budynków mieszkalnych, publicznych i innych. W przedsi ęwzi ęciach termoizolacyjnych, realizowanych przez gmin ę lub wła ścicieli budynków, współudział (w tym finansowy) mógłby mie ć tak że powiat. • modernizacja systemów ogrzewania , w szczególno ści indywidualnych palenisk domowych. W odniesieniu do indywidualnych systemów ogrzewania zadanie to b ędzie realizowane głównie przez wła ścicieli budynków (tak że dla podwy ższenia komfortu i uzyskania odczuwalnych oszcz ędno ści finansowych). Nie sposób tu jednak jednoznacznie wskaza ć okre ślone rozwi ązania, gdy ż w gospodarce cieplnej du że znaczenie maj ą uwarunkowania rynkowe. Rozwój centralnych systemów na wi ększ ą skal ę nie ma zarówno w mie ście, jak i na wsi przyszło ści. Z kolei wykorzystanie gazu budzi ć mo że pewne obawy ze wzgl ędu na niepewno ści co do zabezpieczenia zaopatrzenia kraju w gaz i wysoko ści jego ceny (raczej wzrastaj ącej wobec silnego zmonopolizowania kierunku importu tego surowca). Warto by jednak podj ąć rozwa żania nad rozpowszechnieniem niekonwencjonalnych źródeł energii cieplnej oraz stosowaniem biopaliw w oparciu o miejscowe surowce rolnicze (jako odnawialne źródła energii).

52 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tak wi ęc jako długofalowe cele i kierunki działa ń na rzecz poprawy stanu czysto ści powietrza w gminie wskaza ć mo żna: • wprowadzenie zakazu spalania odpadów poprzemysłowych; wskazanie innych sposobów unieszkodliwiania tych odpadów (głównie pochodz ących z produkcji meblarskiej i tapicerskiej) – ewentualne wł ączenie ich do przyj ętego w mie ście i gminie systemu gospodarki odpadowej • opracowanie programu i harmonogramu przedsi ęwzi ęć termoizolacyjnych oraz ich sukcesywna realizacja; realizator: miasto i gmina (programy) przy ewentualnym współudziale powiatu, a w zakresie realizacji: wła ściciele/zarz ądcy budynków przy współudziale gminy i powiatu z wykorzystaniem środków z Funduszu Termoizolacji Krajowego Banku Gospodarczego • sukcesywna modernizacja lokalnych systemów ogrzewania; realizator: wła ściciele/zarz ądcy obiektów przy wyparciu gminy • sukcesywna modernizacja (lub przeniesienie/likwidacja) zakładów o nadmiernych emisjach zanieczyszcze ń powietrza (na wniosek „pokontrolny” i pod nadzorem Starostwa).

7.2. Ochrona przed hałasem

Problem nadmiernego hałasu dotyka niewielk ą cz ęść populacji miasta i gminy, głównie zamieszkuj ącej w bezpo średnim s ąsiedztwie ruchliwszych dróg, zwłaszcza drogi wojewódzkiej nr 448, na odcinku przebiegaj ącym w szczególno ści przez miasto. Przedsi ęwzi ęcia w kierunku ograniczenia uci ąż liwo ści z tych źródeł hałasu polega ć mog ą na: • modernizacji odcinków drogi wojewódzkiej poprzez wymian ę nawierzchni, usprawnienie ruchu, odpowiednie (na ile to mo żliwe na terenach zabudowanych) poszerzenie pasa drogowego i jego wła ściwe zagospodarowanie (np. wprowadzanie zieleni); w dalszej perspektywie budowa obwodnic na trasie tej drogi omijaj ącej układy osadnicze w szczególno ści miasto Twardogór ę • wyeliminowanie obiektów o uci ąż liwo ści hałasowej ze strefy o funkcjach „wra żliwych” (mieszkalnictwo, usługi chronione typu szkoła, przedszkole, dom opieki społecznej itp.); • uwzgl ędnienie w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym relacji przestrzennych pomi ędzy potencjalnymi źródłami hałasu (zwłaszcza z obiektami komunikacyjnymi) a

53 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

terenami o funkcjach „wra żliwych”; wyznaczenie terenów dla lokalizacji zakładów emituj ących hałas (np. tartaki, zakłady naprawcze, mechaniczne itp.), poza terenami o funkcji mieszkaniowej. Jako długofalowe cele i kierunki działa ń w zakresie ograniczenia uci ąż liwo ści hałasowych wskaza ć mo żna: • realizacj ę modernizacji odcinków dróg, w szczególno ści drogi wojewódzkiej nr 448 przechodz ącej przez układy osadnicze ł ącznie z budow ą obwodnic – w pierwszej kolejno ści miasta Twardogóra; przedsi ęwzi ęcia takie miałyby tak że istotne znaczenie dla usprawnienia ruchu i wzrostu bezpiecze ństwa • wprowadzenie systemu okresowych pomiarów nat ęż enia hałasu w rejonie najbardziej uci ąż liwych źródeł emisji – komunikacyjnych i niekomunikacyjnych ( WIO Ś); • sukcesywna likwidacja lub przenoszenie (na wyodr ębnione tereny aktywno ści gospodarczej, gdzie nat ęż enie hałasu nie jest normowane) obiektów i zakładów, z których emisja hałasu nie mo że by ć wyeliminowana lub istotnie ograniczona.

7.3. Ochrona zasobów wodnych i gospodarka wodno-ściekowa

Długoterminowe cele i kierunki działa ń władz gminy Twardogóra w zakresie gospodarki wodno-ściekowej s ą zdeterminowane przyj ętymi przez Polsk ę zobowi ązaniami akcesyjnymi. Realizacja wynikaj ących st ąd zada ń jest o tyle trudna, że ochrona jako ści zasobów wód zwi ązana z racjonaln ą gospodark ą wodno-ściekow ą jest jednym z najlepiej rozwini ętych elementów polityki ekologicznej Unii Europejskiej. Wdra żana w Polsce ju ż od czasu wej ścia w życie ustawy Prawo wodne (Dz.U.238/02 poz.2022) i Prawo ochrony środowiska (Dz.U.62/01 poz.629) wprowadza zasady prawa wspólnotowego w tym zakresie. Dla władz samorz ądowych wynikaj ą st ąd strategiczne cele, które musz ą by ć zrealizowane do 2015 roku i oznaczaj ą: • dotrzymywanie dopuszczalnych standardów jako ści wód, • dotrzymywanie normatywnych wymaga ń dla ścieków i innych zanieczyszcze ń odprowadzanych do środowiska wodnego. Osi ągni ęcie tych celów jest zgodne ze Strategi ą Rozwoju Powiatu Ole śnickiego, Programem Zrównowa żonego Rozwoju i Ochrony Środowiska Wojewódzkiego Dolno śląskiego oraz Polityk ą ekologiczn ą pa ństwa na lata 2003 – 2006 z uwzgl ędnieniem perspektywy na lata

54 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

2007 – 2010. Ich realizacja jest kluczowa równie ż ze wzgl ędu na geograficzne poło żenie gminy Twardogóra w zlewni dopływów cz ąstkowych rzek Baryczy i Widawy, które s ą dopływami Odry. Najistotniejsze wi ęc b ędzie realizowanie obowi ązków wynikaj ących z wymaga ń dyrektyw dotycz ących: • oczyszczania ścieków komunalnych – Dyrektywa 91/271/EWG, która wprowadza obowi ązki: o budowy do 31 grudnia 2005 roku systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków we wszystkich aglomeracjach o równowa żnej liczbie mieszka ńców (RLM) wi ększej od 2000. o podwy ższonego poziomu usuwania substancji biogennych (poziom redukcji azotu o 70 –80% i fosforu o 80%) w przypadku odprowadzania ścieków z aglomeracji wi ększych ni ż 10 000 RLM do wód wra żliwych na eutrofizacj ę Z uwagi na wysokie koszty inwestycyjne wykonanie wymaga ń tej dyrektywy jest niemo żliwe. Dlatego Polska uzyskała okresy przej ściowe, które w odniesieniu do warunków demograficznych gminy Twardogóra dotycz ą: o w stosunku do obowi ązku budowy systemów kanalizacyjnych: o 10 letni okres (do 31.12.2015 r.) w odniesieniu do aglomeracji o wielko ści 2000 do 10 000 RLM. o w stosunku do obowi ązku budowy oczyszczalni ścieków: o 13 letni okres (do 31.12.2015 r.) w odniesieniu do aglomeracji o wielko ści 2000 do 10000 RLM. • ochrony wód przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez azotany – Dyrektywa 91/676/EWG , która wprowadza obowi ązki: o wyznaczenie obszarów tzw. stref wra żliwych (o st ęż eniu azotanów ponad 50 mgN/dm 3), o przygotowanie planów ograniczaj ących m.in. stosowanie nawozów azotowych mineralnych i naturalnych ł ącznie do 170 kg N/ha, o posiadanie szczelnych zbiorników na odchody zwierz ęce o pojemno ści wystarczaj ącej na ich magazynowanie w okresie gdy nie mog ą by ć one wprowadzane na pola uprawne. Obowi ązuj ąca w Polsce ustawa o nawozach i nawo żeniu nakazuje zainstalowanie takich zbiorników do 2008 roku we wszystkich gospodarstwach rolnych posiadaj ących zwierz ęta. Ich pojemno ść musi pozwala ć na magazynowanie odchodów przez co najmniej cztery miesi ące.

55 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• standardów jako ści wód – Dyrektywa 75/440/EWG (jako ść wód powierzchniowych będących źródłem wody pitnej), Dyrektywa 76/160/EWG (normy dla wód przeznaczonych do celów rekreacyjnych), Dyrektywa 78/659/EWG (jako ść wód niezb ędna dla ryb), Dyrektywa 79/923/EWG (jako ść wód niezb ędna dla skorupiaków), Dyrektywa 98/83/EC (jako ść wód do picia). Dyrektywy te stan ą si ę obowi ązuj ącym prawem od chwili wej ścia Polski do UE; poniewa ż wi ększo ść zapisów jest spełniona przez nasz kraj tote ż nie ma tu okresów przej ściowych. Nie wynikaj ą z nich jakie ś nadzwyczajne zadania dla samorz ądów

St ąd uznano za najwa żniejsze do zrealizowania nast ępuj ące zadania inwestycyjne: • rozbudowa i modernizacja sieci wodoci ągowej w gminie, • realizacja kolejnych etapów programu gospodarki ściekowej • opracowanie i realizacja gminnego programu wspierania budowy przydomowych oczyszczalni ścieków, • z uwagi na konieczno ść wykonania w sposób kompleksowy programu skanalizowania gminy Twardogóra proponuje si ę opracowa ć wieloletni program inwestycyjny o horyzoncie czasowym 5 – 10 lat, uzupełniony studium wykonalno ści z elementami analizy finansowej, której podstawy przedstawiono w rozdziale 10 niniejszego „Programu…” Zaprezentowany powy żej katalog zada ń koniecznych do wykonania w ramach prowadzonej przez gmin ę ochrony wód przed zanieczyszczeniem poprzez racjonaln ą gospodark ę ściekami komunalnymi powinien zosta ć zrealizowany w perspektywie do 2015 roku. Nie wyczerpuje to jednak cało ści zagadnienia. Przedstawione powy żej czasowe uwarunkowania wypełnienia akcesyjnych zobowi ąza ń Polski narzucaj ą jednoznacznie perspektyw ę dochodzenia do standardów opisanych w cytowanych dyrektywach unijnych. Poniewa ż jest to zwi ązane z inwestycjami najbardziej kapitałochłonnymi i o najdłu ższych okresach amortyzacji spo śród wszystkich opisywanych w niniejszym „Programie…….”, władze gminy Twardogóra b ędą musiały podczas realizacji przedstawionych wcze śniej celów strategicznych dokonywa ć ka żdorazowo nast ępuj ących analiz: • demograficznych, aby budowa ć kanalizacje tam gdzie liczba mieszka ńców b ędzie wzrasta ć, a przynajmniej nie zmniejsza ć si ę,

56 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• ekonomicznej opłacalno ści inwestowania, zwłaszcza na terenach wiejskich i tam gdzie dominuje lu źna zabudowa; okaza ć si ę bowiem mo że, że budowa oczyszczalni ścieków wraz z systemami kanalizacji nie jest opłacalna i lepiej jest wspiera ć konstrukcje przydomowych oczyszczalni ścieków lub zastosowa ć system, w którym ścieki b ędą magazynowane w zbiornikach bezodpływowych i wywo żone do oczyszczalni ścieków, • prowadz ących do odpowiedzi na pytanie czy budowa ć odr ębne oczyszczalnie ścieków, czy inwestowa ć w przepompownie i odprowadza ć ścieki do innej oczyszczalni. Ponadto dla osi ągni ęcia celów strategicznych b ędzie konieczne, poza wy żej wymienionymi, ukierunkowanie działa ń samorz ądu gminnego w nast ępuj ący sposób: • przygotowanie i wdro żenie programu wsparcia dla budowy zbiorników i płyt gnojowicowych dla hodowców zwierz ąt ( termin realizacji do ko ńca 2008r.) , • promocja i edukacja w zakresie działa ń zgodnych z ekologicznymi praktykami rolniczymi, • dąż enie do prowadzenia gospodarki wodno-ściekowej w ramach mi ędzygminnych porozumie ń zlewniowych, • systemowe, efektywne ekonomicznie rozwi ązywanie problematyki gromadzenia, odprowadzania i oczyszczania ścieków z terenów wiejskich, • kontrola i wył ączanie nieszczelnych szamb, umiej ętne stosowanie oczyszczalni przydomowych, • wspieranie modernizacji istniej ących i budowy nowych przemysłowych oczyszczalni ścieków.

Systematyczne prowadzenie wy żej wskazanych działa ń b ędzie prowadziło do skuteczniejszej ochrony jako ści wód podziemnych, stanowi ących w gminie Twardogóra źródło dla uj ęć wód do celów spo żywczych. Ponadto jako ść wód zale ży od stanu i utrzymania sieci i urz ądze ń wodoci ągowych. Wynikaj ą st ąd wi ęc nast ępuj ące kierunki działa ń: • racjonalizacja gospodarki przestrzennej w strefach i wokół stref ochronnych uj ęć wód, • likwidacja nieczynnych uj ęć wód, • modernizacja i rozbudowa sieci wodoci ągowych,

57 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Nale ży pami ęta ć, że wszystkie wymienione działania ochronne b ędą skutkowały nie tylko na środowisko wodne na terenie gminy Twardogóra ale, z uwagi na poło żenie w zlewniach cz ąstkowych dopływów rzek Baryczy i Widawy, tak że na tereny gmin przyległych.

7.4. Racjonalna gospodarka surowcami mineralnymi

Zasady korzystania z kopalin uregulowane s ą przepisami ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U.Nr27, poz.96. ze zm.), która jest zgodna z europejskim prawem ochrony środowiska. Ustawa ujmuje zagadnienia zwi ązane z własno ści ą kopalin, użytkowaniem oraz koncesjonowaniem. Ustawa nawi ązuje równie ż do ochrony środowiska, w tym złó ż kopalin i wód podziemnych, w zwi ązku z wykonywaniem prac geologicznych i wydobywaniem surowców mineralnych. Kompetencje i zadania gminy w tym zakresie s ą nast ępuj ące: - wydawanie opinii w sprawie wydania koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie złó ż kopalin (postanowienie); - wydawanie opinii w sprawie wydania koncesji na wydobywanie kopalin ze złó ż (postanowienie); - żą danie nieodpłatnego udost ępnienia informacji geologicznej (decyzja); - uwzgl ędnianie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego udokumentowanych złó ż kopalin i wód podziemnych w granicach ich projektowanych stref ochronnych; - mo żliwo ść odst ąpienia od sporz ądzenia planu zagospodarowania przestrzennego terenu górniczego dla kopalin pospolitych (decyzja); - uzgodnienie planu ruchu likwidowanego zakładu górniczego (postanowienie); - ponoszenie 50% kosztów sporz ądzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenu górniczego.

Głównym celem w zakresie gospodarki surowcami mineralnymi do 2011 roku jest ochrona i racjonalne gospodarowanie zasobami kopalin u żytecznych na terenie gminy Twardogóra. Osi ągni ęcie powy ższego celu umo żliwi realizacja zada ń okre ślonych przez ustaw ę Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U.Nr27, poz.96. ze zm.). Ponadto, zgodnie z ustaw ą Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.Nr62, poz.627. ze zm.) nale ży podj ąć działania maj ące na celu rekultywacj ę obszarów poeksploatacyjnych. W świetle

58 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. niniejszej ustawy obowi ązek rekultywacji samego wyrobiska oraz powierzchni ziemi, która uległa przekształceniom w wyniku prowadzenia powierzchniowej eksploatacji kruszywa spoczywa na u żytkownikach złó ż. Ochrona złó ż surowców mineralnych wymaga inwentaryzacji "dzikich" miejsc eksploatacji, ich likwidacj ę i rekultywacj ę.

7.5. Gospodarka odpadami

Podstawowymi długoterminowymi celami w gospodarce odpadami na terenie gminy Twardogóra b ędzie: o Zapobieganie powstawaniu odpadów o Ograniczanie ich ilo ści o Ograniczanie negatywnego skutku ich oddziaływania o Zmiana istniej ącego sposobu post ępowania z odpadami

Cele te mog ą zosta ć osi ągane metodami: o Inwestycyjnymi o Pozainwestycyjnymi

Wśród zada ń pozainwestycyjnych mo żna wyró żni ć: o Edukacj ę proekologiczn ą o Działania promuj ące przyjazne i bezodpadowe technologie o Działania organizacyjne

Wśród zada ń inwestycyjnych mo żemy wyró żni ć: o Wprowadzenie segregacji o Zmniejszanie ilo ści odpadów o Organizacja zbiornic odpadów o Zakup urz ądze ń do prawidłowego funkcjonowania składowiska o Zakup urz ądze ń do prawidłowego funkcjonowania systemu o Modernizacje organizacyjne i techniczne istniej ących instalacji do unieszkodliwiania odpadów

59 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Dokonuj ąc diagnozy stanu istniej ącego i kieruj ąc si ę podziałem jak wy żej mo żna zauwa żyć, że po roku 2007, a do roku 2015, w gminie Twardogóra b ędzie konieczne: o Uzupełnianie sprz ętowe systemów zbierania odpadów w procesach ich segregowania o Prowadzenie edukacji proekologicznej o Budowa nowych kwater na składowisku w Grabownie o Udział finansowy w realizacji zada ń ponadgminnych, w przypadku budowy systemu gospodarki odpadami na terenie całego powiatu i z udziałem wszystkich jego gmin o Rozbudowa infrastruktury na składowisku odpadów w Grabownie Wielkim o Organizacja zakładu unieszkodliwiania zwłok zwierz ęcych o Inwentaryzacja dzikich wysypisk odpadów, a nast ępnie ich rekultywacja o Rekultywacja terenów poprzemysłowych na terenie gminy

7.6. Ochrona walorów przyrodniczych i funkcji układów przyrodniczych

Głównym celem działa ń powinno by ć zachowanie i zwi ększenie bioró żnorodno ści na terenie miasta i gminy, ochrona walorów przyrodniczych, w tym cennych siedlisk, gatunków chronionych, rzadkich i zagro żonych oraz zabezpieczenie funkcji układów przyrodniczych. Osi ąganie powy ższych głównych celów powinno si ę odbywa ć poprzez realizacj ę ni żej omówionych celów cz ąstkowych (szczegółowych); zada ń długofalowych i zasad: • Utworzenie spójnego ekologicznego systemu obszarów chronionych poprzez tworzenie rezerwatów przyrody, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i u żytków ekologicznych • Utrzymywanie, odtwarzanie i tworzenie korytarzy ekologicznych, przeciwdziałanie powstawaniu nowych barier ekologicznych, rozdrabnianiu cennych ekosystemów – opracowanie mapy istniej ących i potencjalnych korytarzy i barier ekologicznych, zalece ń do studiów zagospodarowania przestrzennego gminy, a w szczególno ści • Chronienie dolin rzecznych jako najlepszych korytarzy ekologicznych oraz cennych przyrodniczo obszarów zalewowych, a tak że jako dróg swobodnego przepływu wód

60 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

powodziowych. Ochrona ich przez zabudow ą, zajmowaniem przez ogródki działkowe, drogi i inn ą infrastruktur ę techniczn ą. Pozostawienie w ich zasi ęgu terenów le śnych i zadrzewionych oraz ekstensywnie u żytkowanych ł ąk i pastwisk. D ąż enie do cz ęś ciowego odzyskania terenów poło żonych w dolinach rzek zaj ętych dla potrzeb gospodarki człowieka oraz odbudowa mozaiki ró żnorodnych zbiorowisk ro ślinnych. Ograniczenie do minimum regulowania koryt rzek w celu zachowania walorów przyrodniczych rzek i ich dolin. Ograniczenie do minimum wycinki drzew i krzewów wzdłu ż rzek i strumieni. Zachowanie terenów podmokłych w dolinach rzek i strumieni, renaturyzacja wybranych fragmentów dolin rzecznych. Odbudowa lasów ł ęgowych w dolinach rzek. Pozwalanie na cz ęś ciowe “zdziczenie” odcinków ju ż uregulowanych, budowa przepławek dla ryb na istniej ących pi ętrzeniach na ciekach. • Ochrona wód rzek i potoków przed nadmiernym poborem wody na cele rolnicze i przemysłowe. Dotyczy to te ż ograniczenia budowy nowych stawów rybnych • Tworzenie pasów o szeroko ści minimum 10 m z drzew i krzewów jako biofiltrów na odcinkach gdzie pola orne dochodz ą do cieków; uwzgl ędnienie tego cz ąstkowego celu w programach rolno-środowiskowych • Otoczenie opiek ą oczek wodnych, starorzeczy wraz z ich ro ślinno ści ą i zwierz ętami. Dosadzanie drzew na ich obrze żu - olch, wi ązów, jesionów, wierzb. Zabezpieczenie przed wysychaniem, zasypywaniem. Rekultywacja tych które s ą cz ęś ciowo zasypane lub zanieczyszczone. Odbudowa zdegradowanych akwenów omawianego typu sprzyja ć będzie małej retencji. Cenne przyrodniczo starorzecza i oczka wodne obj ąć ochron ą w formie u żytków ekologicznych. Oczka wodne i starorzecza s ą elementami małej retencji, maj ą korzystny wpływ na poziom wód gruntowych na terenach przyległych przyczyniaj ąc si ę do zwi ększenia ró żnorodno ści biologicznej. Tworzenie oczek wodnych na terenach zielonych (tam, gdzie nie wyst ępuj ą). • Utrzymanie ekstensywnej gospodarki ł ąkowej i pastwiskowej na terenach przyrodniczo cennych; t ę form ę gospodarki rolnej uwzgl ędni ć w programach rolno-środowiskowych. Otoczenie szczególn ą trosk ą zachowanych półnaturalnych ł ąk z du żą liczb ą traw, ziół, ro ślin kwiatowych. Obj ęcie najcenniejszych z nich ochron ą w formie u żytków ekologicznych. • Zwi ększanie pojemno ści wodnej gleby na gruntach ornych przez nawo żenie obornikiem, przeorywanie słomy i poplonów • Rezygnacja z melioracji zmierzaj ących do obni żenia lustra wody w dolinach rzek;

61 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

odbudowa systemu zastawek na istniej ących systemach melioracyjnych na polach i w lasach • Prowadzenie proekologicznej gospodarki le śnej uwzgl ędniaj ącej potrzeby ochrony przyrody • W gospodarce le śnej najwi ększe znaczenie powinny mie ć działania zmierzaj ące do zachowania lub odtworzenia pełnej zło żono ści ekosystemów le śnych i ró żnorodno ści biologicznej lasów poprzez: • ochron ę, a tak że odtworzenie ró żnorodno ści biologicznej w zasobach le śnych • dąż enie do odtworzenia biocenoz le śnych zgodnych z siedliskiem. • zwi ększenia biologicznej odporno ści lasów i zdolno ści samoreguluj ących ekosystemów • le śnych • zachowania puli genowej dziko żyj ących gatunków ro ślin i zwierz ąt • kształtowania, opartych na wzorach naturalnych, wielofunkcyjnych zbiorowisk le śnych, wzbogacenia struktury biologicznej zbiorowisk zubo żonych oraz tworzenie zbiorowisk zast ępczych na terenach zdegradowanych.

• restytucj ę zniekształconych i zdegradowanych zbiorowisk le śnych • W pracach le śnych priorytet powinny mie ć działania zmierzaj ące do ochrony cennych komponentów biocenoz (np. ptaków, nietoperzy, mrówek, runa) poprzez: - piel ęgnacj ę drzewostanów w celu utrzymania lasu zdrowego i zróżnicowanego gatunkowo - kompleksow ą ochron ę drzewostanów przed czynnikami szkodliwymi i po średnimi skutkami obecności człowieka w lesie. - ochron ę polan śródle śnych przed sukcesj ą w kierunku lasu • Wdra żanie programu zalesie ń obszarów wododziałowych i terenów nieprzydatnych dla rolnictwa ale unikanie zalesiania terenów przyrodniczo cennych, jak podmokle ł ąki i pastwiska, ł ąki i pastwiska z rzadkimi zespołami ro ślinnymi lub licznymi gatunkami chronionymi ro ślin, jak polan śródle śnych lub te ż ł ąk cennych jako miejsca l ęgowe ptaków. • Wykorzystanie akcji zalesie ń do budowy lub wzmocnienia istniej ących korytarzy ekologicznych; skoncentrowanie zalesie ń na porzuconych gruntach ornych. Przed podj ęciem decyzji o zalesieniu danego gruntu nale ży najpierw wykona ć inwentaryzacj ę przyrodnicz ą terenu, aby sprawdzi ć czy wysokie walory przyrodnicze nie przekre ślaj ą mo żliwo ści zalesiania.

62 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• Zwiększenie powierzchni terenów zieleni, szczególnie zieleni wysokiej - we wszystkich jej kategoriach - parkach, zieleni przydomowej, pasach zieleni wzdłu ż dróg, zadrzewie ń śródpolnych, itp. • Zwi ększenie nasycenia zieleni ą ju ż istniej ących terenów zielonych (poza lasami) poprzez dosadzenie dodatkowych drzew, krzewów, ro ślinno ści okrywowej, zielnej, traw oraz poprzez pozostawienie cz ęś ci odnowie ń naturalnych (drzew-samosiejek) i odrostów. • Dąż yć do otrzymania wielopi ętrowej struktury terenów zielonych tam gdzie nie stoi to w sprzeczno ści z innymi funkcjami terenów zielonych, lub zało żeniami historycznymi (jak np. w przypadku niektórych parków) • Stosowanie zieleni jako barier osłaniaj ących, domy mieszkalne, szkoły, parki itp. i inne obiekty o wra żliwych funkcjach od ruchliwych szlaków komunikacyjnych. • Ziele ń komponowan ą (parki, ogrody) nale ży zachowa ć w granicach historycznych; nie nale ży dokonywa ć podziałów własno ściowych lub geodezyjnych. A gdy zostały ju ż podzielone, nale ży d ąż yć do scalania. • Zakładanie tymczasowych ziele ńców na obszarach zdegradowanych. Dotyczy to szczególnie terenów po rozbiórce a przeznaczonych perspektywicznie do zabudowy. Mo żna tu zakłada ć tzw. ekologiczne trawniki tworzone poprzez wysiewanie mieszanki traw, ziół itp. • Nieu żytkowane cmentarze zachowa ć jako tereny zielone, nale ży je ogrodzi ć, np. przez sadzenie żywopłotu • Wykonanie inwentaryzacja terenów powyrobiskowych; wybór terenów gdzie rekultywacja powinna by ć ukierunkowana na ochron ę przyrody oraz sukcesywna realizacja tego zadania • Opracowanie projektu szlaków turystycznych, rowerowych, oraz ście żek dydaktycznych. Trasy wzdłu ż rzek, otoczone naturaln ą ro ślinno ści ą, powinny umo żliwia ć odbywanie wycieczek wzdłu ż dolin rzecznych. Niezb ędne b ędzie w przyszło ści podpisanie porozumie ń z s ąsiaduj ącymi gminami w sprawie podobnego zagospodarowania dolin rzecznych. • Wydanie przewodnika - w kilku wersjach j ęzykowych - po zielonych terenach gminy • Działania edukacyjne - dalsze promowanie idei ochrony przyrody, w tym wydawanie materiałów propagandowych - filmów, albumów, folderów, ulotek itp.

63 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• Ochrona nietoperzy maj ących kolonie letnie na strychach i poddaszach ko ściołów i starych budynków. Szczególnie wa żne jest nie stosowanie impregnatów do drewna toksycznych dla nietoperzy.

8. KRÓTKOTERMINOWE CELE I KIERUNKI DZIAŁA Ń

Krótkoterminowe cele i kierunki działa ń w zakresie wszystkich komponentów środowiska zostały zestawione w poni ższych tabelach.

64 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 8.1. Krótkoterminowe cele i kierunki działa ń z zakresu ochrony powietrza atmosferycznego w gminie Twardogóra

L.p. Opis przedsi ęwzi ęcia Jednostki realizuj ące Szacunkowe koszty w tys. PLN Potencjalne źródła finansowania Rodzaj 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia Przedsi ęwzi ęcia pozainwestycyjne

Sporz ądzenie gminnej inwentaryzacji najwa żniejszych źródeł niskich emisji: własne (jako cz ęść a) zwi ązanych z systemami ogrzewania bud żet gminy przy wsparciu 1. Gmina Twardogóra 30,0 - zadania b) zwi ązanych z zakładami bud żetu powiatu powiatowego) przemysłowymi, rzemie ślniczymi, naprawczymi i usługowymi

Opracowanie ekspertyzy wskazuj ącej optymalne rozwi ązania dotycz ące modernizacji (zmiany) dotychczasowych systemów ogrzewania (uwzgl ędniaj ącej własne (jako cz ęść bud żet gminy przy wsparciu 2. uwarunkowania lokalne, rodzaje Gmina Twardogóra 25,0 - - zadania bud żetu powiatu ogrzewanych obiektów, przewidywane powiatowego) tendencje na rynku paliw) oraz mo żliwo ść stosowania odnawialnych surowców energetycznych

Opracowanie gminnego programu modernizacji zakładów (zidentyfikowanym w zadaniu wymienionym w pkt. 1b) w kierunku 3. Gmina Twardogóra - 60,0 - bud żet gminy własne zmniejszenia emisji zanieczyszcze ń powietrza lub przeniesienia/ likwidacji zakładów, w których ograniczy ć emisji si ę nie da

Opracowanie gminnego programu własne (jako cz ęść bud żet gminy przy wsparciu 4. termoizolacyjnej modernizacji budynków Gmina Twardogóra - 50,0 - zadania bud żetu powiatu (ze wskazaniem kolejno ści przedsi ęwzi ęć ) powiatowego)

65 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Przedsi ęwzi ęcia inwestycyjne środki własne Rozpocz ęcie modernizacji wła ściciele/u żytkownicy (wła ścicieli/u żytkowników) przy termoizolacyjnej budynków w gminie ( w 1. budynków przy wsparciu - - 600,0 wsparciu finansowym gminy i prywatne/gminne tym równie ż modernizacje kotłowni, Gmina Twardogóra Starostwa; pozyskanie środków z wymiana CO)* Funduszu Termoizolacji B.G. Modernizacja (lub likwidacja) zakładów (przemysłowych, naprawczych, przedsi ębiorstwa na 2. usługowych) o najbardziej uci ąż liwych wniosek (i pod nadzorem) - - - - środki własne prywatne emisjach – pkt 3 przedsi ęwzi ęć Starostwa pozainwestycyjnych Ochrona powietrza atmosferycznego – koszty w latach 2004-2007 - 765,0 tys. PLN

* - 2004 r. - modernizacja kotłowni i wymiana CO w budynku ZOZ w Goszczu oraz modernizacja kotłowni w przedszkolu miejskim i w szkole w Twardogórze; 2004/2005 r. – termomodernizacja i wymiana CO w budynku ZOZ w Twardogórze.

66 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 8.2. Krótkoterminowe cele i kierunki działa ń z zakresu ochrony przed hałasem w mie ście i gminie Twardogóra

Szacunkowe koszty w tys. PLN Rodzaj L.p. Opis przedsi ęwzi ęcia Jednostki realizuj ące Potencjalne źródła finansowania 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia Przedsi ęwzi ęcia pozainwestycyjne 1. Opracowanie propozycji programu modernizacji dróg krajowych i wojewódzkich na odcinkach Gmina Twardogóra 40,0 - - bud żet gminy gminne przebiegaj ących przez tereny osadnicze, w szczególno ści miasto Twardogóra 2. Sporz ądzenie inwentaryzacji najwa żniejszych niekomunikacyjnych źródeł hałasu; opracowanie programu modernizacji zakładów w kierunku Gmina Twardogóra 30,0 - - bud żet gminy gminne zmniejszenia uci ąż liwo ści hałasowej lub przeniesienia/ likwidacji obiektów, w których ograniczenie emisji hałasu b ędzie niemo żliwe Przedsi ęwzi ęcia inwestycyjne 1. Modernizacja, zmiana formy działania lub likwidacja/przeniesienie obiektów przedsi ębiorstwa/wła ścici najbardziej uci ąż liwych dla s ąsiaduj ących ele (na wniosek i pod - - - - środki wła ścicieli/u żytkowników prywatne funkcji ( wg przyj ętego programu - pkt 2 nadzorem Starostwa) przedsi ęwzi ęć pozainwestycyjnych) 2. 692,0+ Modernizacja dróg i transportu rolnego 1205,0 Gmina Twardogóra 1104,2 6710,0 1743,0 bud żet gminy własne (modernizacja dróg gminnych)* w r.2008 3. Budowa infrastruktury technicznej (drogi i bud żet gminy, środki Gmina Twardogóra - 839,0 352,0 2741,0 koordynowane chodniki) w Twardogórze** pozabud żetowe 4. Budowa dróg na osiedlu mieszkaniowym bud żet gminy, środki Gmina Twardogóra 50,0 400,0 550,0 - koordynowane przy ul. Wrocławskiej w Twardogórze*** pozabud żetowe

67 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

5. Rozpocz ęcie modernizacji odcinków dróg Wła ściwe zarz ądy dróg - krajowej i wojewódzkich ( wg przyj ętego publicznych (w Wła ściwe zarz ądy dróg - - własne programu - pkt 1 przedsi ęwzi ęć odniesieniu do publicznych (pozostałe drogi) pozainwestycyjnych) pozostałych dróg/ulic) Ochrona przed hałasem – koszty w latach 2004- 2007 - 9 212,2 tys. PLN

* - dotyczy dróg we wsiach: D ąbrowa, Chełstówek – Sadro życe, Drogoszowice – Kolonia Sosnówka, Olszówka, Domasławice – Czwórka, Grabowno Wielkie, Trzy Chałupy, Chełstów – Drogoszowice; ** - dotyczy ulic: Topolowej, Polnej, Sportowej, D ębowej, Akacjowej, Bukowej, Kasztanowej, Wierzbowej; *** - dotyczy ulic: Wołodyjowskiego, Kmicica, Zbyszka, Zagłoby, Jagienki.

Tabela 8.3. Krótkoterminowe cele i kierunki działa ń z zakresu zaopatrzenia w wod ę i gospodarki wodno-ściekowej w gminie Twardogóra Szacunkowe koszty w tys. PLN Rodzaj L.p. Opis przedsi ęwzi ęcia Jednostki realizuj ące Potencjalne źródła finansowania 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia Przedsi ęwzi ęcia pozainwestycyjne 1. Opracowanie dokumentacji projektowej dotycz ącej uporz ądkowania gospodarki Gmina Twardogóra 400,0 - - - bud żet gminy własne wodno-ściekowej na terenie gminy Twardogóra 2. Prowadzenie rejestracji i kontroli odprowadzania ścieków, wydawanie i Zadania wykonywane w ramach Gmina Twardogóra - własne egzekwowanie odpowiednich decyzji bie żą cej pracy UMiG i Starostwa administracyjnych 3. Wprowadzenie zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego chroni ących obszary szczególnie wra żliwe Zadania wykonywane w ramach Gmina Twardogóra - własne na zanieczyszczenie wód przed bie żą cej pracy UMiG zainwestowaniem i rygorystyczne przestrzeganie tych zapisów

68 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Przedsi ęwzi ęcia inwestycyjne 1. Budowa sieci wodoci ągowej na terenie Gmina Twardogóra 1 369,0 9 835,0 1 035,3 - gminy Twardogóra * bud żet gminy, WFO ŚiGW koordynowane

2. Budowa SUW w Twardogórze wraz z bud żet gminy, WFO ŚiGW, Gmina Twardogóra 1 500,0 1 800,0 - - koordynowane uj ęciem wody i ruroci ągiem przesyłowym fundusze UE - SAPARD 3.

Budowa sieci wodoci ągowej i Gmina Twardogóra bud żet gminy, WFO ŚiGW koordynowane 120,0 83,7 352,4 - kanalizacyjnej w Twardogórze**

4. Budowa oczyszczalni ścieków w Ku źni bud żet gminy, WFO ŚiGW, Gmina Twardogóra - 2 004,0 - koordynowane Goszcza ńskiej (Nowa Wie ś Goszcza ńska) fundusze UE

5. Modernizacja Miejskiej Oczyszczalni Gmina Twardogóra bud żet gminy, WFO ŚiGW, - 1 000,0 2 500,0 - koordynowane Ścieków w Twardogórze fundusze UE 6. Budowa sieci kanalizacji sanitarnej na Gmina Twardogóra bud żet gminy, WFO ŚiGW koordynowane - 8 191,0 9 462,0 4 279,0 terenie gminy Twardogóra*** NFO ŚiGW, fundusze UE

Zaopatrzenie w wod ę i gospodarka wodno-ściekowa - koszty w latach 2004-2007 - 43 931,4 tys. PLN

* dotyczy miejscowo ści: Brzeziny , Jezioro, Zakrzów , Dro żdżę cin, B ędzin, Grabek, Paj ęczak, Poręby, Świniary, Bukowinka, Gola Wielka, Kolonia Grabowno, Le śne Domy, Brodowce, Pustkowie (Dr ągówek), Łazisko, Gola Mała; ** dotyczy ulic: Topolowej, Klonowej, Akacjowej, Sportowej, Bukowej, Kasztanowej, Wierzbowej, Polnej, Kili ńskiego, Rzemie ślniczej; *** dotyczy miejscowo ści: Grabowno Wielkie, Grabowno Małe (etap I i II), Bukowinka, Brodowce, Le śne Domy, Kolonia, Grabowno, Goszcz, Ku źnia Goszcza ńska, Nowa Wie ś, Domasłowice, Dro żdżę cin, Łazisko, Olszówka, Zakrzów, Trzy Chałupy, Czwórka, Pustkowie, Dr ągów, Gola Mała, Moszyce, Chełstówek, S ądro życe, Chełstów, Dąbrowa, Drogoszowice i Sosnówka.

69 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 8.4. Krótkoterminowe cele i kierunki działa ń z zakresu gospodarki surowcami mineralnymi w gminie Twardogóra Szacunkowe koszty w tys. PLN Rodzaj L.p. Opis przedsi ęwzi ęcia Jednostki realizuj ące Potencjalne źródła finansowania 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia

Przedsi ęwzi ęcia pozainwestycyjne 1. Opracowanie programu likwidacji i rekultywacji „dzikich” punktów Gmina Twardogóra 5,0 bud żet gminy własne eksploatacji 2. Rekultywacja wyrobisk Koncesjonariusze - - - - koncesjonariusze koordynowane poeksploatacyjnych Przedsi ęwzi ęcia inwestycyjne 1. Likwidacja i rekultywacja "dzikich" Gmina Twardogóra 3,0 3,0 3,0 3,0 PFO ŚiGW koordynowane punktów eksploatacji kopalin Gospodarka surowcami naturalnymi - koszty w latach 2004-2007 - 17,0 tys. PLN

70 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 8.5.a. Krótkoterminowe cele i zadania z zakresu gospodarki odpadami w gminie Twardogóra

Szacunkowe koszty w tys. PLN Rodzaj L.p. Opis przedsi ęwzi ęcia 1 Jednostki realizuj ące Potencjalne źródła finansowania 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia Przedsi ęwzi ęcia pozainwestycyjne 1. Edukacja ekologiczna w zakresie Gmina Twardogóra 3,5 4,8 - - bud żet gminy własne selektywnej zbiórki odpadów 2. Kontynuacja i aktualizacja programu Gmina Twardogóra - - 3,75 6,25 bud żet gminy własne selektywnej zbiórki odpadów 3. Opracowanie programu selektywnej zbiórki odpadów podlegaj ących Gmina Twardogóra - 6,1 - - bud żet gmin własne odzyskowi i recyklingowi (opony, oleje itp.) 4. Studia i prace przedprojektowe dotycz ące ewentualny udział finansowy lokalizacji nowych zakładów utylizacji Gmina Twardogóra 3,75 15,0 Gminy Twardogóra we wspólnym własne odpadów zgodnie z Powiatowym Planem przedsi ęwzi ęciu Gospodarki Odpadami 5. Przygotowanie dokumentacyjne pod budow ę nowej kwatery odpadów Gmina Twardogóra 140,0 - - - bud żet gminy własne komunalnych dla potrzeb gminy Twardogóra 6. Gminne Plany Gospodarki Odpadami Gmina Twardogóra 16,25 bud żet gminy własne Gospodarka odpadami - koszty w latach 2004-2007 - 199,4 tys. PLN

1 - W tabeli pokazano zadania w sze ściu głównych nurtach przedsi ęwzi ęć -szczegółowo zadania te wykazano w dziale 12 Planu Gospodarki Odpadami

71 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 8.5.b Krótkoterminowe zadania inwestycyjne z zakresu gospodarki odpadami w gminie Twardogóra

Szacunkowe koszty w tys. PLN Rodzaj Opis przedsi ęwzi ęcia 2 Jednostka realizuj ąca Potencjalne źródła finansowe L.p. 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia Przedsi ęwzi ęcia inwestycyjne 1. Zakup kompaktora dla składowiska bud żet gminy, WFO ŚiGW, Gmina Twardogóra - - 500,0 - koordynowane odpadów komunalnych NFO ŚiGW, fundusze UE 2. Rozbudowa infrastruktury składowiska w bud żet gminy, WFO ŚiGW, Gmina Twardogóra - - 100,0 100,0 koordynowane Grabownie Wielkim NFO ŚiGW, fundusze UE 3. Zakup środków transportu dla potrzeb bud żet gminy, WFO ŚiGW, Gmina Twardogóra - - 100,0 100,0 koordynowane systemu segregacji odpadów NFO ŚiGW, fundusze UE 4. Organizacja zbiornic odpadów: bud żet gminy, WFO ŚiGW, wielkogabarytowych, olejowych, Gmina Twardogóra - 50,0 150,0 - koordynowane NFO ŚiGW, fundusze UE organicznych oraz niebezpiecznych 5. Organizacja zbiórki odpadów bud żet gminy, WFO ŚiGW, organicznych na terenie gminy Gmina Twardogóra - - 75,0 75,0 koordynowane NFO ŚiGW, fundusze UE Twardogóra 6. Rekultywacja kwatery przemysłowej i bud żet gminy, WFO ŚiGW, komunalnej składowiska w Grabownie Gmina Twardogóra 400,0 1250,0 - - koordynowane NFO ŚiGW, fundusze UE Wielkim 7. Budowa kwatery odpadów komunalnych bud żet gminy, WFO ŚiGW, dla gminy Twardogóra w Grabownie Gmina Twardogóra - 2 000,0 - - koordynowane NFO ŚiGW, fundusze UE Wielkim 8. Rekultywacja dzikich wysypisk odpadów Gmina Twardogóra - 50,0 50,0 100,0

9. Udział w budowie Centrum Sortowania Odzysku i Unieszkodliwiania Odpadów bud żet gminy, WFO ŚiGW, Gmina Twardogóra - - 300,0 400,0 koordynowane dla powiatu (stacja segregacji, NFO ŚiGW, fundusze UE kompostownia, składowisko) * Gospodarka odpadami : koszty w latach 2004-2007 - 5 800,0 tys. PLN Gospodarka odpadami : ł ączne koszty w latach 2004-2007: 199,4 tys. PLN + 5 800,0 tys. PLN = 5 999,4 tys. PLN

2 W tabeli pokazano zadania w dziewi ęciu głównych nurtach przedsi ęwzi ęć -pozostałe w dziale 12 PGO * potencjalne udział gminy w przypadku budowy CSOUO dla powiatu.

72 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 8.6. Krótkoterminowe zadania w zakresie ochrony walorów przyrodniczych i funkcji układów przyrodniczych w gminie Twardogóra

Szacunkowe koszty w tys. PLN Rodzaj L.p. Opis przedsi ęwzi ęcia Jednostki realizuj ące Potencjalne źródła finansowania 2004 2005 2006 2007 przedsi ęwzi ęcia Przedsi ęwzi ęcia pozainwestycyjne 1. Wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej Gmina Twardogóra 36,0 środki własne, bud żet pa ństwa koordynowane gminy 2. Utworzenie u żytku ekologicznego w obr ębie w ąwozu ci ągn ącego si ę m.in. Gmina Twardogóra 10,0 środki własne własne wzdłu ż ulicy Wrocławskiej w mie ście Twardogóra Ochrona walorów przyrodniczych - koszty w latach 2004-2007 - 46,0 tys. PLN

73 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9. ZARZ ĄDZANIE ŚRODOWISKIEM

9.1. Definicja i zakresy

Wyró żni ć nale ży zarz ądzanie środowiskiem oraz zarz ądzanie programem ochrony środowiska. Podej ście oparte na wyszczególnieniu zarz ądzania środowiskiem przyj ęto mi ędzy innymi w „Programie zrównowa żonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolno śląskiego” (Wrocław 2002). Zarz ądzanie środowiskiem jest w ogólnym uj ęciu synonimem ogółu działa ń ukierunkowanych na ochron ę środowiska. Podstawowym środkiem słu żą cym do zarz ądzania środowiskiem w skali gminy jest gminny program ochrony środowiska. Zarz ądzanie takie opiera si ę przede wszystkim (cho ć nie tylko) na instrumentach prawnych zawartych w przepisach powszechnie obowi ązuj ących. Termin „zarz ądzanie środowiskiem” ma tak że drugie, w ęż sze znaczenie. Nawi ązuje ono do idei wzmacniania ochrony środowiska na drodze dobrowolnej samokontroli. Koncepcja taka wypracowana została zasadniczo z my ślą o przedsi ębiorstwach. Na płaszczy źnie europejskiej dwa najbardziej znane z takich systemów to EMAS oraz ISO. Drugi z nich został ustalony w drodze procedury normalizacyjnej i przeniesiony tak że do polskiej (ale identycznej z europejsk ą) normy PN-EN ISO 14001. Od pewnego czasu obserwuje si ę przenoszenie takich systemów równie ż do administracji publicznej. Pierwsz ą w Polsce jednostk ą samorz ądu terytorialnego, która uzyskała certyfikat zarz ądzania środowiskowego ISO jest Racibórz (zob. Odpady i środowisko, Nr 2(20)/2003, s. 95). Cech ą systemu zarz ądzania środowiskiem w oparciu o norm ę ISO jest ci ągłe doskonalenie, ukierunkowane na popraw ę wyników zarz ądzania. Taki dodatkowy sformalizowany system zarz ądzania nie jest nieodzowny w gminie, jakkolwiek sam fakt istnienia gotowego wzorca post ępowania, metodycznie opracowanego, mo że by ć zach ętą do jego stosowania. Poza tym jego wdra żanie przynie ść mo że pewne efekty dodatkowe (presti ż, nagło śnienie w mediach).

74 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.2. Zasady zarz ądzania środowiskiem

System prawa środowiskowego oparty jest na pewnych fundamentalnych zasadach. Z jednej strony wyznaczaj ą one granice, w których inne normy powinny si ę mie ści ć. Wprowadzaj ą zatem ład do systemu prawa rozumianego statycznie. Z drugiej strony determinuj ą one polityk ę stosowania instrumentów prawnych. Tym samym wyznaczaj ą reguły działa ń administracji publicznej ukierunkowanych na ochronę środowiska. Z tego powodu zasady prawa ochrony środowiska mog ą zosta ć uznane za normatywne zasady zarz ądzania środowiskiem. Inny charakter maj ą zasady prakseologiczne, płyn ące z nauki organizacji i zarz ądzania, wa żne dla modelu zarz ądzania programem ochrony środowiska. Zasady prawne o podstawowym znaczeniu to: zasada zrównowa żonego rozwoju, zasada kompleksowo ści ochrony środowiska, zasada prewencji oraz zasada sprawcy.

9.2.1. Zasada zrównowa żonego rozwoju

Zasada zrównowa żonego rozwoju oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, który bierze pod uwag ę wymagania ochrony środowiska, a wi ęc taki, który nie dokonuje si ę kosztem rabunkowej eksploatacji zasobów. Wykorzystywanie zasobów nieodnawialnych powinno wykazywa ć tendencj ę malej ącą, natomiast zasobów odnawialnych winno odbywa ć si ę z jak najmniejszym obci ąż aniem środowiska. Wa żne jest, aby interesy środowiska były postrzegane w długiej perspektywie czasowej: maj ą one zabezpiecza ć biologiczne podstawy egzystencji obecnego pokolenia oraz przyszłych generacji. Zasada zrównowa żonego rozwoju jest zarazem dyrektyw ą post ępowania dla wszystkich organów władz publicznych, równie ż w zakresie tworzenia i stosowania polityk i strategii, w tym programów ochrony środowiska. Jest równie ż przydatna dla realizacji działa ń o charakterze niewładczym, np. realizowanych w drodze dobrowolnej strategii „czystej produkcji”. Jej istota polega na podejmowaniu działa ń prewencyjnych nakierowanych na ograniczanie emisji powstaj ących w trakcie działalno ści przemysłowej. Strategia taka mie ści si ę w strukturze gminnego programu ochrony środowiska.

75 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.2.2. Zasada kompleksowo ści ochrony środowiska

Merytorycznym j ądrem tej zasady jest ochrona poszczególnych elementów z uwzgl ędnieniem potrzeb ochrony pozostałych. Realizowana jest ona przy pomocy dwóch instrumentów prawnych: ocen oddziaływania na środowisko oraz poprzez pozwolenia zintegrowane, przy czym tylko ten pierwszy jest dost ępny dla gminy z uwagi na podział kompetencji decyzyjnych. Przesłank ą dla faktycznego urzeczywistnienia zasady kompleksowo ści w skali gminy jest mo żliwie rozległa wiedza o stanie środowiska oraz potrzebach jego ochrony. Je śli wiedz ę t ę dopełnia scenariusz rozwoju lokalnego oparty na gminnym programie ochrony środowiska, zasada kompleksowo ści ma szanse sta ć si ę zasad ą codziennej praktyki administracyjnej. Na bazie zasady kompleksowo ści oraz zasady zrównowa żonego rozwoju wyznacza si ę zasad ę integracji prawa i polityki (art. 8 ustawy - Prawo ochrony środowiska). Zakłada ona, że wszelkiego rodzaju polityki, strategie, plany lub programy sektorowe (np. przemysł, rolnictwo, energetyka, turystyka) musz ą uwzgl ędnia ć wymogi ochrony środowiska. Równie ż ta zasada ukierunkowuje sposób realizacji gminnego programu ochrony środowiska.

9.2.3. Zasada prewencji

Zasada prewencji oznacza zapobieganie negatywnym oddziaływaniom na środowisko. Dopełnia j ą zasada przezorno ści, akcentuj ąca zapobieganie równie ż takim zagro żeniom, których prawdopodobie ństwo wyst ąpienia jest niewielkie. Realizacja obu zasad dokonywana jest w trakcie działa ń władczych organów administracji publicznej (wydawanie pozwole ń, formułowanie wi ążą cych nakazów, zakazów i ogranicze ń) oraz w planowaniu. Zauwa żyć nale ży, że jej znaczenie praktyczne dopełnia konstytucyjna zasada obowi ązku dbało ści i odpowiedzialno ści za stan środowiska (art. 86), dotycz ąca wszystkich osób i podmiotów podlegaj ących jurysdykcji pa ństwa. Chodzi nie tylko o osoby fizyczne, ale te ż podmioty gospodarcze.

76 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.2.4. Zasada sprawcy

Zasada sprawcy wyra ża my śl, według której ten, kto powoduje zanieczyszczenie środowiska, ponosi koszty jej usuni ęcia. Zwraca si ę jednak uwag ę, że nie ma ona charakteru bezwzgl ędnego, gdy ż reguły odpowiedzialno ści ulegaj ą wielokrotnie ró żnym modyfikacjom w drodze przepisów szczegółowych. Powszechnie znanym przejawem zastosowania tej zasady s ą opłaty i kary pieni ęż ne. Zwróci ć nale ży uwag ę, że organy wydaj ące pozwolenia uzyskały szczególnie cenny instrument ustanawiania zabezpieczenia przyszłych roszcze ń, przybieraj ącego posta ć depozytu, gwarancji bankowej lub polisy ubezpieczeniowej (art. 187 ustawy – Prawo ochrony środowiska). Chodzi o zabezpieczenie roszcze ń z tytułu negatywnych skutków dla środowiskowych interesów o charakterze publicznym.

9.3. Gminny program ochrony środowiska w ustawowej strukturze programów ochrony środowiska

Programy ochrony środowiska stanowi ą jeden z elementów szeroko rozumianego systemu planowania w zakresie ochrony środowiska. W my śl art. 17 ustawy – Prawo ochrony środowiska ustanowienie takich programów jest obowi ązkiem organów wykonawczych jednostek samorz ądu terytorialnego na szczeblu województwa, powiatu i gminy. Słu żyć one maj ą realizacji polityki ekologicznej pa ństwa. Stworzony w ten sposób system nie ma jednak charakteru hierarchicznego. Wynika to z dwóch wzgl ędów. Po pierwsze z konstytucyjnie chronionej samodzielno ści jednostek samorz ądu terytorialnego. W my śl art. 16 ust. 2 Konstytucji samorz ąd uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej a przysługuj ące mu zadania publiczne wykonuje we własnym imieniu i na własn ą odpowiedzialno ść . Zakresy kompetencji poszczególnych jednostek nie pokrywaj ą si ę a same jednostki nie s ą hierarchicznie podporz ądkowane. Po drugie, programy ochrony środowiska nie zostały okre ślone w ustawie jako akty prawa miejscowego zawierające przepisy powszechnie obowi ązuj ące. Programy takie podlegaj ą wprawdzie uchwaleniu, ale „uchwała” jest w takim przypadku tylko nazw ą nagłówkow ą dokumentu. Programy ochrony środowiska, nieb ędące aktami prawa miejscowego, wi ążą zatem tylko organy podległe poszczególnym radom.

77 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Projekty programów podlegaj ą zaopiniowaniu przez: ministra wła ściwego do spraw środowiska – w przypadku projektów wojewódzkich programów ochrony środowiska, organ wykonawczy województwa – w przypadku projektów powiatowych programów ochrony środowiska oraz organ wykonawczy powiatu – w przypadku projektów gminnych programów ochrony środowiska. Organy opiniuj ące nie s ą jednak jednostkami wy ższego szczebla w rozumieniu hierarchicznej zale żno ści. Poza tym opinie nie maj ą mocy prawnie wi ążą cej. Ustawa – Prawo ochrony środowiska posługiwała si ę w art. 17 ust. 2 terminem „jednostki wy ższego szczebla” i dopiero nowelizacja z dnia 3 pa ździernika 2003 r. (Dz.U. Nr 190, poz. 1865) dokonała tu koryguj ącej modyfikacji. Organy działaj ące na ni ższych szczeblach podziału administracyjnego mog ą uwzgl ędnia ć postulaty organów opiniuj ących, ale obowi ązku takiego nie maj ą. Uzna ć w zwi ązku z tym należy, że ustawa – Prawo ochrony środowiska d ąż y jedynie do zapewnienia formalnej koordynacji poszczególnych programów, ale nie tworzy ich zhierarchizowanego systemu (J. Sommer, Planowanie w ochronie środowiska, Ochrona środowiska. Prawo i Polityka, Nr 4/26/, 2001, s. 32 i n.). Okoliczno ść ta rzutuje na współdziałanie ró żnych jednostek samorz ądu, gdy ż wymusza dobrowolne a nie „siłowe” rozwi ązania. Struktur ę programów ochrony środowiska od strony przedmiotowej dopełniaj ą wyspecyfikowane wojewódzkie, powiatowe i gminne plany gospodarki odpadami. Cho ć przewidziane zostały w odr ębnej ustawie o odpadach (art. 14 ust. 6), to tworzone s ą w trybie i na zasadach okre ślonych w przepisach o ochronie środowiska i stanowi ą fragment odpowiedniego programu ochrony środowiska. Pomimo tego odesłania do trybu i zasad wskazanych w przepisach ochrony środowiska, plany gospodarowania odpadami wykazuj ą swoisto ści. Maj ą one bowiem pewn ą dodatkow ą cech ę, której brakuje omówionym wy żej programom ochrony środowiska. Chodzi o to, że według ustawy o odpadach maj ą by ć one ze sob ą zgodne w tym sensie, że plany ni ższego szczebla wynika ć maj ą z planów wy ższego szczebla. Jest sporne, czy nale ży to uzna ć za dowód na ich prawnie wi ążą cy charakter. Opinie zgłaszane w literaturze przedmiotu s ą podzielone. Nie brak zatem głosów, że plany gospodarki odpadami s ą aktami prawa miejscowego. Programów ochrony środowiska, o których mowa w art. 17 i 18 ustawy – Prawo ochrony środowiska, nie nale ży myli ć z programami sanacyjnymi, o których mowa ogólnie w art. 84 tej że ustawy. W literaturze przedmiotu po świ ęconej programom ochrony środowiska te odr ębne grupy programów s ą cz ęsto mylone. Obecnie istniej ą tylko trzy programy, o jakich mowa w art. 84: dwa tworzone na podstawie ustawy – Prawo ochrony środowiska, tj. program ochrony powietrza - na podstawie art. 91 ust. 1 i program ochrony przed hałasem –

78 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. na podstawie art. 119 ust. 1, oraz jedne tworzony na podstawie art. 47 ust. 7 ustawy – Prawo wodne, tj. program ograniczenia odpływu azotu ze źródeł rolniczych.

9.4. Specyfika zarz ądzania środowiskiem na szczeblu gminy

Szczebel gminny zajmuje dolne miejsce w pionowej strukturze programów ochrony środowiska. O ile program powiatowy b ędzie zawsze rodzajem po średniego ogniwa i przeka źnika (bez wzgl ędu na to, czy programy tworzone byłyby na zasadzie „od góry do dołu”, czy odwrotnie), o tyle dla gminy przes ądzenie nakazanego kierunku przepływu informacji i postulatów musi mie ć znaczenie decyduj ące. Wskazane w ustawie zwi ązanie programów potrzeb ą realizacji celów polityki ekologicznej pa ństwa wskazuje na zamysł budowania programów „od góry do dołu”. W jakiej ś mierze mo że to by ć pozostało ść dawnych nawyków centralnego planowania i administrowania, cho ć jednocze śnie wyra ża potrzeb ę wł ączenia samorz ądów do realizacji tych zada ń, za które odpowiedzialno ść na arenie mi ędzynarodowej ponosi Rz ąd RP. Gmina musi jednak pozosta ć (tak że z uwagi na uwarunkowania prawne zagospodarowania przestrzennego) głównym punktem odniesienia w programowaniu ochrony środowiska a nie tylko ostatecznym wykonawc ą. Je śli chodzi o wyposa żenie samorz ądu gminnego w uprawnienia władcze, to s ą one – na tle szczebla wojewódzkiego i powiatowego - do ść znaczne. W niektórych zakresach s ą dominuj ące (przede wszystkim zagospodarowanie przestrzenne, ochrona przyrody i zieleni na terenie gminy, utrzymywanie czysto ści i porz ądku w gminie, powszechne korzystanie ze środowiska), w innych przeci ętne (w zakresie szeroko rozumianego prawa emisyjnego chodzi przede wszystkim o uprawnienia zwi ązane z korzystaniem z instalacji w ramach zwykłego korzystania ze środowiska). Najmniej jest uprawnie ń decyzyjnych z głównych zakresów prawa emisyjnego, gdy ż te zostały zastrze żone dla wojewody i starosty.

79 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.5. Instrumenty zarz ądzania środowiskiem

Instrumenty zarz ądzania środowiskiem zdefiniowa ć mo żna jako sposób post ępowania, który wynika bezpo średnio lub po średnio z prawa i słu ży realizacji zada ń administracji publicznej w zakresie ochrony środowiska. Spełniaj ą one samodzieln ą rol ę w praktyce administracyjnej i maj ą charakter materialnoprawny. Wył ączamy zatem z tego zakresu (a w konsekwencji równie ż z dalszego omówienia) zasady prawne (tak ogólne, jak i szczegółowe, omówione ju ż wcze śniej) oraz instrumenty proceduralne (np. uzgodnienia, opiniowanie, działanie we współdziałaniu, oceny oddziaływania na środowisko, które s ą niesamodzielnym elementem post ępowania administracyjnego).

9.6. Typy instrumentów według sposobu oddziaływania

Bior ąc za punkt wyj ścia prawne umocowanie konkretnych instrumentów wyróżni ć mo żna w sposób najogólniejszy instrumenty regulowane prawem (sformalizowane) i pozostałe (niesformalizowane). Zdecydowana wi ększo ść nale ży do tych pierwszych. Ró żnorodno ść instrumentów słu żą cych ochronie środowiska zostaje silnej podkre ślona, gdy za kryterium wydzielenia przyjmiemy sposób, w jaki wywołuj ą oczekiwane zachowania (reakcje adresatów takich środków). Kryterium takie jest u żyteczne przy doborze środków do realizacji programów ochrony środowiska. Na jego podstawie wyró żni ć mo żna: a) instrumenty bezpo średniego oddziaływania, które dziel ą si ę na dwie grupy, tj. bezpo średnio skuteczne zakazy, nakazy i ograniczenia oraz instrumenty kontroli administracyjnej (te z kolei dzielimy na instrumenty kontroli wst ępnej i kontroli bie żą cej), b) instrumenty planowe, c) instrumenty po średniego oddziaływania (opłaty za korzystanie ze środowiska, takie instrumenty finansowe jak subwencje, dotacje, etc., umowy publicznoprawne, a tak że działania nieformalne), d) instrumenty typu represyjnego (opłaty podwy ższone, kary pieni ęż ne, środki egzekucyjne, instrumenty odpowiedzialno ści administracyjnej i karnej).

80 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.6.1. Instrumenty bezpo średniego oddziaływania

Instrumenty z pierwszej grupy s ą zwykle najcz ęś ciej u żywane z uwagi na ich prewencyjny charakter. Nie ulega najmniejszej w ątpliwo ści, że lepiej jest zapobiega ć niekorzystnym oddziaływaniom na środowisko, ni ż usuwa ć skutki ju ż dokonanej ingerencji. Bezpo średnio skuteczne zakazy, nakazy i ograniczenia wyrażone zostaj ą w przepisach powszechnie obowi ązuj ących. Niekiedy przybieraj ą one posta ć tzw. standardów środowiskowych. Standardy środowiskowe maj ą charakter standardów jako ściowych albo standardów emisyjnych. Standardy jako ściowe (okre ślane te ż niekiedy jako imisyjne) ustalaj ą pewien minimalny dopuszczalny poziom jako ści środowiska poprzez okre ślenie dopuszczalnych st ęż eń substancji zanieczyszczaj ących. W polskim prawie w szczególno ści zostały okre ślone: dopuszczalne warto ści st ęż eń substancji zanieczyszczaj ących w powietrzu, dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku czy te ż dopuszczalne poziomy promieniowania. W przypadku prawa wodnego mamy okre ślone np. najwy ższe dopuszczalne warto ści wska źników zanieczyszcze ń w ściekach wprowadzanych do wód i do ziemi. Zakazy, nakazy i ograniczenia najcz ęś ciej pojawiaj ą si ę w ustawach, ale te ż w aktach prawa miejscowego i z tego powodu nie s ą abstrakcj ą w kontek ście zarz ądzania środowiskiem w gminie. Dla interesu gminy istotne s ą tak że zakazy, nakazy i ograniczenia zawarte wprost w ustawach a to z tego wzgl ędu, że organy gminy mog ą si ęga ć po środki egzekucyjne dla wymuszenia ich realizacji. Wydaje si ę, że te mo żliwo ści działania s ą powszechnie niedoceniane. Instrumenty kontroli wst ępnej to przede wszystkim ró żnego rodzaju pozwolenia i zezwolenia, z kolei instrumenty kontroli bie żą cej to te, słu żą ce ocenie sposobów realizowania praw i obowi ązków ustalonych w decyzjach administracyjnych (pozwoleniach, zezwoleniach). W przypadku gminy odgrywaj ą one jednak mniejsz ą rol ę ni ż na szczeblu powiatu czy województwa, gdy ż głównym podmiotem decyzyjnym w prawie ochrony środowiska jest starosta oraz wojewoda. Pomimo to równie ż wójt (burmistrz, prezydent miasta) zachowuje pewne mo żliwo ści działania (cho ćby przyjmowanie zgłosze ń od wła ścicieli przydomowych oczyszczalni ścieków w ramach kontroli zwykłego korzystania z wód).

81 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.6.2. Instrumenty planowe

Instrumenty planowe zwi ązane s ą z planami, programami i prognozami. Nale ży odró żni ć plany i planowanie. Planowanie jest bowiem pewn ą procedur ą, z kolei plan jej materialnym efektem. Znaczenie planów polega na tym, że s ą skierowane ku przyszłości, wyra żaj ą preferowane cele dla działalno ści publicznej, ustanawiaj ą cały kompleks środków dla rozwi ązania wi ększej liczby zada ń o charakterze podstawowym i dalekosi ęż nym, ustanawiane s ą w trakcie metodycznie opracowanych, wielofazowych procedur. Dla ochrony środowiska szczególne znaczenie maj ą ró żnego rodzaju plany przestrzenne, plany gospodarki wodnej, plany ochrony powietrza i ochrony przed hałasem, jak te ż formy planowe w ochronie powietrza. Do instrumentów planowych nale żą tak że programy ochrony środowiska, ale z uwagi na ich ogólny i obszarowy (a nie w ąski i sektorowy) charakter, mog ą by ć traktowane jako nadrz ędny instrument bazowy o charakterze koordynacyjnym. Uprawnienia planistyczne organów gmin s ą do ść zró żnicowane. Szczególna rola przypada miejscowym planom zagospodarowania przestrzennego. Decyduj ą one o przeznaczeniu terenów i okre ślaj ą warunki ich zagospodarowania wynikaj ące m.in. z potrzeb ochrony środowiska. Sporz ądzanie i uchwalanie miejscowego planu podlega nie tylko przepisom ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, ale równie ż ustawy Prawo ochrony środowiska i przepisów szczególnych (np. o ochronie przyrody, ochronie wód, odpadach). Na etapie przygotowywania i przyjmowania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz dokonywania w nim zmian ustawodawca przewidział rozbudowane mo żliwo ści udziału społecze ństwa w podejmowaniu rozstrzygni ęć decyduj ących w du żej mierze o mo żliwo ściach przeprowadzenia nast ępnych etapów ka żdego procesu inwestycyjnego. Jest to jednocze śnie najlepszy moment dla rozpoznania stanowisk tak opinii społecznej jak i organów administracji. Gwarantuj ą to mechanizmy proceduralne. Z punktu widzenia prawnego najmocniejsz ą pozycj ę w całym systemie ma gmina, gdy ż ze wszystkich dokumentów planistycznych tylko plany uchwalane przez gminy maj ą rang ę obowi ązuj ącego powszechnie przepisu prawa. W pewnym uproszczeniu powiedzie ć mo żna, że wszelkie programy, plany i strategie dotycz ące zagospodarowania przestrzennego, formułowane na wszystkich szczeblach podziału kraju maj ą tylko wtedy szanse realizacji, je śli znajd ą odzwierciedlenie w konkretnym planie miejscowym. Gminy maj ą wi ęc znaczn ą

82 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. swobod ę w ustalaniu kierunku swego rozwoju (w granicach wynikaj ących z przepisów prawa).

9.6.3. Instrumenty po średniego oddziaływania

Instrumenty po średniego oddziaływania s ą liczne i wewn ętrznie silnie zró żnicowane. Ich cech ą charakterystyczn ą jest d ąż enie do osi ągni ęcia okre ślonego celu poprzez świadome wywieranie wpływu na motywacje podmiotów. Organy publiczne działaj ące w ten sposób uznaj ą wybrane zachowania za po żą dane dla osi ągni ęcia swoich celów i werbalizuj ą stosowne zach ęty, nie nadaj ąc im wszak że formy wi ążą cych nakazów (np. premie za działanie termoizolacyjne). W innych sytuacjach organy uznaj ą okre ślone zachowania za niepo żą dane i bez odwoływania si ę do formalnych zakazów, podejmuj ą wysiłki w celi ich eliminacji (np. opłaty nie b ędące sankcjami powinny zach ęci ć do rezygnacji z korzystania ze środowiska). Zob. tak że rozdz. 9.9.

9.6.4. Instrumenty typu represyjnego

Instrumenty typu represyjnego to powszechnie znane opłaty podwy ższone i kary pieni ęż ne, środki odpowiedzialno ści karnej, ale te ż ju ż wzmiankowane środki egzekucyjne, podejmowane na podstawie przepisów ustawy o post ępowaniu egzekucyjnym w administracji.

9.6.5. Formy działania administracji publicznej

Instrumenty s ą urzeczywistniane w ró żnych formach prawnych. Wyró żni ć mo żna formy władcze (decyzje, przepisy prawa miejscowego) oraz niewładcze. W śród form niewładczych najbardziej znane s ą czynno ści materialno-techniczne (np. sporz ądzenie map, gromadzenie danych pomiarowych).

83 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.7. Zadania organów gmin według przedmiotowych zakresów regulacji

Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy o samorz ądzie gminnym do zakresu działania gmin nale żą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrze żone ustawami na rzecz innych podmiotów. Do zada ń własnych gminy nale ży zaspakajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty (art. 7 ust. 1). W szczególno ści chodzi o sprawy: --- ładu przestrzennego i gospodarki nieruchomo ściami; --- ochrony środowiska i przyrody; --- wodoci ągów i zaopatrzenia w wod ę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych; --- utrzymywania czysto ści i porz ądku oraz urz ądze ń sanitarnych , wysypisk oraz unieszkodliwiania odpadów komunalnych; --- zieleni gminnej i zadrzewie ń. Odr ębna grupa zada ń, o której nale ży wspomnie ć, to zadania gminnych słu żb, inspekcji i stra ży (np. gminnego zespołu reagowania kryzysowego w celu zapobie żenia skutkom kl ęski żywiołowej lub ich usuni ęcia). Środki działania przewidziane w ustawach szczególnych zostały przedstawione w oparciu o klucz porz ądkuj ący, oparty na typologii instrumentów przedstawione w rozdz. 9.6.

9.7.1. Gospodarka wodna i ochrona wód /kompetencje ustalone ustaw ą – Prawo wodne oraz ustaw ą – Prawo ochrony środowiska/

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - Przyjmowanie zgłosze ń instalacji niewymagaj ących pozwolenia wodnoprawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi (dotyczy przydomowych oczyszczalni w świetle rozporz ądzenia M Ś z dnia 20 listopada 2001 r. /Dz.U. Nr 140, poz. 1585/); forma prawna: zgłoszenie – art. 152 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska.

84 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Nakazywanie wła ścicielowi gruntu przywrócenie stanu wody na gruncie lub wykonania urz ądze ń zapobiegaj ących szkodom; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 29 ust. 3 Prawa wodnego;

- Zatwierdzanie ugody w sprawie zmiany stanu wody na gruncie; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 30 ust. 2 Prawa wodnego;

- Wyznaczanie cz ęś ci nieruchomo ści umo żliwiaj ącej dost ęp do wody obj ętej powszechnym korzystaniem z wody; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 28 ust. 2 Prawa wodnego;

- Odbieranie od prowadz ących instalacj ę obj ętą wymogiem zgłoszenia wyników pomiarów maj ących szczególne znaczenie ze wzgl ędu na potrzeb ę zapewnienia systematycznej kontroli wielko ści emisji; forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 149 ustawy – Prawo ochrony środowiska;

- Nakładanie na prowadz ącego przydomow ą oczyszczalni ę ścieków obowi ązku prowadzenia pomiarów wielko ści emisji, je śli nast ąpiło przekroczenie standardów emisyjnych; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 150 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska;

- Ustalanie wymaga ń w zakresie ochrony środowiska dotycz ących eksploatacji przydomowej oczyszczalni ścieków; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 154 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska;

- Nakazywanie osobie fizycznej eksploatuj ącej oczyszczalni ę przydomow ą w ramach zwykłego korzystania ze środowiska wykonania czynno ści zmierzaj ących do ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 363 ustawy – Prawo ochrony środowiska.

85 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Instrumenty planowe: - Wyznaczanie miejsc wydobywania kamienia, żwiru, piasku oraz innych materiałów, w granicach powszechnego korzystania z wód ; forma prawna – uchwała rady gminy (art. 34 ust. 4 Prawa wodnego).

9.7.2. Ochrona powietrza /kompetencje ustalone ustaw ą – Prawo ochrony środowiska/

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - Przyjmowanie zgłosze ń instalacji niewymagaj ących pozwolenia emisyjnego (dotyczy instalacji, z których dokonywana jest emisja gazów lub pyłów do powietrza wskazanych w rozporz ądzeniu M Ś z dnia 20 listopada 2001 r. /Dz.U. Nr 140, poz. 1585/); forma prawna: zgłoszenie do wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 152 ust. 1 ustawy – Prawo ochrony środowiska.

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Odbieranie od prowadz ących instalacj ę w ramach zwykłego korzystania ze środowiska wyników pomiarów maj ących szczególne znaczenie ze wzgl ędu na potrzeb ę zapewnienia systematycznej kontroli wielko ści emisji; forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 149;

- Nakładanie na prowadz ącego instalacje lub u żytkownika urz ądzenia (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) obowi ązku prowadzenia pomiarów wielko ści emisji, je śli nast ąpiło przekroczenie standardów emisyjnych; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 150 ust. 1;

- Ustalanie wymaga ń w zakresie ochrony środowiska (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) dotycz ących eksploatacji instalacji; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 154 ust. 1;

- Nakazywanie osobie fizycznej eksploatuj ącej instalacj ę w ramach zwykłego korzystania ze środowiska lub eksploatuj ącej urz ądzenie wykonania czynno ści zmierzaj ących do

86 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 363 ustawy – Prawo ochrony środowiska;

- Sprawowanie kontroli przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie obj ętym wła ściwo ści ą wójta (burmistrza lub prezydenta); forma prawna: czynno ści materialno-techniczne wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 379 ust. 3, 4 i 5;

9.7.3. Ochrona przed hałasem i polami elektromagnetycznymi /kompetencje ustalone ustaw ą – Prawo ochrony środowiska/

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - brak

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Odbieranie od prowadz ących instalacj ę w ramach zwykłego korzystania ze środowiska wyników pomiarów maj ących szczególne znaczenie ze wzgl ędu na potrzeb ę zapewnienia systematycznej kontroli wielko ści emisji; forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 149;

- Nakładanie na prowadz ącego instalacje lub u żytkownika urz ądzenia (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) obowi ązku prowadzenia pomiarów wielko ści emisji, je śli nast ąpiło przekroczenie standardów emisyjnych; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 150 ust. 1;

- Ustalanie wymaga ń w zakresie ochrony środowiska (w ramach zwykłego korzystania ze środowiska) dotycz ących eksploatacji instalacji; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 154 ust. 1;

- Nakazywanie osobie fizycznej eksploatuj ącej instalacj ę w ramach zwykłego korzystania ze środowiska lub eksploatuj ącej urz ądzenie wykonania czynno ści zmierzaj ących do ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko; forma prawna: decyzja wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) – art. 363 ustawy – Prawo ochrony środowiska;

87 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- Sprawowanie kontroli przestrzegania i stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie obj ętym wła ściwo ści ą wójta (burmistrza lub prezydenta); forma prawna: czynno ści materialno-techniczne – art. 379 ust. 3, 4 i 5.

Instrumenty planowe: - brak.

9.7.4. Ochrona przyrody, w tym zieleni w miastach /kompetencje ustalone ustaw ą o ochronie przyrody/

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - Wydawanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla inwestycji realizuj ącej cel publiczny na obszarze parku krajobrazowego lub obszarze chronionego krajobrazu (wymaga uzgodnienia z wła ściwym wojewod ą) - forma prawna: decyzja wójta (art. 36a ustawy o ochronie przyrody);

- Wydawanie zezwole ń na usuni ęcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomo ści - forma prawna: decyzja wójta (art. 47e ustawy o ochronie przyrody);

- Tworzenie parków gminnych - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 34a ustawy o ochronie przyrody);

- Tworzenie form ochrony przyrody - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 34 ustawy o ochronie przyrody).

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Informowanie ministra wła ściwego do spraw środowiska o wydaniu decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla inwestycji realizuj ącej cel publiczny na obszarze parku krajobrazowego lub obszarze chronionego krajobrazu - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 36a ustawy o ochronie przyrody);

88 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- Informowanie zarz ądu ogrodu botanicznego lub zoologicznego o zamiarze wydania decyzji w sprawie ustalenia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu inwestycji przewidzianej do realizacji w pobli żu ogrodu botanicznego lub zoologicznego - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 46 ust. 7 ustawy o ochronie przyrody).

Instrumenty represyjne: - Wymierzanie kar pieni ęż nych za zniszczenie terenów zieleni albo drzew lub krzewów, powodowane niewła ściwym wykonywaniem robót ziemnych lub wykorzystaniem sprz ętu mechanicznego albo urz ądze ń technicznych oraz zastosowaniem środków chemicznych w sposób szkodliwy dla ro ślinno ści oraz za usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia, a tak że za zniszczenie spowodowane niewła ściw ą piel ęgnacj ą terenów zieleni, zadrzewie ń, drzew - forma prawna: decyzja wójta (art. 47k ustawy o ochronie przyrody).

9.7.5. Ochrona powierzchni ziemi, w tym gruntów rolnych i le śnych /kompetencje ustalone ustaw ą o ochronie gruntów rolnych i le śnych/

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - Obejmowanie ochron ą niektórych gruntów rolnych zaliczonych do klas IV, IVa i IVb, wytworzonych z gleb pochodzenia mineralnego - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 12).

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Nakazywanie wła ścicielowi gruntów w oznaczonym terminie zniszczenia okre ślonych upraw, przemieszczenia zwierz ąt poza obszar ograniczonego u żytkowania lub dokonanie ich uboju - forma prawna: decyzja wójta (art. 16);

- Nakazywanie wła ścicielowi gruntów wykonania w oznaczonym terminie odpowiednich zabiegów w zwi ązku z wyst ąpieniem z winy wła ściciela okre ślonych form degradacji gruntów - w tym równie ż spowodowanej nieprzestrzeganiem przepisów o ochronie ro ślin uprawnych przed chorobami, szkodnikami i chwastami- forma prawna: decyzja wójta (art. 15).

89 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Instrumenty planowe: - Zatwierdzanie planów gospodarowania na gruntach poło żonych na obszarach ograniczonego u żytkowania, istniej ących wokół zakładów przemysłowych - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 16).

9.7.6. Gospodarowanie przestrzeni ą /kompetencje ustalone ustaw ą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym /

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - Wydawanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu - forma prawna decyzja wójta (art. 4).

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Nakazywanie wstrzymania u żytkowania terenu lub przywrócenie poprzedniego sposobu zagospodarowania - forma prawna: decyzja wójta (art. 59);

- Pobieranie opłat z tytułu renty planistycznej - forma prawna: decyzja wójta (art. 36);

Instrumenty planowe: - Podejmowanie uchwały o przyst ąpieniu do sporz ądzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 14);

- Sporz ądzanie studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 9);

- Zatwierdzanie studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 9);

- Sporz ądzanie projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 15);

90 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- Zatwierdzanie projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w zakresie zada ń samorz ądowych - forma prawna: uchwała rady gminy (art. );

- Podawanie do publicznej wiadomo ści o przyst ąpieniu do sporz ądzenia studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowywania przestrzennego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 11 i art. 17);

- Prowadzenie rejestru miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz wniosków o ich sporz ądzenie lub zmian ę oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 31, art. 57 i art. 67);

- Analizowanie zmian w zagospodarowaniu przestrzennym - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 32).

Instrumenty po średniego oddziaływania: - Powoływanie gminnej komisji urbanistyczno-architektonicznej - forma prawna: zarz ądzenie wójta (art. 8).

9.7.7. Gospodarowanie odpadami /kompetencje ustalone ustaw ą o odpadach, ustaw ą o obowi ązkach przedsi ębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej oraz ustaw ą o utrzymaniu porz ądku i czysto ści w gminie/

Ze wzgl ędu na specyfik ę problematyki odr ębnego omówienia wymagaj ą ogólne zadania gmin. Zostały one okre ślone w ustawie o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach. Nie zostały przypisane konkretnym organom, które wykonuj ą je w ramach swych zró żnicowanych kompetencji. Zgodnie z ustaw ą o samorz ądzie gminnym rada gminy jest organem stanowi ącym i kontrolnym a wójt organem wykonawczym. Gminy:

91 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• tworz ą warunki do wykonywania prac zwi ązanych z utrzymaniem czysto ści i porz ądku na terenie gminy lub zapewniaj ą wykonanie tych prac przez tworzenie odpowiednich jednostek organizacyjnych, • zapewniaj ą budow ę, utrzymanie i eksploatacj ę własnych lub wspólnych z innymi gminami instalacji i urz ądze ń do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych, stacji zlewnych, w przypadku gdy podł ączenie wszystkich nieruchomo ści do sieci kanalizacyjnej jest niemo żliwe lub powoduje nadmierne koszty, instalacji i urz ądze ń do zbierania, transportu i unieszkodliwiania zwłok zwierz ęcych lub ich cz ęś ci oraz szaletów publicznych, • zapobiegaj ą zanieczyszczaniu ulic, placów i terenów otwartych, w szczególno ści przez zbieranie i pozbywanie si ę błota, śniegu, lodu oraz innych zanieczyszcze ń uprz ątni ętych z chodników przez wła ścicieli nieruchomo ści oraz odpadów zgromadzonych w przeznaczonych do tego celu urz ądzeniach ustawionych na chodniku, • okre ślaj ą wymagania wobec osób utrzymuj ących zwierz ęta domowe w zakresie bezpiecze ństwa i czysto ści w miejscach publicznych, • organizuj ą ochron ę przed bezdomnymi zwierz ętami na zasadach okre ślonych w odr ębnych przepisach, • organizuj ą selektywn ą zbiórk ę, segregacj ę oraz magazynowanie odpadów komunalnych, w tym odpadów niebezpiecznych, przydatnych do odzysku oraz współdziałaj ą z przedsi ębiorcami podejmuj ącymi działalno ść w zakresie gospodarowania tego rodzaju odpadami, • zapewniaj ą zbieranie, transport i unieszkodliwianie zwłok bezdomnych zwierz ąt lub ich cz ęś ci oraz współdziałaj ą z przedsi ębiorcami podejmuj ącymi działalno ść w tym zakresie, • znakuj ą obszary dotkni ęte lub zagro żone chorob ą zaka źną zwierz ąt, • utrzymuj ą czysto ść i porz ądek na terenach innych ni ż obj ęte obowi ązkami wła ścicieli nieruchomo ści, kierowników budów, przedsi ębiorców u żytkuj ących tereny słu żą ce komunikacji publicznej oraz zarz ądców dróg, • zapewniaj ą uprz ątni ęcie i pozbycie si ę błota, śniegu, lodu i innych zanieczyszcze ń z chodników, je żeli gmina pobiera opłaty z tytułu postoju lub parkowania pojazdów samochodowych na takim chodniku, oraz zbieranie i pozbycie si ę odpadów zgromadzonych w urz ądzeniach do tego przeznaczonych umieszczonych na tym chodniku i utrzymanie tych urz ądze ń w odpowiednim stanie sanitarnym, porz ądkowym i technicznym,

92 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• wykonuj ą obowi ązki przej ęte od wła ścicieli nieruchomo ści. Ponadto gminy prowadz ą ewidencj ę: • zbiorników bezodpływowych w celu kontroli cz ęstotliwo ści ich opró żniania oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej, • przydomowych oczyszczalni ścieków w celu kontroli cz ęstotliwo ści i sposobu pozbywania si ę komunalnych osadów ściekowych oraz w celu opracowania planu rozwoju sieci kanalizacyjnej.

Instrumenty przypisane konkretnym organom:

Instrumenty bezpo średniego oddziaływania (w tym kontroli wst ępnej): - Ustalanie szczegółowych zasad utrzymania porz ądku i czysto ści - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 4 ust. 1 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach);

- Ustalanie górnych stawek opłat ponoszonych przez wła ścicieli nieruchomo ści za świadczenie usług - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 6 ust. 2 i ust. 4 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach);

- Przejmowanie przez gmin ę obowi ązków wła ścicieli nieruchomo ści oraz ustalenie stawek opłat za ich wykonywanie - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 6a ust. 1 i ust. 2 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach) - uwaga: po akceptacji mieszka ńców wyra żonej w referendum gminnym;

- Nakazywanie posiadaczowi odpadów usuni ęcie odpadów z miejsc nieprzeznaczonych do ich składowania lub magazynowania, wskazuj ąc sposób wykonania tej decyzji - forma prawna: decyzja wójta (art. 34 ust. 1 ustawy o odpadach);

- Wydawanie zezwole ń na prowadzenie przez przedsi ębiorców działalno ści w zakresie odbierania odpadów komunalnych od wła ścicieli nieruchomo ści, opró żniania zbiorników bezodpływowych i transportu nieczysto ści ciekłych, ochrony przed bezdomnymi zwierz ętami, prowadzenia schronisk dla bezdomnych zwierz ąt, a tak że grzebowisk i spalarni zwłok zwierz ęcych i ich cz ęś ci - dalej zwane świadczeniem usług - forma prawna: decyzja wójta (art. 7 ust. 6 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach);

93 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- Okre ślenie i podanie do publicznej wiadomo ści wymaga ń, jakie powinien spełnia ć przedsi ębiorca ubiegaj ący si ę o uzyskanie zezwolenia na świadczenie usług; a tak że okre ślenie obszaru, na którym usługi te maj ą by ć świadczone - forma prawna: zarz ądzenie wójta (art. 7 ust. 3 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach).

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Sprawowanie nadzoru nad wykonaniem obowi ązków wła ścicieli nieruchomo ści, kierowników budów, przedsi ębiorców u żytkuj ących tereny słu żą ce komunikacji publicznej oraz zarz ądców dróg - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 5 ust. 6 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach);

- Cofanie zezwolenia na prowadzenie przez przedsi ębiorców działalno ści polegaj ącej na świadczeniu usług, je żeli przedsi ębiorca mimo wezwania narusza jego warunki -forma prawna: decyzja wójta (art. 9 ust. 2 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach);

- Okre ślenie zakresu i sposobu wykonywania obowi ązków przedsi ębiorcy w zakresie wymaga ń sanitarnych i ochrony środowiska w wypadku wyga śni ęcia lub cofni ęcia zezwolenia na prowadzenie działalno ści w zakresie świadczenia usług - forma prawna: decyzja wójta (art. 9 ust. 4 ustawy o utrzymaniu czysto ści i porz ądku w gminach);

- Przekazywanie marszałkowi województwa oraz wojewódzkiemu funduszowi ochrony środowiska i gospodarki wodnej roczne sprawozdania zawieraj ącego informacje o rodzaju i ilo ści odpadów opakowaniowych zebranych przez gmin ę (zwi ązek gmin) lub podmiot działaj ący w ich imieniu, rodzaju i ilo ści odpadów opakowaniowych przekazanych przez gmin ę (zwi ązek gmin) lub podmiot działaj ący w ich imieniu do odzysku i recyklingu, wydatkach poniesionych na te działania -forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 35 ust. 1 i ust. 3 ustawy o obowi ązkach przedsi ębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej);

- Sporz ądzanie roczne sprawozdania zawieraj ącego informacje o rodzaju i ilo ści odpadów opakowaniowych zebranych przez gmin ę (zwi ązek gmin) lub podmiot działaj ący w ich imieniu, rodzaju i ilo ści odpadów opakowaniowych przekazanych przez gmin ę (zwi ązek

94 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. gmin) lub podmiot działaj ący w ich imieniu do odzysku i recyklingu, wydatkach poniesionych na te działania (art. 35 ust. 1 i ust. 3 ustawy o obowi ązkach przedsi ębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej);

- Przechowywanie przez 5 lat dokumentów potwierdzających przekazanie odpadów opakowaniowych do odzysku i recyklingu - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 35 ust. 2 ustawy o obowi ązkach przedsi ębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej);

Instrumenty planowe: - Uchwalanie gminnego planu gospodarki odpadami b ędącego cz ęś ci ą gminnego programu ochrony środowiska - forma prawna: uchwała rady gminy (art. 18 ust. 1 ustawy PO Ś i art. 14 ustawy o odpadach);

- Opracowanie projektu gminnego planu gospodarki odpadami - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 14 ust. 5 ustawy o odpadach);

- Składanie radzie gminy, co 2 lata, sprawozdanie z realizacji planu gospodarki odpadami - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 14 ust. 13 ustawy o odpadach).

9.7.8. Rolnictwo i łowiectwo /kompetencje ustalone ustaw ą o ochronie ro ślin uprawnych i ustaw ą Prawo łowieckie/

Instrumenty kontroli bie żą cej: - Wydawanie polece ń w przypadku zagro żenia fitosanitarnego Inspekcji Ochrony Ro ślin i Nasiennictwa - forma prawna: decyzja wójta (art. 49a ustawy o ochronie ro ślin uprawnych);

- Współdziałanie z dzier żawcami i zarz ądcami obwodów łowieckich w sprawach zwi ązanych z ich zagospodarowaniem - forma prawna: czynno ść materialno-techniczna wójta (art. 11 ustawy Prawo łowieckie).

95 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

9.8. Pozostałe instrumenty

Obok instrumentów maj ących ścisły zwi ązek z wybranym zakresem przedmiotu ochrony (woda, powietrze, powierzchnia ziemi, świat ro ślin i zwierz ąt, gospodarka odpadami) istnieje pewna grupa środków o charakterze uniwersalnym, które s ą wspólne dla całej ochrony środowiska. Aby unikn ąć powtórze ń przy ich prezentacji w pkt. 9.7. zostały wydzielone do odr ębnego omówienia. Chodzi o środki finansowo-prawne, umowy publicznoprawne oraz środki represyjne.

9.8.1. Środki finansowo-prawne

Szczególne znaczenie dla zarz ądzania środowiskiem maj ą instrumenty finansowo- prawne. Tworz ą one ł ącznie du żą grup ę instrumentów, obejmuj ących podatki, opłaty i kary, dotacje, subwencje, ulgi podatkowe. Powszechnie znane s ą opłaty i kary pieni ęż ne. Opłaty za korzystanie ze środowiska pobierane s ą w szczególno ści za: - wprowadzanie do powietrza substancji i energii - usuwanie drzew i krzewów - składowanie odpadów - wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi - wył ączanie gruntów rolnych i le śnych z produkcji - działalno ść koncesjonowan ą na podstawie przepisów prawa górniczego i geologicznego. Opłaty takie spełniaj ą rol ę bod źcow ą (przynajmniej według teoretycznych zało żeń), gdy ż powinny zach ęca ć do szukania innych alternatywnych sposobów prowadzenia działalno ści gospodarczej (opartych na rezygnacji z korzystania ze środowiska albo wykorzystywaniu innych, ta ńszych surowców i półproduktów). W praktycznym stosowaniu na plan pierwszy wybija si ę jednak funkcja fiskalna opłat i kar. Wyra ża si ę ona w pozyskiwaniu środków finansowych, gromadzeniu w ramach odr ębnych funduszy i wykorzystywaniu do wspierania działalno ści słu żą cej ochronie środowiska. Fundusze takie (w tym gminny fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej) stanowi ą powa żne źródło finansowania ochrony środowiska.

96 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Do instrumentów finansowo-prawnych zalicza si ę tak że formy wsparcia dla podmiotów podejmuj ących działania korzystne dla środowiska. Niektóre z nich zostały uregulowane ustawowo, co podnosi ich rang ę i dowodzi ich znaczenia. Przykładem s ą premie wypłacane z tytułu działa ń termomodernizacyjnych wypłacanych na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o wspieraniu przedsi ęwzi ęć termomodernizacyjnych (Dz.U. Nr 162, poz. 1121 ze zm.). Szersze omówienie tego i innych źródeł finansowania przedstawiono w pkt. 10.

9.8.3. Umowy publicznoprawne

W polskim prawie administracyjnym charakter umów publicznoprawnych przypisuje si ę: - zwi ązkom komunalnym tworzonym dla wspólnego wykonywania zada ń publicznych; w przypadku gminy chodzi o zwi ązki mi ędzygminne (art. 64 ust. 1 ustawy o samorz ądzie gminnym), - porozumieniom komunalnym, na podstawie których gminy mog ą powierza ć, jednej z nich prowadzenie zada ń publicznych (art. 74 ust. 1 ustawy o samorz ądzie gminnym), - porozumieniom gmin z organami administracji rz ądowej w sprawie wykonywania zada ń z zakresu administracji rz ądowej (art. 8 ust. 1 ustawy o samorz ądzie gminnym).

Dobrowolno ść działa ń w tych zakresach powinna zosta ć nagrodzona okre ślon ą „premi ą”. Znaczenie praktyczne ma (zwłaszcza w przypadku pierwszym) przede wszystkim ułatwiony dost ęp do środków finansowych, przeznaczonych na inwestycje z zakresu ochrony środowiska.

9.8.4. Środki represyjne

Instrumenty typu represyjnego to przede wszystkim powszechnie znane opłaty podwy ższone i kary pieni ęż ne oraz inne formy odpowiedzialno ści administracyjnej, np. nało żenie w drodze decyzji obowi ązku przywrócenia środowiska do stanu wła ściwego lub obowi ązku uiszczenia na rzecz wła ściwego gminnego funduszu ochrony środowiska i

97 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. gospodarki wodnej kwoty pieni ęż nej odpowiadaj ącej wysoko ści szkód wynikłych z narusze ń środowiska (art. 362 ust. 1 i 3 ustawy – Prawo ochrony środowiska). Inne mo żliwo ści działania oferuj ą środki odpowiedzialno ści karnej. Pozostaj ą one w dyspozycji organów s ądowniczych, ale organy administracji samorz ądowej mog ą spełnia ć funkcje oskar życiela publicznego w sprawach o wykroczenia przeciwko środowisku, je śli w zakresie swego działania ujawniły wykroczenie i wyst ąpiły z wnioskiem o ukaranie (art. 17 par. 3 Kodeksu post ępowania w sprawach o wykroczenia). Uprawnienie takie przyznaje wójtowi (burmistrzowi lub prezydentowi miasta) lub osobom przez nich upowa żnionym równie ż art. 379 ust. 4 ustawy – Prawo ochrony środowiska. Wspomnie ć nale ży tak że o środkach egzekucyjnych, podejmowanych na podstawie przepisów ustawy o post ępowaniu egzekucyjnym w administracji. Powinno ść prowadzenia egzekucji administracyjnej obejmuje nie realizowane obowi ązki okre ślone b ądź wprost w ustawach lub w decyzjach. Organom gminy przysługiwać mo że rola wierzyciela (tj. podmiotu uprawnionego do żą dania wykonania obowi ązku lub jego zabezpieczenia) b ądź organu egzekucyjnego (tj. organu uprawnionego do stosowania środków egzekucyjnych).

9.9. Partnerstwo w zarz ądzaniu środowiskiem

Dla idei partnerstwa w zarz ądzaniu środowiskiem na szczeblu gminy podstawowe znaczenie ma fakt, że administracja gminna nie jest w tym zakresie samowystarczalna. Chodzi o stopie ń zło żono ści zagadnie ń wyznaczaj ących problematyk ę środowiskow ą, skal ę przestrzenn ą wykraczaj ącą zwykle poza granice gminy (cho ć niektóre problemy maj ą charakter lokalny), rozproszenie kompetencji pomi ędzy ró żne podmioty administracji rz ądowej i samorz ądowej a tak że o samodzieln ą rol ę podmiotów gospodarki rynkowej. Z tych przyczyn współdziałanie wszystkich zainteresowanych podmiotów, w tym powołanych ustawowo, zobligowanych decyzyjnie, motywowanych tak racjonalnie, jak i emocjonalnie, jest po prostu nieodzowne. Szczególne znaczenie ma partnerstwo z: - administracj ą rz ądow ą i samorz ądow ą - podmiotami gospodarczymi - społecze ństwem.

98 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

W pierwszym przypadku niektóre z form współdziałania wynikaj ą wprost z ustaw. Praktyka dowodzi jednak, że bez dobrej woli organów trudno jest mówi ć o efektywnej współpracy. Je śli jest ona oparta na wspólnych wynegocjowanych porozumieniach, wykazuje wi ększ ą efektywno ść . Niezwykle istotne jest współdziałanie z podmiotami gospodarczymi. Bywa, że ustawy wprost przewiduj ą mechanizmy podobne do dobrowolnych porozumie ń (np. ustawa o obowi ązkach przedsi ębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej). Dla realizacji gminnego programu ochrony środowiska szczególne znaczenie mie ć b ędzie dobrowolny w nim udział przedsi ębiorstw. Rzeczywiste realizowanie celów środowiskowych nie jest mo żliwe bez inwestycji ochronnych w przedsi ębiorstwach. Udział społecze ństwa przybiera ró żne formy. Chodzi o udział w procesach decyzyjnych na zasadach okre ślonych w ustawie – Prawo ochrony środowiska, ale te ż o cały wachlarz innych dobrowolnych działa ń organizacji ekologicznych, szkół ró żnych szczebli, jednostek pomocniczych samorz ądu gminnego, samorz ądu pracowniczego oraz jednostek ochotniczych stra ży po żarnych. Gminny program ochrony środowiska powinien by ć baz ą i spoiwem dla tych wielorakich aktywno ści społecznych.

9.10. Zarz ądzanie gminnym programem ochrony środowiska

Ustanowienie gminnego programu ochrony środowiska jest pierwszym krokiem w kierunku nowoczesnego zarz ądzania środowiskiem. Po okre śleniu zasad, celów i instrumentów nast ępuje faza realizacyjna. Bior ąc pod uwag ę rozległo ść wytyczonych w programie zada ń konieczne wydaje si ę powołanie specjalnej jednostki do spraw zarz ądzania programem: komitetu steruj ącego.

9.10.1. Jednostka zarz ądzaj ąca programem

W skład komitetu steruj ącego wchodzi ć powinni przede wszystkim pracownicy urz ędu gminnego: - pełnomocnik wójta (burmistrza, prezydenta miasta) – jako przewodnicz ący

99 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- kierownicy sekcji tematycznych (w układzie zasobów środowiska, tj. powietrze, woda, powierzchnia ziemi, przyroda – w tym ziele ń w jednostkach osiedle ńczych, gospodarka odpadami a tak że pion monitoringu) - koordynator do spraw kontaktów z podmiotami gospodarczymi - koordynator do spraw kontaktów z mediami i społecze ństwem (odpowiedzialny za utrzymanie stron „www”) - członkowie – obserwatorzy, b ędący przedstawicielami komitetu steruj ącego programem powiatowym. Zarz ądzanie programem musi by ć otwarte dla społecze ństwa i dlatego szczególnej wagi nabiera dost ępno ść programu poprzez elektroniczne sieci informacyjne (strony „www”). Udział przedstawicieli gospodarki (przemysłu) powinien ułatwi ć koordynacj ę poziom ą, z kolei udział reprezentantów powiatu zapewni ć powinien koordynacj ę pionow ą w skali gmina - powiat. Komitet steruj ący powinien zbiera ć si ę co 6 miesi ęcy (a na żą danie przewodnicz ącego powinny by ć wyznaczane sesje nadzwyczajne) i ocenia ć proces wdra żania programu, formułowa ć propozycje zmian i uzupełnie ń, wspólnie analizowa ć przyczyny ewentualnych opó źnie ń.

9.10.2. Ramy czasowe

Poniewa ż programy ochrony środowiska słu żyć maj ą realizacji polityki ekologicznej pa ństwa, zatem uwzgl ędni ć nale ży potrzeb ę ich dostosowywania do zmian w tej polityce. Polityk ę ekologiczn ą pa ństwa przyjmuje si ę (zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy – Prawo ochrony środowiska) na 4 lata, z tym że przewidziane w niej działania perspektywiczne obejmuj ą kolejne 4 lata. Zmiany mog ą wi ęc wynika ć nie tylko z pojawienia si ę nowych zagro żeń dla środowiska, ale równie ż z odmiennych preferencji ekipy politycznej wyłonionej w toku wyborów. Z tego wzgl ędu byłoby najlepiej, gdyby takie dokumenty jak polityka ekologiczna pa ństwa oraz programy ochrony środowiska, były przyjmowane na pocz ątku kadencji. Poniewa ż narzucony ustaw ą graniczny termin na przyj ęcie gminnego programu ochrony środowiska rozmija si ę z terminarzem wyborczym, dlatego tak wa żna pozostaje sprawa otwarcia programu na zmiany i programowanie dalszego rozwoju metod ą krocz ącą: 4 lata + 4 lata. Cho ć zasada ta w ustawie wyra żona jest wyra źnie tylko w stosunku do polityki ekologicznej pa ństwa, została tak że uwzgl ędniona w programie ochrony środowiska.

100 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Za wykonanie programów formaln ą odpowiedzialno ść ponosi wójt (burmistrz, prezydent miasta), który co 2 lata sporz ądza raport z wykonania programu i przedstawia go radzie gminy. Powy ższe uwarunkowania nakazuj ą wyró żni ć w perspektywie czasowej wdra żania gminnego programu ochrony środowiska: zarz ądzanie bie żą ce z perspektyw ą 4 lat (2 lata + 2 lata), zarz ądzanie w perspektywie średniookresowej (4 lata + 4 lata) oraz zarz ądzanie perspektywiczne (na okres 8 lat + 8 lat ).

9.10.3. Operatywna struktura celów środowiskowych

Działalno ść bie żą ca powinna by ć nakierowana na realizowanie celów ustalonych w programie. Cele powinny by ć wyra żone w sposób opisowy oraz przy u życiu wska źników i parametrów opracowanych w naukach szczegółowych (przede wszystkim adekwatnie do kryteriów opisu stanu środowiska w programach monitoringu). Bior ąc jednak pod uwag ę zło żono ść tych celów oraz ich wewn ętrzne zró żnicowanie nale ży rozwa żyć wydzielenie tak że uproszczonych celów operacyjnych tj. celów wyra żonych w j ęzyku niespecjalistycznym (priorytetowych dla obszaru gminy). Kryteria prawne słu żą ce do opisu celów, staj ą si ę jednocze śnie u żytecznymi miernikami dla okre ślenia post ępu we wdra żaniu programu, o ile tylko daj ą si ę skwantyfikowa ć. Mierniki w przypadku celów opisowych odwołuj ą si ę do ocen typu szkolnego (realizacja niezadawalaj ąca / zadawalaj ąca / dobra / wzorcowa). Odr ębnym miernikiem b ędzie stopie ń realizacji planów finansowych (planów wydatków ze źródeł publicznych i prywatnych) w uj ęciu kwotowym lub procentowym.

9.11. Monitoring

Monitoring kojarzony by ć mo że przede wszystkim z tzw. pa ństwowym monitoringiem środowiska. Jest to system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania wszystkich informacji o środowisku. Szczegółowe zasady jego funkcjonowania okre śla ustawa Prawo ochrony środowiska (Rozdział 2 Dział IV Tytuł I „Pa ństwowy monitoring środowiska oraz rozpowszechnianie informacji o środowisku”) oraz przepisy ustawy z 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska . Jest on prowadzony na podstawie:

101 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

• wieloletnich programów opracowywanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, zatwierdzonych przez ministra wła ściwego do spraw środowiska, • programów wojewódzkich, opracowanych przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, zatwierdzanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w porozumieniu z wojewod ą. System pa ństwowego monitoringu środowiska nale ży odró żnia ć od obowi ązków w zakresie monitoringu obci ąż aj ących podmioty korzystaj ące ze środowiska. Np. w zakresie gospodarki odpadami dotyczy to zwłaszcza (cho ć nie tylko) zarz ądzaj ących składowiskami. Obowi ązki w zakresie monitoringu mog ą mie ć bardzo ro żny zakres - i niekoniecznie musz ą by ć z t ą nazw ą bezpo średnio kojarzone. Dotyczy to np. obowi ązku prowadzenia bada ń czy pomiarów albo obowi ązku stosowania metodyki referencyjnej. Zakres podobnych obowi ązków jest zazwyczaj przedmiotem regulacji odpowiednich ustaw i rozporz ądze ń wykonawczych. Mo że by ć równie ż przedmiotem decyzji administracyjnych o charakterze reglamentacyjnym lub kontrolnym. Monitoring środowiska polega przede wszystkim na aktywnym zbieraniu informacji. Zapewnienie stałego napływu informacji od podmiotów w rozmaitych formach korzystaj ących ze środowiska jest natomiast elementem zbierania biernego. Podstawowym źródłem takich informacji s ą wnioski o wydanie niezb ędnych decyzji administracyjnych. Nie zawsze s ą one jednak wymagalne. W wielu wypadkach ustawodawca przewidział tu pewne rozwi ązania stanowi ące w istocie substytut obowi ązku uzyskiwania pozwolenia. Jest to instytucja notyfikacji (obowi ązek składania informacji, czy te ż zgłoszenia). Jej podstawow ą zalet ą jest maksymalne uproszczenie post ępowania przy zachowaniu jednocze śnie elementów reglamentacyjnych i kontrolno-interwencyjnych. Klasycznym przykładem jest tu obowi ązek zgłoszenia pewnych robót budowlanych bez konieczno ści uzyskiwania pozwolenia na budow ę- a wi ęc rozwi ązanie od lat znane kolejnym ustawom Prawo budowlane. Instytucja ta znajduje coraz szersze zastosowanie w polskim prawie ochrony środowiska - zwłaszcza w zakresie gospodarki odpadami. Obejmuje to nast ępuj ące obowi ązki: • składania informacji o wytwarzanych odpadach (art. 17 ustawy o odpadach), • zgłoszenia do rejestru wykonywania działalno ści w zakresie gospodarowania odpadami (art. 33 ustawy o odpadach). Polskie prawo ochrony środowiska przewiduje liczne obowi ązki ewidencyjne i sprawozdawcze. Obci ąż aj ą one przede wszystkim podmioty w ro żny sposób korzystaj ące ze środowiska. System przepływu informacji wymaga jednak równie ż aktywnego udziału

102 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. organów administracji publicznej wszystkich szczebli. Jest przy tym oboj ętne z jakich źródeł pochodz ą zebrane informacje - czy z działa ń własnych organów ochrony środowiska czy te ż są przekazywane przez wła ściwe Inspekcje.

10. FINANSOWANIE REALIZACJI PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA W GMINIE

10.1. Wst ęp

Ocena zdolno ści do współfinansowania oraz wskazanie zewn ętrznych mechanizmów finansowania ochrony środowiska dla oszacowanych w poprzednich rozdziałach nakładów inwestycyjnych jest podstawowym elementem Programu Ochrony Środowiska dla miasta Twardogóra. Wynikaj ące st ąd koszty wdra żania Programu… zostały okre ślone dla okresu 2004 – 2007, tj. dla okresu obowi ązuj ącego bezpo średnio po uchwaleniu Programu… przez Rad ę Miejsk ą w Twardogórze, zgodnie z art.17 i 18 ustawy Prawo ochrony środowiska. Dla okresów nast ępuj ących po 2007 roku koszty te powinny by ć szacowane dla kolejnych etapów realizacji Programu, w ramach jego aktualizowania, poprzez korekt ę działa ń wynikaj ących bezpo średnio z procesu monitorowania implementacji Programu…. Poziom cen dla realizacji przedsi ęwzi ęć opisanych w Programie… dla okresu 2004 – 2007 odniesiony jest do IV kwartału 2003 roku.

Dotychczas wi ększo ść zada ń ochrony środowiska realizowanych przez gmin ę była finansowana zgodnie z ogólnym trendem udziału środków finansowych z ró żnych źródeł, jaki ukształtował si ę w Polsce w ci ągu ostatnich latach. Oznacza to, że podstawowym źródłem był bud żet samorz ądu oraz fundusze ochrony środowiska. W ramach tych działa ń zrealizowano tak że przedsi ęwzi ęcia infrastruktury ochrony środowiska (m.in. odbudowa odcinków kanalizacji itp.). Od 1 maja 2004 roku ze wzgl ędu na zdecydowanie wi ększy udział potencjalnie mo żliwych do wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej struktura finansowania przedsi ęwzi ęć ochrony środowiska zmieni si ę w sposób zasadniczy, bowiem będzie mo żna w szerszym ni ż dot ąd zakresie pozyskiwa ć dofinansowanie z Funduszu Spójno ści oraz funduszy strukturalnych, zwłaszcza z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ERDF).

103 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Najwi ęcej środków b ędzie dost ępnych w ramach Funduszu Spójno ści, jednak jest on adresowany do realizacji du żych przedsi ęwzi ęć , o znaczeniu ogólnokrajowym lub ponadregionalnym, o minimalnym koszcie jednolitego programu inwestycyjnego przekraczaj ącym 10 mln €. Bior ąc pod uwag ę, że gmina Twardogóra uczestniczy w przygotowaniu aplikacji do Funduszu Spójno ści Programu Porz ądkowania Gospodarki Wodno – Ściekowej dla gmin w zlewni Baryczy, mo żna zakłada ć, że cz ęść inwestycji z zakresu kanalizacji b ędzie mogła by ć dofinansowywana w ramach pomocy unijnej wła śnie z tego Funduszu. Ponadto szereg proponowanych przedsięwzi ęć mo że by ć dofinansowane z funduszy strukturalnych.

Harmonogram realizacji Programu… zakłada, że realizacja zada ń b ędzie przebiegała w latach 2004 - 2007. Zakłada si ę ponadto, że głównymi źródłami finansowania Programu… b ędą:  bud żet miasta Twardogóra,  środki Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,  fundusze Unii Europejskiej (fundusze strukturalne, zwłaszcza ERDF),  środki przedsi ębiorców przeprowadzaj ących działania restrukturyzacyjne zmierzaj ące do osi ągania standardów środowiskowych wymaganych prawem,  środki banków komercyjnych.

Generalnie inwestycje realizowane w ramach Programu… mo żna podzieli ć na trzy grupy:  z du żym udziałem zewn ętrznych środków finansowych  z niewielkim udziałem zewn ętrznych środków finansowych  bez udziału finansowania zewn ętrznego.

W zał ączniku do Programu Ochrony Środowiska dla miasta i gminy Twardogóra pn. „ Środki finansowe w ochronie środowiska” przedstawiono szczegóły dotycz ące zasad i kryteriów działania omawianych Funduszy.

Realizacja inwestycji gminnych bez planowania ich na wiele lat naprzód mo że stwarza ć wiele niebezpiecze ństw. Dlatego dla zada ń z Programu…przeprowadzono: - wyznaczenie hierarchii wa żno ści poszczególnych inwestycji dla gminy (ustalono priorytety) z uwzgl ędnieniem strategicznych interesów społeczno ści lokalnej,

104 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

- wyznaczenie optymalnego harmonogramu realizacji cało ści zamierze ń inwestycyjnych w gminie z uwzgl ędnieniem dost ępno ści finansowania, koncentracji środków w celu skracania cykli inwestycyjnych i uzyskiwania planowanych efektów w mo żliwie najszybszych terminach. Ponadto jest konieczne wyznaczenie czasokresu osi ągania wyznaczonych wska źników ekorozwoju, co powinno stanowi ć jeden z mierników słu żą cych monitorowaniu skuteczno ści realizacji Programu i osi ąganych celów. Istot ą takiego planowania jest unikni ęcie niepo żą danej sytuacji, jednoczesnego otwierania zbyt wielu frontów inwestycyjnych w stosunku do zdolno ści finansowania. Przypadkowo ść w decydowaniu o kolejno ści inwestycji (brak uzgodnionych kryteriów przy ustalaniu ich kolejno ści) prowadzi ć mo że do nieuzasadnionego przewlekania realizacji poszczególnych inwestycji i podra żania ich kosztów. Nale ży podkre śli ć, że miasto Twardogóra posiada Wieloletni Plan Inwestycyjny na lata 2004 – 2008 (tzw. WPI) przyj ęty do realizacji w 2004 r. Autorzy niniejszego Programu… korzystali z danych tam zawartych a odnosz ących si ę do planowanych inwestycji oraz prognoz dochodów i wydatków bud żetowych gminy. W dalszym ci ągu tego rozdziału zostan ą przedstawione relacje pomi ędzy niniejszym Programem… a WPI. Rozwa żaj ąc kwestie finansowania ka żdej inwestycji, a zwłaszcza komunalnej, współfinansowanej ze środków publicznych, nale ży bra ć pod uwag ę tak że inne aspekty. Istot ą jest tu nie tylko wybór kolejno ści realizacji poszczególnych inwestycji w ramach Programu…, ale tak że fachowa ocena efektywno ściowa odnosz ąca si ę do zagadnie ń ekonomicznych i korzy ści dla ochrony środowiska. Takie badanie efektywno ści jest wa żne, bowiem zapewnia:  wła ściw ą alokacj ę środków, jakie s ą do dyspozycji społeczno ści lokalnej,  efektywne wykorzystanie środków finansowych, zwłaszcza publicznych; uzyskiwane w ten sposób oszcz ędno ści s ą równie istotne jak pozyskiwanie środków zewn ętrznych  realizacj ę podstawowego wymagania postawionego przez Komisj ę Europejsk ą dla wszystkich inwestycji dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej. Słu ży ono tak że:  porównaniu rozwi ąza ń alternatywnych,  „odchudzaniu” rozwa żanego programu inwestycyjnego,  okre ślaniu wysoko ści dofinansowania dotacjami ze środków publicznych  selekcji projektów inwestycyjnych.

105 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Analiza taka nosi najcz ęś ciej nazw ę studium wykonalno ści i jej podstawy teoretyczne s ą stosowane w praktyce coraz powszechniej. Niemniej jednak najwa żniejsz ą kwesti ą dla projektów ochrony środowiska, które w wi ększo ści ze swej natury s ą ekonomicznie nieopłacalne, jest wybór wła ściwej metody oceny. Mamy tu do czynienia z metodami:  dynamicznymi: o analiza finansowa (NPV, IRR, czas zwrotu), o analiza korzy ści i kosztów społecznych, o analiza efektywno ści kosztowej.  statycznymi: o analiza kosztu jednostkowego. Ze wzgl ędu na to, że klasyczne narz ędzia analizy finansowej cz ęsto zawodz ą w odniesieniu do inwestycji ochrony środowiska z powodu nie uwzgl ędniania strumieni korzy ści zewn ętrznych takich, jak konieczno ść wypełniania prawnych norm środowiskowych, poprawy warunków sanitarnych i zdrowotnych ludno ści, poza prawnych aspektów ochrony środowiska itp. uwa ża si ę, że poprawn ą metodologicznie jest analiza efektywno ści kosztowej. Dla projektów aplikuj ących do funduszy europejskich analiza taka jest prowadzona na podstawie dynamicznego kosztu jednostkowego DGC (Dynamic Generation Cost). Oznacza on średni ą cen ę za usług ę komunaln ą w całym okresie analizy projektu (np. 25 lat), która równowa ży sum ę zdyskontowanych w czasie wszystkich nakładów inwestycyjnych i eksploatacyjnych ze zdyskontowanymi efektami ekologicznymi (korzy ściami), jakie b ędą osi ągni ęte w wyniku realizacji rozwa żanej inwestycji. Wska źnik DGC jest niezwykle wygodny do stosowania, ze wzgl ędu na bardzo czyteln ą interpretacj ę:  posiada takie samo miano jak cena, któr ą płaci konsument/u żytkownik zrealizowanej inwestycji,  jest tzw. cen ą ukryt ą ( shadow price) , tj. cen ą jak ą płaci społecze ństwo za uzyskanie efektu ekologicznego,  charakteryzuje koszt techniczny osi ągni ęcia efektu, w tym ekologicznego,  odnosz ąc wska źnik DGC do ceny ustalonej przez przedsi ębiorstwo komunalne, mo żna oszacowa ć, jak ą cz ęść kosztów ponosz ą konsumenci. Poniewa ż Komisja Europejska akceptuje analiz ę efektywno ści kosztowej (porównanie opcji) prowadzon ą na podstawie dynamicznego kosztu jednostkowego DGC zaleca si ę, aby przeprowadza ć j ą we wst ępnej fazie przygotowywania wszelkich projektów infrastrukturalnych i to nie tylko w przypadkach, gdy projekty takie maj ą by ć

106 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. współfinansowane ze środków Unii Europejskiej. Analiza taka powinna by ć zastosowana m.in. w dokumentach wst ępnych przygotowywanych do aplikacji do funduszy strukturalnych.

Odr ębn ą kwesti ą jest ocena post ępów w urzeczywistnianiu ekorozwoju gminy poprzez realizacj ę inwestycji okre ślonych m.in. w Programie Ochrony Środowiska dla miasta i gminy Twardogóra. W takim przypadku s ą wykorzystywane mierniki ekorozwoju, które oznaczają nowe podej ście do okre ślania znaczenia środowiska dla jako ści życia człowieka. Istota ekorozwoju jest wyra żana jako zbiór cech, celów, zasad i jako ład zintegrowany, oparty na wzajemnym przenikaniu i harmonizacji pi ęciu ładów dziedzinowych: ekologicznego, społecznego, gospodarczego, przestrzennego i polityczno-instytucjonalnego. Zbiór ten jest swoisty w skali globalnej jak i lokalnie np. na poziomie gminy. Przyj ęte w konkretnych warunkach wska źniki ekorozwoju powinny:  ułatwia ć władzom danego obszaru (kraju, regionu, powiatu, gminy) i jego mieszka ńcom ocen ę stopnia realizacji idei ekorozwoju,  uświadamia ć tempo realizacji ekorozwoju i istniej ące problemy,  pobudza ć do wi ększej aktywno ści w działaniach na rzecz ekorozwoju,  weryfikowa ć obowi ązuj ące kierunki polityki i przyj ęte wcze śniej cele rozwojowe oraz strategie ich osi ągania. Wybór, zaprojektowanie i uzgadnianie wska źników ekorozwoju nie jest spraw ą prost ą. W odniesieniu do konkretnych wska źników doprowadzenie do pełnej zgodno ści pogl ądów w odniesieniu do metodyki ich konstrukcji, własno ści i zakresów stosowania jest obecnie bardzo trudne. Przy obecnym stanie wiedzy brak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, które wska źniki i ich systemy s ą bardziej przydatne i po żyteczne od pozostałych. Proponowane w ostatnich latach przez organizacje międzynarodowe systemy wska źników nie zawsze spełniaj ą postulat harmonizacji ładów dziedzinowych (ekonomicznego, społecznego i ekologicznego). Systemy takie zostały m.in. opracowane przez agendy ONZ, OECD, Bank Światowy, IUCN i Europejsk ą Agencj ę ds. Ochrony Środowiska (EEA). Najcz ęś ciej wska źniki te dziel ą si ę na wska źniki presji/przyczyny, stanu ,i reakcji. Ich okre ślenie i przyj ęcie powinno stanowi ć kolejny krok władz samorz ądowych w ramach monitorowania wdra żania Programu Ochrony Środowiska dla miasta i gminy Twardogóra.

W dalszym ci ągu niniejszego rozdziału przeprowadzono analiz ę mo żliwo ści finansowania zada ń uj ętych w Programie Ochrony Środowiska dla miasta i gminy Twardogóra. Dokonano

107 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o. oceny wydolno ści bud żetu gminy w okresie do 2007 i do 2011 roku w oparciu o prognoz ę wykonan ą przez słu żby finansowe Urz ędu Miasta i Gminy w oparciu o WPI, oraz zasymulowano struktur ę finansowania inwestycji wchodz ących w skład Programu…tak że z zewn ętrznych źródeł finansowania

10.2. Ocena wybranych parametrów bud żetu gminy

Dla potrzeb oceny mo żliwo ści finansowania realizacji zada ń wynikaj ących z Programu Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Twardogóra analizie poddano wybrane parametry bud żetowe w uj ęciu historycznym (lata 2000 – 2003), prognozy wykonanej przez słu żby ksi ęgowe Urz ędu Miasta i Gminy na lata realizacji Programu… (lata 2004 – 2007) oraz na lata 2008 – 2011. S ą to: • dochody bud żetu Gminy, • wydatki bud żetu Gminy, • wydatki inwestycyjne w bud żecie Gminy, • nadwy żka/deficyt bud żetowy, • udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach bud żetu Gminy.

Analiza tych parametrów skłania do nast ępuj ących wniosków: • wielko ść wydatków bud żetowych, utrzymuj ąca si ę na poziomie 14,6 – 19,2 mln zł rocznie (w latach 2000-2003) była równowa żona dochodami oraz po życzkami zaci ąganymi na realizacj ę kolejnych inwestycji m.in. w infrastruktur ę ochrony środowiska. W latach 2004 – 2007 jest planowana nadwy żka dochodów nad wydatkami, (okres realizacji niniejszego „Programu…”) rz ędu 0,1 – 0,9 mln zł rocznie, • bud żetowe wydatki inwestycyjne b ędą osi ągały poziom ok. 25% wydatków ogółem w latach 2004 - 2007; w nast ępnych latach planuje si ę wielko ść tych wydatków na niezmienionym poziomie, • w latach 2004 – 2007, a tak że w latach 2008 -2011 władze gminy prognozuj ą utrzymanie wydatków na cele inwestycyjne na mniej wi ęcej dotychczasowym poziomie słusznie uznaj ąc, konieczno ść kontynuowania działa ń inwestycyjnych prowadzonych przez gmin ę; zakłada si ę, że w pierwszym czteroleciu na inwestycje

108 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

samorz ąd b ędzie mógł wydatkowa ć ogółem 17,75 mln zł, z czego w latach 2005 - 2007 na ten cel chce przeznaczy ć kwot ę 13,5 mln zł. • na lata 2008 – 2011 zakłada si ę wg prognozy WPI i Urz ędu Miasta i Gminy utrzymywanie si ę na stałym poziomie rocznych dochodów bud żetowych (ok. 18,2 mln zł), i poziom wydatków bud żetowych w tej samej wysoko ści, • analiza danych historycznych oraz prognoz do roku 2011 wskazuje, że na cele inwestycyjne w ochronie środowiska i zwi ązanej z ni ą gospodarce komunalnej mo żna wygenerowa ć z bud żetu miasta i gminy ok. 10,6 mln zł w latach 2004 – 2007 (jako 60% z całkowitej kwoty wydatków inwestycyjnych z bud żetu w tych latach) i podobnej kwoty w latach 2008 – 2011,

W tabelach 10.1 i 10.2 oraz na wykresie 10.1 zestawiono opisane powy żej dane i zaprezentowano wyniki prognozy bud żetowej na lata 2008 – 2011.

109 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 10.1. Główne parametry bud żetu miasta i gminy Twardogóra ,zł.

Rzeczywista Prognoza wg Urz ędu Gminy Lp. Opis 2 000 2 001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006 2 007 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A Dochody bud żetu Gminy 14 706 089 17 148 876 18 226 246 19 409 836 19 405 365 18 287 800 18 299 800 18 229 800 w tym: - wpływy z podatków 4 376 668 4 944 382 5 875 449 5 648 678 5 848 115 5 850 000 5 850 000 5 850 000 - udziały w podatkach 2 985 838 3 348 164 2 735 654 3 366 116 5 000 694 5 000 000 5 000 000 5 000 000 - dotacje celowe z bud żetu pa ństwa 1 611 302 1 655 286 2 098 361 1 581 584 523 412 550 000 550 000 550 000 - subwencje 4 683 812 5 597 962 5 387 592 5 701 378 5 595 240 5 600 000 5 600 000 5 600 000 B Wydatki bud żetu Gminy 14 575 000 16 978 169 18 336 107 19 162 440 18 463 124 17 390 988 17 645 300 18 144 300 w tym: - administracja publiczna 1 855 542 2 024 389 2 314 604 2 321 146 2 430 075 2 400 000 2 400 000 2 400 000 - o świata i wychowanie 6 653 546 7 057 506 6 573 081 7 518 807 8 008 999 7 300 000 7 300 000 7 300 000 - opieka społeczna 1 260 806 1 371 322 1 403 333 1 308 982 1 139 748 1 100 000 1 100 000 1 100 000 - transport i ł ączno ść 262 768 274 200 1 233 186 570 772 575 000 600 000 600 000 600 000 - gosp. komunalna i ochrona środowiska 2 471 759 3 031 000 3 141 788 3 025 570 4 091 600 4 000 000 4 000 000 4 000 000 Wydatki inwestycyjne w C bud żecie Gminy 1 478 622 4 097 994 4 388 404 4 781 227 4 250 000 4 500 000 4 500 000 4 500 000 Nadwy żka(+)/Deficyt bud żetu(-) 131 089 170 707 -109 861 247 396 942 241 896 812 654 500 85 500 Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach D bud żetu Gminy 10,14% 24,14% 23,93% 24,95% 23,02% 25,88% 25,50% 24,80%

110 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 10.2. Prognoza głównych parametrów bud żetu miasta i gminy Twardogóra

Prognoza wg Urz ędu Gminy Lp. Opis 2 008 2 009 2 010 2 011 1 2 11 12 13 14 A Dochody bud żetu Gminy 18 229 800 18 299 800 18 299 800 18 299 800 w tym: - wpływy z podatków 5 850 000 5 850 000 5 850 000 5 850 000 - udziały w podatkach 5 000 000 5 000 000 5 000 000 5 000 000 - dotacje celowe z bud żetu pa ństwa 550 000 550 000 550 000 550 000 - subwencje 5 600 000 5 600 000 5 600 000 5 600 000 B Wydatki bud żetu Gminy 18 229 800 18 299 800 18 299 800 18 299 800 w tym: - administracja publiczna 2 400 000 2 400 000 2 400 000 2 400 000 - o świata i wychowanie 7 300 000 7 300 000 7 300 000 7 300 000 - opieka społeczna 1 100 000 1 100 000 1 100 000 1 100 000 - transport i ł ączno ść 600 000 600 000 600 000 600 000 - gosp. komunalna i ochrona środowiska 4 000 000 4 000 000 4 000 000 4 000 000 Wydatki inwestycyjne w C bud żecie Gminy 4 500 000 4 500 000 4 500 000 4 500 000 Nadwy żka(+)/Deficyt bud żetu(-) 0 0 0 0 Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach D bud żetu Gminy 24,68% 24,59% 24,59% 24,59%

Rys. 10.1 Prognoza parametrów bud żetu miasta i gminy Twardogóra

roczne dochody bud żetu 25 000 000 wydatki bud żetu gminy wydatki inwestycyjne 20 000 000

15 000 000 zł 10 000 000

5 000 000

0 2 000 2 001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006 2 007 2 008 2 009 2 010 2 011 lata

W tabeli 10.3. Ponadto zestawiono i obliczono maksymalny, zgodny z prawem poziom zadłu żenia i obsługi zadłu żenia miasta i gminy Twardogóra w okresie prognozowanym do 2011 roku.

111 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 10.3. Poziom i obsługa zadłu żenia miasta i gminy Twardogóra w zł

Rzeczywista Prognoza wg Urz ędu Miasta i Gminy Lp. Opis 2 000 2 001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006 2 007 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Stan kredytów, po życzek i A1 obligacji na koniec okresu 2 912 038 3 359 718 2 883 398 2 579 053 1 636 812 740 000 85 500 0 Stan por ęcze ń i gwarancji na A2 koniec okresu (ł ącznie z odsetkami) 0 0 0 0 0 0 0 0 A Razem zadłu żenie gminy 2 912 038 3 359 718 2 883 398 2 579 053 1 636 812 740 000 85 500 0 Stosunek zadłu żenia do a1 dochodów 19,80% 19,59% 15,82% 13,29% 8,43% 4,05% 0,47% 0,00% Maksymalny mo żliwy poziom a2 zadłu żenia gminy (60% 8 823 653 10 289 326 10 935 748 11 645 902 11 643 219 10 972 680 10 979 880 10 937 880 dochodów) Spłata kredytów, po życzek, B1 wykup obligacji 485 120 497 320 782 320 816 320 942 241 896 812 654 500 85 500 B2 Spłata odsetek 444 771 428 408 289 793 194 471 123 202 131 599 39 945 2 793 B3 Spłata por ęcze ń i gwarancji 0 0 0 0 0 0 0 0 Razem obsługa zadłu żenia B w okresie 929 891 925 728 1 072 113 1 010 791 1 065 443 1 028 411 694 445 88 293 Stosunek obsługi zadłu żenia b1 do dochodów 6,32% 5,40% 5,88% 5,21% 5,49% 5,62% 3,79% 0,48% Maksymalny mo żliwy poziom b2 obsługi zadłu żenia gminy 2 205 913 2 572 331 2 733 937 2 911 475 2 910 805 2 743 170 2 744 970 2 734 470 (15% dochodów)

112 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

113 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

W tabeli 10.4 przedstawiono parametry obsługi zadłużenia bud żetowego zaprognozowane dla okresu 2008 – 2011.

Tabela 10.4. Prognoza poziomu i obsługi zadłu żenia miasta i gminy Twardogóra

Prognoza wg Urz ędu Miasta i Gminy Lp. Opis 2 008 2 009 2 010 2 011 1 2 11 12 13 14 Stan kredytów, po życzek i A1 obligacji na koniec okresu 0 0 0 0 Stan por ęcze ń i gwarancji na A2 koniec okresu (ł ącznie z odsetkami) 0 0 0 0 A Razem zadłu żenie gminy 0 0 0 0 Stosunek zadłu żenia do a1 dochodów 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Maksymalny mo żliwy poziom a2 zadłu żenia gminy (60% 10 937 880 10 979 880 10 979 880 10 979 880 dochodów) Spłata kredytów, po życzek, B1 wykup obligacji 0 0 0 0 B2 Spłata odsetek 0 0 0 0 B3 Spłata por ęcze ń i gwarancji 0 0 0 0 Razem obsługa zadłu żenia B w okresie 0 0 0 0 Stosunek obsługi zadłu żenia b1 do dochodów 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Maksymalny mo żliwy poziom b2 obsługi zadłu żenia gminy 2 734 470 2 744 970 2 744 970 2 744 970 (15% dochodów)

Z obliczonych wska źników maksymalnego zadłu żenia oraz poziomu zadłu żenia wynikaj ących z ustawy o finansach publicznych – art. 113 i art. 114 wynika, że: • prowadzona dotychczas i planowana w najbli ższym okresie polityka kredytowania inwestycji komunalnych spełnia warunki ustawowe, • gmina posiada zdolno ść do zaci ągania zobowi ąza ń kredytowych a ż do poziomu 10,9 mln zł w ci ągu czterolecia 2004 - 2007 i poziomu ich obsługi do ok. 2,7 mln zł rocznie.

114 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

10.2. Koszty realizacji przedsi ęwzi ęć Programu Ochrony Środowiska gminy

W rozdziale 7 przedstawiono koszty wdro żenia „Programu….”w rozbiciu na poszczególne zadania i komponenty środowiska. Ogólne koszty „Programu…” wynosz ą 50,8 mln zł. Dotycz ą one zada ń, które b ędą realizowane w latach 2004 – 2007. W tym okresie przewiduje si ę działania inwestycyjne i pozainwestycyjne w zakresie budowy infrastruktury technicznej ochrony środowiska i gospodarki wodnej zgodnie z listami przedsi ęwzi ęć zawartymi w tabelach 8.1 – 8.6 rozdziału 8. Przyj ęto, że koszty przygotowania dokumentacji technicznych wchodz ą w skład kosztów inwestycyjnych, natomiast kosztami pozainwestycyjnymi obj ęto tylko koszty studiów, analiz wst ępnych i prac przedprojektowych oraz działa ń zwi ązanych z edukacj ą społecze ństwa zwi ązan ą z realizacj ą zada ń Programu….

Koszty te zostały okre ślone na podstawie szczegółowych danych zebranych z Urz ędu Miasta i Gminy w tym przede wszystkim na podstawie Wieloletniego Planu Inwestycyjnego i Programu Rozwoju Lokalnego oraz z przedsi ębiorstw komunalnych, a tak że rozpoznaj ąc potrzeby przedsi ębiorców prywatnych wynikaj ące ze zobowi ąza ń akcesyjnych Polski. Dla zada ń nieposiadaj ących dokumentacji technicznych koszty ich realizacji oszacowano na podstawie wyników przetargów rozstrzyganych we wsch. cz ęś ci województwa dolno śląskiego w odniesieniu do inwestycji o podobnym charakterze. Poniewa ż zadania inwestycyjne z zakresu ochrony przed hałasem wi ążą si ę z budow ą obwodnic i innych dróg komunikacyjnych kosztów z tego tytułu nie uwzgl ędniono w „Programie…”. W tabeli 10.5 przedstawiono zbiorcze zestawienie kosztów „Programu…..” wraz z podziałem na zadania inwestycyjne i pozainwestycyjne oraz procentowym udziałem poszczególnych dziedzin finansowania. Z tabeli tej oraz ilustruj ącego j ą rysunku 10.2 wynika, że głównymi działaniami inwestycyjnymi w gminie b ędzie ochrona wód przed zanieczyszczeniem i zaopatrzenie w wod ę (dział gospodarka wodno – ściekowa ok. 86,7% wydatków, 43,9 mln zł). Wynika to z ch ęci realizowania przez gmin ę przedsi ęwzi ęcia kanalizowania gminy w ramach zgłoszonego do Funduszu Spójno ści projektu rozwi ązania gospodarki wodno – ściekowej w zlewni rzeki Barycz. Projekt ten, a wraz z nim zamierzenie gminy Twardogóra jest zgodne z głównymi priorytetami wynikaj ącymi z Polityki ekologicznej Pa ństwa oraz zobowi ązaniami Polski w zwi ązku z akcesj ą do UE. .

115 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Natomiast w tabeli 10.6 dokonano analizy źródeł finansowania w rozbiciu na poszczególne dziedziny inwestowania. Uzyskana struktura uwzgl ędnia prognozowan ą w poprzednim rozdziale wydolno ść inwestycyjn ą bud żetu gminy oraz mo żliwo ść obsługiwania ewentualnego zadłu żenia dla realizacji inwestycji (kredyty pomostowe). Wynika z niej oraz z rysunku 10.3, że główny ci ęż ar finansowania „Programu…” przypadnie na pomoc funduszy Unii Europejskiej (ok. 53,7% całego Programu…przy zało żeniu pozyskania kwot nie mniejszych ni ż 27,2 mln zł na ochron ę wód przed zanieczyszczeniem z FunduszuSpójno ści) oraz funduszy ochrony środowiska (ok. 24,0% warto ści „Programu…”). Wielko ść udziału własnego w tym „Programie…” tj. udziału środków bud żetowych jest planowany na poziomie ok. 11,11%, tj. ok. 5,6 mln zł . Jak pokazano analizuj ąc wydolno ść bud żetu w rozdziale 10.2 kwota ta jest mo żliwa do uzyskania z bud żetu gminy w okresie czterech lat, bowiem gmina planuje w tym czasie wydatki inwestycyjne na poziomie 17,75 mln zł tj. o ok. 12,2 mln zł wi ęcej ni ż byłoby to konieczne dla potrzeb niniejszego „Programu…”. Jest to układ nieco odmienny ni ż ten przedstawiony w WPI, ale stanowi dla niego realn ą alternatyw ę.

Tabela 10.5. Struktura wydatków na realizacj ę Programu Ochrony Środowiska dla miasta i gminy Twardogóra

Zadania pozainwestycyjne Zadania inwestycyjne Koszty razem Dziedzina Liczba Koszt Udział w Liczba Koszt Udział w Suma Udział w zada ń tys.zł Programie zada ń tys.zł Programie tys.zł Programie Ochrona powietrza atmosfer. 4 165 20.25% 2 600 1.20% 765 1.51% Ochrona przed hałasem * 2 70 6 9 142 9 212 Gospod. wodno- ściekowa 3 400 49.08% 6 43 531 87.16% 43 931 86.55% Ochrona powierzchni ziemi 6 199 24.42% 9 5 800 11.61% 5 999 11.82% Surowce mineralne 2 5 0.61% 1 12 0.02% 17 0.03% Ochrona walorów przyrody 2 46 5.64% 0 0 0.00% 46 0.09% RAZEM 19 815 100% 24 49 943 100% 50 758 100%

* nie wliczany w koszt og. Programu...

116

Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Tabela 10.6. Źródła finansowania Programu Ochrony Środowiska miasta i gminy Twardogóra, tys. zł

Źródła finansowania Koszt Środki własne Środki Starostwa Fundusze ochr. środ. Środki pomocowe Udziały Inne Dziedzina gminy z bud żetem Pa ństwa wojew. i Narodowy Unii Europejskiej przed ś. (kredyty bankowe) tys.zł udział tys.zł udział tys.zł udział tys.zł udział tys.zł tys.zł udział tys.zł Ochrona powietrza atmosfer. 765 33.08% 253 0 36.67% 281 0.00% 0 142 11.67% 89 Ochrona przed hałasem * 9 212 0.00% 0 0.00% 0 0.00% 0 0 0 0.00% 0 Ochrona wód przed zanieczysz. 43 931 7.00% 3 075 0 21.00% 9 226 62.00% 27 237 2 197 5.00% 2 197 Ochrona powierzchni ziemi 5 999 38.00% 2 280 7.00% 420 45.00% 2 700 0 300 5.00% 300 Surowce mineralne 17 50.00% 8.5 50.00% 8.5 0.00% 0 0.00% 0 0 0.00% 0 Ochrona walorów przyrody 46 50.00% 23 50.00% 23 0.00% 0 0 0 0 RAZEM 50 758 11.11% 5 639 0.89% 451 24.05% 12 206 53.66% 27 237 2 639 5.09% 2 586 *nie wliczany w koszt og. Programu…

118 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

Rys. 10.2. Struktura wydatków na zadania „Programu…” wg dziedzin

1.52% 0.03% 10.06% 0.09%

88.30% Ochrona powietrza atmosfer. Ochrona przed hałasem Gospod. wodno- ściekowa Ochrona powierzchni ziemi Surowce mineralne Ochrona walorów przyrody

Rys. 10.3. Źródła finansowania Programu Ochrony Środowiska dla miasta i gminy Twardogóra

5.09% 5.20% 10.57% 0.77%

23.63%

54.74%

Środki własne Środki Starostwa Fundusze ochr. środ. Środki pomocowe Udziały własne (kredyty bankowe)

119 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

11. STRESZCZENIE PROGRAMU

Program ochrony środowiska dla miasta i gminy Twardogóra sporz ądzony został zgodnie z art.17 ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. Nr 62 z dnia 20 czerwca 2001 r., poz. 627) i stanowi ć b ędzie jeden z instrumentów zarz ądzania środowiskiem. Gmina nale ży do obszarów o niewielkim zaludnieniu, ekstensywnym zagospodarowaniu i słabym zurbanizowaniu. Udział gminy w obci ąż eniu i zanieczyszczeniu środowiska przyrodniczego regionu jest zatem porównawczo niewielki. Dlatego te ż w Programie ochrony środowiska dominuj ą cele i kierunki działa ń nastawione na ochron ę środowiska w skali lokalnej. Cz ęść jednak wskazanych zada ń stanowi ć b ędzie realizacj ę celów i kierunków polityki ochrony środowiska zapisanej w „II Polityce Ekologicznej Pa ństwa” oraz w „Programie Zrównowa żonego Rozwoju i Ochrony Środowiska województwa Dolno śląskiego”. Dotyczy to w szczególno ści zada ń z zakresu gospodarki ściekowej (ochrona wód w skali ponadlokalnej) oraz gospodarki odpadami, a nade wszystko ochrony przyrody. Odno śnie tego ostatniego zakresu, działania gminy b ędą miały bardziej po średni charakter, a tworzenie obszarów chronionych (tu wysokiej rangi i o mi ędzynarodowym znaczeniu) nie będzie wprost obci ąż ało bud żetu gminy. Uci ąż liwo ści wynikaj ące z emisji powietrza i hałasu maj ą z kolei wymiar lokalny i s ą rozproszone. Dlatego te ż okre ślone w Programie cele i kierunki działa ń dotycz ą obj ęcia kontrol ą jedynie niektórych punktów zwi ązanych z uci ąż liwo ściami „s ąsiedzkimi” (emisje zanieczyszcze ń powietrza i hałasu) oraz – w oparciu o wyniki obserwacji (pomiarów) – sukcesywn ą ich likwidacj ę (cele długofalowe), pocz ąwszy od najbardziej uci ążliwych (krótkookresowe cele i kierunki działa ń, tj. do roku 2007). W hierarchii problemów zwi ązanych z ochron ą środowiska gminy, w której ochrona wód (gospodarka wodno-ściekowa) i gospodarka odpadowa znalazły si ę na pierwszych miejscach, a ochrona powietrza i ograniczenie uci ąż liwo ści hałasowej – na dalszych miejscach, uwzgl ędniono nie tylko zasi ęg przestrzenny problemu (ponadlokalny/lokalny), ale równie ż wielko ść populacji, jaka jest nara żona na dan ą kategori ę uci ąż liwo ści środowiskowych. Ponadto, zwłaszcza w okre ślaniu zada ń krótkoterminowych, uwzgl ędniono (do pewnego stopnia) realne mo żliwo ści finansowe gminy.

120 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

1. Analiza wdra żania Programu gospodarki odpadami dla Miasta i Gminy Twardogóra , 2001. ProGeo Sp. z o.o., mgr Andrzej Krzy śków, mgr Sławomir Chybi ński. Wrocław 2. Ankieta dotycz ąca gospodarki rolnej i u żytkowania wód w gminie Twardogóra i Syców, 2002. Urz ąd Wojewódzki 3. Dane uzyskane z Urz ędu Miasta i Gminy Twardogóra. 2003-2004 4. Dane uzyskane ze Starostwa Powiatu Ole śnickiego. 2003 5. Gospodarka wodno-ściekowa w gminie Twardogóra, 2001. Przedsi ębiorstwo Projektowo-Wdro żeniowe PROKOM, dr in ż. Andrzej Wartalski. Wrocław 6. Karty informacyjne inwestycji realizowanych i planowanych w gminie Twardogóra. Urz ąd Miasta i Gminy Twardogóra. 2003 7. Koncepcja programowa zwodoci ągowania i gospodarki ściekowej na terenie gminy Twardogóra , 2001. Prokom Sp. z o.o.,. Andrzej Wartalski. Wrocław 8. Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Twardogóry. Zatwierdzony Uchwał ą Miasta i Gminy w roku 1993 9. Ocena stanu czysto ści rzek Dolnego Śląska w 2003 r. w wybranych punktach pomiarowo-kontrolnych. WIO Ś. Wrocław 10. Ocena stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w Twardogórze w 1998 roku , 1998. WIO Ś Wrocław, mgr in ż.Agnieszka Mikołajczyk 11. Program gospodarki odpadami komunalnymi dla Miasta i Gminy Twardogóra , 2000. Pro Geo Sp. z o.o., mgr Sławomir Chybi ński, mgr Jacek Sowa, in ż. Barbara Machniewicz, mgr Jarosław Kierakowicz. Wrocław 12. Program wykonawczy do II Polityki ekologicznej Pa ństwa z zadaniami realizowanymi i planowanymi w gminie Twardogóra, 2003. Urz ąd Miasta i Gminy Twardogóra. 13. Raport o stanie środowiska w województwie dolno śląskim w 1999 roku. WIO Ś. Wrocław 14. Raport o stanie środowiska w województwie dolno śląskim w 2000 roku. WIO Ś. Wrocław 15. Raport o stanie środowiska w województwie dolno śląskim w 2001 roku. WIO Ś. Wrocław

121 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

16. Raport o stanie środowiska w województwie dolno śląskim w 2002 roku. WIO Ś. Wrocław 17. Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Twardogóra. Uchwalona w dniu 11 kwietnia 2002 przez rad ę Miejską w Twardogórze. Uchwała nr XLV/400/2002 18. Strategia Rozwoju Powiatu Ole śnickiego na lata 2001-2007. NJM Polska Sp. z o.o.. Ole śnica 19. Strategia Rozwoju Województwa Dolno śląskiego, 2000 . Urz ąd Marszałkowski Województwa Dolno śląskiego. Wrocław 20. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Twardogóra. Zatwierdzony Uchwał ą Miasta i Gminy w roku 1998

LITERATURA

1. Akty Prawne Funduszy Europejskich na lata 2000-2006. Urz ąd Marszałkowski Województwa Dolno śląskiego. Wrocław 2. Fundusze Unii Europejskiej dla samorz ądów na inwestycje słu żą ce ochronie środowiska, 2003. Ministerstwo Środowiska. Warszawa 3. Jendro śka J. (red.), 2001 – Ustawa Prawo ochrony środowiska. Komentarz. Wrocław 4. Jerzma ński J.(red.), 2002 – Ustawa o odpadach. Komentarz. Wrocław 5. Malinowski J. (red.), 1991 – Budowa geologiczna Polski. Tom VII. Hydrogeologia. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa 6. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006 r. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej 7. Poradnik po Funduszu Spójno ści , 2003. Komisja Europejska. Warszawa 8. Powiatowe i Gminne Plany Gospodarki Odpadami. Poradnik, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2002 r. 9. Program zrównowa żonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolno śląskiego, 2002. Urz ąd Marszałkowski Województwa Dolno śląskiego. Wrocław 10. Przewodnik po funduszach zagranicznych, 2003 . Urz ąd Marszałkowski Województwa Dolno śląskiego, Wrocław 11. Rocznik statystyczny województwa dolno śląskiego, 2002. Urz ąd Statystyczny we Wrocławiu. Wrocław 12. Rotko J. (red.), 2002 – Prawo wodne. Komentarz. Wrocław

122 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Twardogóra / IMS Sp. z o.o.

13. Zarz ądzanie i Kontrola Funduszu Spójno ści , 2003. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Warszawa 14. Źródła i zasady finansowania inwestycji w ochronie środowiska w Polsce. Informator. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko

123