\      \      \        Q             \  "              a$    %    QQ   Q  Q

Opracowanie przygotowane na zlecenie „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” przez:

SOLUTION Radosław Kurtyka 87-100 Toru L, ul. Sz. Lubicka 172/4

2009 Spis tre Vci:

1. WST AP 3

2. UWARUNKOWANIA FIZYCZNO-GEOGRAFICZNE OBSZARU 5 

2.1. KLIMAT 5 2.2. GEOLOGIA 7 2.3. ZASOBY GLEBOWE 9 2.4. ZASOBY WODNE 12  2.4.1. RZEKI 12  2.4.2. JEZIORA 18  2.4.3. WODY PODZIEMNE 33  2.5. POZOSTAŁE ZASOBY – SUROWCE MINERALNE I IN . 36 

3. UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE 38 

3.1. FAUNA 38  3.2. FLORA 40  3.3. ZASOBY LE UNE I LE UNICTWO 43 

4. FORMY OCHRONY PRZYRODY 48 

4.1. PARKI KRAJOBRAZOWE 49  4.2. OBSZARY NATURA 2000 52  4.3. REZERWATY 56  4.4. POMNIKI PRZYRODY 60  4.5. OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU 61  4.6. ZABYTKOWE PARKI DWORSKIE I PAŁACOWE 63 

5. TURYSTYKA 78 

5.1. STAN OBECNY – ZAPLECZE TURYSTYCZNE OBSZARU 78  5.2. POZAROLNICZA DZIAŁALNO U3 GOSPODARSTW ROLNYCH – AGROTURYSTYKA 84  5.3. KLUCZOWE POZAPRZYRODNICZE OSOBLIWO UCI KULTUROWE ORAZ ZABYTKI OBSZARU LGD 87  5.4. SZLAKI TURYSTYCZNE 108  5.4.1. WYZNACZONE SZLAKI I UCIE aKI 108  5.4.2. PROPOZYCJA WYZNACZENIA SZLAKÓW 122 

6. PODSUMOWANIE ANALIZY I WYNIKI 124 

6.1. ZBIORCZA ANALIZA ILO UCIOWA I JAKO UCIOWA ZASOBÓW URODOWISKA W GMINACH LGD 124  6.1.1. ILO U3 ZASOBÓW URODOWISKA 124  6.1.2. JAKO U3 ZASOBÓW URODOWISKA 127  6.2. STAN URODOWISKA WEDŁUG MIESZKA KCÓW TERENU LGD 132  6.3. PROPOZYCJE DZIAŁA K W ZAKRESIE TURYSTYKI NA BAZIE ZASOBÓW URODOWISKA 135  6.4. PROPOZYCJE DZIAŁA K W ZAKRESIE PODNIESIENIA JAKO UCI URODOWISKA 136 

2 1. Wst Bp

W skład Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzy Lskich Region Północ wchodzi 8 gmin w ramach dwóch powiatów: rypi Lskiego oraz brodnickiego województwa kujawsko-pomorskiego. S = to gminy: Gmina Gmina Górzno Gmina Osiek Gmina Gmina Rogowo Gmina Gmina Uwiedziebnia Gmina W =pielsk Gminy stowarzyszone w niniejszym LGD poło bone s = bezpo Vrednio na granicy trzech województw: kujawsko-pomorskiego, warmi Lsko-mazurskiego oraz mazowieckiego. Takie poło benie stwarza wiele mo bliwo Vci rozwoju w kontek Vcie współpracy z s =siadami na poziomie kulturalnym, publicznym, jak równie b biznesowym. Szczególnie korzystnie nale by rozpatrywa 4 lokalizacj B pod wzgl Bdem efektywnej promocji LGD poza granicami województwa, co stwarza mo bliwo Vci przyci =gania ruchu turystycznego.

Rysunek 1 Mapa LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ wraz z podziałem administracyjnym na Stowarzyszone Gminy ( `ródło: opracowanie własne)

3 Obszar LGD graniczy z nast Bpuj =cymi gminami: od północy z gminami: o Chrostkowo (powiat o Gr =b awy (powiat lipnowski), brodnicki), o Sk Bpe (powiat lipnowski) o Brodnica (powiat o Szczutowo (powiat brodnicki), sierpecki, województwo o Bobrowo (powiat mazowieckie), brodnicki), od strony wschodniej z gminami: od strony zachodniej z gminami: o Ro Vciszewo (powiat o Golub-Dobrzy L (powiat sierpecki), golubsko-dobrzy Lski), o Lutocin (powiat buromi Lski, o Radomin (powiat golubsko- województwo dobrzy Lski), mazowieckie), o Zbójno (powiat golubsko- o Lubowidz (powiat dobrzy Lski), buromi Lski), o Lidzbark (powiat od południa z gminami: działdowski, województwo warmi Lsko-mazurskie). o

Powierzchnia stowarzyszonych w LGD gmin wynosi ł =cznie 873,32 km 2, co stanowi ok. 4,86% powierzchni całego województwa kujawsko-pomorskiego. Obszar LGD zamieszkuje ł=cznie 41 602 osób.

Tabela 1 Charakterystyka Gmin Stowarzyszonych w LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ Powierzchnia Ludno V4 Wyszczególni 2 % powierzchni % ludnos 4i enie km Os. obszaru LGD obszaru LGD Brzuze 86,40 9,89 5 436 13,07 Górzno 119,68 13,70 3 930 9,45 Osiek 75,00 8,59 4 155 9,99 Rogowo 141,00 16,15 4 737 11,39 Rypin 132,08 15,12 7 610 18,29 Skrwilno 122,28 14,00 6 269 15,07 Uwiedziebnia 103,67 11,87 5 236 12,59 W=pielsk 93,21 10,67 4 229 10,17 Obszar LGD 873,32 100 41 602 100

4 2. Uwarunkowania fizyczno-geograficzne obszaru

2.1. Klimat Omawiany obszar LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ poło bony jest w dzielnicy klimatycznej mazurskiej. Charakteryzuje si B ona du b= zmienno Vci =, spowodowan = oddziaływaniem wilgotnych mas powietrza z zachodu oraz kontynentalnych ze wschodu. Urednia roczna temperatura dzielnicy nie przekracza 8 ºC i wynosi zwykle od 7,2 do 7,9ºC. Urednie roczne temperatury miesi Bcy najzimniejszego i najcieplejszego wynosz = od –2,5 do – 3,4ºC dla stycznia oraz od 17 do 17,6ºC dla lipca. Termiczne pory roku na obszarze LGD: termiczne lato ( Vr. dobowa temperatura powietrza powy bej 15ºC) – ok. 90 dni w roku, termiczna jesie L ( Vr. dobowa temperatura 15 - 5ºC) – ok. 60 dni, termiczna zima ( Vr. dobowa temperatura powietrza poni bej 0ºC) – ok. 91 dni, termiczna wiosna ( Vr. dobowa temperatura 5 - 15 ºC) – ok. 60 dni. Zarówno przedzimie, jak i przedwio Vnie trwaj = około miesi =ca. W całym roku notuje si BVrednio od 37 do 55 dni pogodnych (zachmurzenie do 20 % nieba). Pochmurnie (zachmurzenie 80 – 100 % nieba) jest przez 120 do 143 dni w roku. Opady atmosferyczne wyst Bpuj = Vrednio przez 150 – 160 dni w roku. Na obszarze gmin powiatu rypi Lskiego (gminy Rypin, W =pielsk, Skrwilno, Brzuze i Rogowo) przewa baj = wiatry z kierunku południowego (wiatr południowo-wschodni, południowo- zachodni oraz południowy). Cz Bstotliwo V4 ich wyst Bpowania wynosi ok. 52%. W granicach gmin le b= cych w powiecie brodnickim (Górzno, Osiek, Uwiedziebnia) mamy do czynienia z przewag = wiatrów z sektora zachodniego – od 44,5 do 45,6 % przypadków w roku. Charakterystyka wiatrów pod wzgl Bdem pr Bdko Vci wskazuje, be najcz BV ciej odnotowywanymi wiatrami s = wiatry bardzo słabe (o pr Bdko Vci 1-2 m/s) oraz słabe (o pr Bdko Vci 2-4 m/s). Niekorzystnym czynnikiem klimatycznym omawianego obszaru s = przede wszystkim niskie warto Vci opadów atmosferycznych. Czynnik ten bezpo Vrednio przekłada si B na warunki produkcji rolniczej. Roczne ilo Vci opadów s = zbyt niskie, by w pełni zapewni 4 potrzeby wodne ro Vlin uprawnych, co uniemo bliwia pełne wykorzystanie mo bliwo Vci produkcyjnych gleb. Dla przykładu, deficyt opadów w okresie wegetacyjnym dla gmin Brzuze i Rypin waha si B od 100 do 150 mm. Zauwa balny jest te b ogólny trend obni bania si B rocznych sum opadów, co dodatkowo negatywnie rzutuje na utrzymanie i racjonalny rozwój gospodarki rolnej.

5 Lokalny topoklimat gmin. Dzi Bki urozmaiconej rze `bie terenu, nierównomiernemu rozmieszczeniu lasów, wyst Bpowaniu terenów podmokłych i wód otwartych, na analizowanym terenie wykształciły si B ró bne typy lokalnych topoklimatów. Na obszarze Gminy Górzno zdecydowanie przewa ba topoklimat terenów le Vnych (szczególnie w cz BV ci wschodniej gminy), korzystny dla czasowego pobytu człowieka, lecz mało korzystny dla pobytu stałego. Topoklimat terenów le Vnych cz Bsto przeplata si B tu z topoklimatem terenów podmokłych, który jest niekorzystny dla osadnictwa, upraw polowych i niezdrowy dla człowieka. Spadki temperatury w nocy i towarzysz=cy im wzrost wilgotno Vci powietrza powoduj = powstawanie mgieł radiacyjnych. W cz BV ci Vrodkowej i zachodniej gminy przewa ba topoklimat obszarów płaskich i zboczy o wystawie zachodniej, o korzystnych warunkach nasłonecznienia i korzystnej wymianie powietrza. Tereny charakteryzuj =ce si B tym typem topoklimatu sprzyjaj = lokalizacji osadnictwa oraz upraw ro Vlin, które wymagaj = znacznych ilo Vci wilgoci. Pozostałe typy topoklimatu spotkamy na niewielkim obszarze gminy. Nale b= do nich: topoklimat zboczy o ekspozycji południowej, południowo – wschodniej i południowo – zachodniej, poło bone powy bej den dolinnych (teren o najkorzystniejszym nasłonecznieniu, ze sprzyjaj =cymi warunkami do zabudowy mieszkaniowej, upraw rolnych i sadownictwa), topoklimat zboczy o wystawie północnej (tereny odznaczaj =ce si B mniej korzystnym nasłonecznieniem, nara bone na działanie silnych i zimnych wiatrów północnych, przez to mniej korzystne dla osadnictwa i upraw rolnych), topoklimat zwartej zabudowy mieszkaniowej (mało korzystny dla człowieka) i topoklimat suchych den dolinnych i zagł Bbie L bezodpływowych o zastoiskach zimnego i wilgotnego powietrza (mało korzystny dla upraw i człowieka, zwłaszcza noc =). Reasumuj =c – przewa baj =ca cz BV4 obszaru gminy charakteryzuje si B korzystnym topoklimatem, jednocze Vnie pod k =tem osadnictwa, rolnictwa i turystyki. Dodatkowo miejscowo V4 Górzno i jej okolice posiadaj = niepowtarzalny, do V4 surowy mikroklimat. Maj =c na wzgl Bdzie jego lecznicze działanie na drogi oddechowe i układ nerwowy, rozwa ba si B w przyszło Vci mo bliwo V4 wł =czenia Górzna do miejscowo Vci uzdrowiskowych. Kształtowanie si B tego mikroklimatu odbywa si B przede wszystkim dzi Bki du bemu udziałowi lasów, bogatych w ro Vlinno V4 , która wydziela do atmosfery substancje lotne, tzw. fitoncydy, maj =ce działanie bakteriostatyczne oraz bakterio- i grzybobójcze. Niektóre z tych zwi =zków wpływaj = korzystnie na układ trawienny: pobudzaj = wydzielanie soków trawiennych, wzmagaj = apetyt, obni baj = st Bb enie cholesterolu i glukozy we krwi. S=siaduj =ce gminy Osiek i Uwiedziebnia równie b charakteryzuj = si B stosunkowo korzystnym lokalnym topoklimatem. Du b= powierzchni B zajmuj = tu tereny płaskie oraz zbocza o

6 ekspozycjach nasłonecznionych południowej, południowo-zachodniej, południowo- wschodniej oraz wschodniej i zachodniej. Posiadaj = one topoklimat korzystny dla budownictwa mieszkaniowego, ogrodnictwa, warzywnictwa, jak te b dla turystyki i rekreacji. Z kolei niekorzystny dla człowieka topoklimat posiadaj = tereny podmokłych den dolin Pissy i Ksi Btówki oraz rozległych mokradeł we wschodniej cz BV ci gminy Uwiedziebnia, jak równie b podmokły teren doliny Rypienicy i du be mokradła w rejonie wsi Kujawy na terenie gminy Osiek. Niewielki udział lasów i brak wi Bkszych zadrzewie LVródpolnych wpływa na topoklimat Gminy Brzuze . Taki układ umo bliwia swobodne przemieszczanie si B mas powietrza, co cz Bsto powoduje nadmierne przemieszczanie wierzchniej warstwy gleby i prowadzi do powszechnej erozji eo licznej, pozbawiaj =cej gleb B jej najbardziej warto Vciowych składników. Obszar Gminy Rypin charakteryzuje urozmaicona rze `ba terenu, nierównomierne rozmieszczenie lasów i du be powierzchnie terenów podmokłych. Cechy te przekładaj = si B na zró bnicowanie lokalnych warunków klimatu w granicach gminy. Szczególnie wyró bnia si B odznaczaj =cy si B du b= wilgotno Vci = powietrza topoklimat doliny Rypienicy i du bych kompleksów ł =kowo-bagiennych w rejonie Sadłowa, Rusinowa i St Bpowa. Topoklimat obszaru Gminy Skrwilno jest mało korzystny dla upraw rolnych. Jedynie na niewielkiej cz BV ci terenu gminy warunki topoklimatu s = korzystniejsze. Przewa baj =ca cz BV4 obszaru charakteryzuje si B wysok = ewapotranspiracj = powierzchni ziemi z przegrzewaj =cych si B i `le retencjonuj =cych wod B piasków lu `nych i słabo gliniastych, b =d` to okresowym silnym uwilgotnieniem dolnych warstw powietrza, sprzyjaj =cym rozwojowi chorób grzybicznych. Opisany typ topoklimatu słu by rozwojowi szaty le Vnej, w szczególno Vci za V lasów borowych. Zró bnicowanie lokalnego topoklimatu cechuje równie b obszar Gminy W =pielsk . W du bej mierze wpływa na to m. in. obecno V4 lasów i doliny Drw Bcy oraz terenów podmokłych. Bogata rze `ba terenu, du be kompleksy le Vne, liczne zbiorniki wodne i tereny podmokłe charakteryzuj = teren Gminy Rogowo . Podobnie, jak w przypadku innych gmin, przekłada si B to na zró bnicowanie lokalnego klimatu. W cz BV ciach centralnej i wschodniej gminy najwi Bkszy wpływ na topoklimat maj = lasy i obszary podmokłe, natomiast w cz BV ci zachodniej - urozmaicone ukształtowanie terenu i zwi=zane z tym zmienne nasłonecznienie.

2.2. Geologia Według podziału fizycznogeograficznego opracowanego przez Kondrackiego (J. Kondracki „Geografia regionalna Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002) analizowany

7 obszar zaliczany jest do Prowincji Ni bu Urodkowoeuropejskiego, Podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, Makroregionu Pojezierza Chełmi Lsko-Dobrzy Lskiego, w obr Bbie trzech s =siaduj =cych ze sob = mezoregionów: • Pojezierze Dobrzy Lskie, • Równina Urszulewska, • Dolina Drw Bcy. W ramach tych trzech mezoregionów, powierzchnia analizowanego obszaru charakteryzuje si B typow =, urozmaicon = rze `b= młodoglacjaln =. Jej obecny kształt wynika bezpo Vrednio z procesów zwi =zanych z ostatnim zlodowaceniem skandynawskim – północnopolskim wraz z jego trzema fazami: leszczy Lsk =, pozna Lsk = oraz w szczególno Vci z faz = kujawsko- dobrzy Lsk =. W pó `niejszym okresie nieznaczne modyfikacje w rze `bie terenu wprowadziła równie b gospodarcza działalno V4 człowieka, który to przekształcał obszar w celu pozyskiwania nowych powierzchni rolniczych i hodowlanych. Zgodnie z opisem Kondrackiego, najbardziej charakterystycznymi formami polodowcowymi terenu Pojezierza Dobrzy Lskiego s = wzgórza pochodzenia morenowego, ozy, kemy oraz rozcinaj =ce wysoczyzn B morenow = obni benia rynnowe, cz BV ciowo przekształcone w jeziora lub doliny rzek. Mezoregion Równiny Urszulewskiej zdominowany jest przede wszystkim przez stosunkowo monotonne równiny sandrowe, które przecina dolina rzeki Skrwy i jej dopływów. Równina ta charakteryzuje si B licznymi jeziorami rynnowymi oraz ciekami wodnymi. W obr Bbie Doliny Drw Bcy wykształcił si B system poziomów terasowych zbudowanych z osadów piaszczysto- bwirowych. Najbardziej urozmaicona rze `ba wyst Bpuje w Vrodkowej cz BV ci Ziemi Dobrzy Lskiej. Mi Bdzy Lipnem a Rypinem zlokalizowany jest wyra `nie zaznaczony w terenie pas moren czołowych - tzw. moreny chrostkowskie, które osi =gaj = wysoko Vci od 138 do 147 m n.p.m. Dalej w kierunku północno-zachodnim dominuje rze `ba moreny dennej. Du be ró bnice wysoko Vci wzgl Bdnych podkre Vlane s = przez liczne rynny polodowcowe, które obecnie zostały zaj Bte przez jeziora lub stanowi = odcinki dolin rzecznych. W okolicach Zbójna wyst Bpuje unikalny w skali kraju krajobraz drumlinowy , zwi =zany z polami drumlinów – charakterystycznych wzgórz pochodzenia glacjalnego. Ogólny charakter obszaru gmin Lokalnej Grupy Działania mo bna okresli 4, jako stosunkowo urozmaicony – wyst Bpuj = zarówno liczne wzniesienia oraz zagł Bbienia terenu, charakterystyczne dla rze `by młodoglacjalnej. Znaczna cz BV4 rynien polodowcowych oraz pozostałych zagł Bbie L przekształciła si B w doliny rzek oraz jeziora. Mnogo V4 wymienionych form ukształtowania terenu wskazuje na wysok = atrakcyjno V4 krajobrazow = tego obszaru.

8

2.3. Zasoby glebowe Analizuj =c obszar LGD wzgl Bdem wymienionych powy bej mezoregionów wida 4, be na Pojezierzu Dobrzy Lskim, w Vród genetycznych typów gleb przewa baj = gleby brunatne, czarne ziemie zdegradowane, gleby bielicowe i szare. Gleby te cechuje wysoka przydatno V4 rolnicza; pod wzgl Bdem bonitacyjnym nale b= najcz BV ciej do kompleksu bytniego bardzo dobrego oraz do kompleksu pszennego dobrego. W Dolinie Drw Bcy dominuj = gleby bielicowe, gleby brunatne kwa Vne oraz wyługowane. Ponadto wyst Bpuj = równie b gleby pochodzenia organicznego, najcz BV ciej o niskiej przydatno Vci rolniczej. Z kolei obszar mezoregionu Równiny Urszulewskiej pokrywaj = przede wszystkim gleby bielicoziemne, wykształcone na piaszczysto- bwirowym podło bu. Pod wzgl Bdem przydatno Vci rolniczej tworz = one kompleksy bytni słaby i bardzo słaby. Słaba przydatno V4 rolnicza tych gleb sprawia, be na tym terenie przewa ba wtórne zalesianie krajobrazu. Zgodnie z danymi Urz Bdów Gmin, w Vród gruntów ornych obszaru LGD przewa baj = gleby wysokiej i Vredniej produktywno Vci (zaliczane do klasy bonitacyjnej pomi Bdzy IIIa a IVb). Ł=cznie zajmuj = one 72,54 % powierzchni gruntów rolnych obszaru LGD. Słabe gleby, zaliczane do V i VI klasy bonitacyjnej, przewa baj = jedynie na obszarze Gminy Skrwilno (Równina Urszulewska). W przypadku gruntów wykorzystywanych jako u bytki zielone przewa baj = gleby słabe – ich udział wynosi 54,3 %. Tabela 2 Klasy bonitacyjne gleb obszaru LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ Powierzchnia Bonitacja u bytków rolnych ha % Grunty orne

I - - II 2,60 0,01 III a 1772,11 3,76 III b 10859,88 23,04 IV a 14907,01 31,62 IV b 6658,26 14,12 V 5510,10 11,69 VI 6825,40 14,48 VI z 604,98 1,28

Ubytki zielone I 14,00 0,20 II - - III 292,20 4,17 IV 3034,76 43,27 V 2699,60 38,49 VI 840,72 11,99 VI z 131,96 1,88 _ródło: dane Urz Bdów Gmin LGD

9 Stosunkowo korzystne warunki glebowe wraz z odpowiednimi uwarunkowaniami hydrologicznymi wpłyn Bły na dominuj =c= rolnicz = form B wykorzystania i zagospodarowania analizowanego terenu. Ł =czna powierzchnia u bytków rolnych na obszarze LGD wynosi 59.269 ha, co stanowi ok. 68,9% ogólnej jego powierzchni. Porównuj =c powy bszy wynik do obszaru województwa kujawsko-pomorskiego (64,4%) oraz całego kraju (58,2%), nale by zauwa by4, be analizowany region odznacza si B wi Bkszym udziałem powierzchni o funkcjach agrarnych. Najwi Bkszym udziałem u bytków rolnych charakteryzuj = si B gminy: Rypin (83,5%), Osiek (82,8%) i Brzuze (79,4%), najmniejszym za V - gminy Górzno (42,9%) i Rogowo (56,4%). W Vród cało Vci u bytków rolnych a b 83,3% powierzchni stanowi = grunty orne, natomiast najwi Bkszy odsetek tego typu powierzchni pokrywa gminy Brzuze (93,7%), W=pielsk (90,3%) oraz Osiek (88,4%). Pod wzgl Bdem struktury u bytkowania gruntów specyficznymi gminami s = Skrwilno i Rogowo, które odznaczaj = si B najwi Bksz = mozaikowo Vci = powierzchni – oprócz wysokiej lesisto Vci (si Bgaj =cej 25% i 32% powierzchni gminy), w Vród gruntów rolnych wyst Bpuje stosunkowo wysoki udział ł =k i pastwisk (36,2% i 24,5%) i najni bszy w LGD udział gruntów ornych (63,7% i 75,3%). Takie zró bnicowanie w ubytkowaniu gruntów wpływa po Vrednio na wzrost atrakcyjno Vci krajobrazowej tych gmin.

Tabela 3 Udział u bytków rolnych na obszarze LGD

Powierzchnia Udział Grunty ubytków Sady Ł=ki Pastwiska ubytków orne rolnych rolnych w powierzchni Gmina gmin ha % ha % ha % ha % ha % i obszaru LGD [%] Brzuze 6850 100 6417 93,7 29 0,4 129 1,9 275 4,0 79,4

Górzno 5122 100 4352 85,0 187 3,7 351 6,9 232 4,5 42,9 Osiek 6219 100 5500 88,4 158 2,5 291 4,7 270 4,3 82,8 Rogowo 7956 100 5993 75,3 10 0,1 1130 14,2 823 10,3 56,4

Rypin 11013 100 9503 86,3 112 1,0 759 6,9 639 5,8 83,5

Skrwilno 8200 100 5220 63,7 10 0,1 1695 20,7 1275 15,5 65,9 Uwiedziebnia 7389 100 6212 84,1 224 3,0 658 8,9 295 4,0 71,2

W=pielsk 6520 100 5889 90,3 50 0,8 282 4,3 299 4,6 69,5

Obszar LGD 59269 100 49086 83,3 780 1,4 5295 8,6 4108 6,6 68,9 Woj. Kuj. - 1157253 100 1006703 87,0 12147 1,0 93084 8,1 45319 3,9 64,4 Pom. Polska 18204355 100 13856665 76,1 288253 1,6 2649362 14,6 1410075 7,7 58,2 _ródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS BDR z 2004 r.

10 Zasoby glebowe gmin LGD Obszar Gminy Brzuze charakteryzuje si B znacznym odsetkiem powierzchni gleb o wysokich klasach bonitacyjnych. Sytuacja ta determinuje główny kierunek gospodarki gminy, którym jest rolnictwo. Grunty orne stanowi = około 73 % powierzchni gminy, natomiast u bytki zielone - około 4 %. Ponad 92 % gleb gminy Brzuze stanowi = gleby płowe, które rozwin Bły si B na glinach, piaskach gliniastych i osadach organogenicznych, tworz =ce kompleksy o wysokich klasach bonitacyjnych: IIIa – IVb. Gleby słabsze, powstałe na piaskach lu `nych i piaskach słabo gliniastych (V i VI klasy bonitacyjnej) pokrywaj = około 6% powierzchni gminy. Na terenie Gminy Górzno grunty orne stanowi = zaledwie 38% powierzchni gminy, natomiast ubytki zielone - ok. 5%. Ta odmienna od innych gmin struktura zwi =zana jest z wysokim udziałem terenów zalesionych, które stanowi = ponad 51% powierzchni gminy. W jej obr Bbie wyst Bpuj = przede wszystkim gleby bielicowe, brunatne i bagienne, które pod wzgl Bdem ubytkowym nadaj = si B wył =cznie do zalesie L. W Vród gruntów rolnych dominuj = gleby klasy bonitacyjnej IVa, natomiast w Vród u bytków zielonych gleby klasy IV. Gmina Osiek odznacza si B wysokim odsetkiem powierzchni zagospodarowanych jako u bytki rolne, tj. ok. 81%. Prawie cało V4 z nich (ok. 91% powierzchni) stanowi = grunty orne, przewa bnie zwi =zane z obszarami wysoczyzny. Z kolei trwałe u bytki zielone znajduj = si B w wi Bkszo Vci w dolinie rzeki Rypienicy i jej dopływów. Dominuj= gleby brunatne i bielicoziemne. Ponad 94% powierzchni gruntów ornych zalicza si B do dobrej III i IV klasy bonitacyjnej, gleby słabe stanowi = jedynie 6%. Sprzyjaj =ce warunki glebowe sprawiaj =, be teren gminy odznacza si B bardzo mał = powierzchni = zalesion =, która stanowi niecałe 9%. Ubytki rolne zajmuj = około 72% ogólnej powierzchni Gminy Uwiedziebnia , z czego 88% wykorzystywane jest jako grunty orne. Obszar gminy charakteryzuje si B dominacj = gleb brunatnych (ok. 40% powierzchni) oraz bielicowych i pseudobielicowych (około 30%). Ponadto w obni beniach terenowych wyst Bpuj = czarne ziemie, gleby torfowe, murszowe, murszowo-mineralne i mułowo-torfowe, zagospodarowane najcz BV ciej jako u bytki zielone. Wi Bkszo V4 , bo około 64% u bytków rolnych, zajmuj = gleby klasy III i IV, posiadaj =ce wysok = i Vredni = przydatno V4 rolnicz =. wyró bnia si B najwy bszym udziałem u bytków rolnych w ogólnej powierzchni spo Vród wszystkich gmin LGD. U bytki rolne pokrywaj = a b 85% ogólnej powierzchni gminy, z czego grunty rolne stanowi = ok. 75%. W obr Bbie gleb u bytkowanych rolniczo dominuj = gleby płowe i brunatne rozwini Bte na podło bu glin morenowych. Gleby te posiadaj = stosunkowo wysokie klasy bonitacyjne: z przedziału IIIa – IVb. Pokrywaj = ok. 53% powierzchni Gminy Rypin.

11 Ubytki rolne na terenie Gminy Skrwilno zajmuj = około 67% powierzchni. Przewa baj = gleby zaliczane do słabych klas bonitacyjnych – gleby klas V-VI stanowi = a b 82% gruntów ornych. Rozpatruj =c teren gminy pod wzgl Bdem predyspozycji do uprawy rolnej, ró bnicuje si B on na trzy obszary: - północno-zachodnia cz BV4 gminy (przewaga gleb o Vredniej i niskiej przydatno Vci rolniczej, nieznaczna powierzchnia gleb klas IIIa-IVb, niewielki udział u bytków zielonych), - południowo-zachodnia i Vrodkowa cz BV4 gminy (przewaga słabych lub bardzo słabych ubytków zielonych, niewielki udział gruntów ornych – gleby słabe i bardzo słabe oraz rolniczo nieprzydatne), - południowa i południowo-wschodnia cz BV4 gminy (przewaga u bytków zielonych i gruntów ornych na glebach o najni bszej przydatno Vci rolniczej). Ubytki rolne w Gminie W =pielsk zajmuj = około 73% ogólnej powierzchni. Podobnie, jak w innych gminach, w wi Bkszo Vci u bytkuje si B je jako grunty orne, które stanowi = ok. 72%. Pod k=tem warto Vci u bytkowej przewa baj = gleby III klasy bonitacyjnej (ok. 51% powierzchni gruntów ornych) oraz klasy IV (ok. 32%). Udział gruntów o słabych klasach bonitacyjnych jest niewielki. Gmin B Rogowo charakteryzuje niski odsetek u bytków rolnych w stosunku do całej powierzchni gminy - 56,4% (po Gminie Górzno jest to najni bszy wynik). Podobnie, jak w przypadku gminy Skrwilno, wyst Bpuj = tu du be ograniczenia rozwoju gospodarki rolnej, spowodowane głównie nisk = jako Vci = gleb - dominuj = wyra `nie gleby słabe i bardzo słabe – ł=cznie ok. 88% (IVa-VIz). Mimo to w Vród u bytków rolnych dominuj = wyra `nie grunty orne (75,3% powierzchni), cho 4 ich udział nale by do najni bszych w granicach LGD. W Vród ubytków zielonych sytuacja równie b nie jest korzystna – wyst Bpuj = jedynie gleby słabe klasy IV (75,8%) i bardzo słabe klasy bonitacyjnej VI i VIz (24,2%). Wykorzystane `ródła: - Bank Danych Regionalnych GUS, strona www.stat.gov.pl - dane Urz Bdów Gmin LGD

2.4. Zasoby wodne

2.4.1. RZEKI Obszar LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ, zgodnie z wcze Vniej przedstawion = charakterystyk = geologiczn =, nale by do regionów o bogatych zasobach wodnych pochodzenia polodowcowego. Cieki w jego granicach wykorzystuj = w swoim biegu naturalne obni benia dolinne, rynny glacjalne, fluwioglacjalne oraz inne pozostało Vci po ostatnim zlodowaceniu

12 północnopolskim. Przewa baj =ca cz BV4 terenu obj Btego analiz = poło bona jest w dorzeczu dwóch rzek: Drw Bcy oraz Skrwy. Rzeki te s = prawobrze bnymi dopływami Wisły. Do głównych cieków, kształtuj =cych o V hydrograficzn = tego terenu nale by zaliczy 4: Rypienic B, Brynic B, Skrw B i ich pomniejsze dopływy. W rozdziale przedstawiono ogóln = charakterystyk B najwa bniejszych rzek i cieków terenu LGD. Przy ka bdym z nich wymieniono dodatkowo wykorzystywane `ródła informacji.

DRW ACA wypływa ze stoków Góry Dylewskiej (Wzgórza Dylewskie) w granicach wsi Drw Bck w powiecie ostródzkim, na wysoko Vci 192 m n.p.m., nast Bpnie kieruje swój bieg na południowy zachód i uchodzi do Wisły na wysoko Vci ok. 36 m n.p.m. w odleo Vci 10 km na południe od Torunia w miejscowo Vci Złotoria. Przeci Btny spadek wysoko Vci na całej długo Vci rzeki wynosi tym samym ok. 0,6 ‰. Łaczna długo V4 rzeki wynosi 219,3 km, a powierzchnia zlewni to 5.343,5 km 2. Zlewnia rzeki poło bona jest w obr Bbie trzech pojezierzy: Iławskiego, Brodnickiego, Chełmi Lsko-Dobrzy Lskiego oraz Garbu Lubawskiego, którego najwy bszym wzniesieniem jest Góra Dylewska. Drw Bca jest typow = nizinn = rzek = pojeziern =, silnie meandruj =c=, której towarzysz = liczne starorzecza. Zakola rzeki zlokalizowane s = przede wszystkim w kotlinach doliny. W swoim górnym biegu Drw Bca płynie na północ, w gł Bbokim w=wozie zwanym Czarcim Jarem. W Vrodkowym i dolnym biegu jej koryto cechuj = urwiste zbocza oraz liczne meandry. Uredni roczny przepływ w dolnym biegu wynosi ok. 30 m3/s, a maksymalna rozpi Bto V4 stanów wody ok. 2,5 m. Drw Bca na analizowanym obszarze stanowi północno-zachodni = granic B gminy W =pielsk, a tym samym granic B analizowanego terenu LGD. Zaludnienie dorzecza Drw Bcy wynosi ok. 380 tys. osób, z czego blisko 40% zamieszkuje miasta, a 60% obszar wiejski. Główne miasta dorzecza Drw Bcy to: Ostróda, Iława, Brodnica, Rypin, W =brze `no, Golub-Dobrzy L, Nowe Miasto Lubawskie, Lubawa, Lidzbark Welski, Kowalewo Pomorskie. W pobli bu rzeki poło bone s = równie b dwa du be miasta Olsztyn oraz Toru L. Na rzece zlokalizowano jedno z najwi Bkszych uj B4 wody pitnej dla miasta Torunia - uj Bcie w Lubiczu. Poło benie wielu terenów miejskich w dorzeczu Drw Bcy sprawia, be do rzeki odprowadzane s = oczyszczone Vcieki gospodarczo-komunalne z np. z Brodnicy i Golubia-Dobrzynia. Ponadto rzeka przyjmuje Vcieki poprzez swoje dopływy: Rypienic B i Strug B W =brzesk =. Na podstawie przeprowadzonych bada L stanu czysto Vci wód przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w 2008 r. zakwalifikowano wody Drw Bcy do III klasy czysto Vci, o czym zadecydowały wska `niki azotu Kjeldahla oraz zanieczyszczenia bakteriologicznego (stanowisko pomiaru w Mły Lcu). Monitoring stanu czysto Vci wód Drw Bcy na całej jej

13 długo Vci, przeprowadzany przez WIO U w kolejnych latach, potwierdza zadowalaj =c= jako V4 wód. Stan ten sprzyja wykorzystaniu rzeki dla uprawiania sportu i rekreacji, m.in. popularnych w tym regionie spływów kajakowych (od miejscowo Vci Rychnowska Wola z biegiem rzeki). Drw Bca oraz jej zlewnia s = w ró bny sposób chronione przyrodniczo. Rzeka stanowi najwi Bkszy w Polsce rezerwat ichtiologiczny (ochrona ryb łososiowatych) oraz jest osi = hydrograficzn = innych obszarów chronionych (obszar Natura 2000, Obszar Chronionego Krajobrazu, Park Krajobrazowy). Najwi Bkszymi po Vrednimi i bezpo Vrednimi dopływami Drw Bcy, przepływaj =cymi w granicach obszaru LGD s = lewostronne Rypienica, Brynica, Pissa oraz Ruziec.

Wykorzystane `ródła: - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2008 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2009; - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2007 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2008; - Brodnica nad Drw Bc=. Przewodnik turystyczny po regionie – www.brodnica-online.pl.

RYPIENICA jest głównym ciekiem i osi = hydrograficzn = Gminy Rypin. Rzeka o długo Vci 34,4 km, biegnie mi Bdzy innymi przez gł Bboko wci Bt= rynn B subglacjaln =. Rypienica jest najbardziej wysuni Bt= na wschód rzek = Pojezierza Dobrzy Lskiego. Jej dorzecze zajmuje ł=czn = powierzchni B 327,7 km 2, z czego zaledwie 3,5% to tereny le Vne, natomiast reszta powierzchni składa si B głównie z gruntów rolnych, co niekorzystnie wpływa na stan czysto Vci wód, przede wszystkim w zakresie koncentracji zwi =zków azotu i fosforu. _ródła rzeki znajduj = si B w granicach wsi St Bpowo w powiecie rypi Lskim. W górnym jej biegu zasilanie odbywa si B głównie przez wody podziemne, dalej przez liczne cieki i rowy melioracyjne. W górnym biegu zlokalizowane s = liczne młyny i małe elektrownie wodne (MEW). Urodkowy i dolny odcinek rzeki wraz z dolin = zlokalizowany jest w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Drw Bcy. W obr Bbie górnego odcinka rzeki poło bone jest miasto powiatowe Rypin, odprowadzaj =ce do nurtu oczyszczone Vcieki komunalne oraz Vcieki przemysłowe ze Spółdzielni Mleczarskiej ROTR. Cz BV4 miasta nie została dotychczas skanalizowana i czterema wylotami odprowadzane s = do rzeki nieoczyszczone Vcieki. Wody Rypienicy, zbadane poni bej miasta Rypin oraz przy uj Vciu do rzeki Drw Bcy zostały sklasyfikowane do IV niezadowalaj =cej klasy czysto Vci (badania pomiarowe WIO U w Bydgoszczy, 2004 r.). Wynik ten wskazuje na silny niekorzystny wpływ na rzek B rolniczej zlewni jak równie b miasta Rypina.

14 Wykorzystane `ródła: - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2008 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2009;

BRYNICA jest lewobrze bnym dopływem Drw Bcy o ł =cznej długo Vci 23,1 km oraz powierzchni dorzecza wynosz =cym ok. 290 km 2. Swój pocz =tek rzeka bierze w rejonie jezior Bry Lskich, w w Bry Lsku Szlacheckim (teren Górznie Lsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego). W górnym biegu rzeka płynie rynn = polodowcow =, nast Bpnie przepływa przez stref B moren czołowych, gdzie przedziera si B gł Bbokim jarem. Spadek na tym odcinku wynosi a b 5,39‰, co sprawia, be ciek przypomina potok górski (rezerwat Jar Brynicy). W swoim dolnym biegu rzeka jest uregulowana i tworzy tzw. Kanał Brynicy ab do jej uj Vcia do Drw Bcy. U Vredniony spadek rzeki jest równie b wysoki i wynosi 1,65‰. Wody Brynicy prawie na całej długo Vci rzeki spełniaj = normy czysto Vci, klasyfikuj =c si B zale bnie od miejsca od II do IV klasy czysto Vci (monitoring WIO U w Bydgoszczy, 2005 r.). Najlepsze wyniki wody Brynicy osi =gaj = powy bej Jezior Bry Lskich (II klasa), nast Bpnie na stanowiskach po Vrednich – uj Vcie Pissy i Górzanki, woda została sklasyfikowana do III klasy. Jedynie pomiary na stanowisku przy uj Vciu do Drw Bcy wskazały wody w IV niezadowalaj =cej klasie czysto Vci. Stan czysto Vci górnego biegu rzeki jest pod wpływem wód jeziornych, przez które przepływa, natomiast jako V4 wód dolnego biegu kształtuje przede wszystkim rolniczy charakter zlewni. Obszar zlewni Brynicy cechuj = wysokie walory przyrodnicze. Zlewni B odwadniaj = równie b jej dwa lewobrze bne dopływy: Górzanka i Pissa oraz jeden prawobrze bny dopływ - Kamionka. Zarówno Brynica jak i jej dopływy (Górzanka i Pissa) nale b= do krainy pstr =ga i lipienia i s = atrakcyjnym miejscem do rekreacyjnego połowu ryb.

PISSA – jest lewobrze bnym dopływem Brynicy (uchodzi w okolicach Bartniczki). Całkowita długo V4 rzeki wynosi 17,5 km. Spadek rzeki w górnym biegu jest niewielki (nie przekracza 2‰). Na znacznych odcinkach płynie przez równiny torfowe, hamuj =ce przepływ jej wód. Dodatkowo w kilku miejscach rzeka jest spi Btrzona - w dolnym biegu wybudowano 3 zbiorniki małej retencji (Gałkówko, Pólko i Bachor), które nap Bdzaj = 3 młyny wodne i 2 elektrownie wodne. Do Pissy odprowadzane s = oczyszczone Vcieki z oczyszczalni gminnej w Uwiedziebni. Ciek zaliczany jest do krainy pstr =ga i lipienia.

GÓRZANKA – drugi z lewobrze bnych dopływów Brynicy o długo Vci ok. 8 km. Rzeka w swoim górnym biegu przepływa przez Jezioro Górze Lskie i Mły Lskie oraz odprowadza Vcieki oczyszczone z oczyszczalni w Górznie. Charakteryzuje si B wysokim stopniem eutrofizacji, co jest widoczne w postaci zakwitów fitoplanktonu przy uj Vciu do jezior. Ciek zaliczany jest do krainy pstr =ga i lipienia. Uchodzi do Brynicy równie b w okolicy Bartniczki.

15 Wykorzystane `ródła: - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2006; - Monitoring wód województwa kujawsko-pomorskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy: www.wios.bydgoszcz.pl.

RUZIEC jest lewobrze bnym dopływem Drw Bcy. W literaturze nie ma zgodno Vci, co do przebiegu rzeki w jej górnym odcinku. Przy zało beniu, be rzeka bierze pocz =tek z Jeziora Kopieckiego, przyj Bto, be długo V4 Ru `ca wynosi 42,5 km. Swoim biegiem Ruziec ł =czy jeziora: Kopieckie, aalskie (Wielgie), Ruda i Ruduskie-Wojnowo. Rzeka, przepływaj =c przez teren moren chrostkowskich, tworzy atrakcyjne krajobrazowo doliny, których zbocza dochodz = nawet do 30 m wysoko Vci. W Vrodkowym biegu przepływa przez obszar krajobrazu chronionego – Drumliny Zbóje Lskie w okolicach Zbójna. Na całkowitej powierzchni zlewni, wynosz =cej 292,6 km 2, przewa baj = u bytki rolne. W zlewni tej brak jest wi Bkszych punktowych `ródeł zanieczyszcze L. Pocz =tków biegu rzeki nale by szuka 4 powy bej jeziora Ostrowickiego i dalej poprzez jeziora: , Kopieckie, aalskie-Wielgie do jeziora Ruda, a strugi zwi =zane z grup = wy bej wymienionych jezior mo bna uzna 4 za obszar `ródliskowy tej rzeki. Rzeka jest głównym ciekiem odwadniaj =cym Gminy Rogowo i Brzuze. Głównym obszarem zasilania rzeki jest kompleks jeziora Ruda, dzi Bki któremu charakteryzuje si B stosunkowo wyrównanym odpływem. Ruziec przepływa przez jezioro Ruda, dalej w kierunku południowo-zachodnim, na wysoko Vci 92,3-90,3 m n.p.m. Poni bej jeziora, płynie w wyra `nie wci Btej dolinie o stromych stokach, porozcinanej drobnymi parowami i dolinami wykorzystywanymi przez mniejsze cieki. Nast Bpnie zmienia kierunek biegu na północno-zachodni, ju b poza granicami LGD. Uchodzi do Drw Bcy w jej 39 kilometrze, na terenie gminy Golub-Dobrzy L. Wykorzystane `ródła: - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2007 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2008; - Monitoring wód województwa kujawsko-pomorskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy: www.wios.bydgoszcz.pl.

SKRWA (S KRWA PRAWA ) Południowo-wschodnia i wschodnia cz BV4 obszaru LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ zlokalizowana jest w dorzeczu rzeki Skrwy, b Bd=cej prawym dopływem Wisły. Całkowita długo V4 rzeki wynosi 118,5 km, natomiast powierzchnia zlewni pokrywa 1704 km 2. Skrwa wypływa w okolicach wsi Płociczno w powiecie buromi Lskim (województwo mazowieckie). Górny odcinek rzeki to podmokła dolina, w której mocno meandruj =c przepływa przez tereny

16 zalesione nieopodal Sierpca oraz Skrwilna. W obr Bbie granic LGD rzeka odwadnia górn = cz BV4 sandru Skrwy, a zwłaszcza zlewni B jeziora Skrwilno. Przed uj Vciem do Wisły Skrwa wcina si B w dolin B Wysoczyzny Płockiej i w Brudze Lskim Parku Krajobrazowym (miejscowo V4 Biskupice) uchodzi do Zbiornika Włocławskiego. Uredni spadek rzeki wynosi 0,7‰, natomiast Vredni przepływ 5,2 m 3/s. Pozytywna cech = zlewni jest stosunkowo wysoki udział terenów zalesionych i ł =k, przekraczaj =cy 50%. Sprzyja to ograniczaniu obszarowych spływów zanieczyszcze L, zwi =zanych z intensywnym rolnictwem. Główne dopływy rzeki na terenie LGD to: Okalewka, Skrwile Lka i Urszulewka. Skrwa jest rzek = o dogodnych warunkach dla organizacji spływów kajakowych. Stanowi bardzo malowniczy i dosy 4 łatwy szlak, na którego przebycie potrzeba ok. 5-6 dni. Spływ mo bna rozpocz =4 od jeziora Skrwilno. Skrwa wyznacza granic B pomi Bdzy historycznymi krainami: Ziemi = Dobrzy Lsk = i Mazowszem i jest główn = rzek = Gminy Skrwilno. W roku 2007 rozpoczeto badania czysto Vci wód Skrwy na terenie LGD (stanowisko poni bej jeziora Skwilno). Stan czysto Vci wody sklasyfikowano na IV klas B czysto Vci (WIO U Bydgoszcz, 2007 r.). Tak niski stopie L czysto Vci wód wyznaczył przede wszystkim wska `nik „ogólny w Bgiel organiczny”, cho 4 wysokie warto Vci osi =gn Bły tak be wska `niki BZT5, azotu Kjeldahla, fosforanów i wska `ników mikrobiologicznych.

OKALEWKA – jako prawobrze bny dopływ Skrwy w cało Vci swojego biegu przepływa w granicach terenu LGD (tereny gmin Uwiedziebnia i Skrwilno). Jej całkowita długo V4 wynosi 12,6 km. Ł =cznie ze Skrw = odwadnia płaski teren tzw. sandru Skrwy. Okalewka bierze pocz =tek w okolicy wsi Zasadki w gminie Uwiedziebnia, a nast Bpnie kieruje si B na południowy wschód, przez w kierunku Skrwilna, gdzie uchodzi do Skrwy na wysoko Vci jeziora Skrwilno. Zlewni B rzeki stanowi = głównie kompleksy u bytków zielonych. Przyległe ł =ki cz Bsto cechuje zabagnienie, ze wzgl Bdu na niewielki spadek rzeki. Podczas bada L stwierdzono wody niezadowalaj =cej jako Vci, kwalifikuj =ce si B do IV klasy czysto Vci. Wykorzystane `ródła: - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2004 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2005; - Raport o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2007 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 2008; - Monitoring wód województwa kujawsko-pomorskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy: www.wios.bydgoszcz.pl.

17 2.4.2. JEZIORA

Obszar LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ odznacza si B wyj =tkowym bogactwem pod wzgl Bdem liczby naturalnych zbiorników wodnych – jezior. Prawie ka bda ze stowarzyszonych w LGD gmin posiada co najmniej jedno jezioro, które ze wzgl Bdu na atrakcyjne poło benie jest wykorzystywane dla celów rekreacyjno-turystycznych. Zró bnicowanie wysoko Vciowe terenu, lesisto V4 , pagórkowato V4 , liczne zagł Bbienia i doliny wraz z licznie wyst Bpuj =cymi tu zbiornikami wodnymi tworz = wspaniałe warunki dla wypoczynku i rekreacji oraz rozwoju szeroko rozumianej funkcji turystycznej. W ramach gmin zrzeszonych w LGD najwi Bksz = liczb B jezior posiada na swoim terenie . Jedena Vcie z nich stanowi cz BV4 tzw. Pojezierza aalskiego, które jest niezwykle atrakcyjnym terenem turystycznym i rekreacyjnym. Najwi Bksze jeziora zlokalizowane na obszarze obj Btym analiz = to: Długie, Czarownica, Górzno, Kiełpi Lskie, Kleszczyn, Ksi Bb e, Mły Lskie, Sadłowskie, Skrwilno, Tr =bi Lskie, Ugoszcz, Urszulewskie oraz aalskie. Trzy z nich posiadaj = powierzchni B powy bej 100 ha, s = to: jezioro Długie (powierzchnia 108,6 ha), jezioro aalskie (powierzchnia 162,5 ha) oraz jezioro Urszulewskie (powierzchnia 293,1 ha).

Tabela 4 Wykaz najwi Bkszych jeior na terenie LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ wraz z charakterystyk = i klas = czysto Vci wody Kat. Powierz- Obj Bto V4 Gł Bboko V4 Klasa podatno Vci Lata Lp. Jezioro Gmin Zlewnia chnia 3 (tys. m ) maks. (m) czysto Vci na bada L (ha) degradacj B Skrwa poza 1. Urszulewskie Skrwilno 293,1 7792,2 6,2 III 2002 Wisła klas = 2002, aalskie Ruziec 2. Brzuze 162,5 12184,8 17,0 III II 1995, (Wielgie) Drw Bca 1986 Rypienica 1997 3. Długie W=pielsk 108,6 6966,1 18,0 III III Drw Bca Skrwa poza poza 2004, 4. Skrwilno Skrwilno 73,8 387,6 0,8 Wisła klas = kategori = 1993 1994 Ruziec poza 5. Kleszczyn Brzuze 72,2 3873,7 10,8 II 1999 Drw Bca klas = 2000 Rypienica 6. Tr =bi Lskie Brzuze Drw Bca 49,1 2943,9 16 III III 1998 Wisła Ruziec 1988 7. Ruda Rogowo 48,9 3764,4 14,9 III II Drw Bca 1989 1996, Brynica 8. Górzno Górzno 47,0 2505,0 16,1 III II 1985, Drw Bca 1978

18 2000, Ruziec poza 1999, 9. Ostrowickie Brzuze 46,3 2676,8 12,7 II Drw Bca klas = 1993, 1984 Rypienica 10. Kiełpi Lskie W=pielsk 44,4 2359,0 10,0 III III 1997 Drw Bca Pissa Brynica poza poza 2004, 11. Ksi Bte Górzno 40,3 264,8 1,5 Drw Bca klas = kategori = 1987 Wisła Nadorskie Ruziec 1988 12. Rogowo 30,5 2015,6 21,2 III II (Huta) Drw Bca 2003 Bry Lskie Brynica 13. Górzno 29,7 897,5 9,5 II III 2000 Południowe Drw Bca Bry Lskie Brynica poza 14. Górzno 27,9 619,7 7,0 II 2000 Północne Drw Bca kategori = Brynica poza 2006 15. Mły Lskie Górzno 25,3 592,3 5,8 III Drw Bca kategori = 1996 Ruziec poza poza 2004, 16. Ugoszcz Brzuze 24,4 463,7 4,2 Drw Bca klas = kategori = 1984 Rypienica poza 17. Sadłowskie Rypin 21,3 404,7 2,8 III 2004 Drw Bca kategori = Rypienica 18. Czarownica Rypin 23,2 1607,4 14,7 III II 1999 Drw Bca Czarny Brynica 19. Górzno 9,1 197,8 3,5 II III 2004 Bry Lsk Drw Bca Ruziec 20. Okonin Brzuze 8,5 758,4 15,0 II II 1989 Drw Bca Pissa poza 21. Wierzchownia Górzno Brynica 5,7 132,8 2,7 II 1996 kategori = Drw Bca _ródło: WIO U w Bydgoszczy, Monitoring wód województwa kujawsko-pomorskiego

19 Rysunek 2 Lokalizacja jeziora na terenie LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ (numeracja zgodna z tabel = powy bej)

W dalszej cz BV ci rozdziału zaprezentowano najwa bniejsze jeziora terenu LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ. Opisy na podstawie danych Monitoringu Wód w Województwie Kujawsko-Pomorskim WIO U w Bydgoszczy oraz Raportów o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego 1999-2008, jak te b danych gmin LGD i Starostwa Powiatowego w Rypinie. Wykorzystano `ródła: - Strona internetowa Starostwa Powiatowego w Rypinie: www.powiat.rypinski.lo.pl; - Raporty o stanie Vrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Urodowiska, Bydgoszcz 1999-2008; - Monitoring wód województwa kujawsko-pomorskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska w Bydgoszczy: www.wios.bydgoszcz.pl; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Powiatu Rypi Lskiego na lata 2009- 2012 z perspektyw = na lata 2013-2016;

20 Powierzchnia: 9,1 ha Obj Bto V4 : 197,8 tys. m 3 Gł Bboko V4 max: 3,5 m JEZIORO CZARNY BRY KSK Powierzchnia zlewni: 0,7 km 2 Zlewnia: Brynica - Drw Bca - Wisła Forma ochrony: rezerwat florystyczny „Czarny Bry Lsk”, Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobarzowy

Jezioro zajmuje cz BV4 zagł Bbienia bezodpływowego, poło bonego w rejonie zespołu jezior Bry Lskich, w samym Vrodku kompleksu le Vnego G-LKP. W cało Vci jest ono otoczone lasem mieszanym, głównie o charakterze gr =du. Od północy jezioro zarasta torfowiskiem mszarnym. Jezioro jest do V4 płytkie, posiada płaskie, mało zró bnicowane dno. Z tych wzgl Bdów jego wody mieszane s = wielokrotnie w ci =gu roku (tzw. polimiktyczny typ jeziora). Niekorzystne warunki morfometryczne spowodowały, be Czarny Bry Lsk został zakwalifikowany do III (niskiej) kategorii podatno Vci na degradacj B. Mimo niekorzystnych cech morfometrycznych jezior cechuje si B wzgl Bdnie czystymi wodami. Podsumowujaca ocena stanu czysto Vci wód jeziora wskazuje na II klas B czysto Vci. Stan sanitarny jeziora odpowiada I klasie czysto Vci. Charakterystyczna jest dla jeziora wysoka wartoV4 ChZT, przy jednocze Vnie niskim BZT 5, co potwierdza w wodzie obecno V4 substancji humusowych, docieraj =cych do toni wodnej z przylegaj =cego torfowiska. Wody jeziora wypadaj = ró bnie wzgl Bdem biogenów: koncentracje zwi =zków fosforu były niskie (w I klasie czysto Vci), z kolei wysoka była zawarto V4 substancji azotowych (poza klas =). W jeziorze obserwuje si B nisk = produkcj B pierwotn =, szczególnie w okresie wiosennym. Przezroczysto V4 wód wynosiła wiosn = 3,0 m, latem obni była si B do 1,5 m. Całkowicie le Vna zlewnia sprawia, be do jeziora dopływa ograniczona ilo V4 substancji mineralnych, na co wskazuje te b niskie przewodnictwo elektrolityczne wła Vciwe. Wyniki bada L na przestrzeni lat wskazuj =, be jako V4 wód jeziora jest stabilna. Od 1963 roku istnieje na terenie jeziora Vcisły rezerwat florystyczny maj =cy na celu ochron B ro Vlinno Vci szuwarowej, w tym przede wszystkim kłoci wiechowatej.

Powierzchnia: 23,2 ha Obj Bto V4 : 1607,4 tys. m 3 JEZIORO CZAROWNICA Gł Bboko V4 max: 14,7 m Powierzchnia zlewni: 14,2 km 2

Jezioro le by w północnej cz BV ci Pojezierza Dobrzy Lskiego, na terenie wsi (gmina Rypin). Jest ono typowo rynnowe, zajmuje jedn = z rynien polodowcowych, o stokach z do V4 silnym spadkiem. Strefa litoralowa jest w =ska, za V dno - płaskie z trzema przegł Bbieniami. Zlewnia bezpo Vrednia jest typowo rolnicza, dominuj = w niej pola uprawne. Nielicznie wyst Bpuje nad jeziorem zabudowa rekreacyjna, jednak be mo bna zauwa by4 systematyczny

21 wzrost zainteresowania terenami wokół zbiornika. Wokół jeziora wyst Bpuje ro Vlinno V4 makrofitowa z dominuj =cymi trzcin =, tatarakiem i sitowiem jeziornym (oczeret jeziorny), których pas zajmuje ok. 80% nabrze ba. Ponadto wyst Bpuje równie b bujnie ro Vlinno V4 zanurzona - moczarka kanadyjska, gr =b el bółty oraz grzybienie. W oparciu o zbadane cechy morfometryczne, hydrograficzne i zlewniowe, zbiornik zakwalifikowano do umiarkowanej – II kategorii podatno Vci na degradacj B. Wska `niki jako Vci wód jeziora odpowiadaj = III klasie czysto Vci. Na ko Lcow = ocen B miały wpływ przede wszystkim: du ba ilo V4 rozpuszczonych zwi =zków mineralnych w okresie wiosennym, brak tlenu poni bej warstwy skokowej, wysokie st Bb enie fosforanów w warstwie naddennej. W trakcie bada L nie zostały stwierdzone masowe zakwity fitoplanktonu, mimo, be jezioro jest do V4 zasobne w substancje biogenne. Z tych powodów zmierzona koncentracja chlorofilu i suchej masy sestonu nie były wysokie. Badania w 1999 roku wskazały te b na zadowalaj =cy stan sanitarny jeziora Czarownica, odpowiadaj =cy II klasie czysto Vci. Głównym czynnikiem wpływaj =cym na stan czysto Vci jeziora jest jego zlewnia w 90% u bytkowana rolniczo, co skutkuje przede wszystkim zanieczyszczeniami obszarowymi nawozów mineralno- organicznych. Według typologii rybackiej, jezioro Czarownica nale by do jezior typowo leszczowych, z najwi Bkszym udziałem płoci i leszcza oraz dodatkowo linem oraz okoniem.

Powierzchnia: 108,6 ha Obj Bto V4 : 6966,0 tys. m 3 JEZIORO DŁUGIE Gł Bboko V4 max: 18,0 m Powierzchnia zlewni: 25,8 km 2 Zlewnia: Rypienica – Drw Bca

Długie jest typowym jeziorem polodowcowym, o genezie rynnowej. Jego zachodni brzeg stanowi granic B gmin W =pielsk i Brzuze. To najdłu bsze jezioro na Ziemi Dobrzy Lskiej (6,2 km). Bardzo długa linia brzegowa, wynosz =ca 13,2 km, jest jednak trudno dost Bpna, ze wzgl Bdu na strome zbocza rynny misy jeziornej zbiornika. Ogranicza to cz BV ciowo jego

Fot. Zdj Bcia własne LGD przydatno V4 do celów rekreacyjnych i turystycznych. Jezioro nale by do umiarkowanie podatnych na degradacj B (III kategoria) ze wzgl Bdu na charakterystyk B zlewni oraz warunki morfometryczne zbiornika. Jego wody

22 zostały zaliczone do III klasy czysto Vci, a głównym `ródłem zanieczyszcze L jest rolnictwo. Jezioro Długie jest jeziorem typowo leszczowym z dominacj = leszcza, płoci i w Bgorza.

JEZIORA GÓRZNIE KSKIE Powierzchnia: 47,0 ha Obj Bto V4 : 2505,0 tys. m 3 JEZIORO GÓRZNO Gł Bboko V4 max: 16,1 m Powierzchnia zlewni: 14,3 km 2 Zlewnia: Brynica - Drw Bca Powierzchnia: 25,3 ha Obj Bto V4 : 592,0 tys. m 3 JEZIORO MŁY KSKIE Gł Bboko V4 max: 5,8 m Powierzchnia zlewni: 9,3 km 2 Zlewnia: Brynica - Drw Bca Rejon „Jezior Górznie Lskich” posiada urozmaicon = rze `b= terenu. Zlewnia posiada dwie ró bne cz BV ci w strukturze u bytkowania: zachodni = jej cz BV4 zajmuj = grunty orne oraz zabudowania miasta Górzna i mniejszych miejscowo Vci, za V wschodni = powierzchni B zlewni, (na obszarze sandrowym i piaszczystych wzgórzach kemowych), porastaj = zwarte kompleksy le Vne parku krajobrazowego o du bej warto Vci przyrodniczej. W pobli bu wyst Bpuje chocia bby rezerwat le Vny „Szumny Zdrój”, którego cz BV4 to rezerwat Vcisły, obejmuj =cy m.in. nisz B `ródliskow =. Pod wzgl Bdem genetycznym, Jeziora Górznie Lskie zostały zaliczone do typu rynnowego. Mniejsze jezioro Mły Lskie jest zbiornikiem płytkim, o stosunkowo płaskim dnie. Z kolei misa jeziora Górzno posiada nieco bardziej urozmaicon = konfiguracj B, a w południowej jego cz BV ci zlokalizowany jest gł Bboczek. Jeziora Górznie Lskie s = zasilane wodami licznych `ródeł wyst Bpuj =cych w zboczach rynny polodowcowej oraz odwadniane w kierunku północnym przez Górzank B. Jezioro Mły Lskie pod wzgl Bdem podatno Vci na degradacj B wykracza poza wszelk = kategori B, co jest zwi =zane przede wszystkim z niekorzystnymi warunkami morfometrycznymi misy jeziornej. Jezioro Górzno jest umiarkowanie odporne na zewn Btrzne działania degradacyjne (II kategoria podatno Vci). Według bada L przeprowadzonych w ramach monitoringu jezior WIO U w Bydgoszczy w 2006 roku, okre Vlono jako V4 wód jezior Mły Lskiego i Górzno w III klasie czysto Vci, natomiast pod wzgl Bdem sanitarnym wody obu zbiorników zaliczono do I klasy czysto Vci. Wyniki bada L z okresu 1978-2006 wskazuj = na obni benie si B koncentracji fosforu w wodach jeziora Górzno, szczególnie po znacz =cym ograniczeniu zrzutu Vcieków w 1994 roku. Odwrotnie w Jeziorze Mły Lskim - w tym okresie nast Bpował stopniowy wzrost zwi =zków biogennych, stymuluj =cy intensywniejszy rozwój glonów. Od zachodu po stronie miasta Górzna jezioraj s = zagospodarowane turystycznie (k =pieliska, o Vrodki wypoczynkowe, domki letniskowe).

23 Powierzchnia: 30,5 ha Obj Bto V4 : 2015,6 tys. m 3 JEZIORO HUTA (N ADROSKIE ) Gł Bboko V4 max: 21,2 m Powierzchnia zlewni: 2,0 km 2 Zlewnia: Rypienica - Drw Bca

Jezioro to, poło bone przy wsi Huta - Nadró b w Gminie Rogowo, to niewielki, lecz stosunkowo gł Bboki zbiornik o nieregularnym kształcie i urozmaiconej konfiguracji dna. Stoki misy jeziornej opadaj = stromo do gł Bboko Vci 5,0 m, tworz =c w =sk = stref B przybrze bn=. Od północy i południa brzegi zbiornika wznosz = si B do około 20 m nad poziom lustra wody i s= poro Vni Bte lasem sosnowym. Jezioro posiada jeden dopływ od strony wsi Huta-Nadró b. Bezimienny odpływ jeziora w południowo-zachodniej czBV ci ł =czy je z jeziorem Ruda. Około 50% powierzchni zlewni bezpo Vredniej jeziora stanowi = lasy, natomiast pozostały obszar zaj Bty jest przez ł =ki, zabudowania i grunty orne. Teren wokół jeziora cechuje liczna zabudowa turystyczna, w sezonie intensywny jest ruch turystyczno-rekreacyjny – o Vrodek wypoczynkowy z du bym k =pieliskiem na zachodnim brzegu oraz domki letniskowe na wschodnim brzegu. Jezioro charakteryzuje si B umiarkowan = podatno Vci = na degradacj B, sklasyfikowane w II kategorii. Sumaryczna ocena jakoVci wód, wynikaj =ca z przeprowadzonego monitoringu w latach 1988-1989, pozwala zaliczy 4 jezioro Huta do III klasy czysto Vci. Monitoringu wymaga niezadowalaj =cy stan sanitarny jeziora – warto V4 miana coli odpowiadała III klasie czysto Vci (warto V4 odnotowana latem na stanowisku zlokalizowanym w pobli bu k =pieliska).

Powierzchnia: 44,4 ha Obj Bto V4 : 2359,0 tys. m 3 JEZIORO KIEŁPI KSKIE Gł Bboko V4 max: 10,0 m Powierzchnia zlewni: 4,9 km 2 Zlewnia: Rypienica - Drw Bca Jezioro poło bone jest na terenie Gminy W =pielsk w obr Bbie wsi Kiełpiny i Łapinó bek. Le b= ce w rynnie polodowcowej jezioro posiada długo V4 2,5 km. Linia brzegowa zbiornika wynosi ok. 5,15 km. W =ska rynna posiada strome zbocza, które wznosz = si B 10-15 m nad poziom zwierciadła wody. Pas zboczy porastaj = zakrzewienia i zadrzewienia oraz ro Vlinno V4 murawowa. Analogicznie wschodni i zachodni stok misy jeziornej jest stromo nachylony, do gł Bboko Vci 7 m., konfiguracja dna jeziora jest monotonna. Pod wzgl Bdem rybackim jezioro zostało zakwalifikowane do typu linowo-szczupakowego. Zlewni B bezpo Vredni = zbiornika, szczególnie od strony gminy Osiek (wschodniej) stanowi = tereny u bytkowane rolniczo. S = one głównym `ródłem zwi =zków biogennych w jeziorze. Od strony gminy W =pielsk za V istnieje mo bliwo V4 rekreacyjnego wykorzystania jeziora Kiełpi Lskiego – na jego zachodnim

24 brzegu rozwija si B budownictwo letniskowe. Jezioro Kiełpi Lskie jest okresowo przepływowe. Ciek odwadniaj =cy prowadzi wody na południe poprzez jezioro Warpalickie do Rypienicy. Podatno V4 jeziora na degradacj B jest niestety znaczna (III kategoria stopnia podatno Vci) przede wszystkim ze wzgl Bdu na niekorzystne warunki hydrograficzne, morfometryczne i zlewniowe. Jako V4 wód nie jest obecnie wysoka – III klasa czysto Vci. Strefa brzegowa jeziora obfituje w ro Vlinno V4 wodn = wynurzon = oraz zanurzon =. Gatunkami dominuj =cymi w Vród ro Vlinno Vci wynurzonej s = trzcina i oczeret jeziorny (porastaj =ce ok. 4,4 ha tafli wody), natomiast ro Vlinno V4 zanurzon = reprezentuj = dominuj =ce rogatek i rdestnica. Jezioro Kiełpi Lskie jest zbiornikiem typowo linowo-szczupakowym, pomimo faktu, be głównym gatunkiem jest leszcz – 37%, nast Bpnie pło 4 – 24% oraz kr =p – 11% populacji ryb.

Powierzchnia: 72,2 ha Obj Bto V4 : 3873,7 tys. m 3 JEZIORO KLESZCZYN Gł Bboko V4 max: 10,8 m Powierzchnia zlewni: 14,4 km 2 Zlewnia: Ruziec – Drw Bca Jezioro poło bone jest na terenie wsi Kleszczyn w Gminie Brzuze, w centrum Pojezierza aalskiego. Linia brzegowa misy zbiornika jest urozmaicona i ma długo V4 4,75 km. Cz BV ciowo korzystne warunki hydrograficzne, morfometryczne i zlewniowe wpływaj = na umiarkowan = podatno V4 jeziora na degradacj B (II kategoria). Czysto V4 jego wód jest niska, została oceniona, jako nieodpowiadaj =ca normom. Wokół jeziora w =skim pasem wyst Bpuje ro Vlinno V4 wynurzona i zanurzona. Gatunkami dominuj =cymi w Vród ro Vlinno Vci wynurzonej s = trzcina i pałka w =skolistna, natomiast ro Vlinno V4 zanurzon = reprezentuj = rdestnica, jaskier kr =b kolistny oraz rogatka. Wg klasyfikacji rybackiej to zbiornik typowo leszczowy, jednak z tendencj = do zmiany w typ sandaczowy ze wzgl Bdu na post Bpuj =c= byzno V4 wody. Znaczna zawarto V4 zwi =zków biogennych wpływa na podwy bszenie temperatury jeziora, co wpływa na słab = stratyfikacj B termiczn = zbiornika.

Powierzchnia: 40,3 ha Obj Bto V4 : 256,0 tys. m 3 Gł Bboko V4 max: 1,5 m 2 JEZIORO KSI ATE Powierzchnia zlewni: 50,6 km Zlewnia: Pissa – Brynica Drw Bca – Wisła Forma ochrony: Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy

Jezioro Ksi Bte, poło bone na granicy gmin Uwiedziebnia i Górzno, poło bone wzdłu b dna rynny polodowcowej z nietypowym dla tego terenu przebiegu równole bnikowym. Jezioro jest bardzo płytkie i obecnie zarasta. Wody jeziora s = zasilane przez Piss B, przepływaj =c= przez

25 zbiornik ze wschodu na zachód. Zlewnia bezpo Vrednia jeziora jest zró bnicowana: północna i fragment południowej cz BV ci u bytkowane jest rolniczo, wschodni fragment zlewni porastaj = lasy kompleksu le Vnego Górznie Lsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego. Etroficzne wody Jeziora Ksi Bte mieszane s = wielokrotnie w ci =gu roku (zbiornik polimiktyczny) co spowodowane jest przede wszystkim niewielk = gł Bboko Vci = zbiornika. Złe warunki morfometryczne jeziora powoduj = jego du b= podatno V4 na degradacj B (w klasyfikacji wykracza poza kategori B). Natlenienie wód w całej obj Bto Vci podczas lata oraz znaczna zasobno V4 wód jeziora w fosfor i azot powoduj = cz Bste intensywne zakwity fitoplanktonu. Obficie namna baj =ce si B glony pelagiczne cz Bsto ograniczały przezroczysto V4 wody nawet do 0,3 m. Zakwity glonów silnie obci =b aj = jezioro materi = organiczn = (pozaklasowe warto Vci wska `ników BZT 5 oraz ChZT). Post Bpuj =c= eutrofizacj B wód jeziora wskazuj = kolejne wyniki bada L w ramach monitoringu, które w latach 80 wypadały w III klasie czysto Vci. Obecnie ł=czna ocena jako Vci wód jeziora Ksi Bte wskazuje na ich pozaklasowy charakter. Odmienny był jedynie stan sanitarny jeziora, który odpowiadał I klasie czysto Vci.

Powierzchnia: 46,3 ha Obj Bto V4 : 2676,8 tys. m 3 JEZIORO OSTROWICKIE Gł Bboko V4 max: 12,7 m Powierzchnia zlewni: 7,1 km 2 Zlewnia: Ruziec – Drw Bca – Wisła

Jezioro poło bone w Vrodkowej cz BV ci gminy Brzuze, na południe od jej najwi Bkszej miejscowo Vci – Ostrowite. Zlewnia jeziora to same tereny u bytkowane rolniczo oraz zabudowa mieszkalno-przemysłowa Ostrowitego. Jezioro przez wiele dekad stanowiło główny odbiornik Vcieków komunalnych miejscowo Vci oraz Vcieków przemysłowych z cukrowni Ostrowite. Badania przeprowadzone w 2000 r. wskazały pozaklasow = jako V4 wód. Zanotowano bardzo wysoki poziom st Bb enia substancji biogennych - st Bb enie fosforanów wskazuje na 40-krotne przekroczenie dopuszczalnej warto Vci, a w przypadku fosforu ogólnego 5-krotnie. Równie b zwi =zki azotu przekraczały dopuszczalne st Bb enia. Obecno V4 zwi =zków biogennych w wodzie w tak du bej koncentracji spowodowała intensywny rozwój fitoplanktonu. Potwierdzeniem tego faktu jest zmierzona wysoka warto V4 chlorofilu „a” oraz suchej masy sestonu. Nierzadkie s = w jeziorze deficyty tlenowe; zdarzało si B, be latem od gł Bboko Vci 6 m wody były praktycznie odtlenione pomimo zastosowania aeratorów. Stan sanitarny jeziora okre Vlono jako zadowalaj =cy - II klasa czysto Vci wód. Według typologii rybackiej Jezioro Ostrowickie nale by do jezior karasiowych.

26 Jak wida 4 stan wód jeziora jest nadal pod wpływem silnej presji zamkni Btej ju b cukrowni Ostrowite oraz lokalnej gospodarki. Regulowanie gospodarki Vciekowej Ostrowitego rozpocz Bło si B dopiero 1987 roku, kiedy oddano do u bytku oczyszczalni BVcieków sanitarnych dla cukrowni i osiedla mieszkaniowego. Nast Bpnie w kolejnym roku rozpocz Bto działania rekultywacyjne wód jeziora, przy zastosowaniu urz =dze L natleniaj =cych. W 1991 r. uj Bto wody spławiakowe cukrowni w obieg zamkni Bty, co pozwoliło wyeliminowa 4 główne `ródło zanieczyszcze L. Nadal jednak jezioro odbierało Vcieki socjalno-bytowe z cukrowni, oczyszczone jedynie technologi = mechaniczno-biologiczn = (bez usuni Bcia biogenów) oraz nieoczyszczone Vcieki z miejscowo Vci Ostrowite. Wysoka podatno V4 na degradacj B zbiornika sprawiła, be pomimo znacznej poprawy jako Vci wód na pocz =tku lat dziewi B4 dziesi =tych, w 1999 r. nast =piło wtórne pogorszenie stanu czysto Vci. Uzyskanie zdecydowanej i trwałej poprawy czysto Vci wód jeziora wymaga 4 b Bdzie wyeliminowania wszystkich `ródeł zanieczyszcze L, przede wszystkim skanalizowania całej miejscowo Vci. Dopiero wtedy szersze zabiegi rekultywacyjne jeziora mogłyby przynie V4 po b= dany skutek, cho 4 z pewno Vci = nie bBdzie o to łatwo w obecnym stanie zagospodarowania zlewni.

Powierzchnia: 8,5 ha Obj Bto V4 : 758,4 tys. m 3 JEZIORO OKONIN Gł Bboko V4 max: 15 m Powierzchnia zlewni: - km 2 Zlewnia: Ruziec – Drw Bca – Wisła

Jezioro poło bone jest na terenie miejscowo Vci Okonin w gminie Brzuze. W uj Bciu systematycznym nale by do zlewni rzeki Ruziec i dorzecza Drw Bcy. Kształt jeziora jest wydłu bony, spadki stoków misy jeziornej i dna s = do V4 strome. Niska podatno V4 na degradacj B okre Vlona w II kategorii, korzystne uwarunkowana morfometrycznie i hydrograficznie, sprzyjaj = zachowaniu dobrej jako Vci wód jeziora. Wody zbiornika zostały sklasyfikowane w II klasie czysto Vci, pomimo faktu, be bezpo Vrednie otoczenie jeziora stanowi = grunty orne. W Vród ro Vlinno Vci wynurzonej wyró bniono trzcin B, pałk B w =skolistn = i sitowie, natomiast ro Vlinno V4 zanurzon = i nawodn = reprezentuj = moczarka kanadyjska, gr =b el bółty oraz grzybie L biały. Dot =d nie zanotowano w jeziorze zjawisk przyduchy. Zgodnie z typologia ryback = Okonin jest jeziorem leszczowym, w którym głównym gatunkiem ryb jest leszcz – 83,1%. Pozostałe gatunki to: pło 4 i wzdr Bga – 4,7%, w Bgorz – 4,7%, szczupak – 4,2%, oko L – 3% populacji ryb.

27 Powierzchnia: 21,3 ha Obj Bto V4 : 404,7 tys. m 3 JEZIORO SADŁOWSKIE Gł Bboko V4 max: 2,8 m Powierzchnia zlewni: 2,7 km 2 Zlewnia: Rypienica – Drw Bca – Wisła

Jezioro Sadłowskie zajmuje ko Lcowy fragment jednej z rynien polodowcowych na terenie gminy Rypin. Jezioro charakteryzuje si B wydłu bonym kształtem oraz słabo urozmaicon = lini = brzegow =. Bezpo Vrednia zlewnia jeziora to w du bej mierze tereny u bytkowane rolniczo. W najbli bszym s =siedztwie zbiornika funkcjonuj = dwa du be gospodarstwa, które rozwin Bły hodowl B zwierz Bc= oraz o Vrodek hodowlany drobnej zwierzyny łownej. Zbiornik zasila okresowo niewielki ciek od południa. Z kolei ku północy wypływa inny ciek, prowadz =cy wody do Rypienicy. Podatno V4 jeziora na degradacj B wykracza poza klasyfikacj B, ze wzgl Bdu na niekorzystne warunki morfometryczne zbiornika. Tlen rozpuszczony wyst Bpował w zbiorniku w ci =gu roku w całej obj Bto Vci mas wodnych (j. polimiktyczne). Stan wód jeziora uwidacznia niestety wpływ intensywnej gospodarki rolnej prowadzonej w jego zlewni. O ile zmierzona koncentracja zwi =zków fosforu była na umiarkowanym poziomie, o tyle stwierdzono bardzo wysokie, przekraczaj =ce norm B, st Bb enia zwi =zków azotu w wodzie oraz znaczn = zawarto V4 substancji mineralnych i zwi =zan = z tym wysok = warto V4 przewodnictwa elektrolitycznego. Warunki takie sprzyjaj = wysokiej produkcji pierwotnej w jeziorze, co obni ba przezroczysto V4 wody do 0,8 m. Znaczne obci =b enie zbiornika materi = organiczn = wskazywały wysokie warto Vci wska `ników BZT 5 i ChZT. Jako V4 wód jeziora sumarycznie odpowiadała III klasie czysto Vci. Stan sanitarny wód zbiornika nie budził zastrzebeL.

Powierzchnia: 70,8 ha Obj Bto V4 : 566,4 tys. m2 Gł Bboko V4 max: 1,4 m JEZIORO SKRWILNO Powierzchnia zlewni: 158,4 km2 Zlewnia: Skrwa Prawa – Wisła Forma ochrony: Obszar Krajobrazu Chronionego „_ródła Skrwy”

Jezioro poło bone jest w obr Bbie sandru rzeki Skrwy, na północny wschód od miejscowo Vci gminnej Skrwilno. Jest zbiornikiem o charakterze stawu naturalnego z lini = brzegow = o długo Vci ok. 4,23 km. W Vrodkowej cz BV ci jeziora zlokalizowano poro Vni Bt= lasem wysp B o ł=cznej powierzchni 0,5 ha. Bezpo Vrednia zlewnia jeziora jest zró bnicowana krajobrazowo i ró bnie u bytkowana. Wyst Bpuj = na jej terenie lasy mieszane, ł =ki i pastwiska, u bytkowane grunty orne. Południowa strona jeziora s =siaduje z zabudow = mieszkaniow = miejscowo Vci Skrwilno. Skrwilno jest typem jeziora aktywnego pod wzgl Bdem hydrologicznym; znajduje

28 si B pod du bym wpływem wód rzecznych. Jest jeziorem przepływowym dla Skrwy, dopływaj = do niego równie b wody rzeki Okalewki. Podatno V4 na degradacj B jeziora Skrwilno wykracza poza kategori B, co jest zwi =zane z jego bardzo niekorzystnym cechami morfometrycznymi. Wska `niki fizykochemiczne wskazuj = na zł = jako V4 wód jeziora i jego eutrofizacj B. Odnotowano bardzo wysok = zawarto V4 zwi =zków biogennych, np. dwukrotne przekroczenie dopuszczalnej warto Vci st Bb enia fosforu ogólnego. Wysokie mo bliwo Vci produkcji pierwotnej w zbiorniku maj = swoje negatywne konsekwencje: masowe zakwity glonów ograniczaj =ce przezroczysto V4 wody wiosn = do 0,7 m i latem do 0,1 m; 10-krotnie przekraczaj =ca dopuszczaln = norm B koncentracja chlorofilu „a” w okresie letnim; dwukrotne przekroczenie dopuszczalnego obci =b enia wód jeziora materi = organiczn =, zarówno trudno rozkładaln =, jak i łatwo ulegaj =c= biodegradacji; dominacja sinic w fitoplanktonie w okresie letnim. Silne zanieczyszczenie wód jeziora Skrwilno potwierdzaj = badania wska `nikowe (2004 rok), które zakwalifikowały wody do pozaklasowych. Wska `niki stanu sanitarnego wód odpowiadały III klasie czysto Vci. Stan sanitarny pogorszył si B w porównaniu do bada L przeprowadzonych dziesi B4 lat wcze Vniej. Skrwilno jest jeziorem linowo-szczupakowym, w którym głównym gatunkiem s =: lin o udziale ok. 53%, pło 4 i wzdr Bga o udziale 24%, szczupak – 11% oraz kara V ok. 7%. Powierzchnia: 49,1 ha Obj Bto V4 : 2943,9 tys. m2 JEZIORO TR

Jezioro poło bone na terenie wsi Tr =bin (Gmina Brzuze) z lini = brzegow = o długo Vci ok. 6,08 km. Pod wzgl Bdem genetycznym nale by do typu rynnowego, a jego linia brzegowa jest mało urozmaicona. Na przewa baj =cej długo Vci kontaktuje si B bezpo Vrednio z gruntami ornymi. Jedynie wzdłu b południowego brzegu jeziora wyst Bpuje w =ski pas zadrzewie L. Stoki misy s = bardzo stromo nachylone, co powoduje, be ro Vlinno V4 wynurzona i zanurzona jest słabo wykształcona. Jezioro Tr =bi Lskie jest zbiornikiem przepływowym – do jeziora uchodzi kilka dopływów, w wi Bkszo Vci okresowych. Odpływ nast Bpuje w kierunku Jeziora Długiego poprzez tereny wsi . W bezpo Vrednim otoczeniu jeziora rozwija si B budownictwo letniskowe, głównie po jego południowej stronie. Jezioro nale by do zbiorników podatnych na degradacj B (okre Vlone w III kategorii) ze wzgl Bdu na warunki morfometryczne i zlewniowe. W szczególno Vci u bytkowana rolniczo zlewnia która generuje zanieczyszczenia obszarowe z nawo benia upraw, ma niekorzystny wpływ na stan czysto Vci wód. Na podstawie przeprowadzonych bada L przez WIO U w 2006 roku wody jeziora zaliczono do II klasy

29 czysto Vci, natomiast pod wzgl Bdem sanitarnym do I klasy. W porównaniu z wynikami bada L przeprowadzonymi w 1991 i 1998 roku odnotowano popraw B jako Vci wód zbiornika. Typologia rybacka wskazuje na zbiornik typowo leszczowy, jednak be istniej = te b korzystne warunki rozwoju dla płoci i w Bgorza.

Powierzchnia: 24,4 ha Obj Bto V4 : 463,7 tys. m 3 JEZIORO UGOSZCZ (UGOSKIE ) Gł Bboko V4 max: 4,2 m Powierzchnia zlewni: 20,5 km 2 Zlewnia: Ruziec-Drw Bca-Wisła

Jezioro Ugoszcz poło bone jest w granicach miejscowo Vci Ugoszcz. Jest to płytki i zarastaj =cy zbiornik morenowy, o nieregularnej linii brzegowej. Od zachodu jezioro zasila dopływ z jeziora Brzuze. Całkowita zlewnia cechuje si B dominacj = gruntów u bytkowanych rolniczo, na południe od jeziora wyst Bpuje wi Bkszy kompleks le Vny. Z kolei od północnej strony zbiornikowi towarzysz = zabudowania wsi Ugoszcz. Cz BV4 z nich podł =czona jest do przestarzałej oczyszczalni, zrzucaj =cej Vcieki do rowu melioracyjnego poł =czonego z jeziorem. Bezpo Vrednio nad jeziorem, w dawnym pałacu dworskim, znajduje si B równie b Dom Pomocy Społecznej „Kombatant”, w którym w gospodarce Vciekowej funkcjonuje drena b rozs =czaj =cy. Z wi Bkszych obiektów po północnej stronie jeziora funkcjonuje du by zakład rolny z hodowl = bydła, który obecnie zredukował znacznie pogłowie zwierz =t. Równie b cechy morfometryczne jeziora wpływaj = na ko Lcow = klasyfikacj B jeziora pod wzgl Bdem podatno Vci na degradacj B (poza kategori =). Silna antropopresja, zwi =zana z intensywnym rolnictwem i zrzutem Vcieków, w poł =czeniu z mał = odporno Vci =, spowodowała, be jako V4 wód jeziora Ugoszcz przekracza obowi =zuj =ce normy czysto Vci. Stan sanitarny wód równie b został okre Vlony w niskiej III klasie czysto Vci, do czego niew =tpliwie przyczynił si B dopływ Vcieków. Zła jako V4 wód nie zmieniała si B w ci =gu ostatniego dwudziestolecia, kiedy wody jeziora przekraczały normy st Bb enia zwi =zków biogennych azotu i fosforu. Zakwity glonów nie były wi Bc rzadko Vci =, wyst Bpowały nawet w okresie wiosennym. Ograniczenia przezroczysto Vci wody dochodziły tym samym nawet poni bej 1 m, natomiast latem przezroczysto V4 wody spadała nawet poni bej 0,2 m, co było spowodowane zakwitem sinic z rodzaju Microcystis. Dopuszczalna warto V4 chlorofilu „a” została latem przekroczona 5- krotnie. Wynikiem zakwitów glonów był równie b wzrost materii organicznej w wodzie do warto Vci pozaklasowych.

30 Powierzchnia: 293,1 ha Obj Bto V4 : 7792,2 tys. m 3 JEZIORO URSZULEWSKIE Gł Bboko V4 max: 6,2 m Powierzchnia zlewni: 29,5 km 2 Zlewnia: Urszulewska – Skrwa – Wisła

Jezioro le by na pograniczu powiatu rypi Lskiego i sierpeckiego, województw kujawsko- pomorskiego i mazowieckiego, w południowej cz BV ci gminy Skrwilno. Jest to jezioro pochodzenia sandrowego – rynnowe, którego misa jeziorna charakteryzuje si B wydłu bonym kształtem, a tym samym słabo rozwini Bt= lini = brzegow =. Brzegi zbiornika s = niewysokie: wschodni brzeg podmokły, zachodni z kolei w wi Bkszo Vci poro Vni Bty lasem, miejscami okolone pasami makrofitów. Jezioro posiada kilka okresowych dopływów z Jeziora Szczutowskiego, natomiast wypływa z niego jedynie Urszulewka, uchodz =ca do Skrwy. Zlewnia u bytkowana jest w sposób urozmaicony - bezpo Vrednie otoczenie jeziora stanowi = lasy z 35% pokryciem, ł =ki i pastwiska 35% oraz grunty orne 30%. Do V4 dobrze rozwini Bta jest infrastruktura rekreacyjna nad jeziorem. Na zachodnim brzegu w kompleksie le Vnym poło bony jest o Vrodek wypoczynkowy i pola namiotowe. Natomiast na północnym i północno-wschodnim brzegu usytuowane s = liczne domki letniskowe. W strefie przybrze bnej wokół jeziora wyst Bpuje bujna ro Vlinno V4 wodna zarówno wynurzona (m.in. trzcina pospolita, pałka w =skolistna, które zajmuj = ł =cznie ok. 4% powierzchni zwierciadła wody) jak i zanurzona (w.in. wywłócznik, rogatek i rdestnica zajmuj =ce ok. 4,4% powierzchni). Istniej =ce warunki morfometryczne zlewni wpływaj = bardzo niekorzystnie na podatno V4 jeziora na degradacj B (III kategoria). Badania WIO U, przeprowadzone w 2002 roku, wskazały na pozaklasow = jako V4 wód jeziora Urszulewskiego. W nast Bpstwie wzmo bonych procesów fotosyntezy jezioro było do gł Bboko Vci 3,0 m przesycone tlenem. W strefie przydennej zanotowano jednak silny deficyt tlenowy, spowodowany rozkładem materii organicznej. Głównym komponentem fitoplanktonu wiosn = były okrzemki. Mimo braku zjawiska przyduchy, wysoka koncentracja zwi =zków biogennych umo bliwia niejednokrotnie nadmierny rozwój glonów. Latem pojawił si B równie b zakwit sinic, co obni było przezroczysto V4 wód nawet do 0,4 m. Pochodn = była te b 4-krotnie przekraczaj =ca warto Vci dopuszczalne koncentracja chlorofilu „a”. Woda jeziora zawiera ponadto du be ilo Vci zwi =zków mineralnych. Według typologii rybackiej jezioro Urszulewskie zaliczamy do zbiorników typowo sandaczowych. W ogólnej populacji ryb dominuj = pło 4 (45%), w Bgorz (42%), oraz dodatkowo leszcz (6%) i sandacz (4%).

31

Ryc. Jezioro Urszulewskie (Płn. i Płn-Zach. brzeg). Bogata ro Vlinno V4 szuwarowa i nadwodna. (Fot. Zdj Bcia własne LGD)

Powierzchnia:162,5 ha Obj Bto V4 : 12184,8 tys. m 3 JEZIORO aALSKIE -W IELGIE Gł Bboko V4 max: 17,0 m Powierzchnia zlewni: 31,5 km 2 Zlewnia: Ruziec – Drw Bca – Wisła

Jezioro aalskie poło bone jest u zbiegu rynien polodowcowych na terenie wsi aałe (Gmina Brzuze). Przypomina kształtem szeroko rozwart = liter B U. Znajduje si B w dorzeczu Drw Bcy, przepływa przez nie jej dopływ Ruziec. Pozostałe dopływy s = ciekami okresowymi. Linia brzegowa jest dobrze rozwini Bta, jej długo V4 wynosi ok. 8,8 km. Zlewni B bezpo Vredni = zbiornika zajmuj = w wi Bkszo Vci u bytki rolne. Niewielkie powierzchnie le Vne wyst Bpuj = głównie na południu i na zachodzie od jeziora. Brzegi jeziora porasta w wielu miejscach ro Vlinno V4 wodna wynurzona z gatunkami: trzcin = i oczeretem jeziornym zajmuj =cymi ok. 22 ha jeziora oraz ro Vlinno V4 zanurzona: rogatek i rdestnica (ok. 18 ha). Jezioro posiada do V4 korzystne warunki naturalne i jest umiarkowanie podatne na degradacj B – sklasyfikowane w II kategorii. Jezioro cechuje si B stratyfikacj = termiczn = toni wodnej (warstwa skoku termicznego w metalimnionie). W obr Bbie epilimnionu i metalimnionu zanotowano tlen rozpuszczony, który nie wyst Bpował w hypolimnionie, stwierdzono tam z kolei przekraczaj =ce norm B st Bb enie zwi =zków fosforu, jak równie b podwy bszone st Bb enia azotu amonowego. St Bb enia zwi =zków biogennych były wysokie równie b w powierzchniowych warstwach jeziora. Sytuacja ta sprzyja wielko Vci produkcji pierwotnej, której wska `niki posiadały wysokie warto Vci ze wzgl Bdu na silny rozwój glonów fitoplanktonu, w Vród których przewa bały okrzemki. Przezroczysto V4 wód latem wynosiła 2,0 m. Ł =czna ocena wska `nikowa jako Vci wód jeziora pozwala zaklasyfikowa 4 je do niskiej III klasy czysto Vci. Wska `niki sanitarne wody wskazywały na II klas B czysto Vci. Od pierwszych bada L w latach osiemdziesi =tych, jako V4 wód pozostawała raczej niezmienna. Jezioro aalskie-Wielgie jest

32 zbiornikiem typowo leszczowym. W latach 50-tych XX wieku jezioro zarybiono sielaw = i siej =, które znalazły odpowiednie siedlisko bytowania.

2.4.3. Wody podziemne

Wody podziemne stanowi = bardzo wa bny zasób Vrodowiskowy obszaru LGD ze wzgl Bdu na fakt, be zaopatrywany jest on w wod B pitn = i u bytkow = jedynie z uj B4 podziemnych, nie prowadzi si B natomiast uj B4 wód powierzchniowych. Najpowszechniejszymi typami wód podziemnych s =: wody gruntowe (wyst Bpuj =ce na zró bnicowanych gł Bboko Vciach, oddzielone od powierzchni przepuszczaln = stref = ponad zwierciadłem wody, zasilane poprzez infiltruj=ce opady atmosferyczne) i wody wgł Bbne (uło bone warstwowo w poziomach wodono Vnych, pokrytych utworami słabo przepuszczalnymi; dzi Bki ograniczonemu kontaktowi z powierzchni = charakteryzuj =ce si B zwi Bkszon = odporno Vci = na zanieczyszczenia, ale te b zmniejszonym zasilaniem wodami opadów atmosferycznych). Wyst Bpuj = równie b wody gł Bbinowe (wody izolowane od powierzchni utworami nieprzepuszczalnymi, najcz BV ciej nieodnawialne i silnie zmineralizowane). W granicach analizowanego obszaru mamy do czynienia z ka bdym z powy bszych rodzajów wód podziemnych. Wody gruntowe i wgł Bbne nale b= do wód wiekowo zwi =zanych z czwartorz Bdem. Najwi Bksze znaczenie gospodarcze posiadaj = wody gruntowe I czwartorz Bdowego poziomu wodono Vnego. W zale bno Vci od lokalnych warunków litologicznych i rze `by terenu, zalegaj = one na zró bnicowanej gł Bboko Vci, Zazwyczaj ich zasoby wykorzystuj = do celów bytowych i gospodarczych mieszka Lcy niezwodoci =gowanych wsi. Poziom ten charakteryzuje si B du bymi wahaniami zasobów, zale bnie od wielko Vci opadów atmosferycznych. Ni bszy - II poziom wodono Vny zalega na gł Bboko Vci kilkudziesi Bciu metrów. Z jego zasobów czerpi = wod B gminne uj Bcia wodoci =gowe, wyposa bone najcz BV ciej w niezb Bdne układy filtracyjne (stacje uzdatniania wody). Południowo-wschodnia cz BV4 analizowanego obszaru (80% powierzchni Gminy Skrwilno) poło bona jest w obr Bbie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 215A (Subniecka mazowiecka), gromadz =cego wody trzeciorz Bdowe. Zbiornik ten zalega na ł =cznej powierzchni 51000 km 2. W tych granicach powierzchnia wymagaj =ca najwy bszej ochrony (ONO) wynosi 1060 km 2, natomiast wysokiej ochrony (OWO) - 1700 km 2. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika okre Vlone zostały na poziomie 250 tys. m 3/dob B i Vrednio wyst Bpuj = one przy gł Bboko Vci uj Bcia wynosz =cej 160 m. Na pozostałym analizowanym

33 terenie nie wyst Bpuj = uj Bcia wód z poziomów trzeciorz Bdowych, natomiast mieszka Lcy i podmioty gospodarcze czerpi = wod B u bytkow = z zasobów wód poziomu czwartorz Bdu.

Poni bej przedstawiono charakterystyk B uj B4 wód w poszczególnych gminach. Na terenie Gminy Brzuze stosunkowo du b= zasobno Vci = charakteryzuj = si B wody podziemne ni bszych poziomów czwartorz Bdowych okre Vlone na ok. 700 tys. m 3/rok. Przyrównuj =c t = warto V4 do aktualnego rocznego zu bycia wody na poziomie około 150 tys. m 3/rok, mo bna zakłada 4 znaczne rezerwy w niniejszych zasobach. System zaopatrzenia wodoci =gowego ludno Vci gminy opiera si B o 4 uj Bcia wód podziemnych: Tr =bin, Ugoszcz, Ostrowite oraz Borzymin w Gminie Rypin. Pozostała, nieobj Bta systemem, cz BV4 mieszka Lców u bytkuje prywatne, nieewidencjonowane i nie opomiarowane uj Bcia wód gruntowych i wgł Bbnych. Gmina Górzno korzysta głównie z zasobów wód wgł Bbnych z poziomu czwartorz Bdowego. Wod B do sieci wodoci =gowej dostarczaj = dwa uj Bcia zlokalizowane na terenie gminy. Oba uj Bcia pracuj = ł =cznie z wydajno Vci = 328 m 3/dob B wody rozprowadzanej do gospodarstw domowych. W Gminie Osiek najwi Bksze znaczenie gospodarcze maj = wody gruntowe II poziomu wodono Vnego, który zwi =zany jest z warstw = piasków Vrednio- i drobnoziarnistych. Woda z poziomu czerpana jest przez gminne uj Bcia wodoci =gowe. Z kolei mieszka Lcy nie zwodoci =gowanych wsi korzystaj = głównie z zasobów I poziomu wodono Vnego. Zalegaj = one na obszarach wysoczyznowych, zazwyczaj na gł Bboko Vci około 5-10 m, a w strefie przykraw Bdziowej wysoczyzny na gł Bboko Vci 10-20 m. Wody te niestety cz Bsto odbiegaj = od aktualnych norm jako Vciowych. Uj Bcia zaopatruj =ce gminn = sie 4 ujmuj = wod B z poło bonego na wi Bkszych gł Bboko Vciach (32-78m) II poziomu wodono Vnego. S = to dwa uj Bcia, zlokalizowane na terenie wsi Sumin oraz Osiek-Obórki wraz ze stacjami uzdatniania wody. Praca tych stacji, ze Vredni = wydajno Vci = ok. 800 m 3/dob B, pokrywa w cało Vci zapotrzebowanie na wod B wszystkich mieszka Lców gminy Osiek. Obszar Gminy Rogowo obfituje we wszystkie rodzaje wód podziemnych (gruntowe, wgł Bbne i gł Bbinowe), zwi =zanych zarówno z utworami wodono Vnymi pi Btra czwartorz Bdowego oraz trzeciorz Bdowego. Aktualnie zatwierdzone zasoby wód czwartorzBdowych szacowane s = na ok. 1428 tys. m 3/rok. Przy obecnym rocznym zu byciu wody w skali roku - 200 tys. m 3/rok, stanowi to zaledwie ok. 14% zasobów. Szereg poziomów wodono Vnych wyst Bpuj = w obr Bbie czwartorz Bdowego pi Btra wodono Vnego. Poziom wód trzeciorz Bdowych wyst Bpuje w piaskach mioce Lskich, oddzielony od czwartorz Bdowych mi =b sz = warstw = iłów plioce Lskich. Gmina zaopatrywana jest głównie z trzech uj B4 wód podziemnych z poziomu czwartorz Bdu w

34 miejscowo Vciach Rogowo, Nadró b i Sosnowo. Urednia godzinowa wydajno V4 uj B4 wynosi odpowiednio 70, 55 i 38 m 3/h. Na obszarze Gminy Rypin równie b wyst Bpuj = wszystkie wymienione rodzaje wód które s = zwi =zane wiekowo zarówno z czwartorz Bdem jak i trzeciorz Bdem. Najwi Bksze zasoby wód podziemnych, stanowi =ce podstawowe `ródło zaopatrzenia ludno Vci gminy, zwi =zane s = z utworami wodono Vnymi pi Btra czwartorz Bdowego. W gminie zlokalizowano 4 uj Bcia wód czwartorz Bdowych w: Borzyminie, Kowalkach, Sadłowie i Starorypinie (o ł =cznej wydajno Vci ok. 339 m 3/dob B). Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód czwartorzBdowych szacuje si B na ok. 1594,32 tys. m 3/rok. Zu bycie wody ogółem z sieci wodoci =gowej równe jest około 10 % zatwierdzonych zasobów, dlatego te b gmina posiada du be rezerwy umo bliwiaj =ce dalszy zrównowa bony wzrost zu bycia wody. W obr Bbie Gminy Skrwilno funkcjonuj = dwa zbiorcze wodoci =gi: w Skrwilnie i Okalewie, ka bdy z własnym uj Bciem wody z poziomów czwartorz Bdowych. Gmina wyró bnia si B poło beniem prawie cał = swoj = powierzchni = w zasi Bgu Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 215, z którego zasobów dotychczas nie korzystano. W obr Bbie gminy zlokalizowano równie b studnie gł Bbinowe ujmuj =ce wody czwartorz Bdowe dla potrzeb lokalnych (, Czarnia Du ba i ), charakteryzuj =ce si B zró bnicowan = wydajno Vci =. Ponadto mieszka Lcy korzystaj = z indywidualnych uj B4 przyzagrodowych, najcz BV ciej studni kopanych ujmuj =cych wod B podskórn = (gruntow =). Jej jako V4 zazwyczaj odbiega od norm wymaganych dla wody pitnej. Dla Gminy Uwiedziebnia du be znaczenie gospodarcze posiadaj = wody gruntowe I poziomu wodono Vnego, eksploatowane głównie przez indywidualne gospodarstwa domowe. Z kolei gminne uj Bcia wodoci =gowe pobieraj = wod B z II poziomu wodono Vnego, zaopatruj =c zwodoci =gowan = cz BV4 gminy. Obecnie eksploatowane jest jedno uj Bcie wody o Vredniej przepustowo Vci 443 m 3/dob B. II poziom wodono Vny, zwi =zany z warstw = piasków Vrednio- i drobnoziarnistych, zalega na gł Bboko Vci 45-53 i 52-60 m. Gmina W =pielsk zaopatrywana jest w wody z uj B4 poziomu czwartorz Bdu. Głównym `ródłem zaopatrzenia w wod B jest wodoci =g gminny czerpi =cy wod B z uj Bcia w miejscowo Vci Półwiesk Du by oraz wodoci =gi zakładowe. Wykorzystane `ródła (dokumenty strategiczne samorz =dów terenu LGD): - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Powiatu Rypi Lskiego na lata 2009- 2012 z perspektyw = na lata 2013-2016; - Program Ochrony Urodowiska Powiatu Brodnickiego; - Strategia Rozwoju Gminy Brzuze, - Plan Rozwoju Gminy Osiek na lata 2008-2015; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Gminy Rogowo na lata 2005-2008 z perspektyw = na lata 2009-2014;

35 - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Gminy Rypin; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Gminy Skrwilno;

2.5. Pozostałe zasoby – surowce mineralne i in. Surowce naturalne (kopaliny) nale b= do nieodnawialnych zasobów Vrodowiska przyrodniczego. Tworz = je przede wszystkim wszelkie pierwiastki i substancje wydobywane z pokładów ziemi (w lotnym, płynnym i stałym stanie skupienia), wykorzystywane przez człowieka w gospodarce i w byciu codziennym. Według ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze, kopaliny dzielimy na podstawowe i pospolite. Do kopalin podstawowych zaliczamy m.in. surowce energetyczne (np. w Bgiel kamienny, brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny), kruszce metali szlachetnych, rudy metali, rudy pierwiastków rzadkich oraz promieniotwórczych, minerały skalne i in. Pozostałe kopaliny, nie wymienione bezpo Vrednio w ustawie, nale b= do pospolitych. Na omawianym obszarze LGD wyst Bpuj = jedynie zło ba kopalin pospolitych – piaski, bwiry, gliny, kreda jeziorna i torfy. Jedynie na obszarze trzech gmin ( Uwiedziebnia, W =pielsk i Skrwilno) zlokalizowane s = zło ba kruszywa naturalnego, które umo bliwiłyby potencjalne ich opłacalne wydobycie. Pozostałe gminy nie dysponuj = kopalinami w ogóle lub wielko V4 zasobów nie zezwala na ekonomiczne ubytkowanie złó b. Najcz BV ciej wydobywan = kopalin = na terenie całego LGD jest piasek. Drugim co do wielko Vci zasobów surowcem jest torf, jednak be jego eksploatacja nie jest obecnie prowadzona. Dzieje si B tak ze wzgl Bdu na fakt, be torfowiska maj = bardzo wa bne znaczenie dla retencjonowania wód opadowych i płyn =cych. Ponadto cz BV4 torfowisk jest obj Bta ochron = prawn =, gdy b wpływa na stany wód powierzchniowych wyst Bpuj =cych na omawianym obszarze.

Tabela 5 Surowce naturalne zlokalizowane na terenie gmin LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ Lp. Gmina Rodzaj surowc ów naturalnych Lokalne, niewielkie zasoby kruszywa naturalnego w postaci piasków, bwirów, iłów i gliny zwałowej. Brak znaczenia gospodarczego ze wzgl Bdu na parametry 1. Brzuze techniczne kruszywa oraz niewielk = ilo V4 zasobów. Zło ba torfu w wi Bkszo Vci obszaru wyeksploatowane. Udokumentowane zło ba kruszywa naturalnego w okolicy Rudy, w chwili obecnej 2. Górzno zło be nieeksploatowane. 3 niewielkie zasoby kruszywa naturalnego: w okolicach Osieka i Obórek (piasek) oraz udokumentowane zło be Rumunki-Łapinó b. S = to zło ba 3. Osiek nieeksploatowane; istniej = te b 2 prognostyczne obszary wyst Bpowania kredy jeziornej w okolicach wsi Jeziorki i Kamionki; w dolinie rzeki Rypienicy znaczne zasoby złó b torfowych

36 Zasoby kruszywa naturalnego (piaski, bwiry, pospółka, surowce ilaste-gliny zwałowe) – udokumentowane i cz BV ciowo eksploatowane, w wielu miejscach 4. Rogowo na terenie całej gminy. Najwa bniejsze zło ba to: „Huta Chojno” i „ Uwie bawy”. Wyst Bpuj = równie b pokłady cz BV ciowo wyeksploatowanego torfu, których przeci Btna mi =b szo V4 wynosi 1,5 – 2 m. Wyst Bpuj = 4 prognostyczne obszary kruszywa naturalnego (piasek i bwir) w 5. Rypin pobli bu miejscowo Vci Sikory, D Bbiany, , St Bpowo; Aktualnie nie rozpocz Bto ich eksploatacji. Stwierdzono niewielkie pokłady kruszywa naturalnego – piasek, eksploatowany głównie w trzech rejonach: Warszawka-Klepczarnia, Urszulewo, Szczawno 6. Skrwilno (równie b kreda jeziorna). Zasoby torfu na terenie gminy nie nadaj = si B do wykorzystania na skal B przemysłow =, ze wzgl Bdu na mał = mi =b szo V4 i popielno V4 powy bej 20 %, nie s = wi Bc eksploatowane Udokumentowane i eksploatowane zło ba kruszywa naturalnego - piaski z 7. Uwiedziebnia niewielk = domieszk = drobnego bwiru (6 punktów odkrywkowych). Wytypowano 6 stanowisk prognostycznych obszarów wyst Bpowania kredy jeziornej. Obecnie wydobywa si B przemysłowo kruszywo naturalne - piasek i bwir pochodzenia rzecznego na terasach doliny Drw Bcy. Udokumentowane 6 złó b kruszywa, w tym w Radzikach Du bych oraz Tomkowie. Wydobycie kruszywa 8. W=pielsk nie pozostaje oboj Btne dla równowagi krajobrazu Doliny Drw Bcy. Ponadto w okolicy wsi Ruszkowo i Półwiesk Du by zlokalizowano dwa dotychczas nie eksploatowane zło ba kredy jeziornej.

Wykorzystane `ródła (dokumenty strategiczne samorz =dów terenu LGD): - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu Rypi Lskiego na lata 2009- 2012 z perspektyw = na lata 2013-2016; - Program Ochrony Urodowiska Powiatu Brodnickiego; - Strategia Rozwoju Gminy Brzuze, - Plan Rozwoju Gminy Osiek na lata 2008-2015; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Gminy Rogowo na lata 2005-2008 z perspektyw = na lata 2009-2014; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Gminy Rypin; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospoarki Odpadami dla Gminy Skrwilno.

37 3. Uwarunkowania przyrodnicze

3.1. Fauna Analizowany obszar LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ charakteryzuje si B ró bnorodno Vci = warunków geologicznych, krajobrazowych, hydrologicznych jak równie b topoklimatem. Krajobraz, na który składaj = si B Wysoczyzna Dobrzy Lska oraz Równina Urszulewska, zawiera zarówno tereny wzniesie L, jak równie b doliny, rynny czy te b inne obni benia terenu. Zró bnicowanie stopnia lesisto Vci oraz form u bytkowania (zwarty las, przerzedzony las, polany, ł =ki i torfowiska, pola uprawne, pastwiska, teren zabudowany) oraz lokalizacja wód płyn =cych i stoj =cych, wpływa na wzrost mo bliwo Vci siedliskowych w Vród fauny i flory. Czynniki te, determinuj =ce wzgl Bdn = mnogo V4 wyst Bpuj =cych potencjalnych siedlisk (nisz ekologicznych), kształtuj = bezpo Vrednio bioró bnorodno V4 gatunkow = niniejszego terenu. Na wzrost liczby gatunków wpływaj = równie b du ba liczba obszarów i powierzchnia obj Bta ochron = prawn = (parki krajobrazowe, rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000).

WVród siedlisk le Vno-ł =kowo-polnych mo bna znale `4 przykładowo nast Bpuj =ce gatunki fauny:

SSAKI – sarna europejska ( Capreolus capreolus ), jele L szlachetny ( Cervus alaphus ), dzik ( Sus scorfa ), ło V ( Alces alces ), lis ( Vulpes vulpes ), ry V ( Lynx lynx ), wilk ( Canis lupus ), nornica ruda ( Myodes glareolus ), ryjówka aksamitna ( Sorex araneus ), mopek (Barbastella barbastellus ), borowiaczek ( Nyctalus leisleri ), nocek du by ( Myotis myotis ), smu bka le Vna ( Sicista betulina ), je b wschodni ( Erinaceus poumanicus ),

PTAKI – orlik krzykliwy ( Aquila pomarina ), orzeł bielik ( Haliaeetus albicilla , myszołów zwyczajny ( Buteo buteo ), krogulec ( Accipiter nisus ), kania czarna ( Milvus migrant) , dudek ( Upupa epos ), bocian czarny ( Ciconia nigra ), bocian biały ( Ciconia ciconia ), lelek ( Caprimulgus europaeus ), dzi Bcioł Vredni ( Dendrocopos medius ), dzi Bcioł czarny ( Dryocopus martius ), jarz =bek ( Bonasa bonasia ), puszczyk ( Strix aluco ), Vwistunka le Vna ( Phylloscopus sibilatrix ), sikora uboga ( Poecile palustris ), muchówka mała ( Ficedula parva ), muchołówka bałobna ( Ficedula hypoleuca ), lerka (Lullula arboreta ), jarz Bbatka ( Sylvia nisoria ), derkacz ( Crex crex )

GADY – padalec zwyczajny ( Anguis fragilis ), zaskroniec ( Natrix natrix ), bmija zygzakowata ( Vipera berus ), gniewosz plamisty ( Coronella austriaca )

38 WVród siedlisk wodnych i przywodnych (torfowiska, bagna) wyró bniono mi Bdzy innymi nast Bpuj =ce gatunki zwierz =t:

SSAKI – bóbr europejski ( Castor fiber ), rz Bsorek rzeczek ( Neomys fodiens ), wydra (Lutra lutra ),

PTAKI – błotniak stawowy ( Cirrus aeruginousus ), perkoz dwuczuby ( Podiceps cristatus ), trzczinniczek zwyczajny ( Acrocephalus scirpaceus ), zimorodek ( Albedo atthis ), czapla siwa ( Ardea cinerea ), buraw ( Grus grus ), b =k ( Botaurus stellaris ), bekas kszyk ( Gallinago gallinago ), łyska ( Fulica atra ), głowie Lka ( Aythya ferina ), kaczka krzy bówka ( Anas platyrhynchos ), cyraneczka ( Anas crecca ), perkoz rdzawoszyi ( Podiceps grisegena ), perkozek ( Podiceps ruficollis ), kropiatka ( Porzana porzana ), PŁAZY – rzekotka drzewna ( Hyla arborera ), ropucha paskówka ( Bufo calamita ), traszka grzebieniasta ( Triturus cristatus ), traszka zwyczajna ( Lissotriton vulgaris ), baba trawna ( Rana temporaria ), kumak nizinny ( Bombina bombina ), baba moczarowa (Rana arvalis ), ropucha szara ( Bufo bufo ), GADY – bółw błotny ( Emys orbicularis ) RYBY – kara V ( Carassius carassius ), leszcz ( Aramis brama ), lin ( Tinca tinca ), pło 4 (Rutilus rutilus ), sieja ( Coregonus lavaretus ), sielawa ( Coregonus albula ), szczupak (Esox lucius ), w Bgorz ( Anguilla anguilla ), piskorz ( Misgurnus fossilis ), głowacz białopłetwy ( Cottus gobio ), koza ( Cobitis taenia ), certa ( Vimba vimba ), lipie L (Thymallus thymallus ), Vwinka ( Chondrostoma nasus ), łoso V atlantycki ( Salmo salar ), ró banka ( Rhodeus sericeus ), bole L ( Aspius aspius ), mi Btus ( Lota lota ), ja ` ( Leuciscus idus ), kle L ( Leuciscus cephalus ) minóg strumieniowy ( Lampetra planeri ) oraz minóg rzeczny ( Lampetra fluviatilis )

Wymienione powy bej ponad 80 gatunków kr Bgowców to zaledwie około 20-25% całej puli gatunkowej zasiedlaj =cej krajobraz tej cz BV ci Ziemi Dobrzy Lskiej. Najwi Bksz = liczb B gatunków wyró bniamy w Vród ptaków, których ł =czna liczba okre Vlana jest szacunkowo na ok. 200. Ró bnorodno V4 biologiczna fauny jest zró bnicowana w stosunku do terenów poszczególnych gmin LGD. Wyró bniaj =c= si B gmin = o najwy bszej bioró bnorodno Vci jest Górzno, którego teren zawiera du by odsetek terenów le Vnych, zarówno zwartych, jak i zadrzewie LVródpolnych, du b= liczb B akwenów wodnych ró bnej wielko Vci, liczne rzeki i strumienie oraz du b= powierzchni B pokryt = formami ochrony przyrody. Układ ten sprzyja poł =czeniom korytarzy ekologicznych i zachowaniu status quo w Vród zasobu gatunków.

39 Faun B o du bej bioró bnorodno Vci spotkamy równie b na obaszarze gmin Skrwilno (du by odsetek powierzchni zalesionej, jeziora Urszulewskie i Skrwile Lskie, rzeka Skrwa) oraz W=pielsk (zalesiona dolina rzeki Drw Bcy, jeziora). Na terenach gmin o mniejszym stopniu zalesienia du b= rol B w kształtowaniu i utrzymaniu bioró bnorodno Vci gatunkowej odgrywaj = zadrzewienia Vródpolne oraz ci =gi ro Vlinno Vci otaczaj =ce cieki wodne i jeziora. Te zazwyczaj podłu bne zbiorowiska ro Vlinno Vci tworz = tak zwane korytarze ekologiczne, które słu b= ró bnym gatunkom fauny jako schronienie, miejsce bytowania oraz szlak przemieszczania si B dla migruj =cych zwierz =t. Najciekawszymi gatunkami zwierz =t, wyró bniaj =cych analizowany teren na tle województwa czy kraju, s = mi Bdzy innymi: minóg rzeczny i strumieniowy, bółw błotny oraz ptaki: b =k, b=czek, bocian czarny, kropiatka, derkacz, zimorodek, bielik, kania czarna. Wymienione gatunki miejscowej fauny zasługuj = na szczególn = uwag B i opiek B ze wzgl Bdu na ich w =skie spektra ekologiczne. Osi =gni Bcie przez nie odpowiedniego sukcesu rozrodczego przebiega 4 mo be jedynie w specyficznych biotopach łatwo ulegaj =cych degradacji. Najbardziej charakterystycznym przykładem opisanych zale bno Vci jest minóg rzeczny, którego liczebno V4 systematycznie spada na terenie Polski. To wła Vnie Drw Bca, Skrwa czy Rypienica i ich dopływy s = miejscem rozrodu tego gatunku. Z ekologi = tych zwierz =t zwi =zana jest w Bdrówka dorosłych minogów z wód Bałtyku, aby raz w byciu odby 4 tarło w rzekach. W tutejszych zakolach rzek przez cztery lata trwa rozwój larw minoga, zwanych Vlepicami, które obj Bto ochron = gatunkow =. Równie b w wymienionych powy bej rzekach wyst Bpuje drugi gatunek tego bez buchwowca – minóg strumieniowy, który w przeciwie Lstwie do minoga rzecznego prowadzi osiadły tryb bycia. Teren Ziemi Dobrzy Lskiej jest równie b wyj =tkowy pod wzgl Bdem siedliska bółwia błotnego – stanowisko w Kowalkach, gmina Rypin. Jest to stare stanowisko tego gada, jedno z nielicznych na terenie całego kraju. Spo Vrod opisanych powy bej ptaków, najcenniejsze gatunki wyst Bpuj = w granicach LGD w zaledwie kilku lub kilkunastu parach l Bgowych. Ich stanowiska l Bgowe zwi =zane s = głównie z kompleksami le Vnymi krajobrazu pojeziernego Górznie Lsko-Lidzbardzkiego Parku Krajobrazowego, dolinami Drw Bcy, Skrwy, torfowiskami, rozległymi ł =kami oraz jeziorami z rozwini Btym pasem trzcin i szuwarów.

3.2. Flora Na ró bnorodno V4 gatunków fauny bezpo Vredni wpływ ma ró bnorodno V4 siedlisk i zbiorowisk ro Vlinnych porastaj =cych analizowany obszar. W skład zbiorowisk ro Vlinnych wchodz = ró bne typy ro Vlin i grzybów – od jednokomórkowych glonów i grzybów, poprzez porosty, mszaki,

40 paprotniki oraz ro Vliny nasienne. Ró bnorodno V4 form i typów ro Vlinno Vci koreluje bezpo Vrednio z ró bnorodno Vci = gatunków zwierz =t, które zwykle si B nimi po bywiaj = lub s = dla nich schronieniem. Analizowany obszar Ziemi Dobrzy Lskiej porastaj = szeregi zbiorowisk, wVród których mo bna wyró bni 4 m.in.: Suche wrzosowiska ( CallunoGenistion, Polio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion ) Ciepłolubne, Vródl =dowe murawy napiaskowe ( Koelerion glaucae ) Zimnowilgotne ł =ki trz BV licowe ( Molinion ) Ziołoro Vla górskie ( Adenostylion alliariae ) i ziołoro Vla nadrzeczne ( Convolvuletalia sepium ) Torfowiska wysokie z ro Vlinno Vci = torfotwórcz = Torfowiska przej Vciowe i trz Bsawiska Torfowiska nakredowe Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoeto-Nanojuncetea Naturalne i dystroficzne zbiorniki wodne Gr =d Vrodkowoeuropejski i subkontynentalny ( Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum ) Gr =d zboczowy ( Aceri-Tilietum ) Buczyna ni bowa ( Melico-Fagnetum ) Bory i lasy bagienne ( Vaccinio uliginosi-Betuletum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum ) ŁBgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe ( Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae , olsy `ródliskowe) ŁBgowe lasy d Bbowo-wi =zowo-jesionowe ( Ficario-Ulmetum ) Ciepłolubne d =browy ( Quercetalia pubescenti-petraeae ) Sosnowy bór chrobotkowy ( Cladonio-Pinetum, Peucedano-Pinetum )

WVród poszczególnych zbiorowisk ro Vlinnych wyró bniono gatunki flory z podziałem na mszaki, paprotniki oraz ro Vliny nasienne. Ponadto oddzielono gatunki wchodz =ce w skład drzewostanów. Cz BV4 wymienionych poni bej ro Vlin wyst Bpuje w wi Bcej ni b jednym zbiorowisku (ro Vliny o du bym zakresie ekologicznym), druga cz BV4 natomiast to ro Vliny tzw. wska `nikowe (o w =skim zakresie ekologicznym), specyficzne jedynie dla okre Vlonego zbiorowiska i niszy ekologicznej. Zgodnie z tymi zało beniami spotykane gatunki ro Vlin na terenie zbiorowisk ro Vlinnych Ziemi Dobrzy Lskiej mo bna przedstawi 4 nast Bpuj =co:

41 MSZAKI : widłak wroniec ( Hupercia selago ), widłak spłaszczony, widłak jałowcowaty, torfowiec Warnstorfa ( Sphagnum warnstorfii ), widłak cyprysowy ( Diphasiastrum tristachyum )

PAPROTNIKI : paprotka zwyczajna, narecznica grzebieniasta

ROULINY NACZYNIOWE : wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów (Lilium martagon), kopytnik pospolity, marzanka wonna, turówka le Vna, rosiczka okr =głolistna, gwiazdnica grubolistna, pluskwica europejska, storczyk szerokolistny, bagnica torfowa, przygiełka biała, kło 4 wiechowata (Cladium mariscus), kocanki piaskowe, sierpowiec błyszcz =cy, leniec bezpodkwiatkowy, sasanka otwarta, skalnica torfowiskowa, starodub ł =kowy, lipiennik Loesela, konwalia majowa, kruszyna pospolita, przytulia wonna, bluszcz pospolity (Hedera helix), rojownik pospolity, grzybie L biały, podkolan biały, pierwiosnek lekarski, porzeczka czarna, kalina koralowa, turzyca strunowa (Carex chordorrhiza), tujowiec bagienny (Helodium blandowii), pomocnik baldaszkowaty (Chimaphila umbellata), bagno zwyczajne (Ledum palestre), dziewi B4 sił bezłodygowy (Carlina acaulis), czosnek nied `wiedzi (Alium ursinum), storczyk Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), jebogłówka najmniejsza (Sparganium minimum), turzyca obła (Carex diandra), rdestnica pływaj =ca (Potamogeton natans), cis pospolity (Taxus baccatta),

Główne gatunki tworz =ce drzewostany : sosna zwyczajna, d =b szypułkowy i bezszypułkowy, grab zwyczajny, klon zwyczajny, klon jawor, buk pospolity, lipa szerokolistna, lipa drobnolistna, olcha biała, Vwierk pospolity, wi =z pospolity, wi =z górski, wi =z polny, modrzew europejski.

Na terenie Ziemi Dobrzy Lskiej w ramach obszaru LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ stwierdzono stanowiska ponad 1000 gatunków ro Vlin, z których ponad 100 jest obj Btych prawn = ochron = gatunkow =. Najwi Bksza pula gatunków jest rozmieszczona na terenie Górznie Lsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego, poszczególnych rezerwatów przyrody oraz wzdłu b naturalnych cieków i akwenów wodnych. Wysoka bioróbnorodno V4 gatunków jest niew =tpliwie wielk = atrakcj = dla turystyki specjalistycznej oraz obiektem bada L wielu oVrodków naukowo-dydaktycznych w regionie, jak i całym kraju (np. UMK w Toruniu, SGGW w Warszawie).

42 Wykorzystane `ródła: - Standardowe Formularze Danych dla Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) i Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) Natura 2000 wyst Bpuj =cych w granicach LGD: www.natura2000.gdos.gov.pl; - Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody Generalnej Dyrekcji Ochrony Urodowiska: http://crfop.gdos.gov.pl; - Program Ochrony Urodowiska wraz z Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu Rypi Lskiego na lata 2009-2012 z perspektyw = na lata 2013-2016; - Program Ochrony Urodowiska Powiatu Brodnickiego; - Starostwo Powiatowe w Brodnicy, strona www.powiat.brodnica.com.pl; strona www.powiat.brodnica.net, - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Brodnica, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/brodnica; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Skrwilno, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/skrwilno; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Golub-Dobrzy L, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/golub_dobrzyn

3.3. Zasoby le Vne i le Vnictwo Obszar wyznaczony granicami gmin LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ charakteryzuje si B dosy 4 niskim stopniem zalesienia - 22,7%. To warto V4 porównywalna z lesisto Vci = województwa kujawsko-pomorskiego (23,26%), natomiast znacznie ni bsza od poziomu lesisto Vci całego kraju, oszacowanego na 29% (2008 r.). Lasy na tym terenie wyst Bpuj = nierównomiernie, stopie L lesisto Vci jest zró bnicowany na terenie poszczególnych gmin – od 6,31% w Gminie Brzuze do ponad 50,3% w Gminie Górzno. Najwi Bksz = lesisto Vci = odznaczaj = si B tereny poło bone na północnym-wschodzie, wschodzie, południowym- wschodzie oraz południu obszaru LGD (tereny gmin: Górzno, Skrwilno oraz Rogowo).

Tabela 6 Udział powierzchni le Vnej na terenie poszczególnych gmin LGD Powierzchnia Powierzchnia Lasy Skarbu Wyró bnienie Lasy Lesisto V4 Lasy prywatne gminy gr. le Vnych Pa Lstwa J.m. ha ha ha % ha % ha % Brzuze 8 640,0 552,2 545,6 6,31 419,8 76,02 132,4 23,98 Górzno 11 968,0 6 185,4 6 019,5 50,30 5 886,2 95,16 299,2 4,84 Osiek 7 500,0 659,1 652,8 8,70 437,9 66,44 221,2 33,56 Rogowo 14 101,0 4 677,7 4 594,4 32,58 3 391,7 72,51 1 286,0 27,49 Rypin 13 208,0 1 171,9 1 164,7 8,82 651,5 55,59 520,4 44,41 Skrwilno 12 281,0 3 148,0 3 071,5 25,01 2 465,9 78,33 682,1 21,67 Uwiedziebnia 10 367,0 1 865,5 1 823,3 17,59 1 689,2 90,55 176,3 9,45 W=pielsk 9 321,0 2 012,8 1 979,8 21,24 1 623,3 80,65 389,5 19,35 Razem LGD 87 386,0 20 272,6 19 851,6 22,72 16 565,5 81,71 3 707,1 18,29 Woj. 1 797 169,0 427 897,3 418 023,5 23,26 381 829,4 89,23 46 067,9 10,77 Kuj.-Pom. Polska 31 267 938,0 9 272 558,0 9 066 362,5 29,00 7 637 282,4 82,36 1 635 275,6 17,64 _ródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 2008

43 Lesisto V4

60,00 50,30

50,00

40,00 32,58 29,00 30,00 25,01 21,24 22,72 23,26 17,59 20,00 8,70 8,82 10,00 6,31

0,00 . k n k D a e o o i o a m e i s k z n n l G i w p l n o s u z s i e L l r o y b i P z w - o r ó O g R e p . r i m j P o = B G k z e u d R S W z K e i a j. w R o U W Ryc. Lesisto V4 poszczególnych gmin LGD na tle województwa kujawsko-pomorskiego.

Najmniejszym odsetkiem obszarów le Vnych charakteryzuj = si B gminy: Brzuze (6,31 %), Osiek (8,70%) oraz Rypin (8,82%). Jest to zwi =zane przede wszystkim z intensywnie rozwini Bt= gospodark = roln = na tych terenach, która opiera si B głównie o du be powierzchnie gleb wysokich i Vrednich klas bonitacyjnych oraz dosy 4 dobr = dost Bpno V4 do wód powierzchniowych (jezior i cieków wodnych). Sprzyjaj=ce zasoby glebowe i hydrologiczne doprowadziły do stopniowego zast Bpowania lasów polami uprawnymi oraz pastwiskami dla hodowli zwierz =t. Oddziałuj =ca w przeszło Vci intensywna i post Bpuj =ca antropopresja na Vrodowisko przyczyniła si B do prawie całkowitego odlesienia tych terenów. Resztki drzewostanu pozostały głównie w postaci Vródpolnych enklaw, porastaj =cych zwykle nieurodzajne płaty gleb lub skarpy i inne niekorzystne dla działalno Vci rolniczej powierzchnie. Mimo wszystko nawet na tym terenie znajduje si B kilka zachowanych kompleksów le Vnych o du bych warto Vciach przyrodniczych i bogatej faunie i florze. Najwi Bkszym stopniem lesisto Vci charakteryzuj = si B gminy Górzno (50,30%), Rogowo (32,58%) oraz Skrwilno (25,01%), co jest bezpo Vrednio zwi =zane z poło beniem w obr Bbie zwartych kompleksów le Vnych Górznie Lsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego oraz kompleksów le Vnych porastaj =cych Równin B Urszulewsk =. Zachowanie tak du bych powierzchni le Vnych na tych terenach spowodowane jest przede wszystkim czynn = ochron = obszarów Parku Krajobrazowego oraz poszczególnych rezerwatów (Gmina Górzno) oraz słabymi, zwykle nieurodzajnymi glebami wytworzonymi na piaskach Sandru Równiny

44 Urszulewskiej ( i Rogowo). Znajduj =ce si B na tym terenie zasoby le Vne charakteryzuj = si B bardzo wysok = ró bnorodno Vci = i mozaikowo Vci = siedlisk, co przekłada si B bezpo Vrednio na bioró bnorodno V4 gatunków fauny i flory. Oprócz Parku Krajobrazowego zlokalizowano tutaj 6 z 8 rezerwatów przyrody oraz 2 z 3 obszarów Natura 2000 wyst Bpuj =cych na całym obszarze LGD. Udział lasów, zadrzewie LVródpolnych i parków w krajobrazie przyrodniczym i kulturowym człowieka ma bardzo du be znaczenie ze wzgl Bdu na ró bnorakie funkcje, które pełni =: Lasy s = przede wszystkim najwi Bkszym producentem tlenu, najwi Bkszym absorbentem zanieczyszcze L powietrza produkowanych przez człowieka (dwutlenek w Bgla, pyły i in. szkodliwe substancje). Lasy pełni = funkcje wodochronne – stanowi = swoisty filtr biologiczny dla zbiorników i cieków wodnych. Biogenne zwi =zki azotu i fosforu z rolniczych `ródeł obszarowych s = „przechwytywane” przez powierzchnie zalesione, dzi Bki czemu mniej substancji organicznych przedostaje si B do wód (ograniczenie nadmiernej eutrofizacji). Lasy pełni = funkcje glebochronne – systemy korzeniowe zapobiegaj = osuni Bciom wierzchniej warstwy gleb, hamuj = ich erozj B, dzi Bki czemu utrwalaj = skarpy, strome wzniesienia, jary i doliny rzeczne. Lasy chroni = krajobraz przyrodniczy przed nadmiernym hałasem emitowanym przez ci =gi komunikacyjne oraz siedliska człowieka – w zale bno Vci od składu gatunkowego drzewostanu pas lasu o szeroko Vci 20 m obni ba hałas o kilka do kilkunastu decybeli. Lasy s = regulatorem i buforem stosunków wodnych - opó `niaj = odpływ wód z opadów atmosferycznych do zbiorników i cieków wodnych. Teren zalesiony jest w stanie przyj =4 o wiele wi Bksz = dawk B opadów w porównaniu do pól uprawnych czy terenów zabudowanych – spływ powierzchniowy wód w lesie w zasadzie nie wyst Bpuje. Korony drzew oraz g Bste zakrzewienia zatrzymuj = równie b du be ilo Vci opadów tzw. „poziomych” (mgła, sad ` i szron). Lasy jako siedlisko zwierz =t - kompleksy le Vne, zarówno zwarte jak i rozproszone, stanowi = główn = ostoj B i szlaki w Bdrowne dla zwierzyny, s = miejscem berowania i rozrodu niezliczonej liczby gatunków zwierz =t. Drzewostany jako czynnik kształtujacy lokalny mikroklimat - lasy oraz mniejsze lokalne zadrzewienia dodatnio wpływaj = na klimat (zwi =zany m.in. z wpływem na obieg wody w przyrodzie) oraz na biocenozy przyległych pól i ł =k. Powoduj = zmniejszenie pr Bdko Vci wiatru, „łamanie” strumieni powietrza, dzi Bki czemu zmniejsza si B erozyjne i

45 wysuszaj =ce działanie wiatrów. Znacz =ca masa li Vci drzew, w procesie ewapotranspiracji wyparowuje du be ilo Vci wody, przez co zwi Bksza wilgotno V4 powietrza chroni =c inne ro Vliny (w tym uprawne) przed nadmiernym wysuszeniem w gor =ce letnie dni. Funkcja rekreacyjna i edukacyjna - powierzchnie le Vne wraz z jeziorami i ciekami wodnymi, tworz = swoisty klimat, sprzyjaj =cy odpoczynkowi i rekreacji człowieka. W ocenie potencjalnego turysty stanowi = jedn = z głównych atrakcji danego terenu. Du be znaczenie na zachowanie powierzchni le Vnej i racjonaln = gospodark B zasobami le Vnymi ma struktura własno Vci. W Polsce lasy s = we władaniu zarówno Skarbu Pa Lstwa (własno V4 publiczna), jak równie b podmiotów prywatnych (osoby fizyczne, spółki, a takbe ko Vcioły i inne podmioty). Prawie cała powierzchnia lasów b Bd=cych własno Vci = Skarbu Pa Lstwa jest przekazana w zarz =d Pa Lstwowemu Gospodarstwu Le Vnemu – Lasy Pa Lstwowe. PGL LP zarz =dzaj = powierzchniami le Vnymi, zorganizowane w struktur B: Regionalnych Dyrekcji, Nadle Vnictw oraz najmniejszych jednostek - Le Vnictw. Zarz =dzanie lasami przez PGL LP jest gwarantem racjonalnej gospodarki zasobami le Vnymi, gdy b swoj = działalno V4 opiera mi Bdzy innymi o ustaw B z dnia 28 wrze Vnia 1991 r . o lasach (z pó `n. zm.), uchwalone dokumenty strategiczne na poziomie krajowym i regionalnym. Kabde z nadle Vnictw realizuje sporz =dzony plan urz =dzania lasu. Dokument ten szczegółowo wyznacza powierzchnie lasu przeznaczone do wycinki, działa L piel Bgnacyjnych oraz prac odnowieniowych. Wspomniana ustawa o lasach obliguje PGL LP do prowadzenia gospodarki le Vnej według nast Bpuj =cych zasad: • Zasada powszechnej ochrony lasów, • Zasada trwało Vci utrzymania lasów, • Zasada ci =gło Vci i zrównowa bonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów, • Zasada powi Bkszania zasobów le Vnych. Z punktu widzenia Vrodowiska gorzej przedstawia si B sytuacja w lasach u bytkowanych przez podmioty prywatne. Gospodarka le Vna w tych lasach opiera si B o uproszczony plan urz =dzania lasu. Jednym z wiod =cych celów gospodarki w tego typu lasach jest zwykle działalno V4 zarobkowa, skutkuj =ca najcz BV ciej wycink = drzewostanu w najni bszym wieku rBbnym. Po przeprowadzonej wycince starego drzewostanu, prywatny wła Vciciel takiego lasu jest równie b cz BV ciowo zobligowany do kolejnych nasadze L. Jednak be w praktyce nie wsz Bdzie jest to realizowane przez wła Vcicieli. Sposób wycinki te b nie jest najcz BV ciej korzystny – realizuje si B j = zwykle za pomoc = r Bbni zupełnej, czyli całkowitej likwidacji

46 drzewostanu wraz z wytworzonym podszytem. Na tego typu tereach obserwujemy zwykle post Bpuj =c= fragmentacj B drzewostanu. Na terenie Gmin Stowarzyszenia LGD, struktura własnoVci lasów jest stosunkowo zró bnicowana. Najwi Bkszy udział własno Vci prywatnej powierzchni le Vnej wyst Bpuje na terenie gmin Rypin (44,41%), Osiek (33,56%) i Rogowo (27,49%). Z kolei najwi Bksza przewaga własno Vci publicznej lasów, b Bd=cej w głównej mierze w zarz =dzie PGL Lasy Pa Lstwowe, wyst Bpuje w obr Bbie gmin: Górzno (95,16%) oraz Uwiedziebnia (90,55%). Ogólny udział własno Vci prywatnej na lasach, na obszarze Gmin Stowarzyszenia (18,29%) jest prawie dwa razy wy bszy, ni b Vrednia dla całego województwa kujawsko-pomorskiego (10,77%), ale porównywalny w skali całego kraju (17,64%).

Lasy publiczne Lasy prywatne 100,00 90,00

80,00

70,00 60,00

50,00

40,00

30,00 20,00

10,00

0,00 . k n k D a e o o i o a s m z n e i l k i w p ln n G o s u z s y i ie L l r o b P o z g w p - r ó O R r e j. o i = m P B G k z e u R S d W z K e i a j. w R o U W Ryc. Struktura własno Vci powierzchni le Vnych na terenie LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ.

Obszar Lokalnej Grupy Działania Gmin Dobrzy Lskich Region Północ poło bony jest w obr Bbie 3 Nadle Vnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa Lstwowych w Toruniu: Skrwilno, Golub-Dobrzy L oraz Brodnica. Najwi Bksz = powierzchni B nadzoruje Nadle Vnictwo Skrwilno, które obejmuje swym zasi Bgiem gminy: Skrwilno, Rogowo, Rypin, Uwiedziebnia oraz cz BV ciowo gmin B W =pielsk. Północna cz BV4 Gminy W =pielsk jest poło bona w obr Bbie Nadle Vnictwa Golub-Dobrzy L, natomiast Gmina Górzno w Nadle Vnictwie Brodnica. Na terenach le Vnych, zarz =dzanych przez Lasy Pa Lstwowe, prowadzi si B zrównowa bon = gospodark B le Vn=. Opiera si B ona na kształtowaniu struktury lasów oraz ich wykorzystaniu w

47 taki sposób, aby zachowa 4 tempo bogactwa biologicznego, wysok = produkcyjno V4 oraz potencjał regeneracyjny z ograniczon = szkodowo Vci = dla ekosystemów le Vnych. Obecnie gospodark B le Vn= Lasów Pa Lstwowych cechuje mniejsza ekstensywno V4 ni b kilka dekad temu – zr Bby zupełne ogranicza si B cz Bsto na rzecz r Bbni cz BV ciowych, skład gatunkowy drzewostanu dostosowuje si B do poszczególnego siedliska, wykonuje si B r Bbnie gniazdowe i remizy d =b= ce do zwi Bkszenia bioró bnorodno Vci lasów oraz miejsca l Bgowe dla ptaków, wprowadza si B cz Bsto podszyt z drzew li Vciastych i in. Ponadto PGL LP w du bej mierze realizuje obowi =zek czynnej i biernej ochrony obszarów uznanych za prawnie chronione, które to wyst Bpuj = na terenie działania Nadle Vnictw. Głównymi gatunkami lasotwórczymi na analizowanym terenie s =: sosna 80%, olsza 7%, brzoza 5%, d =b 5%. Inne gatunki, takie jak: buk, Vwierk, modrzew i pozostałe zajmuj = ł =cznie 3% powierzchni. Dominuj =cym typem siedliskowym lasu na przewa baj =cej powierzchni jest bór mieszany Vwie by o udziale ponad 57%. Jedynie na terenie Gminy Górzno, b Bd=cej w zasi Bgu Nadle Vnictwa Brodnica, gdzie wyst Bpuj = by`niejsze gleby, a tym samym korzystniejsze warunki siedliskowe, dominuj =cym typem siedliskowym jest las mieszany Vwie by o udziale ok. 50%. Uredni wiek drzewostanu na analizowanym terenie systematycznie ro Vnie i obecnie wynosi ok. 60-65 lat (tzw. „drzewostan w sile wieku”). Cz BV4 lasów znajduj =cych si B na obszarze obj Btym działalno Vci = nadle Vnictw posiada status lasów wodochronnych i glebochronnych (lasy wyst Bpuj =ce na terenie gmin Osiek, Uwiedziebnia, Brzuze, W =pielsk). Wykorzystane `ródła: - Bank Danych Regionalnych Głównego Urz Bdu Statystycznego: www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Brodnica, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/brodnica; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Skrwilno, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/skrwilno; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Golub-Dobrzy L, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/golub_dobrzyn - Regionalna Dyrekcja Lasów Pa Lstwowych w Toruniu, strona www.torun.lasy.gov.pl; - R. Olaczek „Ochrona parków wiejskich”, LOP Zakład Zadrzewie L i Zieleni, Warszawa 1974.

4. Formy ochrony przyrody Na terenie gmin stowarzyszonych w LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ znajduj = si B prawie wszystkie formy ochrony przyrody przewidziane prawem, z wył =czeniem parku narodowego. Dla ochrony cennych elementów przyrody ustanowiono dotychczas: 1 park krajobrazowy (Górznie Lsko-Lidzbardzki Park Krajobrazowy), 2 Obszary Chronionego Krajobrazu, 8 rezerwatów przyrody, 88 pomników przyrody oraz liczne u bytki ekologiczne i pozostałe formy ochrony przyrody. Ponadto na terenie LGD utworzono dodatkowo 3 obszary europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 – 2 na terenie Gminy Górzno oraz 1 na granicy

48 Gminy W =pielsk. Taka ró bnorodno V4 form ochrony przyrody pozwala wnioskowa 4 o wysokiej atrakcyjno Vci przyrodniczej oraz badawczej analizowanego terenu. Najbardziej cennym przyrodniczo terenem jest obszar gminy Górzno, co znajduje odzwierciedlenie w wyst Bpowaniu wszystkich przedstawionych form ochrony przyrody. Równie b gminy Skrwilno, W =pielsk i Uwiedziebnia posiadaj = na swym terenie pewien zasób osobliwo Vci przyrodniczych.

Tabela 7 Formy ochrony przyrody na terenie LGD Wyszczególnienie J.m. Brzuze Górzno Osiek Rogowo Rypin Skrwilno Uwiedziebnia W=pielsk Obszar Chronionego Krajobrazu ha 98,0 110,0 1 710,0 - - 5 178,0 - 3 750,0 Rezerwaty ha - 80,5 23,3 - - 6,8 182,4 48,5 Rezerwaty szt. 0 4 1 - - 1 1 1 Parki Krajobrazowe ha - 7 743,5 - - - - 3 008,0 - Ubytki ekologiczne ha - 63,4 1,9 - - - - 9,2 Pozostałe formy ochrony przyrody ha - 143,9 - - - 5,3 - 54,2 Pomniki przyrody szt. 48 12 3 2 6 7 2 8 Pomniki przyrody wprowadzone szt. 20 - - - - 5 - 5 uchwał = rady gminy Powierzchnia obszarów prawnie ha 98,0 7 853,5 1 711,9 - - 5 179,5 3 008,0 3 753,5 chronionych Powierzchnia obszarów prawnie ha 21 604,4 chronionych dla całego LGD Stosunek powierzchni chronionej % 24,72 do powierzchni całkowitej Powierzchnia obszarów prawnie ha 574957,8 chronionych woj.. Kuj.-Pom. Stosunek powierzchni chronionej % 31,99 do powierzchni całkowitej _ródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR (GUS 2008)

4.1. Parki krajobrazowe Park krajobrazowy, według ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody, oznacza obszar chroniony ze wzgl Bdu na warto Vci przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych warto Vci w warunkach zrównowa bonego rozwoju. Utworzenie parku krajobrazowego lub powi Bkszenie jego obszaru nast Bpuje w drodze uchwały sejmiku województwa. Grunty i inne nieruchomo Vci znajduj =ce si B w granicach parku pozostawia si B w gospodarczym wykorzystaniu. Jednak be na terenie parku krajobrazowego mog = by 4 wprowadzone zakazy m.in. dotycz =ce: realizacji przedsi Bwzi B4 mog =cych znacz =co oddziaływa 4 na Vrodowisko w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 3 pa `dziernika 2008 r. o udost Bpnianiu informacji o Vrodowisku i jego ochronie, udziale społecze Lstwa w ochronie Vrodowiska oraz o ocenach oddziaływania (Dz. U. Nr 199, poz. 1227),

49 umy Vlnego zabijania dziko wyst Bpuj =cych zwierz =t i ich siedlisk, za wyj =tkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynno Vci w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, le Vnej, rybackiej i łowieckiej, likwidowania i niszczenia zadrzewie LVródpolnych, przydro bnych i nadwodnych, je beli nie wynikaj = z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej lub zabezpieczenia ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urz =dze L wodnych, pozyskiwania do celów gospodarczych skał, torfu i skamieniało Vci, minerałów i bursztynu, dokonywania zmian stosunków wodnych, je beli zmiany te nie słu b= ochronie przyrody lub racjonalnej gospodarce rolnej, le Vnej, wodnej lub rybackiej, budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szeroko Vci 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyj =tkiem obiektów słu b= cych turystyce wodnej, gospodarce wodnej lub rybackiej, likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych.

Na terenie gmin stowarzyszonych w LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ znajduje si B tylko jeden park krajobrazowy, który obejmuje swym zasi Bgiem gminy Górzno oraz Uwiedziebnia.

GÓRZNIE KSKO -L IDZBARSKI PARK KRAJOBRAZOWY (GLPK) Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy (GLPK) został utworzony w 1990 roku na powierzchni 27 766 ha. W chwili obecnej jest poło bony na terenie trzech województw: kujawsko-pomorskiego (gminy – Górzno, Gr =b awy, Brzozie, Uwiedziebnia), warmi Lsko- mazurskiego (Gmina Lidzbark Welski) oraz mazowieckiego (). Siedziba Parku zlokalizowana jest w granicach LGD - mie Vci si B w Górznie. W odniesieniu do podziału fizyczno-geograficznego Polski teren Parku obejmuje fragmenty Pojezierza Dobrzy Lskiego, Garbu Lubawskiego oraz Równiny Urszulewskiej. Obecny kształt geomorfologiczny Parku został ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego, głównie w subfazie kujawsko-dobrzy Lskiej. Zró bnicowana rze `ba terenu stała si B wynikem działalno Vci lodowca oraz wód roztopowych, które utworzyły wiele form akumulacyjnych i erozyjnych - glacjalnych i fluwioglacjalnych. Teren ten jest mocno urozmaicony – tworz =ce go formy wyst Bpuj = strefowo:

50 • w strefie miejscowo Vci Szynkówko, Fiałki, Gutowo, Zalesie zlokalizowany jest ci =g pagórków i wałów moreny czołowej; • w strefie miejscowo Vci Górzno, Le `no, Czarny Bry Lsk, Zalesie wyst Bpuj = pagórki kemowe, z których najwy bsze wzniesienie na terenie Parku tworzy Sarnia Góra o wysoko Vci 190,4 m n.p.m. • strefy obni beL terenu – rynny subglacjalne b Bd=ce rezultatem erozyjnej działalno Vci wód polodowcowych. Cz BV4 rynien zwi =zana jest w krajobrazie z powstałymi w nich jeziorami (np. Górznie Lskie, Mły Lskie) oraz dolinami przepływaj =cych rzek (np. rynna Brynicy - najni bej poło bony teren Parku 73 m. n. p. m.). Bardzo wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe Parku podnosz = równie b wysoki stopie L zalesienia terenu jak i du ba ró bnorodno V4 szaty ro Vlinnej. Dodatkowo Vrodowisko naturalne i jego zasoby zostały przekształcone w stosunkowo niewielkim stopniu. Przyczyniły si B do tego przede wszystkim rozlegle kompleksy le Vne utworzone głównie na glebach niskiej jako Vci, niska g Bsto V4 zaludnienia, oddalenie od wi Bkszych o Vrodków miejskich oraz brak potwierdzonych wi Bkszych złó b surowców mineralnych. Na terenie Parku swoje stanowiska posiada ok. 900 gatunków ro Vlin, w tym a b 69 gatunków obj Btych ochron = gatunkow =. Do najwa bniejszych nale b= : rosiczka okr =głolistna, wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, marzanka wonna, turówka le Vna, gwiazdnica grubolistna, paprotka zwyczajna, kopytnik pospolity. Poza tym mobna spotka 4 rzadko spotykane ro Vliny, jak: pluskwica europejska, czosnek nied `wiedzi, storczyk szerokolistny, widłak jałowcowaty, widłak wroniec, widłak spłaszczony, kło 4 wiechowata, bagnica torfowa, przygiełka biała. WVród drzewostanów G-LPK na przewa baj =cej powierzchni dominuj = lasy borowe (z głównym gatunkiem lasotwórczym – sosn = zwyczajn =) oraz bory mieszane (iglasto-li Vciaste ze znaczn = domieszk = gatunków li Vciastych typu d =b, grab, klon, buk, lipa). W Vród szaty le Vnej mo bna wyró bni 4 równie b mniejsze jednostki lasów gr =dowych, gr =dowo-zboczowych (porastaj =ce bardziej byzne gleby) oraz olsy i ł Bgi wyst Bpuj =ce na terenach podmokłych dolin rzecznych oraz s =siaduj =cych z brzegami jezior. Park odznacza si B równie b wysok = bioró bnorodno Vci = w Vród gatunków fauny. Na terenie parku mo bna spotka 4 w du bej liczbie m.in.: jelenia, sarn B, zaj =ca, dzika, nornic B rud =, rz Bsorka rzeczka, ryjówk B malutk = a tak be łosia, bobra oraz 11 gatunków ssaków drapie bnych (w tym lisa, wilka, rysia). W obr Bbie gromady ryb odnotowano gatunki: pło 4, kara V, lin, leszcz, sieja, sielawa, szczupak, w Bgorz. Z kolei spotykane gatunki płazów to m.in.: rzekotka, baba paskówka, baba trawna i baba moczarowa, traszka grzebieniasta, traszka zwyczajna. Gady s = reprezentowane przez jaszczurki (w tym padalca) oraz bmij B zygzakowat =, zaskro Lca

51 oraz gniewosza plamistego. Drug = po ssakach najliczniejsz = gromad B kr Bgowców wyst Bpuj =cych na terenie Parku stanowi = ptaki (w liczbie ok. 160-200 gatunków). Do najwa bniejszych z nich nale by zaliczy 4: orlika krzykliwego, orła bielika, myszołowa, błotniaka stawowego, krogulca, kani B czarn =, kobuza, czapl B siw =, burawia, bociana czarnego, bociana białego, perkoza dwuczubego, trzciniaka, trzcinniczka, dudka, zimorodka, jarz =bka, b =ka, derkacza.

4.2. Obszary Natura 2000 Obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, według ustawy o ochronie przyrody, to obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar maj =cy znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko wyst Bpuj =cych ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków b Bd=cych przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Sie 4 ta stanowi komplementarny do polskiego system ochrony zagro bonych składników ró bnorodno Vci biologicznej kontynentu europejskiego. Rodzaje obszarów Natura 2000 wyznaczone na terenie LGD przedstawiono poni bej. Opisów dokonano na podstawie Standardowych Formularzy Danych, sporz =dzanych dla ka bdego obszaru.

OSTOJA LIDZBARSKA (PLH280012) Wyznaczony w celu ochrony siedlisk zamieszczonych w Zał =czniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (23 typy), które wyst Bpuj = w rozproszeniu zajmuj =c ł =cznie ok. 50% obszaru. Znajduje si B tutaj równie b 10 gatunków zwierz =t i 7 gatunków ro Vlin umieszczonych w Zał =czniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 15 gatunków ptaków z Zał =cznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG. Stwierdzono ponadto stanowiska rzadkich oraz prawnie chronionych gatunków flory i fauny. Naturalne zbiorowiska le Vne z 140-160-letnimi starodrzewiami ł Bgowymi i gr =dowymi oraz 180-letnie sosny. Ł =czna powierzchnia Ostoi wynosi 8866,9 ha. Na obszar Ostoi składa si B du by kompleks le Vny zwi =zany z Górznie Lsko-Lidzbarskim Parkiem Krajobrazowym, zawieraj =cy liczne jeziora i zagł Bbienia bezodpływowe. W jego północnej cz BV ci charakter nadaj = doliny rzek Górzanki i Brynicy. Odcinek przełomowy Brynicy cechuj = deniwelacje si Bgaj =ce nawet 50 m. Powszechne du be deniwelacje decyduj = o urozmaiconej rze `bie terenu, co zwi Bksza atrakcyjno V4 krajobrazu. W Vród form geomorfologicznych wystepuj = przede wszystkim wzgórza drumlinowe, ozy, kemy, jak

52 równie b nisze `ródliskowe oraz przełomowe odcinki rzek. Geneza wymienioonych powy bej form terenu zwi =zana jest z ostatnim zlodowaceniem. Kompleks le Vny ostoi obfituje w zró bnicowane siedliska le Vne. Składaj = si B na nie: bory mieszane, bory Vwie be, lasy li Vciaste - gr =d subkontynentalny. Znacz =cy udział drzewostanu tworz = równie b lasy ł Bgowe, zaro Vla wierzbowe i olsy. Mezotroficzne i eutroficzne jeziora Vródle Vne obro Vni Bte s = przez zbiorowiska szuwarowe i zbiorowiska mszysto-turzycowe. Mamy te b do czynienia z du bymi powierzchniami wilgotnych i Vwie bych ł =k. Młodoglacjalny charakter obszaru obfituje w liczne jeziora. Najwa bniejsze z nich to Jezioro Górznie Lskie, Bry Lskie Północne i Południowe, Piaseczno, Czarny Bry Lsk. Wykaz gatunków ptaków, uj Btych w Zał =czniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG, wyst Bpuj =cych na terenie Ostoi: bocian czarny ( Ciconia nigra ), bocian biały ( Ciconia ciconia ), kania czarna ( Milvus migrans ), orzeł bielik ( Haliaeetus albicilla ), orlik krzykliwy (Aquila pomarina ), błotniak stawowy ( Cirrus aeruginousus ), jarz =bek ( Bonasa bonasia ), buraw ( Grus grus ), lelek ( Caprimulgus europaeus ), zimorodek ( Albedo atthis ), dzi Bcioł Vredni (Dendrocopos medius ), dzi Bcioł czarny ( Dryocopus martius ), lerka ( Lullula arboreta ), jarz Bbatka ( Sylvia nisoria ), muchówka mała ( Ficedula parva ). Wykaz pozostałych gatunków fauny wymienionych w Zał=czniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: mopek, nocek du by, bóbr europejski, wydra, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, minóg strumieniowy, piskorz, koza, głowacz białopłetwy. Wykaz pozostałych gatunków flory wymienionych w Zał=czniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: sierpowiec błyszcz =cy, leniec bezpodkwiatkowy, sasanka otwarta, skalnica torfowiskowa, starodub ł =kowy, lipiennik Loesela.

DOLINA DRW ACY (PLH280001) Ł=czna powierzchnia obszaru chronionego wynosi 6930,65 ha. Obszar ten posiada status ochronny ze wzgl Bdu na ochron B bogatej ichtiofauny oraz mozaiki siedlisk zwi =zanych z dolin = rzeczn = Drw Bcy. Stwierdzono tu wyst Bpowanie 12 rodzajów siedlisk z Zał =cznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Sama rzeka Drw Bca stanowi najwi Bkszy rezerwat ichtiologiczny w kraju, a jej dorzecze obj Bte jest krajowym programem restytucji ryb wBdrownych. Obszar Dolina Drw Bcy, obejmuj =cy równie b jej dopływy: Grabiczek, Dylewk B, Poburzank B, Gizel B, Iławk B, Wólk B i Wel, stanowi cenny zasób zró bnicowanych siedlisk dla gatunków zwierz =t rzadkich i poddanych ochronie, zwi =zanych ze Vrodowiskiem wodnym. Wyst Bpuje w jego granicach 11 gatunków z Zał =cznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, w tym 7 gatunków

53 ryb. Dodatkowym atutem obszaru jest jego bardzo wydłu bony kształt, sprzyjaj =cy zachowaniu tras migracji i rozprzestrzeniania si B wielu gatunków fauny i flory. To główny korytarz ekologiczny pomi Bdzy Pojezierzem Mazurskim a Dolin = Wisły. Wykaz gatunków fauny wymienionych w Zał =czniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG: bóbr europejski, wydra, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, minóg rzeczny, łoso V atlantycki, bole L, ró banka, piskorz, koza, głowacz białopłetwy. Z innych wa bniejszych gatunków wyró bniono: łosia, popielic B, sarn B, jelenia szlachetnego, smu bkB le Vn=, ryjówk B malutk =, ryjówk B aksamitn =, cert B, lipienia i Vwink B, ropuch B paskówk B i ropuch B szar =. Ponadto oznaczono chronione w Polsce gatunki ro Vlin: konwalia majowa, wawrzynek wilczełyko, kruszyna pospolita, przytulia wonna, bluszcz pospolity, skrzyp olbrzymi, kocanka piaskowa, rojownik pospolity, lilia złotogłów, grzybie L biały, podkolan biały, paprotka zwyczajna, pierwiosnek lekarski, porzeczka czarna, kalina koralowa.

PROJEKTOWANY OBSZAR NATURA 2000

MSZAR PŁOCICZNO (PLH04_13) Jest to obszar torfowiskowo-le Vny poło bony na granicy województw kujawsko-pomorskiego i mazowieckiego. Zajmuje powierzchni B 181,8 ha w obr Bbie mezoregionu Równiny Urszulewskiej i jest najwi Bkszym naturalnie wykształconym kompleksem torfowiska mszarnego na obszarze wi Bkszej jednostki - makroregionu Pojezierza Chełmi Lsko- Dobrzy Lskiego. Mszar charakteryzuje si B ubogim gatunkowo torfowiskiem wysokim i przej Vciowym z fragmentami mechowisk oraz zanikaj =cym zbiornikiem eutroficznym. Pokład torfu mszaru ma mi =b szo V4 ok. 0,7 m i jest poło bony na warstwie osadów gytii wapiennej. Torfowisko podzieli 4 mo bna na dwie cz BV ci ró bni =ce si B mi Bdzy sob =: • cz BV4 zachodnia - dominuje zbiorowisko Ledo-Sphagnetum oraz Vaccinio-Betuletum pubescentis z łanami widłaka jałowcowatego ( Lycopodium annotinum) , • cz BV4 wschodnia - dominuj = podmokłe mszary oraz mechowiska z turzyc = strunow = (Carex chordorrhiza) , tujowcem bagiennym ( Helodium blandowii) i torfowcem Warnstorfa ( Sphagnum warnstorfii) . W obr Bbie ostoi mszar zajmuje powierzchni B około 27 ha. Ta cz BV4 nie nosi Vladów działalno Vci gospodarczej człowieka. Otoczenie torfowiska stanowi kompleks le Vny, w którym dominuj = bory (bory sosnowe suche i Vwie be, bory mieszane). W borach tych stanowisko ma bardzo rzadki w Polsce widłak cyprysowy ( Diphasiastrum tristachyum ), a tak be wroniec widlasty ( Huperzia selago ) oraz pomocnik baldaszkowaty ( Chimaphila

54 umbellata ). Walory przyrodnicze Mszaru Płociczno podnosi obecno V4 a b 5 gatunków widłaków. Cz BV4 otoczenia od południa stanowi = te b wilgotne ł =ki. Kompleks u bytków zielonych z rowami melioracyjnymi na południe od mszaru zagra ba mu odwodnieniem i eutrofizacj =. W wyniku obni bania si B poziomu wody towarzysz =ce jeziorko cz Bsto wysycha cz BV ciowo lub całkowicie. Wykaz gatunków ptaków wymienionych w Zał =czniku II Dyrektywy Rady 79/409/EWG: bocian czarny i biały, buraw, b =k, czapla biała i siwa, błotniak stawowy, dzi Bcioł czarny, lerka, jarz Bbatka, dzierzba g =siorek, bekas kszyk, łyska, głowienka, kaczka krzy bówka, cyraneczka, perkoz rdzawoszyi, perkozek. WVród ro Vlin mo bna spotka 4 m.in.: bagno zwyczajne, rosiczk B okr =głolistn =, widłaka jałowcowatego, wro Lca widlastego, bagnic B torfow =, widłaka go `dzistego, widłaka spłaszczonego.

Rysunek 3 Lokalizacja obszarów Natura 2000 na terenie LGD

55 4.3. Rezerwaty

Rezerwat przyrody, zdefiniowany według ustawy o ochronie przyrody, obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a tak be siedliska ro Vlin, siedliska zwierz =t i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieo bywionej, wyró bniaj =ce si B szczególnymi warto Vciami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Uznanie terenu za rezerwat przyrody nast Bpuje w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarz =dzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Urodowiska. W drodze zarz =dzenia mo be on równie b zwi Bkszy 4 obszar, zmieni 4 cele ochrony, jak równie b zmniejszy 4 i zlikwidowa 4 rezerwat przyrody. Zgodnie z ustaw = w rezerwatach przyrody zabrania si B mi Bdzy innymi: budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urz =dze L technicznych, z wyj =tkiem obiektów i urz =dze L słu b= cym celom rezerwatu przyrody, chwytania lub zabijania dziko wyst Bpuj =cych zwierz =t, zbierania lub niszczenia jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych zwierz =t, umy Vlnego płoszenia zwierz =t kr Bgowych, zbierania poro by, niszczenia nor, gniazd, legowisk i innych schronie L oraz ich miejsc rozrodu, ubytkowania i niszczenia obiektów przyrodniczych, zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, je beli te zmiany nie słu b= ochronie przyrody, palenia ognisk i wyrobów tytoniowych, stosowania chemicznych i biologicznych Vrodków ochrony ro Vlin i nawozów, ruchu pieszego, rowerowego i jazdy konnej z wyj =tkiem szlaków wyznaczonych przez regionalnego dyrektora ochrony Vrodowiska, zakłócania ciszy.

Na terenie gmin stowarzyszonych w LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ znajduje si B 8 rezerwatów przyrody, w tym 3 le Vne, 4 florystyczne oraz 1 ichtiologiczny. Najwi Bksza liczba rezerwatów znajduje si B na terenie gminy Górzno (4 obiekty). Poza tym pojedyncze rezerwaty wyst Bpuj = na terenie gminy W =pielsk, Skrwilno, Uwiedziebnia oraz Osiek.

OSTROWY NAD BRYNIC < Rezerwat został utworzony w 1962 roku na ł =cznej powierzchni 2,04 ha celem ochrony fragmentu subkontynentalnego lasu gr =dowego i d =browy Vwietlistej z drzewostanem

56 sosnowo-lipowym (ok. 150-letnim). W runie wyró bniono m.in. dziewi B4 sił bezłodygowy (Carlina acaulis) oraz rzadko spotykane gatunki ro Vlin ciepłolubnych. Rezerwat znajduje si B na terenie Nadle Vnictwa Brodnica, w Vród du bego kompleksu torfowisk niskich nad rzek = Brynic = (Gmina Górzno).

SZUMNY ZDRÓJ (IM .KAZIMIERZA SULISŁAWSKIEGO ) Rezerwat le Vny utworzony w 1958 roku. Rezerwat zajmuje łaczn = powierzchni B 37,16 ha, z czego 5,71 ha stanowi powierzchnia ochrony Vcisłej. Cel ochrony rezerwatu stanowi zachowanie zbiorowisk le Vnych o charakterze naturalnym z rzadkimi gatunkami ro Vlin w otoczeniu niszy `ródliskowej. Najwi Bksz = atrakcj = rezerwatu jest wła Vnie `ródlisko wraz ze stromymi, miejscami urwistymi zboczami oraz kamienistym dnie, z licznymi `ródłami daj =cymi pocz =tek niewielkim potokom. Bogactwo abiotycznych elementów Vrodowiska rezerwatu idzie w parze z ró bnorodno Vci = biologiczn =. Charakterystycznym dla rezerwatu jest masowe wyst Bpowanie rzadkiego czosnku nied `wiedziego ( Alium ursinum ). Ponadto z rzadkich gatunków ro Vlin mo bna spotka 4 równie b wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum ), lili B złotogłów ( Lilium martagon ) czy storczyk Fuchsa ( Dactylorhiza fuchsii ). Rezerwat w cało Vci zlokalizowany jest na terenie Nadle Vnictwa Brodnica w Gminie Górzno.

JAR BRYNICY Rezerwat został utworzony w 1955 roku na powierzchni 70,99 ha. Obejmuje fragment doliny Brynicy na odcinku jej przełomu z lasem mieszanym o cechach zespołu naturalnego. Ochrona lasu skupiona jest przede wszystkim na gr =dzie zboczowym Aceri-Tilietum , gr =dzie subkontynentalnym Tilio-Carpinetum oraz byznej buczynie ni bowej Melico-Fagretum. Układ ten cechuje bogactwo ro Vlinno Vci z takimi gatunkami ro Vlin jak m.in.: podkolan biały (Platanthera biforia ) oraz wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum ). W Vród najbardziej charakterystycznych gatunków fauny stwierdzono: bab B moczarow =, bab B trawn =, padalca zwyczajnego, muchołówk B bałobn =, puszczyka, sikor B ubog =, Vwistunk B le Vn=, ryjówk B malutk =, ryjówk B aksamitn = oraz bobra europejskiego. Najstarszym i najokazalszym drzewem jest tutaj pot Bb ny 32 metrowy, pomnikowy „D =b Rzeczypospolitej” o obwodzie 6 m. Teren rezerwatu jest miejscem l Bgowym bociana czarnego, zimorodka i pluszcza.

CZARNY BRY KSK Rezerwat florystyczny utworzony w 1963 roku na ł =cznej powierzchni 13,13 ha (cały obj Bty ochron = Vcisł =). Celem ochrony jest przede wszystkim stanowisko kłoci wiechowatej i innych

57 ro Vlin torfowiskowych. Na terenie rezerwatu stwierdzono obecno V4 nast Bpuj =cych zespołów ro Vlinnych: zespół turzycy bagiennej Caricetum limosae , zespół turzycy obłej Caricetum diandrae , zespół przygiełki białej Rhynchosporetum albae , zespół rdestnicy pływaj =cej Potamogetonetum natantis , Charetum aculeolatue , Charetum contr arie , zespół lilii wodnej Nupharo-Nymphaetum albae . Najwa bniejsze rozpoznane gatunki ro Vlin w obr Bbie rezerwatu to: kło 4 wiechowata Cladium mariscus , je bogłówka najmniejsza Sparganium minimum , rosiczka okr =głolistna Drosera rotundifolia , turzyca obła Carex diandra . W Vród najcenniejszych gatunków zwierz =t odnotowano w tym miejscu: bab B wodn =, bab B jeziorkowat =, bociana czarnego, ryjówk B aksamitn =, ryjówk B malutk =. Rezerwat le by w cało Vci na terenie Nadle Vnictwa Brodnica (Gmina Górzno).

RZEKA DRW ACA Du by rezerwat ichtiologiczny utworzony w 1961 roku na powierzchni całkowitej 543,47 ha. Znajduje si B na obszarze gmin: Brzozie, Gr =b awy, Brodnica, Osiek, Bobrowo, Radomin, Golub-Dobrzy L, Ciechocin, Lubicz, Toru L. Jest to najdłu bszy rezerwat ichtiologiczny w Polsce, który powstał w celu ochrony Vrodowiska wodnego rzeki Drw Bcy i jej Fot. Zdj Bcia własne LGD dopływów z rybami łososiowatymi: troci =, pstr =giem, łososiem szlachetnym, cert = i przede wszystkim minogiem rzecznym. Innymi gatunkami ryb wyst Bpuj =cych w wodach Drw Bcy s =: bole L, piskorz, głowacz białopłetwy, głowacz pr Bgopłetwy, łoso V atlantycki, ró banka, koza, Vwinka, lipie L, ja `, mi Btus, kle L. Dolina rzeki stanowi równie b miejsce bytowania licznych gatunków ptactwa wodno- błotnego. Rezerwat przebiega przez tereny nadle Vnictw: Brodnica, Golub-Dobrzy L, Dobrzejewice i Toru L.

OKALEWO Utworzony w 1965 roku rezerwat florystyczny posiada powierzchni B całkowit = 5,28 ha. Celem jego powołania była ochrona boru mieszanego wilgotnego z udziałem Vwierka pospolitego na kra Lcowym, wyspowym stanowisku jego zasi Bgu. Obok Vwierka w skład drzewostanu wchodz = starowiekowe ok. 200-letnie sosny pospolite oraz d=b szypułkowy. W

58 domieszce ro Vnie olsza czarna, brzoza omszona oraz pospolita lokalnie brzoza brodawkowata. Na terenie rezerwatu obserwuje si B naturalne odnowienie Vwierka. W cało Vci znajduje si B on na terenie nadle Vnictwa Skrwilno (Gmina Skrwilno).

MSZAR PŁOCICZNO Chroniony równie b w ramach sieci Natura 2000 rezerwat florystyczny został utworzony w 1997 roku na całkowitej powierzchni równej 182,39 ha. Celem ochrony jest zachowanie obszaru lasu i torfowisk przej Vciowych wraz z ro Vlinno Vci = torfowiskow = z licznymi gatunkami chronionymi i reliktowymi. Chroniony teren stanowi rozległe torfowisko przej Vciowe z zanikaj =cym zbiornikiem wodnym po stronie południowej (jezioro Płociczno), jak te b kompleks torfowisk niskich uzytkowanych jako ł =ki i pastwiska oraz otoczka lasów. Sam centralny obszar torfowiska w obr Bbie rezerwatu wynosi obecnie 27 ha. Rezerwat le by na terenie Nadle Vnictwa Skrwilno (Gmina Uwiedziebnia). Najwa bniejsze chronione gatunki obiektu to: rosiczka okr =głolistna, widłak jałowcowaty, bagnica torfowa, narecznica grzebieniasta, turzyca strunowa.

TOMKOWO Rezerwat w Tomkowie jest typem rezerwatu le Vnego, zajmuj =cego całkowit = powierzchni B 15,85 ha. Został on utworzony w 1965 roku w celu ochrony fragmentu lasu gr =dowego i parku podworskiego z najliczniejszym na Ziemi DobrzyLskiej stanowiskiem modrzewia polskiego Larix decidua polonica . Ju b we z wrze Vniu 1930 roku tutejsze stanowisko modrzewia polskiego zostało uznane lasem ochronnym (zarz =dzenie wojewody warszawskiego). Zgodnie z danymi z 1948 r. w parku o ł =cznej powierzchni 9,85 ha zlokalizowano 29 sztuk modrzewia w wieku 100-200 lat. Inwentaryzacja rezerwatu przeprowadzona w 1995 r. wykazała 66 sztuk tego gatunku. Rezerwat charakteryzuje si B stromymi zboczami, które porastaj = ró bnowiekowe i ró bnogatunkowe lasy o charakterze naturalnym. Dominuj =cymi gatunkami w drzewostanie s =: d =b bezszypułkowy, grab zwyczajny, buk pospolity, lipa szerokolistna, natomiast gatunki Fot. Zdj Bcia własne LGD domieszkowe to: brzoza, modrzew polski, klon

59 jawor, klon zwyczajny, topola osika, Vwierk i wi =z górski. Jak wi Bkszo V4 gminy W =pielsk, rezerwat nale by do Nadle Vnictwa Golub-Dobrzy L.

Rysunek 4 Lokalizacja Rezerwatów Przyrody oraz obszar Parku Krajobrazowego Legenda: 1. Rezerwat Ostrowy nad Brynic =, 2. R. Jar Brynicy, 3. R. Czarny Bry Lsk, 4. R. Szumny Zdrój, 5. R. Mszar Płociczno, 6. R. Okalewo, 7. R. Tomkowo, 8. R. Rzeka Drw Bca

4.4. Pomniki przyrody

Według ustawy o ochronie przyrody, pomnikami przyrody s = pojedyncze twory przyrody bywej i nieo bywionej lub ich skupiska o szczególnej warto Vci przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczaj =ce si B indywidualnymi cechami, wyró bniaj =cymi je w Vród innych tworów, w tym: okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, `ródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

60 Szczególnie wa bny status pomnika przyrody uzyskały drzewa, których dotyczy dodatkowy zapis w ustawie, mówi =cy, be je beli wyst Bpuj = na terenach niezabudowanych i nie stanowi = zagro benia dla ludzi lub mienia, drzewa te podlegaj = ochronie a b do całkowitego rozpadu. Obszar LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ odznacza si B stosunkowo wysok = liczb = uznanych dotychczas pomników przyrody. Równie b wiele tworów przyrody bywej i nieo bywionej kwalifikuje si B nadal do uznania ich za takowe formy ochrony przyrody. Najwi Bksza liczba uznanych pomników przyrody znajduje si B na terenie Gminy Brzuze - 48 sztuk. Jest to zwi =zane ze starodrzewiem utrzymanym w licznych parkach podworskich i pałacowych.

Tabela 8 Pomniki przyrody na terenie LGD

Wyszczególnienie pielsk pielsk J.m. = Osiek Osiek Rypin Rypin Brzuze Górzno Górzno Rogowo Skrwilno W wiedziebnia U

Pomniki przyrody szt. 48 12 3 2 6 7 2 8 Pomniki przyrody wprowadzone szt. 20 0 0 0 0 5 0 5 uchwał = rady gminy _ródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Do najciekawszych okazów pomników przyrody na terenie LGD nale b= : Gmina Brzuze - głaz narzutowy z granitu ró bowego grubokrystalicznego o masie ok. 24 ton, Gmina Górzno – „D =b Rzeczypospolitej” o wysoko Vci 33 m i obwodzie 6 m, wiek okre Vlany na ok. 600 lat, rosn =cy na terenie rezerwatu „Jar Brynicy”, Gmina Osiek – pomnik przyrody - drzewo d =b o wysoko Vci 20 metrów i obwodzie 540 cm, rosn =cy nieopodal miejscowo Vci Osiek, Gmina Górzno – skupienie 3 okazów drzew gatunków: d=b szypułkowy, d =b bezszypułkowy, klon zwyczajny. Urednica drzew wynosi od 266 cm do 366 cm, wysoko V4 od 16 do 23 m, a szacowany wiek to ok. 150-250 lat.

4.5. Obszary chronionego krajobrazu Ustawa o ochronie przyrody definiuje obszar chronionego krajobrazu jako tereny chronione ze wzgl Bdu na wyró bniaj =cy si B krajobraz o zró bnicowanych ekosystemach, warto Vciowe ze wzgl Bdu na mo bliwo V4 zaspokajania potrzeb zwi =zanych z turystyk = i wypoczynkiem lub pełnion = funkcj = korytarzy ekologicznych. OChK zostaje wyznaczony w drodze rozporz =dzenia Wojewody lub w drodze uchwały przez Rad B Gminy. Akt powołuj =cy OChK

61 wyznacza jego nazw B, poło benie, obszar, sprawuj =cego nadzór, ustalenia dotycz =ce czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy wła Vciwe dla danego obszaru. W przypadku gdy wyznaczono OChK na terenie gminy, prawo wymusza uzgodnienia z wojewod = wszelkich projektów studium uwarunkowa L i kierunków zagospodarowania przestrzennego tej gminy, miejscowych planów zagospodarowania i innych dokumentów o charakterze urbanistycznym, w cz BV ci dotycz =cej OChK. Akt prawny powołujacy do bycia obszar chronionego krajobrazu mo be wprowadzi 4 na jego terenie mi Bdzy innymi nast Bpuj =ce zakazy: Zabijania dziko wyst Bpuj =cych zwierz =t, niszczenia ich nor, legowisk i innych schronie L i miejsc rozrodu, za wyj =tkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynno Vci zwi =zanych z racjonaln = gospodark = roln =, le Vn=, ryback = i łowieck =. Realizacji przedsi Bwzi B4 mog =cych znacz =co oddziaływa 4 na Vrodowisko w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 3 pa `dziernika 2008 r. o udost Bpnianiu informacji o Vrodowisku i jego ochronie, udziale społecze Lstwa w ochronie Vrodowiska oraz o ocenach oddziaływania na Vrodowisko. Likwidowania i niszczenia zadrzewie LVródpolnych, przydro bnych i nadwodnych, wydobywania do celów gospodarczych skał (w tym torfu), dokonywania zmian stosunków wodnych, je beli nie słu b= ochronie przyrody, lokalizacji obiektów budowlanych w pasie 100 m od linii brzegów jezior, rzek i innych zbiorników wodnych.

OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU DRUMLINY ZBÓJE KSKIE Obszar Chronionego Krajobrazu Drumliny Zbóje Lskie powstał w 1983 r. na powierzchni 7085 ha na terenie dwóch gmin: Zbójno i Brzuze. W swojej mniejszej cz BV ci zawiera si B wi Bc w granicach LGD. Rozporz =dzenie wojewody z dnia 9 czerwca 2005 r. wydało nastBpuj =ce ustalenia dotycz =ce czynnej ochrony ekosystemów: ochrona unikatowych form polodowcowych (drumliny), ochrona zbiorników wód powierzchniowych, ochrona niewielkich powierzchni higrofilnych lasów w Dolinie Drw Bcy. Jak wynika z nazwy, głównymi obiektami ochrony s = drumliny - formy powstałe w wyniku działalno Vci lodowca oraz jego wód roztopowych (pochodzenie glacjalne i fluwioglacjalne). Jest to zespół pagórków o owalnych i zaokr =glonych kształtach, wydłu bonych zgodnie z przeszłym kierunkiem ruchu lodowca. Stoki drumlinów od strony, w któr = poruszał si B l =dolód, s = bardziej strome. Formy te wyst Bpuj = zazwyczaj gromadnie w postaci tzw. pól drumlinowych. Grupy pagórków oddzielaj = w =skie obni benia, w których to znajduj = si B drobne oczka wodne lub wi Bksze akweny. Skały tworz =ce drumliny to głównie piaski i bwiry pokryte glin = zwałow =. Deniwelacje terenu wynosz = ok. 20-30 m, a spadki 10-15%. Na terenie Zespołu

62 Drumlinów Zbóje Lskich obj Btym ochron = znajduje si B kilkaset tego rodzaju form, tworz =c tym samym charakterystyczny krajobraz. Gmina Brzuze mo be pochalic si B jedynie niewielkim, 98-hektarowym fragmentem obszaru chronionego w okolicach wsi Okonin.

OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU _RÓDŁA SKRWY Obszar Chronionego Krajobrazu _ródła Skrwy poło bony jest na terenie Gminy Skrwilno na powierzchni 5178 ha. Chroniony jest wodno-le Vny rodzaj ekosystemu. Krajobraz zwi =zany jest tu w du bej mierze z rynn = Jeziora Urszulewskiego. Jezioro to, b Bd=ce najwi Bkszym tego typu zbiornikiem na Ziemi Dobrzy Lskiej, stanowi główny element hydrograficzny tego terenu. W jego granicach znajduje si B równie b jezioro Skrwilno, b Bd=ce głównym zbiornikiem, z którego pocz =tek bierze rzeka Skrwa. Obszar ten charakteryzuje siB tak be wysok = lesisto Vci =. Du b= rol B ekologiczn = i krajobrazow = odgrywaj = te b kompleksy ł =k i bagien. Rozporz =dzenie wojewody z dnia 9 czerwca 2005 r. wydało nastBpuj =ce ustalenia dotycz =ce czynnej ochrony ekosystemów: racjonalna gospodarka le Vna, polegaj =ca na zachowaniu ró bnorodno Vci biologicznej siedlisk Równiny Urszulewskiej, ochrona krajobrazu jeziora Urszulewskiego i `ródlisk rzeki Skrwy w bezpo Vrednim s =siedztwie Górznie Lsko- Lidzbardzkiego Parku Krajobrazowego. Obszary prawnie chronione opisano z wykorzystaniem `ródeł: - Bank Danych Regionalnych Głównego Urz Bdu Statystycznego: www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks; - Mapa Lasów Pa Lstwowych: www.lasy.gov.pl/mapa; - Starostwo Powiatowe w Brodnicy: www.powiat.brodnica.net; http://powiat.brodnica.com.pl, - Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody, tekst ujednolicony (Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880 z pó `n. zm.); - Urz =d Miasta i Gminy w Lidzbarku: www.lidzbark.pl; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Brodnica, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/brodnica; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Skrwilno, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/skrwilno; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Golub-Dobrzy L, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/golub_dobrzyn

4.6. Zabytkowe parki dworskie i pałacowe

Parki dworskie, zwi =zane z dawnymi zało beniami pałacowo-parkowymi, stanowi = dzi V nierozerwaln = cało V4 z krajobrazem ziemi dobrzy Lskiej, od kilku wieków (szczególnie od I połowy XIX wieku) s = jego nieodł =cznym elementem. Parki dworskie zakładane były przez wła Vcicieli przede wszystkim w celach ozdobnych, podnosz=c rang B i presti b rodziny. Jako składnik zało beL dworskich i pałacowych, parki te miały zwykle oddziela 4 cz BV4 rezydencjonaln = posiadło Vci (z dworem i pałacem) od cz BV ci folwarcznej, z zabudowaniami gospodarczymi oraz domami mieszkalnymi robotników. Zało benia parkowe realizowały funkcj B uatrakcyjnienia miejsca zamieszkania wła Vciciela dworu. Stosowano cz Bsto układy

63 Vcie bek spacerowych, ł =cz =cych pałac z głównymi atrakcjami parku, np. z akwenami wodnymi, szczególnymi okazami drzew itp. W dziejszych czasach wiejskie parki podworskie spełniaj = inne funkcje: • Naukowe - funkcje te wynikaj = z faktu, be parki stały si B przedmiotem bada L naukowych i obiektem zainteresowa L botaników oraz historyków sztuki. Okazałe drzewa rodzimych gatunków, rosn =ce nadal w wielu parkach, s = cz Bsto pozostało Vci = lasu starszego od parku. Z powodu swego s Bdziwego wieku i znacz =cych rozmiarów posiadaj = status chronionych pomników przyrody, budz = podziw i powszechne zainteresowanie. Dla botaników drzewa takie s = interesuj =ce naukowo, gdy b stanowi = znakomite przykłady mo bliwo Vci rozwojowych drzew. Warto Vci zabytkowe zało beL parkowych stanowi = cenny materiał dokumentalny dla historyków sztuki, ogrodników czy architektów krajobrazu. S = te b pouczaj =cymi przykładami w nauczaniu tych dyscyplin i w popularyzowaniu wiedzy i osi =gni B4 z tego zakresu. • Ekologiczne – parki podworskie stały si B niejednokrotnie ostatnimi ostojami licznych gatunków rodzimej flory le Vnej. Przeszła gospodarka le Vna doprowadziła do stopniowego zanikania licznych bardziej wymagajacych drzew i roVlin zielnych. Dotyczy to gatunków takich jak jesion, klon, jawor, wi =z, lipa drobno- i szerokolistna, topola biała i czarna. Parkowe populacje tych gatunków drzew obejmuj = szeroki zestaw odmian i ekotypów, stanowi =c prawdziwy bank genów tych gatunków. Ich obecno V4 w tym miejscu przyczynia si B do zachowania szeroko poj Btej bioró bnorodno Vci, jak równie b potwierdza aklimatyzacj B obcych gatunków ro Vlin w polskich warunkach klimatycznych. Wa bn= funkcj = ekologiczn = parków jest ich korzystny wpływ na mikroklimat i biocenoz B okolicznych terenów - pól uprawnych, ł =k czy pozostałych zabudowa L wiejskich. Jako zwarte zadrzewienia i g Bste kompleksy le Vne parki s = cz Bsto głównym siedliskiem bytowania i gniazdowania du bej liczby gatunków ptaków i innych kr Bgowców w okolicy. WVród ubogich w gatunki otaczaj =cych pól uprawnych s = tym samym główn = ostoj = bioró bnorodno Vci. • Społeczne – niektóre z parków pełni = te funkcje słu b= c społecze Lstwu jako miejsce wypoczynku i rozrywki (je Vli s = wykorzytywane w ten sposób), traktowa 4 je mo bna równie b jako czynnik podnosz =cy estetyk B i higien B wsi. Mnogo V4 funkcji parków podworskich sprawia, be zasługuj = one na szczególn = uwag B oraz szerok = ochron B. Ich bardzo długa obecno V4 w naszym kraju sprawia, be zajmuj = one utrwalone miejsce w pejza bu dobrzy Lskiej wsi. Wiele z wymienionych poni bej parków

64 obj Btych jest ochron = konserwatorsk = jako zabytki kultury, wyznaczone zgodnie z ustaw = z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568). Dla terenu Ziemi Dobrzy Lskiej, obj Btego granicami LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ istnieje wiele `ródeł i opracowa L monograficznych opisuj =cych m.in. zało benia i parki podworskie. W Vród najwa bniejszych nale by wymieni 4: 1. „Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Ziemia Dobrzy Lska”, Tom II, cz BV4 3, pod redakcj = P. Gałkowskiego i S. Kunikowskiego, Włocławek 2006; 2. P. Gałkowski, Z. auchowski „W =pielsk i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzy Lskiej)”, Rypin-W =pielsk 2003; 3. P. Gałkowski „Brzuze i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzy Lskiej)”, Brzuze 2002; 4. P. Gałkowski, R. Piotrowski „Rogowo i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzy Lskiej)”, Rypin-Rogowo 2000. _ródła powy bsze stały si B podstaw = opisów parków podworskich, prezentowanych poni bej (w nawiasie za nazw = numery publikacji).

Gmina Brzuze

GULBINY [1, 3]. Park zało bony był w I połowie XIX wieku przez Alojzego Piwnickiego na bazie ju b istniej =cego w tym miejscu drzewostanu. Lokalizacja parku na jeziorem Długie jest atrakcyjna. Posiada on kształt wydłu bonego czworoboku. Park zachował si B zapewne jako relikt pierwotnie rosn =cego tam lasu, wkomponowany jest cz BV ciowo w zboczowy las klonowo-lipowy. Całe zało benie parkowe było równie b pierwotnie komponowane na osi dworu. We wcze Vniejszym okresie elmentem oddzielaj =cym park od cz BV ci folwarcznej dworu był równie b strumie L. Na drzewostan parku składa si B 21 gatunków drzew i krzewów li Vciastych, brakuje obecnie gatunków drzew iglastych. Najwi Bksz = liczebno V4 osi =ga w tym miejscu lipa drobnolistna. Ogólny wiek drzewostanu szacuje si B na 150-200 lat. W tym czasie obszar parku i jego otoczenie zachowały wci =b du b= ró bnorodno V4 szaty ro Vlinnej. Z gatunków obcych wyst Bpuje kasztanowiec zwyczajny i robinia akacjowa, reszta gatunków odpowiada naturalnej kompozycji drzewostanu lasów liVciastych. Najstarsze ezgemplarze drzew parkowych osi =gn Bły wymiary kwalifikuj =ce je do ochrony. Trzy wyró bniajace si B gatunki to lipa drobnolistna (obwód 518 cm), d =b bezszypułkowy - 390 cm oraz buk zwyczajny - 340 cm.

65 OSTROWITE [1, 3]. Park w Ostrowitem zakładany był na pocz =tku XX wieku, w bezpo Vrednim zwi =zku z budow = Cukrowni Ostrowite. Mi Bdzy obiektami cukrowni a jeziorem rozplanowano parkowy drzewostan na łagodnym zboczu oraz cz BV ciowo na do V4 stromej skarpie nad brzegiem jeziora. Historia załobenia parkowego nie przebiegała korzystnie dla jego wła Vciwego zachowania – w czasach powojennych zaprzestano jego piel Bgnacji, wyrosła du ba liczba samosiewów i uległ degradacji. Ponadto cz BV4 parku była wykorzystywana dla zabaw ludowych, gdzie specjalnie utwardzono betonem plac taneczny. Na terenie parku zewidencjnowano 51 gatunków drzew i krzewów, w tym 9 gatunków drzew iglastych. Z gatunków obcych wyst Bpuje jodła kalifornijska, kasztanowiec zwyczajny, jałowiec chi Lski, sosna wejmutka. Najliczniej reprezentowane s = lipa drobnolistna, topola biała, topola czarna, wierzba biała oraz klon zwyczajny.

RADZYNEK [1, 3]. Park w Radzynku usytuowany jest wzdłu b drogi z Radzynka do Okonina przy szkole podstawowej w centrum miejscowo Vci. Został on zało bony w II połowie XIX wieku, a jego pierwotn = osi = stał si B niewielki, drewniany dwór w kształcie litery L. W najbogatszym dla zało benia okresie mi Bdzywojennym, w otoczeniu drogi dojazdowej dominowały sady owocowe, a w cz BV ci zachodniej wygrodzony folwark. Z ko Lcem wojny dwór uległ spaleniu, za V budynki folwarczne zostały rozebrane. W kolejnym dziesi Bcioleciu (dokładnie w 1956 roku) cz BV4 parku przy drodze wraz z fundamentami starego dworu przydzielono pod teren szkoły. Dwa lata pó `niej została ona wybudowana, w wi Bkszo Vci z materiału otrzymanego z rozebranego ceglanego spichrza folwarcznego. Park jest nieco ubo bszy w gatunki od innych tego typu na terenie gminy, wyst Bpuje w nim 17 gatunków drzew i krzewów li Vciastych. Z obcych gatunków wyst Bpuj = kasztanowiec zwyczajny, orzech włoski, robinia akacjowa oraz sumak octowiec.

UGOSZCZ [3]. Park poło bony po północnej stronie jeziora Ugoskiego, do dzi V stanowi najwa bniejszy element krajobrazowy Ugoszcza. Park zało bony w II poł. XIX wieku przez Antoniego Borzewskiego, nast Bpnie po 1904 roku przekomponowany. Pomy Vlany jako zało benie krajobrazowe z alej = dojazdow = oraz obszernym zajezdnym klombem. W jego obr Bbie przewidziano mi Bdzy innymi 2 sztucznie usypane pagórki, sk =d mo bna podziwia 4 widok na centralnie poło bony pałac. W zachodniej cz BV ci parku zlokalizowano domek ogrodnika wraz z ogrodem warzywnym. W północno-wschodniej cz BV ci zało benia parku mie Vciły si B zabudowania folwarczne. Pałac z folwarkiem ł =czyła aleja lipowa. Wiek drzewostanu parku okre Vla si B na 100-150 lat, pojedyncze osobniki dobiegaj = nawet dwustu

66 lat. W Vród drzew i krzewów znajdziemy a b 45 gatunków. Gatunki obce reprezentowane s = przez m.in.: sosna wejmutka, kasztanowiec zwyczajny, sumak octowiec, platan klonolistny, lipa srebrzysta, choina kanadyjska. Dominuj =cymi gatunkami s = jednak: klon zwyczajny, lipa drobnolistna, kasztanowiec zwyczajny oraz bez czarny. W okresie powojennym w parku zasadzono du b= liczb B topoli.

BRZUZE [1]. Park w Brzuzem zało była w I połowie XIX wieku rodzina Romockich. Zało benie parkowe zostało urz =dzone z dominuj =c= rol = lipy drobnolistnej i kasztanowca zwyczajnego wVród pozostałych drzew. Wiek dwudziesty ubiegł niestety dla całego zało benia zespołu dworskiego pod k =tem znacznych przekształce L. Do dnia dzisiejszego zachowały si B kasztanowce wzdłu b alei dojazdowej i cz BV4 lip wzdłu b drogi Ostrowite-Zbójno. Wi Bkszo V4 z tych drzew kwalifikuje si B do ochrony. Aby móc wła Vciwie obj =4 ten drzewostan ochron = potrzebne b Bdzie wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej tej cz BV ci zało benia. Obecnie na obszarze dawnego zało benia parkowego wyst Bpuje ponad 30 gatunków drzew i krzewów. Literatura podaje, be w Vród ro Vlinno Vci do tej pory oznaczono nast Bpuj =ce gatunki: lipa drobnolistna, kasztanowiec zwyczajny, klon zwyczajny, topola czarna, topola biała, wierzba krucha, wierzba biała, jarz =b pospolity, brzoza brodawkowata, robinia akacjowa, jesion wyniosły, grusza pospolita, Vliwa ałycza, ró ba dzika, dziki bez czarny, lilak pospolity, bluszcz pospolity, szakłak zwyczajny, ja Vmin wonny, złotokap zwyczajny, pigwa pospolita, bukszpan zwyczajny, sumak octowiec, mahonia pospolita, wiciokrzew przewierce L, krzewuszka cudowna, forsycja po Vrednia.

GIaYNEK [1]. Zało benie dworskie w Gi bynku zlokalizowane jest w centralnej cz BV ci wsi, po zachodniej stronie drogi wojewódzkiej Ostrowite-Zbójno i po północnej stronie drogi gminnej Gi bynek-Ru be. Miejsce to poło bone jest w zasi Bgu zlewni Ru `ca, do którego wod B odprowadza ciek przepływaj =cy dnem rynny, która ogranicza zało benie od północy. W pierwotnym układzie zało benie to było rozlokowane wokół rezydencji. Niewielki park zajmował bezpo Vrednie otoczenie dworu. Dominowały w nim jesion wyniosły i klon zwyczajny. Od tego czasu na obszarze parku wprowadzono intensywne rolnictwo, przez co zachowały si B tylko Vlady starego układu. W bezpo Vrednim s =siedztwie dworu zachowały si B od strony północnej trzy jesiony wyniosłe, po stronie wschodniej o obwodzie 235 cm i wysoko Vci 18 m, a po zachodniej stronie o obwodzie 280 cm i wysoko Vci 22 m, dalej poło bony na skarpie jesion o obwodzie 251 cm i wysoko Vci 23 m. Ka bdy z tych jesionów kwalifikuje si B do ochrony jako pomnik przyrody. Oprócz tych drzew, wzdłu b drogi Gi bynek-

67 Ru be, zachował si B tak be szpaler drzew ograniczaj =cy od strony południowej teren dawnego zało benia, który tworz = głównie osobniki głogu jednoszyjkowego, niektóre osi =gaj =ce w obwodzie pnia do 155 cm. Domieszk B stanowi = samosiewy klonu zwyczajnego, bzu czarnego i jesionu wyniosłego. Szpaler, a szczególnie głogi, z powodzeniem kwalifikuj = si B równie b do ochrony jako pomniki przyrody.

Gmina Górzno

MIESI

Gmina Rogowo

SOSNOWO [4]. Zało benie dworskie wybudowane w pierwszej 4w. XIX wieku przez Wojciecha Machczy Lskiego. Prawdopodobnie w okresie budowy dworu, na pocz =tku XIX wieku, został równie b zało bony w północno-wschodniej cz BV ci dworu park krajobrazowy. Po `niej, w roku 1905, przeszedł on rekompozycj B według projektu Stefana Celichowskiego, kiedy to uzyskał dwa stawy, wysepki oraz mostki. Do czasów współczesnych zachowały si B jedynie resztki starodrzewu.

Gmina Rypin

KOWALKI [1]. Zało benie dworsko-parkowe w Kowalkach usytuowane jest po zachodniej stronie drogi lokalnej prowadz =cej z Rogowa przez Pr Bczki w kierunku Rypina, około 3 km na południe od tego miasta. Park utworzono w I połowie XIX wieku. Jego granic B północno- wschodni = wyznacza droga z Pr Bczek do Rypina, południowo-wschodni = – droga w kierunku do Nadro ba, od strony południowo-zachodniej s =siaduj = poprzez drog B gruntow = pola uprawne, za V od strony północno-wschodniej – pozostało Vci folwarku i niezachowane ju b sady. W skład zało benia wchodziła cz BV4 reprezentacyjna, która obejmowała park z dworem (nie zachował si B do dzi V) oraz zachowan = rz =dcówk =. Park nie posiada badnych wygrodze L. Sam park pierwotnie został wykonany na regularnym obrysie, zbli bonym do trapezu. Jego wiod =c= o V kompozycyjn = tworzyła aleja dojazdowa, doprowadzaj =ca do dworu i zako Lczona przed jego elewacj = frontow = owalnym gazonem (obecnie ju b niezachowana). W miejscu reprezentacyjnym od frontu parku znajdowały si B dwa stawy - mniejszy i wi Bkszy. Poł =czone były ciekiem wodnym, który nast Bpnie przepływał w s =siedztwie północno-wschodniej granicy parku i wpadał do kolejnego stawu, usytuowanego po północnej stronie drogi

68 dojazdowej do folwarku. Do dzi V zachowały si B jedynie pozostało Vci po stawach. Wi Bkszo V4 zało benia uległa całkowitej likwidacji w okresie powojennym. Zwarte grupy starodrzewu wyst Bpuj = przede wszystkim w ci =gach granic północno-zachodniej oraz północno- wschodniej, a tak be w s =siedztwie pozostało Vci stawów parkowych. W obr Bbie tego co si B zachowało dominuj = jesion wyniosły, kasztanowiec zwyczajny oraz klon zwyczajny. Z gatunków obcych oprócz kasztanowca wyró bniono sosn B wejmutk B oraz robini B akacjow =. W przewa baj =cej wi Bkszo Vci stan zdrowotny drzewostanu jest zadowalaj =cy, natomiast układ kompozycyjny parku jest w znacznym stopniu zatarty. Park posiada charakter krajobrazowy.

RUSINOWO [1]. Niegdy V Rusinowo nale bało do najatrakcyjniej poło bonych maj =tków ziemskich w północnej cz BV ci Ziemi Dobrzy Lskiej. Zespół dworski powstał około 4km na północny-zachód od Rypina, pomi Bdzy drogami prowadz =cymi z Rypina do W =pielska oraz z Rypina do Brodnicy. Lokalizacja zespołu dworskiego wykorzystywała naturalne warunki terenowe i przyrodnicze. Zgodnie z tymi uwarunkowaniami cało V4 zało benia została podzielona na cz BV4 reprezentacyjn = i gospodarcz =. Najbardziej atrakcyjna cz BV4 reprezentacyjna zało benia rozlokowana była na obszarze zbli bonym do prostok =ta, którego północno-zachodni fragment był poło bony na otwartym terenie płaskim, za V południowo- wschodni na zadrzewionym wyniesieniu. Wokół samego dworu znajdowała si B polana, rzadko obsadzona bukiem pospolitym i jesionem wyniosłym, które stanowi = obecnie najstarsze egzemplarze starodrzewia. Oprócz tych głównych gatunków, w bezpo Vrednim s=siedztwie dworu wyst Bpowały pojedyncze ekspozycyjne nasadzenia lipy drobnolistnej i Vwierku zwyczajnego. Ponadto dodatkowo we wschodniej cz BV ci parku nasadzono zwarte kBpy drzew, które składały si B przewa bnie z olszy czarnej, klonu zwyczajnego, kasztanowca zwyczajnego i jesionów wyniosłych. Na całym tym obszarze na zasadzie pojedynczych akcentów wyst Bpowały egzemplarze drzew iglastych – Vwierku zwyczajnego, sosny zwyczajnej i modrzewia europejskiego. Aktualnie kompozycja przestrzenna zało benia stała si B mało czytelna. Do tej pory na obszarze ok. 2,5 ha parku zidentyfikowano 31 gatunków drzew i krzewów.

STARORYPIN [1]. Zespół parkowo-dworski w Starorypinie poło bony jest ok. 3 km na północ od Rypina. Rozci =gaj =cy si B wzdłu b tutejszego jaru w kierunku wschodnim park został zało bony w połowie XIX wieku, przy jednoczesnej budowie ówczesnego dworu. Zespół składa si B z cz BV ci rezydencjonalnej z parkiem, budynków mieszkalnych pracowników folwarcznych i podwórza gospodarczego z zabudow =. Historyczny zespół rozlokowany został

69 na terenie o urozmaiconej rze `bie terenu: lekko pofałdowanym ze strom = skarp = i gł Bbokim jarem po stronie północnej. Północn = granic B zało benia stanowi strumie L płyn =cy jarem do rzeki Rypienicy, od zachodu i południa ograniczaj = je wytyczone do parku drogi: droga od trasy Rypin – Brodnica i odchodz =ca od niej droga wewn Btrzna prowadz =ca do cz BV ci rezydencjonalnej i mieszkalnej. Strona wchodnia otoczenia parku to głównie sady i pola. Cało Vciowa kompozycja parku o układzie swobodnym dostosowana była do warunków topograficznych terenu. Zajmuje on teren otwarty o nieregularnym obrysie. Do dnia obecnego nie zachowały si B badne Vlady dawnych alejek spacerowych. Zachowany starodrzew stanowi aktualnie zwarty pas zieleni z g Bstym podszytem samosiewów. Zewidencjonowana ro Vlinno V4 parku obejmuje dzi V 47 gatunków drzew i krzewów, w tym 6 gatunków drzew iglastych. W przewadze s = gatunki rodzime, w Vród których najcz BV ciej spotykane to: topola czarna i biała, klon zwyczajny, buk zwyczajny, lipa drobnolistna, jesion wyniosły. Aklimatyzowano równie b gatunki ozdobne w parku, z których odnotowano kasztanowiec zwyczajny, karagan B syberyjsk =, irg B błyszcz =c=, iliwnik w =skolistny, bywotnik, robini B akacjow =, pigwowiec japo Lski.

STAPOWO [1]. Dawne zało benie dworskie w St Bpowie zostało usytuowane po południowej stronie drogi 563 prowadz =cej z Rypina do auromina, jak te b po zachodniej stronie drogi lokalnej krzy buj =cej si B z powy bsz = i biegn =cej do Wólki i Skudzaw. Całe zało benie składało si B z wyra `nie wyodr Bbnionych cz BV ci: reprezentacyjnej, obejmuj =cej dwór wraz z parkiem, folwarcznej - poło bonej na południe od nich, sadu zlokalizowanego na wschód od folwarku i cz BV ci reprezentacyjnej, jak równie b zespołu domów pracowników folwarcznych, znajduj =cego si B po zachodniej stronie wspomnianej drogi w kierunku Wólki i Skudzaw. Główn = osi = kompozycyjn = parku była aleja dojazdowa do dworu. Wychodziła ona od skrzy bowania dróg Rypin- auromin i Sadłowo-Skudzawy oraz ju b na terenie parku omijała od południa niewielki staw, zlokalizowany w zachodniej cz BV ci zało benia parkowego. Na dzie L dzisiejszy układ kompozycyjny parku uległ całkowitemu zatarciu. Pierwotnie park liczył ok. 5,4 ha, natomiast pozostało Vci parku poło bone s = ju b tylko na płaskim terenie. Starodrzew podzielony jest na grupy, usytuowane wzdłu b północnej granicy parku oraz w s =siedztwie stawu. Wschodnia cz BV4 parku uległa całkowitej likwidacji. W aktualnym drzewostanie dominuj =: kasztanowiec zwyczajny, lipa drobnolistna, Vliwa ałycza. W Vród gatunków obcych drzew wymieni 4 mo bna: kasztanowiec, orzech włoski, robini B akacjow = i bywotnika zachodniego. Stan zdrowotny przewa baj =cej cz BV ci drzewostanu jest zadowalaj =cy.

70 SADŁOWO . Zespół pałacowo-parkowy zlokalizowany jest w centrum Sadłowa, na północ od skrzy bowania szosy z Zasad do trasy Rypin-Mława. Pałac poło bony jest na niewielkiej polanie w Vród starodrzewia, zwrócony frontem w kierunku północno-zachodnim. Pasy starodrzewia okalaj = cały park, który ma powierzchni B ok. 13,3 ha i zbli bony jest kształtem do prostok =ta. Pałac dworski znajduje si B w południowo-zachodniej cz BV ci zało benia, w pobli bu stawu. Jak wi Bkszo V4 na tym terenie, całe zało benie pałacowe posiadało wyra `ny podział funkcjonalny na cz BV4 ozdobno-u bytkow = (park i sad) oraz gospodarcz = (folwark). W całym parku stwierdzono razem 35 gatunków drzew i krzewów, w tym 4 gatunki iglaste. Fot. Zdj Bcia własne LGD

Gmina Skrwilno

SKRWILNO [1]. Zało benie parkowe poło bone jest na wschód od drogi powiatowej biegn =cej z Rypina w kierunku południowym przez Skrwilno. Miejsce to le by u wylotu ulicy Ko Vcielnej, która ł =czy w linii prostej zało benie z ko Vciołem parafialnym i niegdy V stanowiła główn =, historyczn = o V miejscowo Vci. Od wschodu granic B zało benia stanowi ul. Parkowa, za któr = znajduj = si B ł =ki rozci =gaj =ce si B do rzeki Skrwy. Od zachodu i południa park ogranicza teren zabudowy mieszkalnej jednorodzinnej a od północy – zabudowy gospodarczej. W kierunku południe - północ przez teren parku przebiegała droga komunikuj =ca pałac z terenem folwarku i zabudowy dworskiej. Park pałacowy posiada swoje pocz =tki prawdopodobnie w połowie XVIII wieku. W II połowie XIX wieku odnotowuje si B jego rozwój - w 1888 roku okre Vlany jest jako „pi Bkny”, co wskazuje, be posiadał ustalony układ i rozwini Bty materiał ro Vlinny. Ponadto przemawia za tym obecny wiek znacznej cz BV ci drzewostanu, który przekracza 200 lat, co dotyczy szczególnie d Bbów i buków. Pierwotny zespół tworzyła cz BV4 rezydencjonalna z pałacem zlokalizowanym przy południowo-wschodniej granicy zało benia i parkiem, folwark z zabudow = gospodarcz =, sady folwarczne i ogrody warzywne. Zało benie parkowe do okresu mi Bdzywojennego było jednym z najokazalszych na tym terenie przykładów rozległej kompozycji przestrzennej z poł=czeniem sieci alejek i układu wodnego, zło bonego z trzech stawów i strumienia. Do dzisiaj z zało benia tego pozostał park o nieregularnym kształcie wieloboku, lodownia umiejscowiona w centralnej jego cz BV ci (w stanie ruiny), przebudowany spichrz na terenie dawnego folwarku oraz budynek mieszkalny

71 robotników folwarcznych. Ze wzgl Bdu na du b= ilo V4 starych nasadze L, które przetrwały w parku, jego historyczny układ przestrzenny zachował si B dobrze. Za wyj =tkiem alei biegn =cej przez całe zało benie, zatarł si B dawny układ Vcie bek i dróg. Z kolei nowe alejki zyskały obustronn obsadzenia lipami. Korzystne warunki przetrwania drzewostanu spowodowało poło benie obiektu w blisko Vci jeziora Skrwilno, rzeki Skrwy, bagiennych i niskich ł =k oraz stałych rowów melioracyjnych. Dzi Bki temu starodrzew zachował si B w wi Bkszo Vci w dobrym stanie zdrowotnym. W historycznej zachowanej ro Vlinno Vci, w szczególno Vci w centralnej cz BV ci parku, wyró bniaj = si B okazy starych oraz pomnikowych drzew buku zwyczajnego odmiany czerwonolistnej, d Bbów szypułkowych, topól białych, lip, klonów i jesionów. Najokazalszym drzewem jest d =b szypułkowy, rosn =cy obok polany widokowej uznany za pomnik przyrody.

Gmina W =pielsk

DŁUGIE [2]. Park zało bony w I połowie XIX wieku przez Mariana Cisowskiego. Wyst Bpuj = tutaj 22 gatunki drzew, przewa bnie li Vciastych i 6 gatunków krzewów. Gatunki iglaste ( Vwierk pospolity, modrzew europejski, sosna zwyczajna) nie odgrywaj = wi Bkszej roli w zadrzewieniu parku. W zachodniej cz BV ci zało benia znajduje si B staw, a jego brzegi porasta pas zadrzewienia z gatunkami olszy czarnej, klonu zwyczajnego, jesionu i d Bbu szypułkowego. Pałac usytuowany jest na polanie, która rozci =ga si B w kierunku południowym. Na południe od pałacu ro Vnie wyodr Bbnione skupisko kilkudziesi Bciu drzew, głównie klonów, kasztanowców, lip oraz okazały buk pospolity odmiany purpurowej. Z budynków przetrwały równie b młyn i spichrz z północnej strony stawu. Północnym skrajem parku biegnie potok, który rozwidla si B, jedn = odnog = płyn =c do młyna, drug = do stawu. W tym rozwidleniu ro Vnie starodrzew zło bony z jesionów, kasztanowców i d Bbów. Z północnej strony strumienia ci =gnie si B pas zwartego drzewostanu: grabów jesionów, lip, d Bbów, wierzb i olch. 46 okazów drzew parku uznane zostało jako kwalifikuj =ce si B do ochrony, jako pomniki przyrody.

Ryc. Park w zało beniu pałacowym w Długiem. (Fot. Zdj Bcia własne LGD)

72 ŁAPINÓ aEK [1, 2]. Park zało bony w II połowie XIX wieku, prawdopodobnie wraz z budow = dworu. Rozplanowano go na rzucie trapezu, pierwotnie otoczony był parkanem, o czym Vwiadcz = zachowane fragmenty fundamentów. O V kompozycyjna parku rozci =gni Bta jest od południowego-zachodu ku północnemu-wschodowi, a wyznacza j = usytuowany blisko naro bnika południowo-zachodniego wjazd ze współczesn = drewnian = bram = i furt =. Za nim znajduje si B łukowato przebiegaj =cy podjazd do dworu. Do parku dworskiego przylegała cz BV4 lasu, rozplanowana na rzucie prostok =ta o powierzchni 3 ha, z zabytkowym drzewostanem klonów, d Bbów i jesionów. Nieliczny obecnie starodrzew wyst Bpuje w cze Vci południowej parku i uzupełniaj = go w tej cz BV ci samosiewy. Na powierzchni ponad 0,3 ha z historycznych gatunków wyst Bpuj = jesion wyniosły, klon jawor, klon jesionolistny, klon zwyczajny i robinia akacjowa. Stan zdrowotny drzewostanu jest dobry, ale układ kompozycyjny parku został w znacznym stopniu zatarty.

PÓŁWIESK MAŁY [1, 2]. Park w Półwiesku zajmuje powierzchni B 1,8 ha. Park zało bono w II poł. XIX w., jednak be cz BV4 drzew wokół dworu została dodatkowo sadzona w okresie mi Bdzywojennym przez Jana Rudowskiego. W okresie powojennym, w wyniku zaniedbania park został uległ znacznemu zubo beniu zarówno pod wzgl Bdem jako Vci i ilo Vci drzewostanu i całej ro Vlinnosci. Całe zało benie zajmowało obszar o nieregularnych granicach i dzieliło si B na trzy cz BV ci. Jego centrum kompozycyjne zajmował park dworski o obrysie wydłu bonego prostok =ta, o orientacji północ-południe. Ten element oddzielał cz BV4 gospodarcz = od rezydencjonalnej, która była ulokowana po stronie wschodniej zało benia. Cz BV4 folwarczn = z dworem ł =czy obecnie droga dojazdowa, która stanowi główny element scalaj =cy zało benie dworskie w Półwiesku. Przeprowadzona jest ona wzdłub południowego boku sektora gospodarczego w szpalerze zło bonym z morwy, klonu, jaworu i jesionu. Przez Vrodek parku droga przebiega do podjazdu przed zachodni = elewacj = dworu w szpalerze lipowym i klonowym a na zako Lczeniu obsadzona jest kasztanowcami. W ten sposób dzieli park na dwie cz BV ci. W cz BV ci południowej mamy do czynienia ze swobodnymi nasadzeniami grabu pospolitego i skupiskami młodych jesionów i kasztanowców. Z kolei w cz BV ci północnej, oprócz wymienionych gatunków, wyst Bpuj = te b Vwierki. Od strony folwarku obydwie cz BV ci wydzielaj = szpalery grabowe. Najstarsze okazy starodrzewia rozmieszczone s = w s =siedztwie dworu. Przy polanie od strony północnej ro Vnie grupa czterech okazałych drzew – modrzew, grab, klon i lipa oraz w bezpo Vrednim s =siedztwie dworu od strony północnej pomnikowy okaz jaworu. Północn = granic B zało benia od strony dworu wyznaczaj = podwójne szpalery

73 Vwierków i modrzewi. Na obszarze paku odnotowano 13 gatunków drzew i 2 gatunki krzewów. Gatunki drzewostanu iglastego reprezentuj = Vwierk pospolity, modrzew europejski i sosna czarna. Z kolei w Vród drzew li Vciastych dominuje grab zwyczajny, a domieszki tworz= lipa drobnolistna, klon zwyczajny i klon jawor.

RADZIKI DUaE [2]. Park w Radzikach zlokalizowany jest za dworem w kierunku północno- zachodnim. Zało bono go w I połowie XIX wieku,. Po wojnie został znacznie przerzedzony i stopniowo zmieniał si B dla potrzeb szkoły, która mie Vci si B obecnie w budynku dworu. Najbogatsza w skupiska zadrzewie L jest centralna cz BV4 parku, z bukami, jesionami, d Bbem czerwonym, miłorz Bbem oraz orzesznikami pi Bciolistkowymi. W południowej cz BV ci parku ro Vnie kilkana Vcie drzew, głównie jesionów i kasztanowców, tworz =cych dwie niewielkie polanki. Ponadto w drzewostanie wyst Bpuj = tak be licznie jesion wyniosły, kasztanowiec zwyczajny, klon zwyczajny i Vwierk pospolity, a z rzadziej spotykanych klon jawor odmiany Leopolda.

RUSZKOWO [1, 2]. Park zajmuje Fot. Zdj Bcia własne LGD powierzchni B ok. 2,3 ha i był zało bony w I połowie XIX wieku, a nast Bpnie dekomponowany w 1907 roku. Park ten posiada plan podobny do nieregularnego czworok =ta (zbli bony do rombu). Od południowego-wschodu granicz = z nim zabudowania dawnej kolonii mieszkalnej pracowników folwarcznych, od północy i północnego-zachodu – pola uprawne, za V południow = granic B wyznacza droga gruntowa w kierunku Półwieska Małego. Starodrzew w zwartych grupach wyst Bpuje przede wszystkim w północnej cz BV ci parku. W tym miejscu znajduj = si B niewielkie polany, z których cz BV4 uległa pomniejszeniu na skutek rozwoju samosiewów. Południowo-wschodni teren parku jest z kolei nieco lu `niej zadrzewiony. W centrum parku poło bona jest du ba polana, na której znajduje si B prostopadło Vcienny obelisk z napisem: „Bo be zmiłuj si B nad nami. 1913 rok”. W drzewostanie parku wyró bniono 35 gatunków drzew i 9 gatunków

74 krzewów. Najliczniejsze s = okazy Vwierka pospolitego i modrzewia europejskiego. W Vród gatunków li Vciastych najpospolitszymi drzewami s = jesion wyniosły, klon jawor, klon zwyczajny, lipa drobnolistna i wi =z szypułkowy. Najstarszymi okazami s = lipy, wi =zy, jesiony wpisane do rejestru pomników przyrody. Park posiada charakter naturalistyczny, jego układ kompozycyjny został cz BV ciowo zachowany a stan zdrowotny drzewostanu jest dobry. Zatarta została jednak be kompozycja parku w cz BV ci usytuowanej w bezpo Vrednim s=siedztwie dworu. Pierwotnie w Vrodku parku, na wspomnianej polanie, znajdował si B dwór, rozebrany w latach 70-tych XX wieku.

TOMKOWO [1, 2].

Fot. Zdj Bcia własne LGD Park poło bony jest na le Vnej polanie, nieopodal drogi z Półwieska Małego. Posiada charakter naturalny i powstał pomi Bdzy 1857 a 1896 rokiem z inicjatywy Tomasza Cisowskiego, do czego wykorzystano istniej =cy las, otaczaj =cy folwark. Malowniczo pofalowany teren parku przyjmuje obrys zbli bony do prostok =ta. Wzdłu b granicy północno-wschodniej przebiega wspomniana powy bej droga gruntowa, za V za ni = znajduj = si B tereny le Vne. Z pozostałych stron granicz = obszary le Vnego rezerwatu Tomkowo (opisanego w poprzednich rozdziałach). Główn = o V kompozycyjn = parku, rozci =gni Bt= od południowego wschodu ku północnemu zachodowi, wyznacza usytuowany niejako osiowo w stosunku do pałacu du by staw, dziedziniec przed pałacem, pałac i zlokalizowany za pałacem park. Zwarte grupy starodrzewu wyst Bpuj = w obrze bach polany, usytuowanej na tyłach pałacu, a tak be wokół pałacu oraz wzdłu b południowo-wschodniej granicy cz BV ci frontowej parku. Ł =czna powierzchnia parku to ok. 2 ha. Naliczy 4 w nim mo bna 17 gatunków drzew i 7 gatunków krzewów. Reprezentacj B drzew iglastych stanowi Vwierk pospolity ( Picea abies ), natomiast wVród gatunków li Vciastych wyró bniono dominuj =cy wi =z i klon zwyczajny oraz klon jawor odmiany Leopolda, d =b szypułkowy, lip B drobnolistn = oraz kasztanowiec zwyczajny. Mimo

75 zatarcia w znacznym stopniu układu kompozycyjnego parku, stan zdrowotny drzewostanu jest dobry. Dawniej w południowej cz BV ci parku znajdowały si B dwa stawy oraz młyn. Obecnie park jest rekomponowany przez aktualnych wła Vcicieli prowadz =cych gospodarstwo agroturystyczne.

W

Ryc. Pozostało Vci parku w W =pielsku wraz z pałacem Siemi =tkowskich (Fot. Zdj Bcia własne LGD).

Tabela 9 Legenda do mapy zawieraj =cej lokalizacj B zabytkowych parków Gmina Miejscowo V4 Nr na mapie GULBINY 1 OSTROWITE 2 RADZYNEK 3 Gmina Brzuze UGOSZCZ 4 BRZUZE 5 GIaYNEK 6 Gmina Górzno MIESI

76 SKRWILNO 14 Gmina Skrwilno OKALEWO 15 DŁUGIE 16 ŁAPINÓ aEK 17 PÓŁWIESK MAŁY 18 Gmina W =pielsk RADZIKI DUaE 19 RUSZKOWO 20 TOMKOWO 21 W

Rysunek 5 Lokalizacja zabytkowych parków dworskich i pałacowych na terenie LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ

77 5. Turystyka

5.1. Stan obecny – zaplecze turystyczne obszaru GMINA GÓRZNO Gmina Górzno posiada najbogatsze zaplecze turystyczno-noclegowe na terenie całego LGD. Spowodowane jest to bardzo atrakcyjnym poło beniem Gminy po Vród zwartej powierzchni naturalnych lasów, jezior oraz osobliwo Vci przyrodniczych – rezerwatów, parku krajobrazowego oraz obszarów Natura 2000. Na terenie gminy znajduj = si B zarówno gospodarstwa agroturystyczne, mieszkania wypoczynkowe, pola biwakowe i kempingowe oraz o Vrodki wypoczynkowe i pensjonaty. Gospodarstwa agroturystyczne: Gospodarstwo agroturystyczne „Jaskółeczka” Janina Bibik - miejscowo V4 Fiałki, 12 miejsc noclegowych (3 pokoje), jadalnia, pokój dzienny, miejsce na grilla. Gospodarstwo agroturystyczne Hanna Kaldonek w miejscowo Vci Fiałki - pokoje 2 i 3 osobowe, z oddzieln = kuchni = i łazienk =, du by teren do zabaw dla dzieci, przeja bdbki bryczk =, ogniska, w Bdkowanie, blisko jeziora i lasu. Gospodarstwo agroturystyczne Genowefa Kowalska - miejscowo V4 Fiałki, pokój 4 osobowy z oddzieln = łazienk = i aneksem kuchennym, rowery, posiłki na byczenie. „aabka” Gra byna i Ryszard Betlejewscy Górzno - 10 miejsc noclegowych (4 pokoje), łazienki, kuchnia z wyposa beniem, mo bliwo V4 rozpalenia ogniska i grilla, dost Bp do jeziora, w Bdkowanie, ogródek zabaw dla dzieci. Andrzej i Jolanta Ulesi Lscy Górzno - 9 miejsc noclegowych (3 pokoje), aneks kuchenny. Gospodarstwo „Pod Gajem” Górzno - 15 miejsc noclegowych (6 pokoi) blisko jeziora, pokoje z łazienkami, sala kominkowa, miejsce do grillowania i na ognisko, altana, stół do tenisa, rowery, warunki do organizacji konferencji i szkole L. Gospodarstwo agroturystyczne „Nad Jeziorem” Ewa Radzikowska – miejscowo V4 Fiałki, 25 miejsc noclegowych (pokoje 2,3,4 osobowe, wieloosobowe), wszystkie pomieszczenia w oddzielnym budynku, całodzienne wy bywienie, poło benie przy jeziorze, własny pomost, łodzie, miejsce na ognisko i grilla, imprezy okoliczno Vciowe. Gospodarstwo agroturystyczne „Hajduczek” Aleksandra Pudełko, Górzno - 16 miejsc noclegowych (pokoje 2,3,4 osobowe), miejsce na ognisko, plac zabaw dla dzieci, bilard, sala bankietowa na 80 osób, ogródek rekreacyjny, wy bywienie.

78 Gospodarstwo agroturystyczne „Jelonek” Górzno - 10 miejsc noclegowych, grill, rowery, w Bdkowanie, przeja bdbki bryczk =, samodzielny dom o wysokim standardzie z jadalni = i w pełni wyposa bon = kuchni =. Gospodarstwo agroturystyczne „Pod Lasem” - 16 miejsc noclegowych (pokoje 2,3,4 osobowe i wieloosobowe), sala konferencyjna, całodzienne wy bywienie, mo bliwo V4 udziału w polowaniach, przeja bdbki bryczk =, rowery, boisko, grill, miejsce na ognisko, łódka. Gospodarstwo agroturystyczne Ewa i Stanisław KomoszyLscy, Górzno - 12 miejsc noclegowych (pokoje 2,3,4 osobowe), miejsce zabaw dla dzieci, miejsce na ognisko. Gospodarstwo agroturystyczne „Pod Orzechem”, Górzno - 6 miejsc noclegowych (pokoje 2,4 osobowe). Gospodarstwo agroturystyczne Józef Wi Vniewski, Fiałki - samodzielne mieszkanie wczasowe z dwoma sypialniami, pokój wypoczynkowy, kuchnia, łazienka, przeja bdbki bryczk =, ognisko.

Pensjonaty: OVrodek Edukacji Ekologicznej „Wilga”, 50 miejsc noclegowych (hotelowych), w pokojach 1,2,3 osobowych pokojach z łazienkami, sala konferencyjna, kursy, koktajlbar, kawiarnia, restauracja z kominkiem, ogniska, przeja bdbki bryczkami i wozem drabiniastym, turnusy rehabilitacyjne, imprezy okoliczno Vciowe, edukacja ekologiczna. Dworek „Wapionka”, ogólna liczba miejsc 32 (pokoje 1,2,3,4 osobowe o wysokim standardzie), imprezy okoliczno Vciowe. Pensjonat „Jagódka”, pokoje 1,2,3,4 osobowe, wieloosobowe, całkowita liczba miejsc 49, sala konferencyjna na 50 miejsc, jadalnia na 40 miejsc, boisko do siatkówki i koszykówki, rowery górskie, rowery wodne, łodzie, sprz Bt w Bdkarski, miejsce na ognisko, grill, w Bdzarnia, wycieczki do rezerwatów G-L Parku Krajobrazowego. Pensjonat Pod Lipami, 40 miejsc noclegowych (1,2 i 3 osobowe), jadalnia, pełne wy bywienie, organizacja imprez okoliczno Vciowych (100 miejsc).

OVrodki wypoczynkowe i pola namiotowe: OVrodek wypoczynkowy „Zielone Wzgórze”, 11 domków letniskowych 4 i 6 osobowych z aneksem kuchennym i w Bzłem sanitarnym, pola namiotowe, sala kominkowa, miejsce na ognisko i grill, organizacja konferencji, sprz Bt wodny,

79 wBdkowanie, boisko do siatkówki, stół tenisowy, pla ba miejska z wypo byczalni = kajaków (600 m). OVrodek PKS Toru L, Oferta O Vrodek Wczasowy, dysponuje kompleksem boisk, Vwietlica, tenis stołowy, plac zabaw dla dzieci, miejsce na ognisko OVrodek Wypoczynkowy „Rezydencja Carmen” w Górznie, 40 miejsc noclegowych w drewnianych, ogrzewanych domkach, wyposa bonych w kuchni B, łazienk B, restauracja z drinkbarem, w domkach apartamentowych kominek, jezioro, łódki, kort tenisowy, plac zabaw dla dzieci, jazda konna, siatkówka pla bowa, rowery, w Bdkarstwo, my Vlistwo, sala konferencyjna Schronisko Młodzie bowe przy Zespole Szkół w Górznie.

GMINA BRZUZE Na terenie Gminy Brzuze w ostatnich latach kilka gospodarstw rozpocz Bło te b działalno V4 agroturystyczn =. Na rozwój tego typu działalno Vci wpływ ma do V4 wysoka koncentracja jezior i rzek, które staj = si B główn = atrakcj = turystyczn = tej gminy. Gospodarstwa agroturystyczne: Gospodarstwo agroturystyczne Agro Ranczo „Niezapominajka” Urszula Skowro Lska, Somsiory - 9 miejsc noclegowych (4 pokoje), w Bdkarstwo w stawach gospodarczych, stadnina koni, miejsce na grilla i ognisko, plac zabaw dla dzieci. Gospodarstwo agroturystyczne „Marwin” Marianna Przybylska, Kleszczyn - 20 miejsc noclegowych (ł =cznie 5 pokoi, ka bdy z oddzieln = łazienk = i aneksem kuchennym), pomost, łódki, kajaki, boisko do piłki siatkowej i koszykówki, rowery oraz Vwietlica ze stołem do tenisa, plac zabaw, miejsce na grilla i ognisko. Gospodarstwo agroturystyczne w miejscowo Vci aałe - poło bone w pobli bu jeziora, 6 miejsc noclegowych (2 pokoje), łód ` wiosłowa, odr Bbny dom letniskowy. Gospodarstwo agroturystyczne Urszuli Pilarskiej, Gulbiny - 6 miejsc noclegowych (2 pokoje, 2 łazienki), pole namiotowe i camping, miejsce na ognisko i grilla, łódki, baglówki, windsurfing, bezpo Vredni dost Bp do jeziora Długie. Gospodarstwo agroturystyczne Benedykt Sierocki, Gulbiny - 6 miejsc noclegowych (2 pokoje), aneks kuchenny i łazienka, pole namiotowe i camping, plac zabaw dla dzieci, miejsce na ognisko i grill.

80 GMINA SKRWILNO Zaplecze turystyczno-rekreacyjne na terenie gminy rozwin Bło si B jedynie wokół Jeziora Urszulewskiego, gdzie powstały zarówno kwatery prywatne oraz o Vrodki wypoczynkowe. Wokół jeziora powstało ł =cznie ok. 120 miejsc sezonowych (domki letniskowe nad jeziorem Urszulewskim) Harcerski O Vrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Komendy Hufca ZHP Rypin, miejsca w domkach 2 i 7 osobowych, sie 4 restauracyjno-rozrywkowa i zaplecze socjalne, pola namiotowe i stanice wodne, co stwarza dodatkowo dogodne warunki do uprawiania sportów wodnych. Ponadto powstały gospodarstwa agroturystyczne w Urszulewie, Klepczarni i Okalewie. Gospodarstwa agroturystyczne: Ewa i Krzysztof Zawadzcy, Urszulewo - 3 pokoje (łazienka i aneks kuchenny), pole namiotowe, bezpo Vredni dost Bp do jeziora, miejsce na ognisko i grilla, do dyspozycji łodzie, rowery wodne, plac zabaw dla dzieci, w Bdkowanie. Ryszard Gorczycki „Agroturystyka u Rysia”, Klepczarnia - pokoje z 15 miejscami noclegowymi, wyposa bone w aneks kuchenny, pole namiotowe, miejsce na ognisko i grilla, staw rybny, rowery, plac zabaw dla dzieci, wBdkowanie. Aneta i Mariusz Pawłowscy gospodarstwo „Zacisze”, Okalewo - 9 miejsc noclegowych (3 pokoje), gastronomia (obiady), pole namiotowe, rowery, miejsce na ognisko, przeja bdbki konne, w Bdkowanie.

GMINA ROGOWO Gmina Rogowo pomimo stosunkowo atrakcyjnych krajobrazów (wysoka lesisto V4 , czyste wody powierzchniowe) nie wykształciła na swoim terenie licznych o Vrodków obsługi ruchu turystycznego. Do tej pory powstały gospodarstwa agroturystyczne w Nadro bu, Rogowie oraz w miejscowo Vci Narty. Nadró b ok. 50 miejsc noclegowych (2,3 osobowe pokoje). Rancho Konik – Gospodarstwo agroturystyczne w Rogowie, nauka jazdy konnej, mo bliwo V4 w Bdkowania, pola namiotowe, domki kempingowe, 30 miejsc noclegowych (2,3 i 4 osobowe pokoje i domki oraz apartament). Roman Hryniewicz „Pensjonat Malwa” w miejscowo Vci Narty - 15 miejsc noclegowych (5 pokoi), mo bliwo V4 całodobowego wy bywienia, pole namiotowe, konie, rowery, staw rybny, miejsce na ognisko i grilla. Wyroby z własnego gospodarstwa rolnego, konferencje i imprezy okoliczno Vciowe.

81 Oprócz agroturystyki powstał równie b Gminny O Vrodek Wczasowy Sitnica z 120 miejscami noclegowymi (miejsca w domkach letniskowych 2,3,4 osobowych), sal = konferencyjn = na 100 miejsc, restauracj =, kawiarni =, boiskiem sportowym, wypo byczalni = sprz Btu wodnego, k=pieliskiem strze bonym oraz mo bliwo Vci = w Bdkowania.

GMINA RYPIN Gmina Rypin posiada odpowiednie walory przyrodnicze do rozwoju agroturystyki, jednak be obecnie funkcjonuje w gminie tylko jedno gospodarstwo agroturystyczne. Z ankiet przeprowadzonych podczas konstruowania Planu Rozwoju Lokalnego dla Gminy Rypin w 2006 r., wynikało, be a b 13% wszystkich gospodarstw było zainteresowanych podj Bciem tego typu działalno Vci, dlatego te b nale by wnioskowa 4 popraw B w tej dziedzinie w ci =gu najbli bszych lat. Obecnie jedynym gospodarstwem agroturystycznym jest „Słoneczko” gospodarstwo Janiny i Jana Smulskich w miejscowo Vci Dylewo, które ma do zaoferowania 5 miejsc noclegowych (3 pokoje), aneks kuchenny i łazienk B, pole namiotowe, plac zabaw, staw rybny, rowery, miejsce na ognisko i grill, siłowni B, boisko, stół do tenisa. Gospodarstwo prowadzi hodowl B danieli. Poza wymienionym gospodarstwem, na terenie gminy brakuje innych działalno Vci o charakterze turystyczno-rekreacyjnym.

GMINA OSIEK Pod wzgl Bdem turystyczno-rekreacyjnym gmina jest mało atrakcyjnym terenem, dlatego te b na jej obszarze brakuje zaplecza noclegowego o charakterze turystyczno-rekreacyjnym (brak równie b gospodarstw agroturystycznych). Jedynym miejscem noclegowym w Gminie jest Karczma „Pod złot = rybk =” we wsi Strzygi, która ma do zaoferowania 7 pokoi (1,2,3 osobowe) oraz du b= sal B restauracyjn =.

GMINA W

82 pokoje), łazienki. Poza tym do dyspozycji go Vci pozostaje pole namiotowe i camping, miejsce na ognisko, grill, w Bdkowanie w stawie. Istnieje mo bliwo V4 przygotowania imprez okoliczno Vciowych. Poni bej zaprezentowano rozmieszczenie gospodarstw agroturystycznych, pensjonatów, hoteli i o Vrodków wypoczynkowych na terenie analizowanego LGD.

Rysunek 6 Miejscowo Vci, w których znajduj = si B gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty, hotele i oVrodki wypoczynkowe na obszarze LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ

Wykorzystane `ródła: - Starostwo Powiatowe w Brodnicy – oficjalna strona www.powiat.brodnica.com.pl; - Centrum Informacji Turystycznej w Brodnicy: www.it.brodnica.pl; - Starostwo Powiatowe w Rypinie, strona www.powiat.rypinski.lo.pl - Gospodarstwo agroturystyczne Jaskółeczka, strona www.twojaagroturystyka.pl; - Gospodarstwo agroturystyczne aabka, strona www.zabkagorzno.republika.pl; - Gospodarstwo agroturystyczne Nad jeziorem, strona http://nadjeziorem.com.pl; - Gospodarstwo agroturystyczne Jelonek, strona http://agrogorzno.pl/; - O Vrodek Edukacji Ekologicznej Wilga, strona www.wilga.turystyka.pl; - O Vrodek Dworek Wapionka, strona www.dworekwapionka.baxpol.pl; - Pensjonat Jagódka, strona www.jagodkagorzno.pl; - O Vrodek Zielone Wzgórze, strona www.zielonewzgorze.net.pl; - O Vrodek Wypoczynkowy „Rezydencja Carmen”, www.domki_wierzchownia.republika.pl;

83 - Gospodarstwo agroturystyczne Marwin, strona http://agro-marwin.fm.interia.pl; - Noclegi i turystyka Meteor.turystyka.pl, strona http://meteor.turystyka.pl; - Karczma pod Złot = Rybk = Strzygi, strona http://www.podzlotarybka.pl; - Gospodarstwo agroturystyczne Tomkowo, strona www.tomkowo.com.

5.2. Pozarolnicza działalno V4 gospodarstw rolnych – agroturystyka

Agroturystyka, coraz bardziej popularna w kraju i zagranic =, wydaje si B jednym z najbardziej perspektywicznych kierunków rozwoju regionu LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ. Warunki ku temu stwarzaj = stosunkowo atrakcyjne zasoby przyrodnicze, kulturowe czy historyczne regionu. Staje si B ona równie b jednym z głównych działa L, maj =cych na celu ró bnicowanie działalno Vci mieszka Lców wsi w kierunku działalno Vci pozarolniczej. Agroturystyka obejmuje odr Bbn = cz BV4 przestrzeni rekreacyjnej, jak = jest wiejska przestrze L rekreacyjna. W jej skład wchodz = tereny poło bone poza granicami miejskimi i strefami urbanizacji oraz pełni =cymi ró bne specjalne funkcje, np. parki, rezerwaty itp. Tereny te, głównie zwi =zane z rolnictwem, wyró bniaj = si B licznymi elementami przyrodniczymi, w tym cennymi przyrodniczo, widocznym mniejszym negatywnym wpływem antropopresji w Vrodowisku oraz znacznie mniejszym nasileniem czynników szkodliwych dla zdrowia ludzi. Cechy te stanowi = mocn = podstaw B dla stworzenia warunków sprzyjaj =cych wypoczynkowi dla potencjalnych turystów. Rozpatruj =c tzw. wypoczynek na wsi, dotykamy poj B4 agroturystyki oraz turystyki wiejskiej. Pierwszy termin odznacza si B specyficznymi cechami, gdy b zwi =zany jest z pobytem go Vci w funkcjonuj =cym gospodarstwie rolnym. Tak wi Bc takie gospodarstwo nie zaprzestaje swojej dotychczasowej działalno Vci zwi =zanej z produkcj = ro Vlinn = i zwierz Bc=, nadal powinno by4 własnym rytmem. Cho 4 nierzadkie s = dzi V czynne funkcjonuj =ce gospodarstwa agroturystyczne, to nadal rozwój agroturystyki w naszym społecze Lstwie nie przebiega łatwo. Potrzeby ekonomiczne społeczno Vci wiejskiej zach Bcaj = do agroturystyki, jednak gospodarstwa napotykaj = cz Bsto niesprzyjaj =ce bariery prawne, organizacyjne i społeczne. Analizuj =c przestrze L rekreacyjn = badanego terenu, mo bna z powodzeniem stwierdzi 4, i b obszar obejmuj =cy swoim zasi Bgiem Lokaln = Grup B Działania Gmin Dobrzy Lskich Region Północ jest doskonałym miejscem do propagowania i uprawiania agroturystyki. Rozwój tego typu działalno Vci pomo be niew =tpliwie w walce z wysokim bezrobociem i podniesie jako V4 bycia mieszka Lców obszarów wiejskich. Drugi z terminów - turystyki wiejskiej – jest poj Bciem szerszym i obejmuje w zasadzie wszystkie rodzaje rekreacji na terenie typowo wiejskim, zwi =zane z przyrod =, w Bdrówkami, turystyk = krajoznawcz =, kulturow =, etniczn =, przy bezpo Vrednim wykorzystaniu zasobów wsi.

84 Agroturystyka jest wi Bc form = po Vredni =, wchodz =c= w skład turystyki wiejskiej, jak równie b czerpi =c= z innych form turystyki alternatywnej Agroturystyka w ostatnich latach cieszy si B wci =b rosn =c= popularno Vci =. Turystów miejskich przyci =ga mo bliwo V4 wypoczynku bezpo Vrednio w zagrodzie, obserwacja i uczestnictwo w codziennych zaj Bciach stałych mieszka Lców, korzystanie z produktów spo bywczych gospodarstwa oraz innych atrakcji przygotowanych przez wła Vcicieli. Mocnymi stronami agroturystyki, w porównaniu z turystyk = masow =, s = jej unikalno V4 i konkurencyjno V4 . Wpływ na to ma szereg naturalnych cech, odbieranych pozytywnie przez turystów. Wymieni 4 tutaj mo bna mi Bdzy innymi: faktyczna obecno V4 zwierz =t domowych, Vwie b= bywno V4 , kontakt z rodzin = gospodarzy, prawdziwy rytm bycia na gospodarstwie, mo bliwo V4 poznania jej zwyczajów, nowe znajomo Vci, codzienne zaj Bcia mieszka Lców wsi, tradycj B oraz histori B wsi i regionu, folklor, kontakt z przyrod =, swobod B poruszania si B, mo bliwo V4 rekreacji i sportu, czy ogólnie poj Bty spokój. Agroturystyka stanowi niezwykł = szans B na zmian B warunków bycia społeczno Vci wiejskiej, oraz całego regionu Ziemii Dobrzy Lskiej. Stwarza mocn = alternatyw B dla mieszka Lców wsi, borykaj =cych si B z bezrobociem, na stworzenie nowych `ródeł dochodów i podniesienie ich poziomu bycia. Naturalne zasoby omawianego obszaru, w poł =czeniu z bogat = tradycj = i histori = terenów LGD, s = doskonał = podstaw = do pr Bb nego rozwoju agroturystyki. Teren jaki obejmuj = gminy „Stowarzyszenia Lokalnej Grupy Działania Gmin Dobrzy Lskich Region Północ” posiada zatem korzystne warunki dla rozwoju agroturystyki. Ekonomiczne i społeczne korzy Vci wynikajace z agroturystyki s = niezaprzeczalne. Przyczynia si B ona do rozwoju gospodarstw rolnych oraz miejscowej infrastruktury i zasobów mieszkaniowych. Miejscowy rynek pracy zostaje zaktywizowany, dzi Bki czemu wzrastaj = dochody gospodarstw i bud betu lokalnego. Działalno V4 taka motywuje ludzi młodych do pozostania w gospodarstwach rolnych, co pozwala na zachowanie rodzinnych gospodarstw rolnych. Konkurencja cenowa stwarza mniej zamo bnym turystom mo bliwo Vci atrakcyjnego wypoczynku. Nale by równie b doda 4, i b tereny obj Bte opracowaniem charakteryzuj = si B równie b czynnikami utrudniaj =cymi rozwój agroturystyki. Nale b= do nich: 1. niedostateczny poziom wiedzy ludno Vci wiejskiej w zakresie działalno Vci gospodarczej, 2. nieprzystosowanie mieszka L w gospodarstwach domowych dla potrzeb turystyki i niski standard techniczny budynków,

85 3. zbyt niski rozwój infrastruktury turystycznej i technicznej w gminie (gospodarka wodno- Vciekowa, gospodarka odpadami), 4. niskie dochody ludno Vci powoduj =ce brak kapitału dla wdro benia przedsi Bwzi B4 agroturystycznych, 5. niewystarczaj =ce działania informacyjno-promocyjne regionu w tym zakresie, 6. powszechne odej Vcie nowego budownictwa od tradycyjnej architektury, 7. brak przystosowania rolników do przyj Bcia i obsługi turystów, 8. niewystarczaj =ce zaanga bowanie samorz =dów lokalnych we współpracy. Rozwój agroturystyki powinien si B wi =za 4 z odpowiednimi rozwi =zaniami w zakresie ochrony Vrodowiska przyrodniczego. W tej materii przystosowanie obszarów wiejskich do przyj Bcia turystów wi =b e si B w szczególno Vci z oczyszczalniami Vcieków i kanalizacj =, budow = wodoci =gów, jako Vci = wody, czysto Vci = na co dzie L. Du be znaczenie ma równie b odpowiednia infrastruktura lokalna (sklepy, poczta, poł =czenia komunikacyjne i telefoniczne, gastronomia, rozrywki) oraz budowa obiektów, które umo bliwiaj = mieszka Lcom wsi i turystom rekreacj B i uprawianie sportu. Wi Bkszo V4 zagród wiejskich wchodz =cych w skład LGD nie jest przystosowana do przyj Bcia turystów. Wi =b e si B to mi Bdzy innymi z brakiem utwardzonych powierzchni na podwórzach oraz zbyt mał= liczb = miejsc parkingowych, placów zabaw dla dzieci, miejsc do le bakowania. Oferta agroturystyczna powinna by 4 zró bnicowana i trafia 4 do ró bnych grup społecznych, najlepiej gdy cechowa 4 j = b Bdzie unikatowy pomysł na wizerunek gospodarstwa. Nale by równie b wzi =4 pod uwag B przystosowanie gospodarstwa do wymogów i oczekiwa L okre Vlonych grup turystów (rodziny z małymi dzie 4mi, młodzie b, osoby starsze i niepełnosprawne, osoby aktywne sportowo, wBdkarze itp.). Cz Bsto oczekiwa L wszystkich tych grup nie da si B pogodzi 4 w ramach jednego gospodarstwa, dlatego istotne jest zastanowienie siB nad ukierunkowaniem oferty dla wyszczególnionej grupy docelowej. Reasumuj =c agroturystyka jest gał Bzi = turystyki, która odpowiednia zarz =dzana i pokierowana jest w stanie rozpropagowa 4 obszar LGD, wzmocni 4 jego pozycj B turystyczn = a dzi Bki temu zmniejszy 4 bezrobocie, poprawi 4 sytuacj B bycia na wsi i podnie V4 poziom bycia mieszka Lców terenów wiejskich obj Btych niniejszym opracowaniem. Jest to kierunek rozwoju, który powinien by 4 wzi Bty pod rozwag B w ramach strategii, planów i działa L w przyszło Vci.

Wykorzystane `ródła: - Agroturystyka, praca zbiorowa pod redakcj = U. Uwietlikowskiej, FAPA, Warszawa 2000, - M.Drzewiecki, Wiejska przestrze L rekreacyjna, Instytut Turystyki, Warszawa 1992.

86 5.3. Kluczowe pozaprzyrodnicze osobliwo Vci kulturowe oraz zabytki obszaru LGD Poni bej zaprezentowano wykaz zabytków kultury, wraz z krótkim opisem, obj Btych Vcisł = ochron = konserwatorsk = uj Bte w Rejestrze Zabytków Nieruchomych przygotowanej przez Krajow = Ewidencj = Zabytków (stan aktualny na 30.06.2009 r.) oraz ochron = konserwatorsk = uj Bte w gminnych wykazach zabytków.

GMINA BRZUZE W zasobach konserwatorskiej ewidencji zabytków architektury gminy Brzuze wg. klasyfikacji u bytkowej znajduj = si B: 4 zespoły sakralne (Ostrowite, Studzianka, Tr =bin, aałe) 6 obiektów zabudowy mieszkalnej (Ostrowite, Ugoszcz) 2 obiekty u byteczno Vci publicznej (Ostrowite) 13 obiektów techniki i kultury materialnej (Brzuze, Gulbiny, Ostrowite, Ugoszcz) 3 pałace i dwory (Ostrowite, Somsiory, Ugoszcz) 6 parków historycznych (Brzuze, Gulbiny, Ostrowite, Radzynek, Ugoszcz) 6 cmentarzy (Kleszczyn, Tr =bin, Tr =bin Rumunki, aałe) Na terenie gminy Vcisł = ochron = konserwatorsk = obj Btych jest 6 obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych przygotowanej przez Krajow = Ewidencj B Zabytków (stan aktualny na 30.06.2009 r.). Tabela 10 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

A-24 z 1. Gulbiny park dworski, 1 poł. XIX 31.05.2000 park przy zarz =dzie cukrowni, ok. 1900, kolejka w =skotorowa cukrownia „Ostrowite” - Brodnica, A/1326 z 2. Ostrowite XIX/XX, odcinek od „trójk =ta” w m. Dobre do mostu na 20.01.1992 rz. Drwecy w m. Szabda gm. Brodnica dec. Brodnica, kolejka waskotorowa Brodnica-Ostrowite 14/263/A z 3. Studzianka kaplica p.w. MB Studziennej, drewniany, 1704 17.02.1981 zespół pałacowy pałac, 1875, 1904 188/A z 4. Ugoszcz park, 2 poł. XIX, 1914 17.09.1985 folwark (cze Vc) ko Vciół parafialny p.w. Vw. Anny, 1930-1937 A/116/1-3 z 5. aałe cmentarz przyko Vcielny, 3.12.2003 ogrodzenie, mur.-metal., _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

87 Najatrakcyjniejsze obiekty zabytkowe na terenie Gminy Brzuze Zespół cukrowni w Ostrowitem Zespół cukrowni został zbudowany na pocz =tku XX w. Mo bna go podzieli 4 na dwie cz BV ci: kompleks produkcyjny oraz osad B fabryczn =. Wi Bkszo V4 zabytkowych obiektów zlokalizowana jest wzdłu b drogi Ostrowite - Brzuze. Du ba cz BV4 z tych budynków nie zachowała si B do czasów tera `niejszych, równie b wiele z nich uległo mocnym przekształceniom architektonicznym wraz z biegiem czasu. Z całej pierwotnej zabudowy produkcyjnej do dnia obecnego przetrwały magazyny cukru, warsztaty i magazyn efektów. Dodatkowo w skład zabudowy osady fabrycznej wchodz =: budynek dyrekcji cukrowni, domy mieszkalne pracowników (m. in. "Murowanka" i " Pa Lska murowanka") oraz park wiejski. Jeszcze kilka lat temu na terenie cukrowni prowadzono produkcj B, obecnie obiekt został zamkni Bty.

Zespół ko Vcioła p.w. Vw. Antoniego w Tr =binie Ko Vciół zbudowany staraniem ks. Antoniego Kołakowskiego w latach 1878-1881 w stylu neogotyckim. Zlokalizowany jest w południowo- zachodniej cz BV ci wsi Tr =bin. Pomimo widocznych nielicznych sp Bka L murów nad niektórymi oknami, obiekt znajduje si B w stosunkowo dobrym stanie technicznym. Nieco pó `niej (w 1891 r.) Fot. Zdj Bcia własne LGD przy ko Vciele powstała dzwonnica. Jest to obiekt zbudowany na rzucie kwadratu, trzykondygnacyjny, zwie Lczony dachem namiotowym (zdj Bcie powy bej).

Zespół ko Vcioła p.w. Vw. Anny w aałem Ko Vciół w aałem został wybudowany w latach 1930-1939 w stylu eklektycznym według architekta J. Wojciechowskiego. Obiekt umiejscowiony w centrum wsi aałe, przy trasie z Nadro ba do Brzuzego. Ko Vciół znajduje si B w do V4 dobrym stanie technicznym. Po II Wojnie Uwiatowej wn Btrze Vwi =tyni zostało ozdobione polichromi = według projektu W. Drapiewskiego. Wie ba poddawana jest obecnie renowacji, natomiast pozostała cz BV4 nawowa

88 wraz z prezbiterium wymaga remontu, poniewa b widoczne s = liczne odspojenia tynku. Obiekt ten stanowi wa bny element krajobrazowy wsi, jego warto V4 podkre Vliłaby zainstalowana wokół niego Vwietlna iluminacja.

Fot. Zdj Bcia własne LGD

Linia kolejki w =skotorowej w Ostrowitem Linia kolejki w =skotorowej Brodnica-Ostrowite oraz obiekty z ni = zwi =zane (mosty, stacje i inne tego typu obiekty) wybudowane na przełomie XIX/XX wieku s = obecnie nieu bytkowane. Cz BV4 torów została rozgrabiona. Obiekt, jako zabytek techniki, jest wpisany do rejestru zabytków, przez co podlega Vcisłej Fot. Zdj Bcia własne LGD ochronie konserwatorskiej.

GMINA GÓRZNO W zasobach konserwatorskich ewidencji zabytków architektury gminy Górzno znajduj = si B: 1 zespół ko Vcioła parafialnego (Górzno) 34 obiekty zabudowy mieszkalnej (Be Vnica, Buczkowo, Czarny Bry Lsk, Fiałki, Miesi =czkowo, Szczutowo, Wierzchownia) 2 parki dworskie (Miesi =czkowo, Wybudowanie) 6 zabytków techniki i kultury materialnej (Traczyska, Pólko) 8 le Vniczówek i stra bnic (Be Vnica, Borek, Bry Lsk Królewski, Karw)

Na terenie gminy Vcisł = ochron = konserwatorsk = obj Bte s = 3 obiekty (Górzno, Czarny Bry Lsk – Tkaczyska).

89 Tabela 11 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

A/329 z ko Vciół parafialny p.w. Uwi Btego Krzy ba, Górzno 17.10.1929; 1. 1765-73 C/70/37 z grodzisko wczesno Vredniowieczne 09.01.1968 r. Czarny Bry Lsk - zespół mły Lski, 2. Tkaczyska młyn, szach., 1905 584 z 24.11.1988 dom, 1912 _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

Ko Vciół p.w. Vw. Krzy ba w Górznie Pierwotn = Vwi =tyni B wzmiankowano ju b w 1385 r. jako poło bon = poza miastem, jednak be uległa ona spaleniu w 1443 roku. Nast Bpny drewniany budynek spalony został z kolei przez Szwedów w 1628 roku. Kolejny, równie b drewniany zniszczono 1763 r. Budowa obecnego ko Vcioła p.w. Uw. Krzy ba rozpocz Bta została w 1765 roku, natomiast prace wyko Lczeniowe prowadzono a b do 1812 r. Ko Vciół ten został zbudowany w stylu barokowo-klasycystycznym, murowany z cegły. W ołtarzu głównym umieszczony został obraz Matki

Fot. Zdj Bcia własne LGD Boskiej z Dzieci =tkiem z I połowy XVII wieku. W niewielkiej odległo Vci od ko Vcioła znajduje si B plebania wraz z czterema rze `bami ludowymi z XIX w., pochodz =cymi z kapliczki przydro bnej zniszczonej w czasie okupacji hitlerowskiej oraz dom gospodarczy zamieniony na mieszkania dla wikarych, a tak be sala katechetyczna. Grodzisko w Górznie Obiekt grodziska poło bony jest na północ od ko Vcioła w Górznie. Jest on wy bynny i sto bkowaty, w kształcie wydłu bonego półowalu o wysoko Vci ok. 20 m, odci Bty such = fos = o gł Bboko Vci 5-6 m od strony wysoczyzny. Przypuszcza si B dwie fazy ubytkowania kopca w przeszło Vci: wczesno- Vredniowieczn = oraz pó `no Vredniowieczn = po czasy nowo bytne.

Fot. Zdj Bcia własne LGD 90 GMINA OSIEK W zasobach konserwatorskiej ewidencji zabytków architektury gminy Osiek wg klasyfikacji ubytkowej znajduj = si B: 2 zespoły sakralne (Osiek, Strzygi) 19 obiektów zabudowy mieszkalnej (Kretki Małe, Osiek, Strzygi, Sumin, Tadajewo) 2 obiekty techniki i kultury materialnej (Kretki, Osiek) 1 park historyczny (Osiek) 8 cmentarzy (Jeziorki, Kretki Małe, Obórki, Osiek, Strzygi, Tomaszewo) 2 grodziska (Osiek, Strzygi). Na terenie gminy Vcisł = ochron = konserwatorsk = obj Bte s = cztery obiekty wpisane do rejestru zabytków na terenie Osieka, Strzyg i Łapino ba.

Tabela 12 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

most stalowy na rzece Rypienicy, 1948 , 1. Łapinó b Brodnica, kolejka w =skotorowa Brodnica- Ostrowite ko Vciół parafialny p.w. Naj Vwi Btszej Marii A/348 z 2. Osiek Panny, XIV/XV, 1796 31.03.1927 ko Vciół parafialny p.w. Vw. Stanisława Biskupa, A/345 z XIV, XVII 27.05.1927 3. Strzygi kaplica grobowa rodziny Małkiewiczów, na A/1353 z cmentarzu par., 1870 19.02.2008 _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

Zespół ko Vcioła parafialnego p.w. Wniebowzi Bcia NMP w Osieku Ko Vciół usytuowany został w centrum Osieka, na niewielkim wzniesieniu przy drodze Brodnica-Rypin. Pierwsza wzmianka na jego temat pochodzi z 1407 r. Obecny, gotycki ko Vciół jest najprawdopodobniej drug = Vwi =tyni = pobudowan = w tym miejscu na przełomie XIV/XV w. W dokumentacji konserwatorskiej ogrodzenie ko Vcioła

Fot. Zdj Bcia własne LGD datowane jest na XVIII w., jednak

91 najprawdopodobniej powstało ono w 1847 roku staraniem hr. Alfonsa Sierakowskiego. Ogrodzenie to obiega nieregularnie teren nieczynnego cmentarza przyko Vcielnego i dzwonnicy. Jego wysoko V4 waha si B od 1 do 2 metrów - w zale bno Vci od ukształtowania terenu. Murowana dzwonnica datowana jest na 3 4w. XIX w., jednak zbudowano j = najprawdopodobniej w 1823 r., natomiast data 1860 umieszczona wewn =trz dotyczy jej odnowienia. Posadowion = na kamiennym fundamencie budowl B, w stylu klasycystycznym zało bono na planie prostok =ta, z dwiema gł Bbokimi arkadami zamkni Btymi półkoli Vcie. Obecna, murowana plebania została ufundowana w roku 1839 przez hrabin B Helen B Sierakowsk =. W 1975 r. w bliskim s =siedztwie starej wybudowano now = plebani B, przez co zabytkowa plebania utraciła swoj = pierwotn = funkcj B i nie jest obecnie u bytkowana.

Zespół ko Vcioła parafialnego p.w. Vw. Stanisława Biskupa w Strzygach Ko Vciół gotycki, wzniesiony w II poł. XIV w. W pó `niejszych czasach przeszedł gruntown = przebudow B na styl pó `nego renesansu (najprawdopodobniej ok. 1620 r.) Odnawiany kolejno w latach 1757, 1908 i 1961, natomiast w 1959 r. powi Bkszony o prezbiterium. Ko Vciół w Strzygach obiegaj = dwa kamienne

Fot. Zdj Bcia własne LGD mury - jeden okalaj =cy przyko Vcielny cmentarz, natomiast drugi u podnó ba wzniesienia Vwi =tynnego. Pierwszy z wymienionych jest w zach. i pd. fragmencie tynkowany, zwie Lczony dachówk = esówk =. W jego pn. i zach. biegu umieszczono dwie ozdobne, murowane, otynkowane bramy.

Grodzisko w Strzygach Grodzisko to poło bone jest na północnym skraju wsi, po zach. stronie drogi Rypin-Brodnica, w odległo Vci ok. 40 m od rzeki Rypienicy. Otaczaj = je podmokłe ł =ki. Jest to grodzisko w formie sto bkowatego kopca, nizinne o owalnym kształcie, wypi Btrzone ponad teren na ok. 9 m. Zagł Bbienie wokół grodziska tworzy wyra `n= fos B. Grodzisko Fot. Zdj Bcia własne LGD to w lokalnej tradycji nazywane jest "Sza Lcem" i reprezentuje wczesn = faz B okresu wczesno Vredniowiecznego. Ma ono kształt owalny o

92 wymiarach 62 x 70 m. Na zachód od niego, na kumulacji terenu, znajduj = si BVlady osady podgrodowej. Od strony podgrodzia grodzisko otoczone jest półkolem fosy i wysokim wałem obronnym. Na przeciwległej stronie zachował si B ni bszy wał, ze wzgl Bdu na poło benie tej cz BV ci grodziska na kraw Bdzi gł Bbokiego jaru o stromych zboczach, po dnie którego płynie strumyk wpadaj =cy dalej do rzeki Rypienicy. Wn Btrze grodziska przyj Bło kształt niecki przechylonej w stron B jaru. Wały i stoki jaru poro Vni Bte s = g Bsto ro Vlinno Vci = drzewiast = i krzewami.

GMINA RYPIN W zasobach konserwatorskiej ewidencji zabytków architektury gminy Rypin według klasyfikacji u bytkowej znajduj = si B: 1 zespół sakralny (Sadłowo) 12 obiektów zabudowy mieszkalnej (Czy bewo, Kowalki, Nowe Sadłowo, Puszcza Rz =dowa, Wypałki Prywatne, Sadłowo, Starorypin, Zakrocz) 1 obiekt u byteczno Vci publicznej (Czy bewo) 24 obiekty techniki i kultury materialnej (Balin-WyrBba, Głowi Lsk, Kowalki, Linne, Pr =tnia-Dylewo, Rakowo, Rusinowo, Rypałki Prywatne, Sadłowo, Starorypin, St Bpowo, Zakrocz) 7 pałaców i dworów (Balin-Wyr Bba, Kowalki, Marianki, Rakowo, Rusinowo-Ruina, Sadłowo, Starorypin) 9 parków historycznych (Balin-Wyr Bba, Kowalki, Linne, Marianki, Rakowo, Rusinowo, Sadłowo, Starorypin, St Bpowo) 9 alei historycznych (, Ławy, Rusinowo, Sadłowo, Starorypin) 1 ruiny zamku (Sadłowo) 3 cmentarze (Głowi Lsk, Sadłowo) 13 kapliczek i figur przydro bnych (Balin, Borzymin, Czy bewo, Głowi Lsk, Godziszewy, Rumunki Bali Lskie, Rusinowo, Sadłowo, Starorypin, St Bpowo) 1 grodzisko (Sadłowo)

Na terenie gminy Vcisł = ochron = konserwatorsk = obj Bto 12 obiektów wpisanych do rejestru zabytków na terenie Rusinowa, Sadłowa oraz Starorypina.

93 Tabela 13 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

ruiny dworu, poł. XIX 1. Rusinowo 207/A z 2.06.1986 park zespół ko Vcioła parafialnego p.w. Vw. Jana Chrzciciela Sadłowo ko Vciół, 1752-56 A/189/1-4 z 17.02.1981 i z 2. dzwonnica, 1885 1.09.2004 cmentarz ko Vcielny, XVIII ogrodzenie z bramkami, XIX zespół pałacowy 75/23 z 1.12.1967 3. Sadłowo pałac XVIII/XIX 288/A z 24.02.1992 park zespół dworski, 2 poł. XIX rz =dcówka 4. Starorypin spichrz, 1917 285/A z 27.09.1991 czworak park _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

Spichlerz i park dworski w Linnem Spichlerz w Linnem zlokalizowany jest w północnej czBV ci dawnego zało benia dworsko- parkowego, niedaleko drogi Rypin-Długie-W =pielsk. Jest on posadowiony na fundamencie z kamienia polnego, wzniesiony z cegły na planie kwadratu oraz otynkowany. Dwukondygnacyjne elewacje spichlerza ozdabiaj = po trzy pary ostrołukowych okien przedzielone prostym gzymsem. Naro bniki obiektu opi Bte s = wielobocznymi szkarpami, sprawiaj =cymi wra benie wie byczek, wysokich az po dach. Park, jako pierwotne otoczenie spichlerza, zało bono najprawdopodobniej w II poł. XIX w. na północ od szosy prowadz =cej z Sadłowa do trasy Rypin-Mława. Zało benie to, o kształcie dopasowanym do obecnych w tym miejscu niwewielkich stawów, posiada powierzchni B 9,7 ha. Na terenie parku zewidencjonowano 21 gatunków drzew i krzewów, z których najliczniej wyst Bpuj =: głóg, wierzba biała, bez czarny, grab, jesion. Z gatunków obcych zaobserwowano: kasztanowiec biały i orzech włoski. Najstarsze drzewa maj = 100-120 lat, natomiast wi Bkszo V4 30-40 lat.

Spichlerz i park dworski w Rusinowie Spichlerz zlokalizowany jest tu b przy trasie Rypin-Długie-W =pielsk. Miejsce to znajduje si B we wschodniej cz BV ci folwarku nale b= cego do dawnego zało benia dworsko-parkowego, które

94 powstało ok. połowy XIX w. Obiekty prawdopodobnie zostały wzniesione przez przedstawicieli rodziny Piwnickich, władaj =cej tymi dobrami na przełomie XIX/XX w. Zało benie parkowe o powierzchni 24,8 ha powstało najprawdopodobniej w I poł. XIX w. Ukształtowanie terenu oraz jego u bytkowanie Fot. Zdj Bcia własne LGD pozwala przypuszcza 4, be park wykonano w oparciu o istniej =cy ju b w tym miejscu naturalny drzewostan. Dobrze przemy Vlany projekt pozwolił stworzy 4 bardzo ciekawe zało benie o charakterze naturalistycznym. Na terenie parku zewidencjonowano 31 gatunków drzew i krzewów, z czego 3 to gatunki drzew iglastych. Najliczniej wyst Bpuj = tu olsza czarna, klon pospolity i jesion wyniosły.

Zespół pałacowo-parkowy w Sadłowie Zespół pałacowo-parkowy zlokalizowany jest w centrum wsi Sadłowo. Pałac poło bony jest w Vród starodrzewia parku na niewielkiej polanie, zwrócony frontem w kierunku północno-zachodnim. Park ma powierzchni B ok. 13,3 ha i zbli bony jest kształtem do prostok =ta, okolonego liniami starodrzewia. Całe zało benie posiadało wyra `ny podział funkcjonalny na cz BV4 reprezentacyjn =, czyli pałac, park i sad oraz gospodarcz = (zabudowania folwarczne). Pałac znajduje si B w pobli bu stawu, w południowo-zachodniej cz BV ci zało benia. Na terenie całego parku naliczono 35 gatunków drzew i krzewów, w tym 4 gatunki iglaste. Fot. Zdj Bcia własne LGD

Zespół ko Vcioła p.w. Vw. Jana Chrzciciela w Sadłowie Ko Vciół zbudowano na skraju wsi w latach 1752-1756. Poło bony jest na niewielkim wzniesieniu w Vród starodrzewia, tu b przy drodze z Rypina, w lu `nej zabudowie wiejskiej. Budowl B zało bono na planie prostok =ta z dwiema gł Bbokimi arkadami zamkni Btymi półkoli Vcie oraz posadowiono na kamiennym fundamencie w stylu klasycystycznym. Uciany Vwi =tyni podzielono poziomymi, wypukłymi pasami, wie Lcz =c cało V4 belkowaniem z

95 gzymsem kostkowym oraz czterospadowym dachem. Na dachu umieszczono poprzeczn =, wysok =, prostok =tn = nadstaw B z wewn Btrzn = półkolist = arkad =. Murowane ogrodzenie zało benia ko Vcielnego posiada ozdobn = bram B poprzedzaj =c= fasad BVwi =tyni, zło bon = z czterech

Fot. Zdj Bcia własne LGD słupów.

GMINA SKRWILNO W zasobach konserwatorskiej ewidencji zabytków architektury gminy Skrwilno według klasyfikacji u bytkowej znajduj = si B: 2 zespoły sakralne (Skrwilno, Okalewo), 2 zespoły pałacowo-parkowe (Okalewo, Skrwilno), 15 obiektów zabudowy mieszkalnej ( Mo Vciska, Rak, Skrwilno, ), 3 obiekty techniki i kultury materialnej (Nowy Młyn, Okalewo), 3 cmentarze (Skrwilno - 2, Rak), 1 grodzisko (Skrwilno).

Tabela 14 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

zespół pałacowy 1. Okalewo pałac, XVIII/XIX 13/A z 17.02.1981 park, pocz. XIX zespół ko Vcioła parafialnego p.w. sw. Anny, 1852, 1888-94 A/426/1-3 z 2. Skrwilno ko Vciół 8.03.1988 dzwonnica (kaplica) ogrodzenie z brama 294/A z 3. Skrwilno park dworski, 2 poł. XIX 24.11.1992 _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

96 Ko Vciół w Okalewie Ko Vciół p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej w Okalewie zbudowany został w 1846 r. z fundacji Ignacego Chełmickiego, jako kaplica dworska. Wzniesiono j = w stylu neoroma Lskim, z kamienia i cegły, na rzucie krzy ba greckiego, z krypt =. Zastosowano dachy siodłowe kryte blach =. Wewn =trz na uwag B zasługuje krucyfiks o ludowym Fot. Zdj Bcia własne LGD charakterze z XVIII w.

Zespół pałacowo-parkowy w Okalewie Pałac wzniesiony został przypuszczalnie według projektu znanego architekta Hilarego Szpilowskiego ok. 1800 r. W pó `niejszym czasie był on wielokrotnie przebudowywany i odnawiany, m.in.: w 1880 r. staraniem Adolfa Chełmickiego, w latach 1918-19 oraz gruntownie w roku 1969. Zbudowany w stylu Fot. Zdj Bcia własne LGD klasycystycznym, zwrócony frontem ku zachodowi, murowany z cegły i otynkowany. W otoczeniu pałacu zachowały si B resztki parku krajobrazowego o powierzchni 12,1 ha oraz ruiny oficyny. Teren zało benia nale b= cy do pałacu oddzielony został od wsi ciekiem wodnym. W Vród ro Vlinno Vci wyst Bpuj = w parku głównie gatunki ro Vlin rodzimych - najwi Bcej grabów, klonów zwyczajnych i lip drobnolistnych, ale te b kasztany, d Bby i buki. Spo Vród gatunków obcych nale by wymieni 4 kasztanowiec biały, d =b czerwony, bywotnik zachodni.

Ko Vciół w Skrwilnie Po raz pierwszy parafia w tym miejscu erygowana była w 1547 r. oraz ponownie w 1605 r. W roku 1609 zbudowano tu ko Vciół drewniany z fundacji Zygmunta Ro Vciszewskiego, rozebrany w 1867 roku. Obecnie istniej =cy ko Vciół p.w. Vw. Anny i Michała Archanioła wzniesiono w roku

Fot. Zdj Bcia własne LGD 97 1852. Ufundowany został przez Mariana Cissowskiego. W latach 1888-94 przebudowano go według projektu architekta Gocławskiego, co spowodowało całkowite zatarcie poprzedniego układu. Jest to ko Vciół utrzymany w stylu pó `noklasycystycznym, murowany z cegły i otynkowany.

Park w Skrwilnie Pierwotny układ parku w Skrwilnie został zatarty. Do dnia dzisiejszego zachował si B zarys alei oraz ogólna koncepcja kompozycyjna. W parku przewa baj = kasztany, klony, robinie akacjowe, wyst Bpuj = te b d Bby. Szczegółowy opis park został przedstawiony w poprzednich rozdziałach.

Grodzisko w Skrwilnie Grodzisko usytuowane jest nad brzegiem jeziora Skrwilno, po jego północno-zachodniej stronie. Jest to obiekt wczesno Vredniowiczny z XI-XIII wieku. W latach sze V4 dziesi =tych poprzedniego wieku Muzeum w Toruniu przeprowadzało na miejscu szczegółowe badania archeologiczne. Grodzisko posiada owalny kształt z pier Vcieniowatym wałem o Vrednicy około 60 m, majdan owalny o wymiarach około 25 x 40 m. Na jego terenie odkryto co najmniej dwie fazy osadnicze. Gród został zniszczony najprawdopodobniej przez jeden z najazdów plemion pruskich na ziemi B dobrzy Lsk = w pocz =tkach XIII w.

GMINA UWIEDZIEBNIA W zasobach konserwatorskiej ewidencji zabytków gminy Uwiedziebnia znajduj = si B: 3 zespoły sakralne ( Uwiedziebnia, Ksi Bte, Michałki) 34 obiekty zabudowy mieszkalnej (Brodniczka, Janowo, Ksi Bte, Michałki, Okalewko, Uwiedziebnia, Zasady) 1 obiekt techniki i kultury materialnej (Grz Bby) 3 parki dworskie (Ksi Bte, Uwiedziebnia, Zduny) 4 cmentarze (Brodniczka, Michałki, Uwiedziebnia – 2) 1 grodzisko (Ksi Bte)

Na terenie gminy Vcisł = ochron = konserwatorsk = obj Bte s = dwa obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko Vciół drewniany p.w. NMP w Ksi Btem oraz grodzisko w Ksi Btem.

98 Tabela 15 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

ko Vciół parafialny p.w. Podwy bszenia Krzy ba Uwi Btego, 1876-79 A/1260/1-3 z 1. Uwiedziebnia cmentarz ko Vcielny 28.12.2006 brama na cmentarz, 4 4w. XIX ko Vciół filialny p.w. Naj Vwi Btszej Marii Panny, 2. Ksi Bte A/349 z 31.08.1927 drewniany, XVIII/XIX _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

Ko Vciół w Uwiedziebni Ko Vciół parafialny p.w. Podwy bszenia Krzy ba Uw. i Vw. Bartłomieja znajduje si B w centrum g Bsto zabudowanej wsi gminnej. Wzmiankowany był ju b w 1564 r. jako drewniany, natomiast w 1715 r. zbudowano nast Bpny, równie b z tego samego budulca. Istniej =cy obecnie ko Vciół jest murowany i wzniesiono go w 1879 r. w stylu eklektycznym. Na cmentarzu przy ko Vciele umieszczona jest płyta nagrobna Józefa Niemojewskiego starosty Vremskiego, generała wojsk Królestwa Polskiego (zm. 1830). Całe zało benie ko Vcioła Fot. Zdj Bcia własne LGD otoczone jest kamiennym murem ogrodzenia z ozdobn = bram = poprzedzaj =c= fasad BVwi =tyni.

Ko Vciół filialny w Ksi Btem Ko Vciół p.w. Vw. Michała Archanioła, pierwotnie p.w. N.M.P. poło bony w centrum wsi, w Vród drzewostanu, otoczony kamiennym murem. Wzmiankowany w 1520 r. jako powstałego z fundacji Mikołaja Romockiego, wła Vciciela wsi. Obecny budynek zbudowano w XVIII w., nast Bpnie był odnawiany w latach 1865 i 1903. Fot. Zdj Bcia własne LGD

99 Grodzisko w Ksi Btem Na wschód od wsi Ksi Bte, na południowym brzegu jeziora o tej samej nazwie, znajduje si B grodzisko o charakterze wczesno- Vredniowiecznym i pó `no Vredniowiecznym. Badania archeologiczne UMK w Toruniu w latach 90 pozwoliły stwierdzi 4 dwie fazy zasiedlenia: XII/XIII w. oraz pó `no Vredniowieczn =. W `ródłach gród wymieniany był w zwi =zku z ustanowieniem tam be komory celnej w 1252 r. przez ksi =b= t kujawskich (tak be w Michałowie, Rypinie i Dobrzyniu). Ponownie wzmiankowany został pod dat = 1312. Obiekt ma kształt kopca wysokiego na 6- Fot. Zdj Bcia własne LGD 8 m na podstawie czworok =ta o zaokr =glonych naro bach. Szczytowe partie kopca s = lekko zakl BV ni Bte, zaznacza si B wał podniesiony lekko od strony wysoczyzny, a obnibony od strony jeziora Ksi Bte.

GMINA W

100 Tabela 16 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru

zespół pałacowy, 1 poł. XIX, pałac park 578 z 2.02.1988 1. Długie młyn wodny, k. XIX 328 z 8.12.1978 obora, ob. magazyn nawozów, XIX/XX (dec. spichrz) zespół dworski dwór, 2 poł. XIX 2. Łapinó bek 586 z 28.02.1989 oficyna relikty parku A/346 z ko Vciół parafialny p.w. Vw. Katarzyny, 2 poł. XIV 27.05.1927 3. Radziki Du be ruiny zamku, XIII-XVI 414/138 z 1.07.1958 A/639 z pałac, k. XVIIII 4. Radziki Małe 12.04.1989 2 oficyny, XVII-XIX zespół dworski, 2 poł. XIX A/635 z dwór 8.12.1978 5. Tomkowo naturalny park przylegaj =cy do rezerwatu A/636 z „Tomkowo”, 1 poł. XIX 8.02.1985 fundamenty młyna wodnego zespół pałacowy, 2 poł. XIX pałac 6. W =pielsk brama 598 z 26.04.1990 park obora _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

Zespół pałacowo-parkowy w Półwiesku Małym Pałac w Półwiesku Małym zbudowano w I połowie XIX w., a nast Bpnie przebudowano na pocz =tku XX w. Przyj Bty klasycystyczny styl dworu został obecnie cz BV ciowo zatarty. Obiekt dworu, pi Btrowy i murowany, skierowany jest frontem ku północnemu zachodowi. W elewacji frontowej umieszczono portyk z par = filarów i par = kolumn jo Lskich w Fot. Zdj Bcia własne LGD wielkim porz =dku, d `wigaj =cych uproszczone belkowanie i niski fronton z kartuszem z herbem Prus II. Budynek pałacu otoczony jest z trzech stron parkiem dworskim. W jego układzie mo bna swobodnie odczyta 4 zarysy alei

101 lipowej oraz jesionowej. Starodrzew obejmuje równieb kasztany, klony i Vwierki. Szczegółowy opis parku przedstawiono w poprzednich rozdziałach.

Fot. Zdj Bcia własne LGD

Zespół ko Vcioła parafialnego p.w. Vw. Katarzyny w Radzikach Du bych Zespół ko Vcioła, dzi Bki umiejscowieniu na niewielkim wzniesieniu, stanowi centralny i dominuj =cy element krajobrazu wsi. W pobli bu ko Vcioła zlokalizowane jest zało benie dworsko-parkowe, w parku dworskim stoj = równie b opisane dalej ruiny zamku rycerskiego. Wszystkie wymienione budowle tworz = pewn = cało V4 architektoniczn =, która stanowi du b= warto V4 estetyczn = tego miejsca. Budynek ko Vcioła zbudowano w stylu gotyckim, zapewne na przełomie XIV/XV w., z kolei w 1887 r. przeszedł on gruntowne odnowienie, ł =cznie ze zmian = szczytów, natomiast w 1955 r. przeprowadzono

Fot. Zdj Bcia własne LGD remont wn Btrza. Na wzniesieniu, w otoczeniu koscioła znajduje si B kr =g starodrzewia oraz dzwonnica przyko Vcielna wybudowana w 1906 r. razem z ogrodzeniem ko Vcioła. Dwukondygnacyjna budowla, zwie Lczona dwuspadowym dachem, zało bona jest na planie kwadratu z dwuuskokowymi szkarpami w naro bach pierwszej kondygnacji. Posiada trójk =tne szczyty ze sterczynami.

Zespół dworsko-parkowy w Radzikach Du bych Dwór zbudowano w XVIII w. Dwukondygnacyjn =, murowan =, otynkowan = budowl B zało bono na planie prostok =ta i posadowiono na kamiennych fundamentach. Podłu bna fasada budynku jest dziewi Bcioosiowa, a jej trzy centralne osie zajmuje nieco wysuni Bty ryzalit z czterokolumnowym portykiem, który jest zwie Lczony tarasem.

102 Fot. Zdj Bcia własne LGD

Ruiny zamku w Radzikach Du bych Zamek w Radzikach Du bych, po którym dzi V pozostały tylko ruiny, zbudowany został wraz z ko Vciołem na przełomie XIV/XV w. Wzniesiono go na planie czworok =ta o wymiarach 29 m x 29 m. Wysokie ceglane mury zamku w w =tku gotyckim, zostały posadowione na fundamencie z kamieni polnych. Obiekt posiadał cztery baszty naro bne. Zamek nale by do typu zamków nizinnych i jest on przykładem wpływów architektury krzy backiej, przyniesionych przez rycerstwo niemieckie na teren Ziemi Dobrzy Lskiej. Jeszcze w XVI i XVII wieku był u bytkowany, o czym Vwiadcz = relikty ozdobnych obramie L okiennych o cechach Fot. Zdj Bcia własne LGD renesansowych. Zamek zniszczono podczas wojen szwedzkich, od tego czasu popada on w ruin B.

Zespół pałacowo-parkowy w Radzikach Małych Pałac ten został wzniesiony w XVII w., nast Bpnie na przełomie XVIII/XIX w. uległ on przebudowie. Murowany, dwukondygnacyjny obiekt zało bono na planie prostok =ta. Dłu bsze z boków budynku ozdobiono trójosiowymi, centralnymi ryzalitami. Fasada uj Bta jest z dwoma kwadratowymi w rzucie alkierzami. Fot. Zdj Bcia własne LGD

103 Zespół pałacowo-parkowy w W =pielsku I W=pielski pałac zbudowano w II poł. XIX wieku w stylu eklektycznym. Jest to murowany, otynkowany, parterowy budynek, którego osie posiadaj = pi Btrowe ryzality. Ryzalit frontowy poprzedzono o Vmioboczn =, najwy bsz = trójkondygnacyjn = wie b= . Elewacje posiadaj = podziały ramowo-pilastrowe. Cało V4 wie Lczy dach czterospadowy kryty pap =, natomiast wie ba posiada dach namiotowy. Pierwotny układ parku w W =pielsku został zatarty. Do dnia dzisiejszego zachował si B zarys lipowej alei wjazdowej oraz ogólna koncepcja kompozycyjna. W parku przewa baj = kasztany, klony, brzozy, robinie akacjowe, wyst Bpuj = te b d Bby i Vwierki. Fot. Zdj Bcia własne LGD

GMINA ROGOWO Na obszarze gminy znajduje si B stosunkowo niewiele obiektów zabytkowych, historycznych struktur przestrzennych. Do najciekawszych obiektów zalicza si B: linie zabudowy, podziały parcelacyjne i tradycyjn = zabudow B we wsi: Borowo, Czumsk Du by, Rogowo i Rojewo, zało benia dworskie w Sosnowie i Nadro bu, obiekty u byteczno Vci publicznej: budynek po byłej szkole w Preczkach, wiatrak – ko `lak w Rogowie – Młyniku, domy wiejskie w Preczkach, Brzeszczkach Du bych, Czumsku Du bym, Wierzchowiskach, Nartach, Borowie, Kosiorach, Sosnowie i Rogowie, murowana kaplica w Preczkach p.w. Uw. Erazma, kapliczka przydro bna w Wierzchowiskach i Rogowie, cmentarze w Rogowie, Preczkach i Hucie Chojno, 201 stanowisk archeologicznych.

104 Tabela 17 Wypis z Rejestru zabytków nieruchomych Krajowej Ewidencji Zabytków (stan na 31.06.2009 r.)

Lp. Miejscowo V4 Obiekt Nr rejestru kaplica grobowa rodziny Debinskich, p.w. A/418 z 1. Pr eczki Vw. Erazma, 1895 20.06.1988 A/419 z 2. Rogowo kosciół par. p.w. sw. Bartłomieja, 1878 20.06.1988 Rogowo- 258 z 3. wiatrak kozlak, drewn., 3 cw. XIX Młynik 14.12.1989 _ródło: opracowanie własne na podstawie RZN dla województwa kujawsko-pomorskiego Krajowa Ewidencja Zabytków

Ko Vciół p.w. Vw. Bartłomieja w Rogowie Parafia w Rogowie została utworzona prawdopodobnie pod koniec XIV w. (pierwsza wzmianka pochodzi jednak z 1453 r.). Pierwsz = Vwi =tyni B parafialn = wybudowano w XV wieku. Kolejna zbudowana została 1753 r. z dobrowolnych składek urz Bdników Ziemi Dobrzy Lskiej. Niestety obiekt ten spłon =ł 12 lipca 1873 r. Obecny do dzi V budynek ko Vcioła powstał w Fot. Zdj Bcia własne LGD latach 1876-1877 z funduszy składek parafian oraz od wła Vciciela ziemskiego A. Piwnickiego z Sosnowa. Autorem projektu Vwi =tyni był. L. Gocławski. Na jego podstawie ko Vciół wzniesiono w stylu neoroma Lskim, z wie b= na froncie i boczn = kaplic =. Ju b w wieku XX, dokładnie w 1930 roku, wn Btrze Vwi =tyni zostało ozdobione polichromi = wykonan = przez W. Drapiewskiego. Do cennych zabytków sztuki sakralnej zlokalizowanych w ko Vciele nale b= : krucyfiks z XVI w., monstrancja rokokowa z drugiej poł. XVIII w. i kielich barokowy z pierwszej poł. XVIII w.

Poni bej przedstawiono lokalizacj B najatrakcyjniejszych zabytków na obszarze analizowanego LGD. W tablei poni bej mapy znajduje si B jej legenda.

105 Rysunek 7 Lokalizacja najcenniejszych zabytków (budynki i budowle) podlegaj =ce ochronie konserwatorskiej na terenie LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ

Tabela 18 Legenda do mapy zabytków Gmina Miejscowo V4 Zabytek Nr na mapie Gulbiny park dworski 1 park przy zarz =dzie 2 cukrowni Ostrowite kolejka w =skotorowa 3 ko Vciół 4 Brzuze Studzianka kaplica 5 Ugoszcz zespół pałacowy 6 aałe ko Vciół (zespół sakralny) 7 Tr =bin ko Vciół 8 Somsiory zało benie dworskie 9 Radzynek park podworski 10 zespół ko Vcielny 11 Górzno grodzisko 12 Górzno Czarny Bry Lsk- zespół mły Lski 13 Tkaczyska Miesi =czkowo Park dworski 14 Zespół ko Vcielny 15 Osiek Park 16 Osiek Grodzisko 17 Łapinó b Most na rzece 18

106 Zespół ko Vcielny 19 Strzygi Kaplica grobowa 20 grodzisko 21 Rusinowo Zespół dworski 22 Zespół ko Vcielny 23 Sadłowo Zespół pałacowy 24 Rypin Starorypin Zespół dworski 25 Park dworski 26 Linne Spichlerz 27 Zespół ko Vcielny 28 Skrwilno Park dworski 29 Skrwilno Grodzisko 30 Okalewo Zespół pałacowy 31 Rak Cmentarz 32 Zespół ko Vcielny 33 Uwiedziebnia Park dworski 34 Zespół ko Vcielny 35 Uwiedziebnia Ksi Bte Grodzisko 36 Park dworski 37 Michałki Zespół ko Vcielny 38 Zduny Park dworski 39 Długie Zespół pałacowy 40 Łapinó bek Zespół dworski 41 Zespół ko Vcielny 42 Radziki Du be Ruiny zamku 43 W=pielsk Zespół pałacowy 44 Radziki Małe Pałac 45 Tomkowo Zespół dworski 46 W=pielsk Zespół pałacowy 47 Półwiesk Mały Zespół pałacowy 48 Rogowo Zespół ko Vcielny 49 Rogowo-Młynik Wiatrak ko `lak 50 Rogowo Preczki Kaplica grobowa 51 Nadró b Zało benie dworskie 52 Sosnowo Zało benie dworskie 53

Wykorzystane `ródła: - Internetowy Serwis Informacyjny Diecezji Toru Lskiej, strona www.torun.opoka.org.pl; - Serwis Diecezji Płockiej, strona www.diecezja.plock.pl; - Krajowy O Vrodek Bada L i Dokumentacji Zabytków, Rejestr Zabytków Nieruchomych dla województwa kujawsko-pomorskiego: strona www.zabytek.pl; - dane Urz Bdów Gmin LGD, dokumenty strategiczne gmin; - Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Ziemia Dobrzy Lska, Tom II, cz BV4 3, pod redakcj = P. Gałkowskiego i S. Kunikowskiego, Włocławek 2006; - P. Gałkowski, Z. auchowski „W =pielsk i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzy Lskiej)”, Rypin- W=pielsk 2003; - P. Gałkowski „Brzuze i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzy Lskiej)”, Brzuze 2002; - P. Gałkowski, R. Piotrowski „Rogowo i okolice (monografia historyczna wsi ziemi dobrzy Lskiej)”, Rypin- Rogowo 2000.

107 5.4. Szlaki turystyczne

5.4.1. Wyznaczone szlaki i Vcie bki Obecnie przez teren gmin stowarzyszonych w Lokalnej Grupie Działania Gmin Dobrzy Lskich Region Północ przebiega kilkana Vcie ró bnych szlaków turystycznych oraz Vcie bek o charakterze krajoznawczym i edukacyjno-przyrodniczym czy historycznym. Wyznaczone szlaki maj = ró bny charakter i stopie L atrakcyjno Vci. Szlaki o charakterze lokalnym przebiegaj = w obr Bbie jednej gminy (np. Górzno, Skrwilno), a czasami tylko kilku miejscowo Vci, ł =cz =c ze sob = najciekawsze miejsca i najcenniejsze osobliwo Vci przyrodnicze i historyczne danego terenu. Przez analizowany teren przebiegaj = równie b szlaki o charakterze ponadregionalnym (krajowym i europejskim – bółty szlak turystyki pieszej E-11 Toru L-Radomno). Ponadto wyznaczono ró bne typy szlaków, ze wzgl Bdu na Vrodek lokomocji – samochodowy, rowerowy, wodny oraz pieszy. W niniejszym rozdziale przedstawiono najciekawsze przykłady opisanych szlaków wraz z krótk = charakterystyk = przystanków i najwa bniejszych punktów trasy.

SZLAKI TURYSTYCZNE PTTK

Zielony szlak pieszy PTTK BRZUZE – TR

108 klasztor z I połowy XVIII w., wraz z barokowym ko Vciołem Nawiedzenia NMP, z połowy XVII w., stanowi = znane sanktuarium Matki Boskiej Oborskiej, obok klasztoru ojców Karmelitów wzgórze nazywane „Kalwaria”, na którym znajduje si B cmentarz z ciekawymi grobowcami okolicznej szlachty oraz katakumbami – JEZIORO PAROWSKIE (13 km) , nieco na wschód od jeziora nad brzegiem jeziora Kocioł zlokalizowane jest grodzisko wczesno Vredniowieczne, zamieszkiwane w XI-XII wieku, dobrze zachwały si B wały grodziska – RADZYNEK (15 km) , zachowany park podworski z II poł. XIX w. w otoczeniu dzisiejszej Szkoły Podstawowej, wzniesionej w miejscu dawnego dworu, krzy b przydro bny z figur = Matki Boskiej z XX wieku – aAŁE (18 km) murowany ko Vciół parafialny p.w. Vw. Anny, wzniesiony w latach 1930-1935, nad jeziorem Kopiec grodzisko wczesno Vredniowieczne zasiedlone w XII-XIII wieku, cmentarz katolicki z II poł. XIX wieku – JEZIORO BOBROWIEC (19,5 km) – STUDZIANKA (20,5 km) kaplica NMP (znana równie b jako Matki Boskiej Studziannej i Vw. Jakuba) wzniesiona ok. 1720 roku, kapliczka zwana jest Kalwari =, na jej parterze kapliczki znajduje si B ocembrowana studzienka; obok ko Vciółka ro Vnie cenny starodrzew, którego drzewa obj Bto statusem ochronnym jako pomniki przyrody; na obszarze wsi Kleszczyn dominuje krajobraz jeziora Kleszczy Lskiego; na półwyspie jeziora zlokalizowane jest grodzisko Vredniowieczne zamieszkałe XV-XVI wieku, nad jeziorem cmentarz ewangelicki z II poł. XVIII w. – PRZYROWA-MO UCISKA (21,5 km) cmentarz ewangelicki z XVIII w., jezioro Ostrowite, na zachodnim brzegu jeziora widoczne grodzisko nazywane „Sza Lcem” zamieszkałe w XI-XII wieku, obecnie znacznie zniszczone przez usypan = grobl B. – OSTROWITE (24 km) najwi Bksza wie V w gminie Brzuze, kaplica p.w. Naj Vwi Btszego Serca Pana Jezusa wzniesiona w latach 1929-1930; dwór murowany z ko Lca XIX wieku wraz z parkiem podworskim z pocz =tku XX w., zabytkowy zespół cukrowni z pocz =tków XX wieku, obok historyczny eksponat lokomotywy w=skotorowej; dawny zajazd przydro bny z II poł. XIX wieku, park ze starodrzewem przy cukrowni (51 gatunków drzew i krzewów), kapliczki przydro bne z XX wieku – GULBINY (29 km) wie V pomi Bdzy jeziorami Tr =bi Lskim i Długiem, park podworski zało bony w I poł. XIX wieku przez Alojzego Piwnickiego (21 gatunków drzew i krzewów), krajobraz jeziora Długie, kapliczka przydro bna – TR

109 Niebieski szlak pieszy PTTK GÓRZNO – BACHOTEK im. Romana Sołtysi Lskiego o długo Vci 44 km. Trasa: GÓRZNO (0,0 km) miasto ok. 1350 mieszka Lców, z parafi = od XIV wieku, ko Vciół parafialny p.w. Uw. Krzy ba wybudowany w stylu barokowo-klasycystycznym na przełomie XVIII i XIX wieku. W okolicy wzgórze zamkowe dawnego zamku biskupów płockich oraz du be grodzisko wy bynne, pó `no Vredniowieczne, siedziba dyrekcji Górznie Lsko-Lidzbardzkiego Parku Krajobrazowego, na rynku pomnikowy okaz kasztanowca – JEZIORO MŁY KSKIE (0,6 km) – JEZIORO GÓRZNO (0,8 km) – JEZIORO CZARNY BRY KSK (6,6 km) jezioro poło bone w Vród lasu, z którym obj Bte jest ochron = rezerwatow =, (stanowisko kłoci wiechowatej) – CZARNY BRY KSK (8,0 km) wie VVródle Vna, na jej terenie działa Zielona Szkoła „Ekoczar” – FALK (11,2 km) mała osada le Vna, na zachód od zabudowa L rezerwat „Ostrowy nad Brynic =”, równie b w pobli bu osady pomnik przyrody ogromny „D =b Rzeczypospolitej”, a tak be inny rezerwat przyrody „Jar Brynicy” – TRACZYSKA (13,2 km) niewielka osada poło bona nad rzek = Brynic =, z wyró bniaj =cym si = drewnianym młynem wodnym z ko Lca XIX w. b Bd=cym zabytkiem techniki – GUTOWO (16,3 km) wie V w gminie Bartniczka, dwór murowany zbudowany w II połowie XIX w. z parkiem dworskim z tego samego czasu, z pomnikowym okazem lipy – MAŁE LE _NO (18,3 km) wie V w gminie Bartniczka, jezioro Le `no Małe oraz Le `no Wielkie – ZEMBRZE (23 km) wie V w gminie Bartniczka, drewniany młyn wodny – zabytek techniki z pocz =tku XX wieku, Jezioro Zembrze – JANÓWKO (26,7 km) wie V w gminie Brzozie, w okolicy warte zobaczenia grodzisko dwuczłonowe z okresu wczesnego Vredniowiecza X-XV w. – MAŁY GŁ ABOCZEK (30,1 km) wie V w gminie Brzozie, ciekawy głaz narzutowy – pomnik przyrody nieo bywionej, jezioro Gł Bboczek – JEZIORO SOPIE K (32,1 km) – JAJKOWO (39,2 km) wie V w gminie Brzozie, ruiny dawnego dworu klasycystycznego z II poł. XIX w., wokół park podworski o zało beniu krajobrazowym – MARIANY (42 km) przysiółek, gdzie dochodzi szlak turystyczny mi Bdzynarodowy ( bółty) E-11 (Toru L-Radomno) – BACHOTEK (44 km) jezioro rekreacyjno-turystyczne, stanica wodna PTTK, doskonałe k =pielisko, przy le Vniczówce Bachotek okaz lipy drobnolistnej w wieku 150 lat - pomnik przyrody, jezioro przepływowe rzeki Skarlanki, tama podpi Btrzaj =ca i rozlewisko.

Zielony szlak pieszy PTTK GÓRZNO – Ł

110 poprzednim szlaku – GÓRZNO OCZYSZCZALNIA UCIEKÓW (1,2 km) zbudowana w latach 1990-93 – RUDA (4,0 km) wie V nale b= ca w XVI wieku do parafii w Górznie, siedziba dawnego nadle Vnictwa, w pobli bu znajduje si B rezerwat „Ostrowy nad Brynic =” – ZABOROWO (6,0 km) – MIESI

aółty szlak pieszy Toru L – Radomno im. Franciszka Ł Bgowskiego liczy ł =cznie 160 km długo Vci, rozpoczyna si B w Toruniu, przebiega przez Golub-Dobrzy L, Brodnic B, Pojezierze Brodnickie i ko Lczy si B w Radomnie. Od roku 1995 szlak ten stanowi cz BV4 mi Bdzynarodowego szlaku turystycznego E-11, przebiegaj=cego od Słubic do Ogrodnik. Przebieg szlaku przez tereny gmin stowarzyszonych w analizowanym LGD rozpoczyna si B od jego 61 km od strony Gminy Radomin (Płonne, Rodzone). Trasa na terenie LGD: TOMKOWO (61,5 km) osada zało bona w połowie XIX wieku, obecny dwór z tego okresu (odbudowany) park krajobrazowy, rezerwat przyrody Tomkowo – KIERZ RADZIKOWSKI (62,5 km) wie V o lu `no rozrzuconej zabudowie mieszkalnej – RADZIKI DU aE (66,7 km) gotycki ko Vciół parafialny pw.w Uw. Katarzyny z przełomu XIV/XV w., dwór z czterokolumnowym portykiem zbudowany w II poł. XIX w., w parku obok dworu znajduj = si B ruiny ceglanego zamku rycerskiego wzniesionego w latach 1435-1466 przez Radzikowskich. Od czasu wojen szwedzkich popada w ruin B. – KUPNO (70 km) wie V nad Drw Bc=, zakład eksploatacji kruszywa. Szlak nast Bpnie przechodzi na teren Gminy Bobrowniki (Słoszewy, Mszano) w stron B Brodnicy.

111 TRASY TURYSTYCZNE POWIATU

RYPI KSKIEGO

Poni bej przedstawiono proponowane trasy zwiedzania na terenie powiatu rypi Lskiego, które obejmuj = tereny gmin stowarzyszonych w LGD, tj. Gmina Rypin i W =pielsk (trasa nr 1), Gmina Rypin i Skrwilno (trasa nr 2), Gmina Rypin i Brzuze (trasa nr 3) oraz Miasto i Gmina Rypin (trasa nr 4). Przebiegi tras podano za Starostwem Powiatowym w Rypinie – strona internetowa Starostwa.

1. SAMOCHODOWA: punkt startowy miasto RYPIN – MARIANKI (warto zwróci 4 uwag B na zabytkowy dwór z XIX w.) – STRZYGI (warte zwiedzenia: ko Vciół z XIV wieku, cmentarz, kapliczka, fragmenty młynu wodnego oraz minimalnie zachowane grodzisko wczesno Vredniowieczne) – OSIEK (ko Vciół parafialny z przełomu XIV i XV w., cmentarz, spichlerz, grodzisko wczesno Vredniowieczne) – ŁAPINÓ aEK (zało benie dworskie) – RADZIKI MAŁE (zało benie dworskie – cz BV ciowo zachowane ruiny dworu) – RADZIKI DU aE (ko Vciół parafialny z XIV w. wraz z cmentarzem, grobowiec powsta Lców styczniowych, pozostało Vci ruin zamku rycerskiego Ogo Lczyków, dwór oraz park dworski z XIX w. – aktualnie obiekt szkolny) – TOMKOWO (pałac z XIX w., pozostało Vci parku krajobrazowego wraz z rezerwatem przyrody „Tomkowo”) – PÓŁWIESK MAŁY (dwór z XIX w.) – W

112 le Vny rezerwat przyrody „Okalewo”) – SKRWILNO (ko Vciół parafialny z 1852 r., cmentarz - mogiła powsta Lców 1863 r., grobowiec wnuczki J. Wybickiego, zało byciela targów skrwile Lskich, grodzisko, park pałacowy, zabytkowe drewniane domy, jezioro Skrwile Lskie i rzeka Skrwa) – RAK (miejsce pami Bci i m Bcz BL stwa z okresu drugej wojny Vwiatowej) – RUDA (rzeka Skrwa) – SKUDZAWY NOWY MŁYN (młyn wodny – obiekt zabytkowy) – KAMIONKA (młyn wodny – obiekt zabytkowy) – DYLEWO PR

113 UCIE aKI I SZLAKI DYDAKTYCZNE NA

TERENIE GMINY GÓRZNO

Przyrodnicze Vcie bki/szlaki dydaktyczne po Gminie Górzno obejmuj = swym zasi Bgiem jeziora Górzno, Mły Lskie oraz osobliwo Vci przyrodnicze rezerwatów Czarny Bry Lsk, Szumny Zdrój , Jar Brynicy . Poni bsze opisy Vcie bek dydaktycznych podano za stron = internetow = Kujawsko Pomorskiego O Vrodka Doradztwa Rolniczego - o/Przysiek – EPOKA – wydawnictwo internetowe. Opisy pochodz = z publikacji: - „Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy. Przyrodnicze Vcie bki dydaktyczne przy OVrodku Edukacji Ekologicznej Wilga (materiały metodyczne)", pod redakcj = Tomasza Załuskiego; - „Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy. Przyrodnicze Vcie bki dydaktyczne przy Zielonej Szkole Ekoczar (materiały metodyczne)", pod redakcj = Tomasza Załuskiego.

1. UCIE aKA DO REZERWATU „S ZUMNY ZDRÓJ ” Ł=czna długo V4 trasy wynosi ok. 4,5 km. Pierwszy odcinek Vcie bki prowadzi przez teren bezle Vny przy Jeziorze Mły Lskim, nast Bpnie trasa wiedzie przez las, w tym w znacznej cz BV ci przez le Vny rezerwat „Szumny Zdrój”. Ucie bka posiada ł =cznie 11 przystanków: OVrodek Edukacji Ekologicznej „Wilga” – poło bony w Górznie, na wzgórzu „Bocieniec”, atrakcj B stanowi doskonały punkt widokowy na rynn B subglacjaln = i poło bone w niej jeziora Mły Lskie i Górzno oraz nieregularne pagórki kemowe poro Vni Bte lasem; Jezioro Mły Lskie – jezioro przepływowe o powierzchni 25,3 ha, maksymalnej gł Bboko Vci 5,8 m, charakter eutroficzny, III klasa czysto Vci wód; flor B reprezentuje m.in. gr =b el bółty, grzybie L biały, wyst Bpuj =ce gatunki ptaków to m.in. perkoz dwuczuby, kaczka krzy bówka, czapla; Pastwiska przed lasem – le b= ce na dnie rynny jeziornej, w kierunku wschodnim wida 4 zbocze rynny o wysoko Vci 12 m, w kierunku zachodnim równin B torfow =;

114 Pocz =tek rezerwatu cz BV ciowego – poło bony na pagórkach kemowych, wyst Bpuj = zbiorowiska le Vne typu gr =du oraz borów mieszanych (ok. 200-letni drzewostan sosnowy); Obni benie wytopiskowe – przystanek poło bony jest w zagł Bbieniu wytopiskowym w obr Bbie pagórków kemowych, wyst Bpuj =ce zbiorowiska ro Vlinne to bagienny las olszowy i gr =d; Kompleks olsów i ł Bgów – przystanek znajduj =cy si B na dnie południowej cz BV ci rynny górznie Lskiej, charakteryzuje si B wyst Bpowaniem olsów i ł Bgów olszowych, osobliwo Vci = flory jest czosnek nied `wiedzi, wawrzynek wilczełyko, kalina koralowa; Pocz =tek rezerwatu Vcisłego – nieopodal górnego biegu strumienia Górzanki, wyst Bpuj =ce zbiorowiska ro Vlinne to naturalny gr =d oraz ł Bg olszowy; Droga wzdłu b jaru – przystanek znajduje si B niedaleko zbocza rynny górznie Lskiej – doliny rzecznej o cechach jaru, o gł Bboko Vci od 10 do 15 m, charakteryzuj =cej si B w =skim dnem i stromymi zboczami, osobliwo Vci = flory jest np. lilia złotogłów; Nisza `ródliskowa – rozległa, półkolista, gł Bboko V4 około 20 m, jest obj Bta Vcisł = ochron =, zbudowana z gliny morenowej, poni bej warstwy gliny wyst Bpuje warstwa wodono Vna, z której obficie wypływaj = wody, zbocze niszy porasta gr =d zboczowy, dno niszy – ł Bg jesionowo-olszowy, osobliwo Vci = flory jest np. czosnek nied `wiedzi; Młody las Vwierkowy – przystanek znajduje si B na sandrze, na wysoko Vci 120- 130 m n.p.m., wyst Bpuj =ce zbiorowisko ro Vlinne to las Vwierkowy posadzony na byznym siedlisku lasu li Vciastego, Szkolny Plac – przystanek poło bony w Vród wzgórz i pagórków kemowych wraz z obni beniem wytopiskowym, zbiorowiska ro Vlinne to gr =d i młodnik sosnowy.

2. UCIE aKA DO REZERWATU „J AR BRYNICY ” Trasa Vcie bki została wytyczona na długo Vci 8 km, na któr = składa si B 12 przystanków. Ucie bka charakteryzuje si B du b= malowniczo Vci =. Wytyczono nast Bpuj =ce przystanki: Zielona Szkoła „Ekoczar” – poło bona w północno-wschodniej cz BV ci wsi Czarny Bry Lsk, na obszarze sandru, 122 m n.p.m., atrakcj = jest wyst Bpuj =cy pomnikowy d =b szypułkowy oraz okazały Vwierk, w Vród ptaków mo bna spotka 4 m.in. paszkota, orzechówk B, pleszk B;

115 WBgornia – przystanek znajduje si B w rynnie rzeki Brynicy, która do mostu w WBgorni jest kr Bt= rzek = o spadku 0,26%, natomiast po północnej stronie od mostku wzrasta do ok. 2,34 %, ponadto wyst Bpuje tutaj ro Vlinno V4 ruderalna i murawa psammofilna, w Vród ptaków znajdziemy tu m.in. kwiczoła, trznadla, pokrzewk B cierniówk B, wróbla, jaskółk B dymówk B, mazurka, kopciuszka; Wał ozowy – jest to wydłu bona forma ziemna przbiegaj =ca w kierunku północ- południe, zw Bb aj =ca si B ku południowi o długo Vci 550 m, szeroko Vci 60-150 m, maksymalna wysoko V4 wału wynosi 160 m n.p.m., wyst Bpuj =ce zbiorowisko ro Vlinne to murawa szczotlichowa, w Vród ptaków mo bna spotka 4 takie gatunki jak: skowronek, trznadel, myszołów, jastrz =b, błotniak stawowy, krogulec; przystanek jest znakomitym punktem widokowym na rzekB Brynic B, rynn B Jezior Bry Lskich oraz elementy krajobrazu kulturowego; Kompleks le Vny na sandrze – przystanek poło bony na ni bszym poziomie sandru dobrzy Lskiego poro Vni Btego borem mieszanym, w Vród ptactwa znajdziemy tutaj m.in.: dzi Bcioła du bego, zi BbB, pierwiosnka oraz g =siorka; Kraw Bd` doliny Brynicy – przystanek poło bony na zboczu rynny doliny poro Vni Btej fitocenozami ł =kowymi i okrajkowymi; przy drodze widoczny przekrój budowy zbocza: warstwy szarych piasków, bółtych piasków i iłów; Nosek – przystanek zlokalizowany przy mostku w miejscowoVci Nosek, gdzie Brynica skr Bca na zachód tworz =c tym samym gł Bbok = dolin B rzeczn = - Jar Brynicy (długo V4 doliny wynosi ł =cznie 3,5 km, szeroko V4 ok. 100 m, gł Bboko V4 od 15 do 50 m), w okolicy miejscowo Vci Nosek Brynica płynie z du bym spadkiem si Bgajacym 7-9%; wyst Bpuj = tutaj ró bnorodne zbiorowiska ro Vlinne, w tym ł =kowe, murawowe, polne, wodne oraz le Vne – ł Bgi i gr =dy, wVród osobliwo Vci florystycznych znajdziemy tutaj np. bluszcz pospolity; ponadto ciekawe gatunki fauny reprezentuj = m.in. ciernik, pstr =g, zimorodek, słowik szary, pliszka siwa, pokrzewka ogrodowa; Le Vniczówka Buczkowo – budynek poło bony na otwartym terenie, na sandrze z zagł Bbieniami wytopiskowymi; z awifauny mo bna spotka 4 m.in. Vwiergotka drzewnego, strzy byka a nawet dudka; Południowa cz BV4 rezerwatu – poło bony na sandrze, poro Vni Btym olsem i gr =dem, wyst Bpuj =ce gatunki fauny to m.in. jele L, dzik, a tak be ptaki: ikora modra, Vwistunka le Vna, pokrzewka czarnołbista, sikora uboga, muchołówka, kowalik;

116 „D =b Rzeczpospolitej” – przystanek poło bony w Vród gr =dów z 200-letnim drzewostanem sosnowym, dodatkow = atrakcj B stanowi pomnikowy d =b o nazwie „D =b Rzeczpospolitej”, w Vród ptaków spotka 4 mo bna m.in. dzi Bcioła du bego, krzy bodzioba Vwierkowego oraz kowalika; Zbocza Jaru Brynicy – przystanek poło bony na kraw Bdzi Jaru Brynicy ze zboczami o nachyleniu pomi Bdzy 40 a 60º. Miejscami nachylenie wzrasta nawet do ok. 80º. Jar porasta w tym miejscu gr =d zboczowy ( Aceri-Tilietum ), wVród osobliwo Vci flory znajdziemy m.in. wawrzynek wilczełyko ( Daphne mezereum ); Dno Jaru Brynicy – przystanek poło bony przy mostku, na dnie Jaru Brynicy, Północna cz BV4 rezerwatu – poło bona na sandrze, wyst Bpuje tutaj las gr =dowy, wVród fauny znajdziemy: muchołówk B mał =, kowalika, sójk B, dzi Bcioła du bego, Vwistunk B, zi BbB, drozda Vpiewaka oraz kosa.

3. UCIE aKA DO REZERWATU „C ZARNY BRY KSK ” Ucie bka jest poprowadzona przez tereny le Vne i ma ł =czn = długo V4 ok. 4 km. Trasa rozpoczyna si B w „Ekoczarze” w Czarnym Bry Lsku, ko Lczy w rezerwacie florystycznym „Czarny Bry Lsk”. Jest to rezerwat Vcisły, utworzony dla ochrony stanowiska kłoci wiechowatej – rzadkiej ro Vliny szuwarowej w tej cz BV ci kraju. Na Vcie bkB składa si B 7 przystanków: Pomnikowe d Bby – przystanek poło bony na sandrze o wysoko Vci 120 m n.p.m., wyst Bpuj =ce zbiorowisko ro Vlinne to młodnik sosnowy, do szczególnych atrakcji nale b= dwa ponad 250-letnie pomnikowe d Bby; wyst Bpuj =ce gatunki fauny to: sarna, jele L, dzik, 4 gatunki pokrzewek, sójka, dzi Bcioł czarny; Las gr =dowy – poło bony na sandrze, wysoko V4 127,5 m n.p.m., zlokalizowani tutaj Powierzchni B Badawczo-Dydaktyczn = (270 poletek badawczych, na których badania prowadzone s = przez naukowców i studentów UMK w Toruniu); wyst Bpuje las gr =dowy, z fauny: zi Bba, pierwiosnek, rudzik, dzi Bcioł czarny; Bagno – przystanek poło bony w obni beniu wytopiskowym, w cz BV ci północnej i centralnej znajduje si B bagienny las olszowy i zaro Vla łozowe, w cz BV ci południowej – mszarne torfowisko przej Vciowe, do osobliwo Vci flory nale by ro Vlina planktono berna – pływacz zwyczajny, w Vród fauny mo bna spotka 4 nast Bpuj =ce gatunki: brodziec samotny, kaczka krzy bówka, borowiec wielki i płazy (traszki, baby zielone i brunatne);

117 Bór mieszany – poło bony na sandrze, 123,5 m n.p.m., wyst Bpuj =ce zbiorowisko ro Vlinne to bór mieszany, osobliwo Vci = flory jest wyst Bpuj =cy widłak spłaszczony, w Vród zwierz =t mo bna m.in. spotka 4 sikor B czubatk B, gila, krzy bodzioba Vwierkowego; Torfowisko w rezerwacie – poło bone w obni beniu wytopiskowym jeziora Czarny Bry Lsk; wyst Bpuj = zbiorowiska ro Vlinne: torfowisko niskie i przej Vciowe oraz wiekowy bór mieszany, do osobliwo Vci flory nale by rosiczka okr =głolistna, kło 4 wiechowata oraz widłak jałowcowaty; Jezioro Czarny Bry Lsk – poło bone w obni beniu wytopiskowym jezioro jest bezodpływowe i bezdopływowe, o powierzchni 9,9 ha, gł Bboko Vci maksymalnej 2,8 m, jezioro zaliczono do III klasy czysto Vci; z osobliwo Vci flory wyst Bpuj = grzybienie białe i ramienice, z awifauny: perkoz dwuczuby, kaczka krzy bówka, g =goł i czernica. Punkt widokowy w rezerwacie – przystanek poło bony na zboczu misy wytopiskowej jeziora Czarny Bry Lsk, wyst Bpuj =ce zbiorowiska ro Vlinne to: torfowisko niskie z zaro Vlami brzozowymi i wierzbami, gr =d oraz bór mieszany.

4. UCIE aKA WOKÓŁ JEZIORA GÓRZNO Ucie bka o długo Vci od 5,8 do 7,5 km (w przypadku wydłu benia trasy dodatkowo o star = bwirowni B). Ucie bka podzielona jest na 15 przystanków: Młyn Wapionka – młyn wodny wybudowany w 1776 roku, poło bony na wschód od k =pieliska nad jeziorem Górzno, przy 2 ha jeziorze Wapionka, na Vrodku jeziora znajduje si B wyspa, na której ustawiona została figurka Jezusa Chrystusa, w Vród zbiorowisk ro Vlinnych wyró bniono ł Bg jesionowo-olszowy, wilgotne pastwisko oraz szuwar z tatarakiem; dodatkow = atrakcj = jest drewniana chata o konstrukcji zr Bbowej; Drumliny – przystanek poło bony na drumlinach zbudowanych z gliny morenowej o Vredniej mi =b szo Vci 3 m, pokrywaj =cej pod swoj = powierzchni = zaburzone strukturalnie piaski i bwiry wodnolodowcowe (wymiary drumlinów: wysoko V4 ok. 5 m, długo V4 160 m, szeroko V4 60 m); Las gr =dowy – zlokalizowany w kierunku wschodnim od pola drumlinowego; zbiorowisko porasta obszar sandru; Krajobraz wsi Fiałki – na uwag B zasługuj = przede wszystkim elementy krajobrazu kulturowego, w tym mozaika pól, ł =k, pastwisk, zabagnie L,

118 zabudowa L, kr Btych dróg, terasy rolnych. Cało V4 krajobrazu dopełnia urozmaicona rze `ba terenu; Stara bwirownia – przystanek poło bony przy nieczynnej bwirowni we wsi Fiałki, Wie V Fiałki – charakteryzuje si B rozproszonym typem zabudowy, materiał budowlany budynków to zarówno nowoczesne materiały, jak równie b lokalne glina zwałowa pochodzenia lodowcowego, głazy narzutowe, trzcina, słoma; Murawa i sztuczne głazowisko – przystanek poło bony jest na zboczu rynny górznie Lskiej, wyst Bpuj = pastwiska oraz suche murawy; Wypływ Górzanki – przystanek na kraw Bdzi rynny górznie Lskiej z pi Bknym widokiem na rzek B Górzank B oraz jezioro Górzno, na zboczach rynny wyst Bpuj = murawy, zbocza niszy `ródliskowej porasta gr =d zboczowy, natmiast na dnie niszy ukształtowała si B `ródliskowa posta 4 olsu. W Vród osobliwo Vci flory znale `4 mo bna chronion = lili B złotogłów ( Lilium martagon ); Ł=ki na równinie torfowej – poło bone na dnie rynny górznie Lskiej zbudowanej z torfów o mi =b szo Vci od 3 do 5 m. Pod torfami znajduj = si B warstwy kredy jeziornej i gytii o ł =cznej mi =b szo Vci do ok.7 m. W Vród osobliwo Vci flory wyznaczono rzadki storczyk szerokolistny; Oczyszczalnia Vcieków – przystanek poło bony jest przy oczyszczalni Vcieków wybudowanej w latach 1990-93; Małe bagno przy borze – poło bone jest w obni beniu wytopiskowym z ro Vlinno Vci = bagienn = i zaro Vlami łozowymi; Torfowiska `ródliskowe – torfowisko poło bone u podnó ba stromego zbocza rynny górznie Lskiej, `ródło ma typ warstwowy, wyst Bpuje rdzawe zabarwienie, które wskazuje na utlenianie si B zwi =zków manganu i belaza, osobliwo Vci = w Vród flory jest storczyk szerokolistny; Oczko wodne – poło bone jest w kompleksie zagł Bbie L i piaszczystych wyniesie L, w niedalekim s =siedztwie akwenu wyst Bpuje bór mieszany i psammofilna murawa; Park miejski – zało bony w 1982 roku le by na stromych zboczach rynny górznie Lskiej. W Vród drzewostanu znajdziemy m.in. Vwierk, sosn B wejmutk B, klon, grab. Rynek – ostatni przystanek poło bony w Górznie – najmniejszym mie Vcie województwa kujawsko-pomorskiego.

119 UCIE aKI DYDAKTYCZNE ORAZ SZLAKI

TURYSTYCZNE NA TERENIE GMINY

SKRWILNO

UCIE aKA PRZYRODNICZO -LE UNA NA TERENIE LE UNICTWA ZAMBRZYCA Ucie bka przyrodniczo-le Vna wyznaczona przez Nadle Vnictwo Skrwilno o długo Vci 4,2 km (pocz =tek i koniec Vcie bki w siedzibie Nadle Vnictwa). Bieg Vcie bki prowadzi przez tereny le Vne i Vródle Vne (granica biotopów las-polana), zmierzaj =c poprzez ró bne rodzaje drzewostanów terenu le Vnictwa Zambrzyca. Na trasie spotykamy 12 przystanków oznaczonych tablicami o tematyce przybli baj =cej zagadnienia dotycz =ce lasu i gospodarki le Vnej. Do głównych atrakcji Vcie bki nale b= : punkt widokowy nad jeziorem Skrwilno (wie ba widokowa), dwustuletni drzewostan sosnowy, pomnik pomordowanych w czasie II Wojny Uwiatowej, ekologiczna oczyszczalnia Vcieków oraz park dendrologiczny z wiatami i miejscem na ognisko.

Ryc. Mapa pogl =dowa Vcie bki edukacyjnej „Skrwilno” ( _ródło: Nadle Vnictwo Skrwilno)

120 SZLAK KAJAKOWY PO SKRWIE Szczegółowy opis rzeki zamieszczono w rozdziale 2.4.1. niniejszej Analizy. Rzeka w swoim górnym biegu przepływa przez gmin B Skrwilno oraz przez jezioro Skrwilno, z którego łatwo rozpocz =4 spływ kajakiem. Dziesi B4 kilometrów poni bej jeziora wpada do rzeki Urszulewka - jej prawy dopływ, któr = równie b mo bna poł =czy 4 w ramach pocz =tku spływu. Skrwa nale by do rzek nizinnych, w górnym biegu, nale b= cym do gmin terenu LGD płynie przez równinne obszary. Dalej, w Vrodkowym i dolnym odcinku, jej otoczenie stanowi = głównie zbocza zalesionej doliny. W dolnym biegu, w okolicach Brudzenia dolina rzeki wchodzi w skład Brudze Lskiego Parku Krajobrazowego. Szlak charakteryzuje si B malowniczo Vci = krajobrazu oraz stosunkowo niskim stopniem trudno Vci. Jedynie w górnym biegu (odcinek do Tłuchówka) szlak okazuje si B do V4 uci =b liwy z powodu konieczno Vci przenosek przez ustawione młyny oraz zwalone drzewa. Uredni spadek Skrwy na odcinku szlaku wynosi 0,7‰, natomiast Vredni przepływ w dolnym biegu około 5 m 3/s. Szlak po Skrwie jest dost Bpny praktycznie przez cały rok, jedynie w górnym biegu mog = wyst Bpowa 4 okresowe utrudnienia spowodowane niskim stanem wody na rzece (mo bliwe przenoski). Na pokonanie całego szlaku po Skrwie potrzeba od 5 do 6 dni. Na terenie Gminy Skrwilno szlak wytyczony został od Jeziora Skrwile Lskiego do uj Vcia Urszulewki na odcinku 11,5 km. Szlak ten jak i sama Skrwa przechodzi nastBpnie na teren Gminy Ro Vciszewo, powiatu sierpeckiego, województwa mazowieckiego i uchodzi do Wisły w Murzynowie w jej 645 km. Najwa bniejsze odcinki szlaku na terenie Gminy Skrwilno to: 103,5 km – Jezioro Skrwilno. Trudno dost Bpne dla kajaków, gdy b woda okolona jest gBstym pasem szuwarów. Najlepszy dost Bp do toni wodnej i zało benia biwaku zapewnia miejsce przy drodze Skrwilno - Szczawno. 103,0 km – Miejsce wypływu rzeki z jeziora Skrwilno na jego południowo- wschodnim kra Lcu. Skrwa w tym miejscu jest uregulowana, posiada wystarczaj =c= gł Bboko V4 i szeroko V4 2-3 m. 102,0 km – Skrwilno, z mostkiem na rzece. Na odcinku w tej okolicy rzeka płynie wVród ł =k prosto i jest uregulowana. Niskie kładki zmuszaj = kilkukrotnie do przeci =gania kajaka. 99,0 km – miejscowo V4 Ruda, w centrum przepływ pod mostem. Napotykamy zniszczony jaz, który mo bna przepłyn =4 przy wy bszym stanie wody w rzece. 93,0 km – miejscowo V4 Zambrzyca, most na rzece.

121 92,5 km – Uj Vcie prawego dopływu Skrwy - Urszulewki. Ciek ten odprowadza wod B z dwóch jezior: Szczutowskiego i Urszulewskiego. JeVli stan wody na to pozwala, mo bna alternatywnie rozpocz =4 spływ od wspomnianych jezior. Nad jeziorami rozwini Bta zabudowa turystyczna oraz usługowa. Na Urszulewce spotkamy kilka przeszkód: w Bgornia u wypływu z jeziora Urszulewskiego – wymagana przenoska na odległo V4 ok. 25 m; 6 przepustów pod mostkami i groblami z mobliwo Vci = przepłyni Bcia. 92,0 km – Jaz za uj Vciem Urszulewki, który mo bna przepłyn =4 Vrodkiem. Rzeka nadal jest uregulowana, zwi Bksza szeroko V4 do 5 - 6 m. Przez nast Bpne kilometry rzeka płynie nadal w otoczeniu podmokłych ł =k z k Bpami drzew. Szlak został opisany na podstawie tekstu ze strony internetowej zajmuj =cej si B mi Bdzy innymi szlakami turystyki kajakowej (www.wuja.republika.pl).

Wykorzystane `ródła: - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, strony. www.pttk.pl, http://szlaki.pttk.pl; - PTTK Oddział Miejski im. M. Sydowa w Toruniu, strona www.pttk.torun.pl; - Kujawsko Pomorski O Vrodek Doradztwa Rolniczego - o/Przysiek – EPOKA – wydawnictwo internetowe, strona http://stona50.byethost10.com/epoka; - „Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy. Przyrodnicze Vcie bki dydaktyczne przy O Vrodku Edukacji Ekologicznej Wilga (materiały metodyczne)", p.red. Tomasza Załuskiego; - „Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy. Przyrodnicze Vcie bki dydaktyczne przy Zielonej Szkole Ekoczar (materiały metodyczne)", pod redakcj = Tomasza Załuskiego. - Strona turystyczna Prywatne Okienko Wuja Mariana, strona www.wuja.republika.pl; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Brodnica, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/brodnica; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Skrwilno, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/skrwilno; - Lasy Pa Lstwowe Nadle Vnictwo Golub-Dobrzy L, strona www.torun.lasy.gov.pl/web/golub_dobrzyn - Starostwo Powiatowe w Rypinie, strona www.powiat.rypinski.lo.pl.

5.4.2. Propozycja wyznaczenia szlaków W celu prawidłowego wyznaczenia trasy szlaku turystycznego nale by wzi =4 pod uwag B kilka technicznych czynników: Preferowany rodzaj lokomocji Rozmieszczenie atrakcji przyrodniczych Rozmieszczenie atrakcji kulturalnych oraz zabytków Lokalizacja k =pielisk i innych o Vrodków wypoczynku i rekreacji Lokalizacja usług gastronomicznych Lokalizacja miejsc noclegowych Przedstawione w poprzednich rozdziałach zestawienia najwa bniejszych osobliwo Vci przyrodniczych (rzeki, jeziora, obiekty i obszary ochrony przyrody) oraz osobliwo Vci kulturalnych (zabytki historyczne i kulturalne) wraz z okre Vleniem podstawowej

122 infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej pozwoliły na wyłonienie przebiegu trasy oraz jej przystanków.

TRASA ROWEROWA I: Rusinowo – Strzygi – Osiek – Łapinó bek – Radziki Małe – Radziki Du be – Półwiesk Mały – Tomkowo – Półwiesk Mały – W =pielsk – Gulbiny (długo V4 trasy ok. 30 km). Mo bliwo V4 nocowania w Strzygach, Gulbinach oraz Tomkowie. Ze wzgl Bdu na wybór noclegu tras B mo bna przejecha 4 równie b w odwrotnym kierunku.

TRASA ROWEROWA II: Gulbiny – Ostrowite – Brzuze – Ugoszcz – Radzynek – Somsiory – Nadró b – aałe – Kleszczyn (długo V4 trasy ok. 35 km). Mo bliwo V4 nocowania w aałem, Kleszczynie, Nadro bu, Somsiorach. Ze wzgl Bdu na wybór noclegu mo bna zmieni 4 kierunek trasy na odcinku Brzuze – Kleszczyn.

TRASA ROWEROWA III: Nadró b – Rogowo – Sosnowo – Narty – Urszulewo – Skrwilno – Okalewo (długo V4 trasy ok. 35 km). Mo bliwo V4 noclegu w Nartach, Urszulewie i Okalewie.

TRASA ROWEROWA IV: Okalewo – St Bpowo – Sadłowo – Zduny – Uwiedziebnia – Ksi Bte – Górzno (długo V4 trasy ok. 35 km). Mo bliwo V4 noclegu w Górznie i Fiałkach.

TRASA ROWEROWA V: Górzno – Miesi =czkowo – Czarny Bry Lsk – Rezerwaty Górznie Lsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego - Górzno (trasa o długo Vci ok. 35 km).

123 6. Podsumowanie analizy i wyniki

6.1. Zbiorcza analiza ilo Vciowa i jako Vciowa zasobów Vrodowiska w gminach LGD

W poprzednich rozdziałach opracowania przedstawiono diagnoz B stanu zasobów Vrodowiska i zagospodarowania turystycznego gmin Lokalnej Grupy Dzialania. Zebrane dane stały si B podstaw = do sumarycznej oceny ka bdej z gmin z osobna pod k =tem ilo Vci posiadanych zasobów Vrodowiska oraz jego jako Vci. W celu wskazania terenów wyró bniaj =cych si B na tle całego obszaru LGD sporz =dzono matryce porówna L gmin dla ka bdego z diagnozowanych wcze Vniej zagadnie LVrodowiskowych. Matryce wykonano zarówno w układzie jako Vciowym zasobów, jak i jako Vciowym, czego odzwierciedleniem s = poni bsze zestawienia.

6.1.1. ILO U3 ZASOBÓW URODOWISKA

Metodologia oceny: Zebrane na potrzeby opracowania dane wyj Vciowe, przedstawione w diagnozie stanu aktualnego Vrodowiska gmin LGD, oceniono według poszczególnych kategorii zasobów Vrodowiska lub kategorii bezpo Vrednio zwi =zanych ze Vrodowiskiem maj =cych znaczenie dla atrakcyjno Vci turystycznej tego obszaru. Kategorie porówna L powi =zano tematycznie z zagadnieniami prezentowanymi w poszczególnych rozdziałach opracowania. Wspólne zestawienie kategorii i ocen stworzyło matryc B porówna L dla gmin, umo bliwiaj =c= rankingowanie ka bdego z analizowanych obszarów. Wielokryterialna analiza ilo Vci zasobów Vrodowiska została dokonana przy pomocy nast Bpuj =cych kategorii: • Zasoby glebowe – oceny dokonano według całkowitej powierzchni u bytków rolnych, którymi dysponuje dana gmina; • Zasoby wodne – rzeki – oceny dokonano według głównych rzek płyn =cych przez teren LGD, najwi Bksz = wag B przypisano rzece Drw Bcy oraz jej lewobrze bnym dopływom, opisanym w rozdziale 2.4.1; • Zasoby wodne – jeziora – oceny dokonano na podstawie liczby wyst Bpuj =cych zbiorników wodnych oraz ich powierzchni; • Wody podziemne – oceny dokonano na podstawie zdiagnozowanych zasobów wód i liczby dost Bpnych pi Bter wodono Vnych, premiowano połozenie w obr Bbie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych;

124 • Surowce mineralne – oceny dokonano na podstawie liczby udokumentowanych i eksploatowanych złó b surowców; • Fauna – oceny dokonano na podstawie liczby gatunków stwierdzonych na danym obszarze, zwi =zanych najcz BV ciej z obszarami chronionymi, znaczenie przypisano te b gatunkom rzadszym, przyjmuj =c, be gatunki pospolite wyst Bpuj = w ka bdej z gmin; • Flora – ocen B ilo Vciow = dokonano analogicznie, jak przy powy bszym kryterium; • Zasoby le Vne – oceny dokonano według stopnia lesisto Vci obszaru gminy - powierzchni gruntów le Vnych wzgl Bdem całkowitej powierzchni gminy; • Parki krajobrazowe – oceny dokonano na podstawie powierzchni terenu parku krajobrazowego wyst Bpuj =cego na terenie gminy; • Natura 2000 - oceny dokonano na podstawie powierzchni terenu sieci Natura 2000 wyst Bpuj =cego na terenie gminy; • Rezerwaty - oceny dokonano na podstawie liczby wyznaczonych rezerwatów wyst Bpuj =cych na terenie gminy; • Pomniki przyrody - oceny dokonano na podstawie liczby wyznaczonych rezerwatów wyst Bpuj =cych na terenie gminy; • OCHK - oceny dokonano na podstawie powierzchni terenu obszaru chronionego krajobrazu wyst Bpuj =cego na terenie gminy; • Gospodarka wodno- Vciekowa – kategoria bezpo Vrednio wpływaj =ca na stan zasobów Vrodowiska, oceny ilo Vciowej dokonano na podstawie wska `ników stopnia zwodoci =gowania i skanalizowania poszczególnych gmin, • Gospodarka odpadami - kategoria bezpo Vrednio wpływaj =ca na stan zasobów Vrodowiska, oceny ilo Vciowej dokonano w oparciu o stopie L rozwoju wła Vciwej infrastruktury: dost Bpu do składowisk odpadów, wielko Vci i stopnia wypełnienia składowisk, urz =dze L selektywnej zbiórki odpadów, itp.; • Parki podworskie – ocena według liczby zało beL parkowych i parków podworskich zlokalizowanych na terenie danej gminy; • Zaplecze turystyczne – oceny dokonano na podstawie liczby obiektów funkcjonuj =cych w obsłudze ruchu turystycznego oraz szeroko poj Btej infrastruktury turystycznej; • Agroturystyka – ocena oparta została o liczb B funkcjonuj =cych na danym obszarze gospodarstw agroturystycznych; • Szlaki – oceny dokonano w oparciu o wyst Bpowanie oraz długo V4 szlaków turystycznych wyznaczonych w granicach danej gminy.

125 Skala porównawcza wykorzystana przy ocenie ilo Vciowej zasobów: 0 p. – brak zasobów 1 p. – sporadyczne zasoby 2 p. – przeci Btne zasoby 3 p. – znaczne zasoby 4 p. – wyró bniaj =ce si B zasoby

Poni bej zaprezentowano matryc B porównawcz = dla gmin LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ, b Bd=c= wynikiem oceny zgodnej z przedstawion = powy bej metodologi =.

Tabela 19 Porównanie ilo Vciowe zasobów Vrodowiskowych gmin LGD Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Brzuze Górzno Osiek Rypin Rogowo Skrwilno Uwiedziebnia W=pielsk Zasoby 3 2 2 4 3 2 3 3 glebowe Zasoby 2 2 2 2 2 3 2 3 wodne – rzeki Zasoby wodne – 4 3 1 2 2 3 1 2 jeziora Wody 3 2 2 3 3 4 2 2 podziemne Surowce 1 1 1 1 1 2 2 2 mineralne Fauna 2 4 2 2 2 3 2 3 Flora 2 4 2 2 2 3 2 3 Zasoby le Vne 1 3 1 1 3 3 2 2 Parki 0 3 0 0 0 0 2 0 krajobrazowe Natura 2000 0 2 0 0 0 0 1 2 Rezerwaty 0 3 2 0 0 2 2 2 Pomniki 3 2 1 1 1 2 1 2 przyrody OCHK 1 1 2 0 0 3 0 3 Gospodarka wodno- 2 3 3 2 2 3 2 3 Vciekowa Gospodarka 2 2 2 2 2 2 2 2 odpadami Parki 3 2 0 3 2 2 0 3 podworskie Zaplecze 2 3 1 1 2 2 0 1 turystyczne Agroturystyka 3 4 0 1 2 2 0 1 Szlaki 3 3 0 0 0 2 0 2 Suma 37 49 24 27 29 43 26 41 Pozycja 4 1 8 6 5 2 7 3 _ródło: opracowanie własne

126 Wnioski z oceny ilo Vciowej zasobów: 1. Na podstawie oceny ilo Vciowej najbogatszym w zasoby Vrodowiskowe terenem LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ s = gminy Górzno i Skrwilno, a wi Bc wschodnia cz BV4 obszaru LGD. 2. Wyniki oceny koreluj = bezpo Vrednio z układem obszarów prawnie chronionych. 3. Najmniej zasobn = Vrodowiskowo cz BV ci = analizowanego obszaru s = tereny gmin Osiek oraz Uwiedziebnia. 4. Urednia uzyskanych ocen zasobów dla gmin wyniosła 34,5 punktów. Maksymalna mo bliwa do uzyskania liczba punktów wynosi 76. 5. Ocena ukazuje równie b rolniczy charakter terenu – najwy bszy Vredni wynik gminy LGD uzyskały dla kategorii „Zasoby glebowe”.

6.1.2. JAKO U3 ZASOBÓW URODOWISKA

Metodologia oceny: Ocena wielokryterialna jako Vci zasobów Vrodowiska została dokonana przy wykorzystaniu nieco innego zestawu kategorii porównawczych. Niektórych z zasobów nie mo bna oceni 4 jednocze Vnie ilo Vciowo i jako Vciowo, ze wzgl Bdu na ich charakter lub niedostatki danych wyj Vciowych (np. jako V4 obszarów prawnie chronionych wynika bezpo Vrednio ze stanu innych zasobów – fauna, flora, czy zasoby le Vne). Analiza jako Vci zasobów Vrodowiska oraz komplementarnych zasobów infrastrukturalnych została dokonana przy pomocy nast Bpuj =cych kategorii: • Klimat – przy ocenie pod uwag B wzi Bto ogólny charakter klimatu regionu i skorygowano go o pozytywne lub negatywne cechy lokalnego topoklimatu, przedstawione w rodziale 2.1; • Geologia – przy ocenie pod uwag B brano stopie L urozmaicenia rze `by terenu i wyst Bpowanie nietypowych form geologicznych, w pływaj =cych na jako V4 krajobrazow = danego terenu; • Zasoby glebowe – oceny dokonano na podstawie struktury u bytkowania gruntów rolnych w gminach oraz struktury udziałów klas bonitacyjnych gleb danego terenu; • Zasoby wodne – rzeki – oceny dokonano na podstawie danych dotycz =cych parametrów czysto Vci wód głównych rzek przepływaj =cych na odcinku w granicach danej gminy;

127 • Zasoby wodne – jeziora - oceny dokonano na podstawie danych dotycz =cych parametrów czysto Vci jezior zlokalizowanych w gminie, zgodnie z danymi WIO U w Bydgoszczy zaprezentowanymi w rozdziale 2.4.2; • Wody podziemne – ocena została oparta o ogóln = jako V4 parametrów fizykochemicznych wód podziemnych, ze szczególnym uwzgl Bdnieniem poziomów wodono Vnych, z których zaopatrywana jest wi Bkszo V4 mieszka Lców; • Surowce mineralne – oceny dokonano bior =c pod uwag B rodzaje kopalin wyst Bpuj =cych na terenie gminy (podstawowe, pospolite), oraz stwierdzone parametry techniczne złó b, umo bliwiaj =ce b =d` nie ich gospodarcze wykorzystanie; • Fauna – oceny dokonano na podstawie stwierdzonej bioró bnorodno Vci gatunkowej zwierz =t danego terenu, premiuj =c szczególnie liczb B rzadkich gatunków o stanowiskach stwierdzonych w granicach gminy; • Flora – ocen B jako Vciow = dokonano analogicznie, jak przy powy bszym kryterium; • Zasoby le Vne – ocen B oparto o wyst Bpujac = struktur B siedliskow = terenów le Vnych oraz struktur B drzewostanów (monokultury sosnowe) oraz staus ochronny lasów; • Gospodarka wodno- Vciekowa – kategoria bezpo Vrednio wpływaj =ca na jako V4 zasobów Vrodowiska, oceny jako Vciowej dokonano na podstawie stopnia rozwoju technologicznego systemów wodno – Vciekowych gmin oraz stanu technicznego infrastruktury przesyłowej oraz oczyszczalni Vcieków i stacji uzdatniania wody; • Gospodarka odpadami – kategoria bezpo Vrednio wpływaj =ca na jako V4 zasobów Vrodowiska, oceny jako Vciowej dokonano na podstawie stopnia rozwoju technologicznego infrastruktury, przede wszystkim składowisk odpadów, stopie L segregacji odpadów, odzysku surowców, przynale bno V4 gminy do zwi =zku zajmuj =cego si B gospodark = odpadami; • Parki podworskie – oceny dokonano na podstawie stopnia zachowania pierwotnego drzewostanu parkowego, wieku i ilo Vci najstarszych drzew, stopie L zró bnicowania gatunkowego, stanu technicznego zwi =zanych z parkiem zało beL dworskich; • Zaplecze turystyczne – oceny dokonano na podstawie zró bnicowania obiektów turystycznych udost Bpnianych na terenie gminy, wyposa benia oferowanych miejsc noclegowych, stan techniczny i rozwój infrastruktury rekreacyjnej zwi =zanej z rzekami i jeziorami (przystanie, mola, punkty gastronomiczne itp.);

128 • Agroturystyka – oceny dokonano na podstawie zró bnicowania oferty i jako Vci wyposa benia miejsc noclegowych, oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne terenu gminy; • Szlaki – ocen B oparto o stan infrastruktury zwi =zanej z wyznaczonymi szlakami: miejsca parkingowe, oznaczenia, tablice informacyjne, Vcie bki dydaktyczne, itp.

Skala porównawcza wykorzystana przy ocenie jako Vciowej zasobów: 0 p. – brak zasobów 1 p. – słaba jako V4 zasobów 2 p. – przeci Btna jako V4 zasobów 3 p. – dobra jako V4 zasobów 4 p. – wyró bniaj =ca si B jako V4 zasobów

Tabela 20 Porównanie jako Vciowe zasobów Vrodowiskowych gmin LGD Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Brzuze Górzno Osiek Rypin Rogowo Skrwilno Uwiedziebnia W=pielsk Klimat 2 4 3 2 3 2 2 2 Geologia 4 4 3 4 4 3 3 3 Zasoby 4 1 3 3 1 1 2 3 glebowe Zasoby 2 3 1 1 2 2 2 3 wodne – rzeki Zasoby wodne – 2 3 2 3 3 1 2 2 jeziora Wody 3 3 3 3 3 3 3 3 podziemne Surowce 1 1 2 2 1 2 2 2 mineralne Fauna 2 3 1 1 2 3 2 3 Flora 1 4 1 2 2 3 2 3 Zasoby le Vne 1 3 1 1 3 3 2 2 Gospodarka wodno- 2 2 2 2 2 2 2 2 Vciekowa Gospodarka 3 2 2 2 3 3 1 3 odpadami Parki 3 2 0 3 2 3 0 3 podworskie Zaplecze 2 3 1 2 2 2 0 1 turystyczne Agroturystyka 3 3 0 2 2 2 0 2 Szlaki 2 3 0 0 0 2 0 2 Suma 37 44 25 33 35 36 25 39 Pozycja 3 1 7 6 5 4 7 2 _ródło: opracowanie własne

Wnioski z oceny jako Vciowej zasobów:

129 1. Wyniki oceny jako Vciowej dla poszczególnych gmin w du bej mierze s = analogiczne z uzyskanymi w ocenie ilo Vciowej. Pod wzgl Bdem jako Vci zasobów Vrodowiska nadal przoduje Gmina Górzno, kolejne pozycje zajmuj = gminy W =pielsk i Brzuze. 2. Słabsza jako V4 elementów Vrodowiska niestety koreluje przestrzennie z miejscami, które wypadaj = najsłabiej w ocenie ilo Vciowej, tj. granice gmin Osiek oraz Uwiedziebnia. 3. Urednia uzyskanych ocen jako Vci zasobów w gminach wyniosła 34,25 punktów. Maksymalna mo bliwa do uzyskania liczba punktów wynosiła 64. 4. Ocena jako Vciowa potwierdza urozmaicony charakter terenu i du be walory krajobrazowe (wysoki Vredni wynik gmin dla kategorii „Geologia”.

Ł=czne wyniki analiz stanu zasobów Vrodowiska Oceny stanu ilo Vciowego oraz jako Vciowego zasobów zostały zsumowane dla ka bdej z gmin. Ostateczny wynik analiz kumuluje wi Bc ocen B ilo Vci i jako Vci zasobów gmin, ukazuj =c najbardziej warto Vciowe Vrodowiskowo tereny LGD, które posiadaj = potencjał rozwoju dla turystyki tego obszaru. Zbiorcze dane prezentuje poni bsza tabela.

Tabela 21 Wyniki analizy stanu zasobów dla poszczególnych gmin Lokalnej Grupy Działania Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Urednia Brzuze Górzno Osiek Rypin Rogowo Skrwilno Uwiedziebnia W=pielsk LGD Stan ilo Vciowy 37 49 24 27 29 43 26 41 34,50 zasobów Stan jako Vciowy 37 44 25 33 35 36 25 39 34,25 zasobów Suma 74 93 49 60 64 79 51 80 68,75 punktów Pozycja 4 1 8 6 5 3 7 2 - gminy _ródło: opracowanie własne

130 Ryc. Wynik oceny stanu zasobów Vrodowiska – sumy punktów dla gmin LGD

Zbiorcze wnioski z całej analizy: 1. Na terenie LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ najbogatsze zasoby Vrodowiska o najlepszej jako Vci wyst Bpuj = w granicach Gminy Górzno, która osi =gn Bła najwy bsz = ł=czn = ocen B – 93 punkty. 2. Ocen B znacznie poni bej Vredniej uzyskały gminy Osiek i Uwiedziebnia, co wskazuje na wybitnie rolniczy charakter terenu tych gmin. 3. Urednia sumaryczna ocena osi =gn Bła warto V4 68,75 punktów, przy maksymalnej mo bliwej do zdobycia – 140 punktów. 4. Wyniki oceny wskazuj =, be kluczowe znacznie dla rozwoju turystycznego obszaru LGD maj = zasoby Vrodowiskowe zwi =zane z Górznie Lsko-Lidzbarskim Parkiem Krajobrazowym oraz dolin = rzeki Drw Bcy. 5. Do głównych zasobów Vrodowiskowych i zwi =zanych ze Vrodowiskiem terenu gmin LGD nale b= zasoby glebowe, urozmaicony krajobraz oraz jeziora. Taki zbiór zasobów premiuje agroturystyk B, jako podstawowy kierunek rozwoju turystycznego tego terenu.

131 6.2. Stan Vrodowiska według mieszka Lców terenu LGD

Niniejsze opracowanie powstało nie tylko w oparciu o tradycyjne `ródła, lecz równie b z wykorzystaniem danych, informacji i opinii uzyskanych od zainteresowanych mieszka Lców terenu obj Btego analiz =. Materiały wyj Vciowe uzyskano metod = badania ankietowego. Na jego potrzeby przygotowano formularz ankiety, który rozdysponowano w Vród mieszka Lców. Uzyskane informacje pozwoliły zweryfikowa 4 zasób wiedzy literaturowej i obserwacji bBd=cych podstaw = opracowania oraz uzupełni 4 zbiór prezentowanych zasobów Vrodowiska obszaru LGD. Formularz ankiety stanowi Zał =cznik nr 1 do opracowania.

Wyniki badania ankietowego i ich podsumowanie 1. Badanie przeprowadzono w Vród mieszka Lców ok. 40 miejscowo Vci nale b= cych do obszaru gmin stowarzyszonych w LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ. Liczba rozdysponowanych ankiet stanowi =cych prób B wyniosła 300 sztuk. Uzyskano zwrot ogólny ankiet w liczbie 130, co stanowi 43,3% rozdysponowanych egzemplarzy. 2. Ogólna ocena stanu otaczaj =cego Vrodowiska przez mieszka Lców jest wzgl Bdnie pozytywna. Ponad połowa, bo 56,9% badanych mieszka Lców uwa ba, be stan Vrodowiska w ich miejscu zamieszkania jest dobry, za V 6,2 % dodatkowo twierdzi, be bardzo dobry. Jako zły i bardzo zły ocenia stan Vrodowiska ł =cznie jedynie 3,1% osób. Według 33,8% respondentów stan ten jest przeci Btny. Z opiniami dotycz =cymi Vrodowiska najbli bego otoczenia koreluj = wyniki oceny w skali szerszej – całej gminy. Udziały poszczególnych odpowiedzi s = zbli bone, z niewielkimi spadkami wszystkich z nich na rzecz wskazania „przeci Btny”. Rozkład udzielonych odpowiedzi o stan Vrodowiska gminy ukształtował si B nast Bpuj =co: dobry – 53,8%, przeci Btny – 41,5%, bardzo dobry – 3,1%, zły – 1,5%, bardzo zły - 0%. 3. WVród mieszka Lców badanego terenu widoczne jest zainteresowanie stanem otaczaj =cego Vrodowiska. Na pozytywn =, b =d` negatywn = ocen B jego jako Vci bardzo cz Bsto wpływ maj = własne obserwacje poszczególnych osób. Przewa baj =ca cz BV4 ankietowanych osób, w Vród czynników, które wpłyn Bły na ich ocen B, wskazuje obserwacj B własn = okolicy, rozeznanie w terenie, długoletnie zamieszkanie oraz obserwacj B działa L władz samorz =dowych i innych mieszka Lców w odniesieniu do Vrodowiska. aaden z badanych jako podstaw B swojej oceny wskazał przeprowadzone badania lub dane literaturowe na ten temat.

132 4. Prowadzone przez mieszka Lców obserwacje skutkuj = formułowaniem do V4 jednorodnego zestawu najistotniejszych problemów Vrodowiskowych wyst Bpuj =cych na tym terenie. Zauwa bane problemy dotycz = głównie elementów Vrodowiska, które jednocze Vnie s = uwa bane za najcenniejsze. Dlatego najwi Bksza cz BV4 ankietowanych za najwa bniejsze problemy uwa ba za Vmiecenie lasów (24,6% wskaza L), dzikie wysypiska Vmieci (20,4%), zanieczyszczenie wód powierzchniowych (14,7%) oraz za Vmiecenie terenów zamieszkania – 12,3%. Udział wskaza L pozostałych proponowanych problemów Vrodowiskowych był znacz =co mniejszy i dla ka bdego z nich nie przekroczył 10%. Ka bda jednak z proponowanych odpowiedzi uzyskała zaznaczenia, wszystkie wi Bc z przedstawionych problemów maj = miejsce na terenie gmin LGD w opinii mieszka Lców. Problemem spoza ankietowego zestawu, najcz BV ciej wskazywanym dodatkowo przez badane osoby był brak odpowiedniej Vwiadomo Vci ekologicznej ludno Vci i zwi =zane z tym nieodpowiednie post Bpowanie – brak korzystania z systemu zbiórki odpadów, spalanie szkodliwych odpadów w piecach domowych, itp. 5. Najcz BV ciej wskazywane przez badanych problemy Vrodowiskowe posiadaj = równie b według nich szczególny wpływ na ograniczenia w ruchu turystycznym w gminie. Zdecydowana wi Bkszo V4 osób uczestnicz =cych w ankiecie wskazuje przede wszystkim na za Vmiecanie lasów i dzikie wysypiska Vmieci, post Bpuj =ce zanieczyszczenie wód jezior i rzek oraz Vmieci wyst Bpuj =ce na terenach zamieszkałych i rekreacyjnych jako główne czynniki negatywnie oddziałuj =ce na wielko V4 ruchu turystycznego. Cz BV4 respondentów (ok. 10%) zauwa ba znaczenie w tym zakresie w brakach infrastrukturalnych bazy turystycznej i zagospodarowania jezior, a tak be komunalnych – głównie sieci wodno- kanalizacyjnej. Niewielki odsetek badanych uwa ba, be problemy Vrodowiskowe nie maj = znaczenia dla ruchu turystycznego w ich miejscowo Vci i przypisuje je głównie brakom w infrastrukturze społecznej i rekreacyjnej. 6. Niemal 70% badanych mieszka Lców posiada wiedz B o obiektach lub terenach chronionych przyrodniczo w pobli bu ich gospodarstwa domowego i potrafi wymieni 4 cho 4by jeden taki obiekt. Zestaw wymienianych obiektów jest szeroki i zale bny od miejsca zamieszkania respondenta, obejmuje on wi Bkszo V4 form ochrony przyrody opisywanych w niniejszym opracowaniu. Ogółem w Vród najcz BV ciej podawanych odpowiedzi wyst Bpuj = rezerwaty przyrody (Okalewo, Mszar Płociczno, Tomkowo, Drw Bca), Górznie Lsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy oraz poszczególne pomniki przyrody, najcz BV ciej drzewa. Bardzo rzadko w odpowiedziach pojawia si B forma ochrony przyrody, jak = jest sie 4 Natura 2000.

133 7. Uczestnicy badania, zapewne jak wi Bkszo V4 mieszka Lców gmin LGD, jednoznacznie upatruj = mo bliwo Vci rozwoju turystyki i rekreacji w jeziorach tego terenu. Niemal w ka bdej z udzielonych odpowiedzi na pytanie 5 ankiety zostało wymienione jedno lub kilka jezior. Cz Bsto te b osoby badane wskazuj = w tym kontek Vcie na pobliskie tereny le Vne. WVród najcz BV ciej wymienianych jezior wyst Bpuj = m.in.: Jezioro Długie, Jezioro Skrwile Lskie, Jezioro Urszulewskie, Jezioro Ruda, Jezioro Huta, Jezioro Rogówko, Jeziora Górznie Lskie i Mły Lskie, Jezioro Ksi Bte, Jezioro Mełno, Jezioro Brzuze, Jezioro aalskie, Jezioro Tr =bi Lskie, Jezioro Kiełpi Lskie. 8. Jeziora i lasy terenu LGD s = równie b w opinii ankietowanych jednymi z najwa bniejszych miejsc i obiektów przyrodniczych, które zasługuj = na ochron B przez dewastacj =. W tym przypadku nie wyst Bpuje jednak tak znacz =ca ich przewaga w Vród odpowiedzi. Cz Bsto wymieniane s = równie b rezerwaty zlokalizowane w okolicy, parki podworskie i zało benia pałacowo-parkowe oraz pomniki przyrody. 9. Nieco gorzej od oceny stanu Vrodowiska wypada w Vród respondentów ocena oznakowania szlaków i obiektów turystycznych na terenie LGD. Rozkład udzielonych odpowiedzi o stan tego oznakowania ukształtował si B nast Bpuj =co: przeci Btnie – 35,4%, w mojej gminie nie widziałem/am badnych oznakowa L szlaków/obiektów – 27,7%, `le – 20,0%, dobrze – 12,3 %, bardzo `le – 3,1% oraz bardzo dobrze – 1,5% wskaza L. Zdecydowana wi Bkszo V4 uwag, dopisanych jako komentarze do tego pytania, postulowała poprawB systemu oznakowania szlaków i obiektów turystycznych. 10. Niezadowolenie z istniej =cego systemu oznakowa L i wyra `na sugestia poprawy w tym zakresie ł =cz = si B z poparciem mieszka Lców dla rozwoju turystyki i rekreacji na obszarze ich gminy. Ponad 90% ankietowanych opowiada si B zdecydowanie za rozwojem turystyki w ich otoczeniu. Jedynie dla 6,2% z nich działania takie s = oboj Btne, a 3,1% twierdzi, be teren ich gminy nie nadaje si B na rozwój turystyki i rekreacji. aadna z badanych osób nie była przeciwna rozwojowi turystycznemu. 11. Zecydowana wi Bkszo V4 osób ankietowanych nie rozwa bała mo bliwo Vci rozpocz Bcia działalno Vci agroturystycznej w miejscu zamieszkania. 64,6% z nich uwa ba jednak, be propozycja taka jest warta przemy Vlenia. Ponad 33% osób stwierdziło, be nie jest to dobry pomysł, gdy b nie posiada odpowiednich warunków i mo bliwo Vci finansowych dla podj Bcia si B tego rodzaju działa L. 12. Dobra jest w Vród mieszka Lców znajomo V4 atrakcji i osobliwo Vci kulturowych ich regionu, towarzysz =cych walorom Vrodowiskowym. Wymienione obiekty w du bym stopniu wypełniły zestaw tego typu obiektów, które znale `4 mo bna w `ródłach

134 literaturowych. Udzielane odpowiedzi najcz BV ciej wskazywały zabytkowe pałace, parki podworskie ze starodrzewami, ko Vcioły, sanktuaria i kapliczki, ruiny zamków i grodziska.

6.3. Propozycje działa L w zakresie turystyki na bazie zasobów Vrodowiska

Przeprowadzona w ramach opracowania analiza wskazała, be najwa bniejszymi zasobami Vrodowiskowymi terenu gmin zrzeszonych w LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ s = m.in. zasobne gleby, urozmaicony geologicznie krajobraz, kompleks le Vny Górznie Lsko- Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego, liczne jeziora oraz dolina rzeki Drw Bcy. Wymienione powy bej zasoby stanowi = swoist = wizytówk BVrodowiskow = terenu analizowanego LGD. W oparciu o nie nale by podejmowa 4 działania w kierunku rozwoju turystyki obszaru, oczywi Vcie w miar B mo bliwo Vci i z poszanowaniem zasad ochrony przyrody. Dokonuj =c podsumowania zbioru zasobów Vrodowiska, zaproponowano szereg działa L w zakresie turystyki, mo bliwych do przeprowadzenia przez i wokół Lokalnej Grupy Działania tego terenu. Skala tych działa L została dostosowana do mo bliwo Vci organizacyjnych i finansowych Stowarzyszenia. Propozycje działa L dla rozwoju turystyki LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ: 1. Wspieranie działalno Vci gospodarstw agroturystycznych - propozycja powołania lokalnej organizacji turystycznej lub zrzeszenia w ramach struktury LGD, skupiaj =cej si B na promocji agroturystyki terenu oraz współpracuj =cej z wszystkimi wła Vcicielami gospodarstw agroturystycznych. Alternatywnie mo bliwe jest nawi =zanie współpracy z Kujawsko-Pomorsk = Organizacj = Turystyczn =, jak równie b Lokaln = Organizacj = Turystyczn = „Pojezierze Brodnickie” w tym zakresie. 2. Stopniowe tworzenie małej architektury zwi =zanej z jeziorami – działania zwi =zane z udost Bpnieniem i uporz =dkowaniem kilku wybranych pla b (według wyników ankiety jeziorami, wokół których mo bliwy jest rozwój turystyki s =: Długie, Skrwile Lskie, Urszulewskie, Ruda, Huta, Rogówko, Górznie Lskie, Mły Lskie, Ksi Bte, Mełno, Brzuze, aalskie, Tr =bi Lskie, Kiełpi Lskie. W Vród elementów architektury mo bna wymieni 4: pomosty i mola, ławki oraz miejsca na ogniska, Vmietniki przy jeziorach, eksponowanie miejsc widokowych jeziora.

135 3. Wytyczenie nowych szlaków turystycznych (patrz rozdział 5.4.2) – szlaki przebiegaj =ce w granicach obszaru LGD i podkre Vlaj =ce jego charakter. Sie 4 nowych szlaków korelowa 4 powinna z istniej =cymi oraz planowanymi Vcie bkami edukacyjnymi w gminach. Prace terenowe wi =zały si B b Bd= z widocznym oznakowaniem przebiegu szlaku oraz ustaleniem i wyeksponowaniem przystanków na trasie przejazdu. W przypadku wygospodarowania dodatkowych Vrodków, mo bna zleci 4 sporz =dzenie odpowiednich publikacji i folderów informuj =cych o atrakcjach zwi =zanych ze szlakami. 4. Oznakowanie cennych przyrodniczo i kulturowo miejsc w ramach marki LGD – stworzenie spójnego systemu oznakowania w oparciu o elementy identyfikacji wizualnej LGD – logo, kolorystyka, itp. W oparciu o diagnoz B zasobów nale by wytypowa 4 dost Bpne miejsca oraz wykona 4 sie 4 jednolitych tablic informacyjnych i kierunkowskazów wzdłu b szlaków komunikacyjnych (całkowicie neutralnych dla bezpiecze Lstwa ruchu drogowego). 5. Strona internetowa Lokalnej Grupy Działania – stworzenie internetowej bazy danych o najcenniejszych obiektach charakterystycznych dla terenu LGD oraz dost Bpnych miejsc noclegowych. Baza powinna stanowi 4 wyra `nie wyodr Bbniony dział tematyczny w strukturze witryny internetowej.

6.4. Propozycje działa L w zakresie podniesienia jako Vci Vrodowiska

Pomimo wyst Bpowania w granicach LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ wielu cennych przyrodniczo miejsc i obiektów Vrodowiska, w cało Vciowym uj Bciu nadal podlega ono obecnie istotnej antropopresji. Dzisiejszy zbiór zasobów Vrodowiskowych został w wielu miejscach ograniczony w wyniku przeszłej działalno Vci człowieka. Na analizowanym terenie najwi Bksze znaczenie pod tym k =tem miały osadnictwo i produkcja rolna, w mniejszym zakresie rozwój przemysłu. Obecne do dzi V negatywne skutki przeszłej antropopresji, widoczne w badaniach monitoringowych instytucji monitoruj =cych oraz w ocenie stanu Vrodowiska przez ankietowanych mieszka Lców, obliguj = do działa L rekompensuj =cych straty i podnosz =cych jako V4 Vrodowiska naturalnego i Vrodowiska bycia człowieka. Działania w szerszej skali nale b= do obowi =zków poszczególnych gmin Stowarzyszenia (uzdatnianie wody, gospodarka wodno- Vciekowa, gospodarka odpadami). Tego typu projekty wykraczaj = zdecydowanie poza mo bliwo Vci finansowe i organizacyjne Lokalnej Grupy Działania. Najwi Bcej mo bliwo Vci

136 istnieje w zakresie działalno Vci edukacyjnej – kształtowania Vwiadomo Vci ekologicznej mieszka Lców i promowania postaw proekologicznych. Propozycje działa L dla Vrodowiska LGD Gmin Dobrzy Lskich Region Północ: 1. Wybór i obj Bcie rekutywacj = jednego z jezior regionu – wytypowanie jeziora reprezentacyjnego dla obszaru Lokalnej Grupy Działania, które posiada wody niezadowalaj =cej jako Vci. Propozycja: Jeziora Kleszczyn, Tr =bi Lskie, Ruda, Skrwilno. Konieczne b Bd= wst Bpne konsultacje ze specjalistyczn = firm =, na temat szans powodzenia ewentualnych działa L rekultywacyjnych oraz wyboru metody odpowiedniej dla danego jeziora. Po ocenie uwarunkowa L dla wytypowanego jeziora zlecenie specjalistycznemu wykonawcy przeprowadzenia działa L rekultywacyjnych. Wszystkie czynno Vci nale by prowadzi 4 w porozumieniu i po uzgodnieniu z wszystkimi wła Vciwymi organami i podmiotami (sprawy własno Vci i zarz =du), a w szczególno Vci z wła Vciwym Urz Bdem Gminy lub Miasta dla wybranego jeziora. Mo bliwe s = równie b działania profilaktyczne, komlementarne do prowadzonej bezpo Vredniej rekultywacji, tzn. poprawa walorów krajobrazowych otoczenia jeziora, starania zmierzaj=ce do wył =czenia z produkcji rolnej pasów przybrze bnych, ograniczenia emisji zwi =zków organicznych i nawozów zwi =zanych z rolnictwem, identyfikacji, ograniczenia i eliminacji spływu Vcieków gospodarczych, komunalnych i innych. 2. Działania edukacyjne i promocyjne – organizacja imprez i festynów ekologicznych typu Dni Lasu lub Dni Ziemi, przy współpracy z organizacjami ekologicznymi w regionie, nadle Vnictwami, sprz =tanie lasów, parków, koncerty ekologiczne. 3. Szkolne zaj Bcia ekologiczno-edukacyjne – wykłady, 4wiczenia i wycieczki prowadzone przez przedstawicieli instytucji ochrony Vrodowiska i administracji (np. Inspektorat Sanitarny, Regionalna Dyrekcja Ochrony Urodowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Urodowiska, pracownicy parków krajobrazowych. 4. Szkolenia specjalistyczne dla grupy zawodowej rolników – grupa ta w ramach swojej działalno Vci wywiera znaczny wpływ na Vrodowisko obszaru LGD. Mo bna zorganizowa 4 seri B spotka L szkoleniowych dotycz =cych mo bliwo Vci wdra bania działa L ograniczaj =cych wpływ intensywnej produkcji rolniczej na Vrodowisko. Zaj Bcia prowadzone b Bd= przez eksperta zewn Btrznego, np. ARiMR. 5. Promowanie w Vród gospodarstw rolnych rolnictwa ekologicznego i agroturystyki. 6. Organizacja systemu ewidencji i likwidacji dzikich wysypisk Vmieci – stworzenie telefonu kontaktowego w ramach biura LGD, skrzynek podawczych przy ka bdym z Urz Bdów Gmin. Ucisła współpraca przy likwidacji wysypisk z odpowiednimi słu bbami

137 komunalnymi gmin, pracownikami nadle Vnictw oraz ze Zwi =zkiem Gmin Rypi Lskich, podejmujacym działania w dziedzinie gospodarki odpadami komunalnymi i realizuj =cym wspóln = polityk B proekologiczn =. Propozycja jest bezpo Vredni = odpowiedzi = na jeden z najcz BV ciej wskazywanych problemów Vrodowiskowych LGD przez ankietowanych mieszka Lców. 7. Ekologiczna akcja plakatowa – jednokrotne lub wielokrotne przeprowadzenie kampanii przy u byciu posterów z motywem przewodnim „Nie Vmie 4!”.

138 ZAŁ

Szanowni Pa Lstwo,

Niniejsze badanie ma na celu identyfikacj B oraz opisanie stanu elementów Vrodowiska Ziemi Dobrzy Lskiej, a tak be zidentyfikowanie mo bliwo Vci rozwoju turystyki na bazie zasobów naturalnych. Prosimy o udzielenie odpowiedzi na ka bde z poni bszych pyta L. Badanie jest całkowicie anonimowe .

Miejsce zamieszkania respondenta: Miejscowo V4 : ………………………. Gmina: ………………………………

1. Jak Pan(i) ocenia ogólny stan Vrodowiska w miejscu zamieszkania, w swojej miejscowo Vci, gminie? Uwa bam, be stan Vrodowiska w mojej miejscowo Vci jest:

Bardzo dobry Dobry Przeci Btny Zły Bardzo zły Uwa bam, be stan Vrodowiska w mojej gminie jest:

Bardzo dobry Dobry Przeci Btny Zły Bardzo zły

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj =ca w obszary wiejskie Operacja, maj =ca na celu badanie nad obszarem obj Btym LSR Na potrzeby analizy dotycz =cej stanu Vrodowiska i zasobów naturalnych „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” współfinansowana jest ze Vrodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER Co wpłyn Bło na Pan(i) ocen B stanu Vrodowiska w miejscowo Vci i gminie? ......

2. Jakie najwa bniejsze problemy Vrodowiskowe zauwa ba Pan(i) w gminie? Zanieczyszczenie wód (jeziora, stawy, rzeki) Za Vmiecenie lasów Za Vmiecenie terenów zamieszkania Dzikie wysypiska Vmieci Brak segregacji odpadów komunalnych Brak podł =czenia do sieci kanalizacji sanitarnej, sieci wodoci=gowej Niekontrolowane odprowadzanie Vcieków nieoczyszczonych do Vrodowiska Zły stan wody u bytkowej Nadmierne nawo benie upraw rolniczych Hodowla wysokotowarowa (brojlery i in.) Brak zorganizowanego wywozu i utylizacji/zagospodarowania gnojowicy i innych odpadów hodowlanych Brak odpowiedniej ochrony prawnej pomników przyrody, u bytków ekologicznych lub obiektów zasługuj =cych na ochron B

Prosz B wskaza 4 inne, niewymienione powy bej, przykłady problemów Vrodowiskowych oraz szczególnie du bych zanieczyszcze L w miejscowo Vci / gminie: ......

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj =ca w obszary wiejskie Operacja, maj =ca na celu badanie nad obszarem obj Btym LSR Na potrzeby analizy dotycz =cej stanu Vrodowiska i zasobów naturalnych „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” współfinansowana jest ze Vrodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER 3. Które z wy bej wymienionych problemów Vrodowiskowych maj =, Pana(i) zdaniem szczególny wpływ na ograniczenia w ruchu turystycznym w gminie? ......

4. Czy zna Pan(i) jakie V obiekty lub tereny chronione przyrodniczo w pobli bu swojego zamieszkania, w gminie (parki krajobrazowe, rezerwaty, pomniki przyrody, itp.)?

Tak Nie

Je Vli tak, prosz B wymieni 4, które: ......

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj =ca w obszary wiejskie Operacja, maj =ca na celu badanie nad obszarem obj Btym LSR Na potrzeby analizy dotycz =cej stanu Vrodowiska i zasobów naturalnych „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” współfinansowana jest ze Vrodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER 5. Prosz B wskaza 4 szczególne miejsca, wokół których mo bliwy jest rozwój turystyki i rekreacji w Pana(i) miejscowo Vci/gminie? (jeziora, rzeki, tereny le Vne, łowiska ryb, zwierzyny łownej – nazwy/lokalizacja) ......

6. Które szczególne miejsca i obiekty przyrodnicze, w Pana(i) ocenie, zasługuj = na ochron B przed dewastacj = i zniszczeniem? ......

7. Jak ocenia Pan(i) stan oznakowania szlaków turystycznych i obiektów turystycznych w miejscowo Vci/gminie?

Bardzo dobrze Dobrze Przeci Btnie _le Bardzo `le W mojej gminie nie widziałem/am badnych oznakowa L szlaków/obiektów

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj =ca w obszary wiejskie Operacja, maj =ca na celu badanie nad obszarem obj Btym LSR Na potrzeby analizy dotycz =cej stanu Vrodowiska i zasobów naturalnych „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” współfinansowana jest ze Vrodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER Uwagi: ......

8. Jakie jest Pana(i) zdanie na temat rozwoju turystyki i rekreacji na obszarze gminy?

Jestem za rozwojem turystyki Jest mi to oboj Btne Uwa bam, be teren gminy nie nadaje si B na rozwój turystyki i rekreacji Jestem przeciwnikiem rozwoju turystyki na terenie mojej miejscowo Vci/gminy

Uwagi: ......

9. Czy rozwa bał(a) lub rozwa ba Pan(i) mo bliwo V4 otworzenia gospodarstwa/działalno Vci agroturystycznej w miejscu zamieszkania? Posiadam gospodarstwo agroturystyczne lub działalnoV4 zwi =zan = z obsług = ruchu Tak, zastanawiałem si B nad rozpocz Bciem takiej działalno Vci (mam odpowiednie warunki lokalowe i niezb Bdne atrakcje), ale ze wzgl Bdu na brak pomocy z zewn =trz, nie podj =łem si B realizacji. Nie zastanawiałem si B nad tym, ale uwa bam, be jest to warte przemy Vlenia. Nie uwa bam, aby był to dobry pomysł.

Uwagi: ......

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj =ca w obszary wiejskie Operacja, maj =ca na celu badanie nad obszarem obj Btym LSR Na potrzeby analizy dotycz =cej stanu Vrodowiska i zasobów naturalnych „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” współfinansowana jest ze Vrodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER 10. Czy zna Pan(i) wyj =tkowe atrakcje i osobliwo Vci kulturowe (np. zabytki, parki podworskie), mog =ce by 4 uzupełnieniem zasobów Vrodowiska w rozwoju turystycznym gminy? Prosz B wymieni 4: ......

Dzi Bkujemy za udział w badaniu!

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestuj =ca w obszary wiejskie Operacja, maj =ca na celu badanie nad obszarem obj Btym LSR Na potrzeby analizy dotycz =cej stanu Vrodowiska i zasobów naturalnych „Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Gmin DobrzyLskich Region Północ” współfinansowana jest ze Vrodków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER