DOCSLIB.ORG

Mohrojlhyyflblh Year Bmhurmmh TOBHOOH

Total Page：16

File Type：pdf, Size：1020Kb

Download full-text PDF Read full-text
Mohrojlhyyflblh Year Bmhurmmh TOBHOOH B1BL10THECA MOMGOL1CA: McmosrapU i CENTRE FOR MONGOL STUDIES NAtioH^I Vnivcrsitvi of MongoSsa U 3 B 3 J 1 I 1 M H LLI A fflA P C Y P 3 H MOHrOJlHyyflblH Year BMHurMMH TOBHOOH y/IAAHEAATAP 2 0 0 1 OH BIBLIOTHECA MONGOL1CA: Моиодгдрһ i CENTRE FOR MONGOL STV'DIES NAtioviAl Vvtivcrsitvi of MiwgoliA Цэвэлийн Ш А Г ДАРСҮРЭН МОНГОЛЧУУДЫН ҮСЭГ БИЧИГИЙН ТОВЧООН (ҮСЭГЗҮЙН СУДЛАГАА) Нэмж зассан хоёдугаар хзвлэл Эрхилэн нийтлүүлсэн Шаравын ЧОЙМАА УЛААНБААТАР 2 0 0 1 он Щ к к BIBL10THECA MONGOLICA: MOHOSI-Apb 1 CENTRE FOR MONGOL STVD1ES NAtioMAl Université of Mongolia T s e v e lim SHAGÜARSVRVNG STWDY OF MO>JGOL1A>l SCRIPTS (GRAPHIC STVDY or GRAMMATOLOGY) EiiUrgct? зссоиЪ eî>itum £t>itet> bvi SbArAvim CHOÎMAA C opyright© Tscvdiiv) SHAGDARSVRVNG / Centre fo r Mongolian Stvibies. N V M All rights reserved ISBN 99929-5-347-0 VLAAMBAATAR 2001 ОРШИЯ Дэлхий нийтээр бичиг үсгийн мен чанарыг хэрхэн үздэг тухай хөндөж ярилгуйгээр туухэн уеийн туршид Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсэгийг судлахын учир холбогдлыг тайлбарлахын арга үгүй бөлгөө. Дэлхий дахинаа алдар цууд гарсан гүн ухаантан, түүхч, угсаатны зүйч нарын дүгнэлтэд үндэслэн үсэг бичиг судлагч, америк эрдэмтэн И. Е. Гельб (I. J. Gelb) авгай соёл боловсролтой хүмүүсийн уншилгүй өнгөрч болохгүй хэмэзн үздэг Бичиг үсэгийн судлагаа" гэдэг номдоо: "...Хәл гэдэг зүйл хүнийг бусад амьтанаас ялгаж өгдөг бол, бичиг гэдэг зүйл соёл иргэншилт хүнийг зэрлэгүүдэзс ялгаж өгдөг болой... Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн соёл иргэншилийн орчинд л бичиг үсэг баймуй; бичиг үсэггүйгээр соёл иргэншил гэдэг зүйл байж үл чадмуй..."1 хэмэзн ер энгийн үгэзр тун ойлгомжтой тодорхойлсон нь буй. Үүгээр бодохул Ази, Европын олон орны түүхч, судлагчидын ганц нзг бус бүтээлд евөг дээдэсүүдийнхээ үеэс "зэрлэгүүд" гэж нэрлүүлж ирсэн монголчуудын энэ "нэр”-ийн мөн чанарт эрхгүй эргэлзэхэд хүрмүй. Дээрхи хэмжүүрээр үзэхүл, хүннү шүннүгийн үеэс ямар ч атугай бичиг үсэг хэрэглэж хөрш зэргэлдээ орныхоо эзэн хаанд албан захидал илгээж, газар нутгийнхаа зургийг үйлддэг байсан тухай нуттай баримтыг эс тооцлоо ч гэсэн түүхэн хөгжлийнхөө туршид арав гаруй бичигийн тогтолцоог эх хэлэндээ тохируулан боловсруулж хэрэглэсээр өнөөг хүрсэн улс үндзстзн "зэрлэгүүд" байсан байж яав ч таарахгүйн дээр өөрийн гзсэн өвөрмиц соёл иргэншилээ буй болгосон гэж үзэх бүрэн үндэстэйг энэхүү эшлэл харуулж өгнө. Толилуулан буй номд юуны өмнө монголчуудын өвөг дээдэсийнхээ үеэс өнөөдрийг хүртэл хэрэглэсээр ирсэн олон зүйл бичиг үсгийн тогтолцоо, тэдгээрийн дотоод гадаад харилцаа холбооны асуудпыг хэлшинжлэлийн нэгэн чухал сапбар ухаан бол ох усэгзуйн үүднээс судлан гаргахыг эрмэлзсэн бөгөөд үүний дүнд дээр өгүүлсэн эргэлзээг аль нэгэн хэмжээгээр лавшруулж чадсан ахул эл номын бас нэгэн дам зорилго давхар биелэж байгаа нь тэр. Дэлхий дахинаа монголын судлал гүнзгийрч, эх бичигийн судлагаа (Textology) нарийсан хөгжихийн хэрээр монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсэгийн тогтолцоог үсэгзүйн үүднээс судлах шаардалга эрхгүй гарч ирлээ. Үсэгзүй (Graphics) нь бичиг үсэгийн тогтолцоог хэлбэр болон агуулгын талаас нь үлэмжхэн өргөн хүрээнд авч судладаг, хэлшинжлэлийн салбар ухаан бөлгөө. Үүнд: бичиг үсэгийг хэлбэрийн талаас судлана гэдэгт тухайн үсэгийн үүсэл гарал, үсэг болон үсэгийн махбод, нэмэлт тэмдэгийн зүйл, бичих дараалал, цагаан толгойн бүтэц, үсэгийн галигийн тогтолцоо, бичигийн хэлбэр, бичих байдал зэрэг гадаад хэлбэрийн тал судлагдахуун болж өгнө. Агуулгын талаас судлана гэдэгт нь товчоор хэлбэл үсэг дуудалга хоёрын харьцаа буюу ямар нөхцөлд, ямар үсгзэр, ямар авиаг хэрхин тэмдэглэдэг болон ямар авиаг, ямар нөхцөлд, ямар үсгзэр яаж тэмдэглэдэг, мөн түүнчилэн дуудалгын галигийн тогтолцоо зэргийг судлана гэсэн үг. Үүнээс гадна үсэгзүйд бичвэрийн доторхи алдаа мадагийн зүйл, уншиж үл болох буюу гаргагдахгүй үг үсгийн судлагаа; мер тэтгэх, мөр дарах, бичиг ацлах, 1 I. J. Gelb, A Study of Writing, Chicago, 1952/ Revised (second) edition, Chicago-London, 1963; И. E. Гельб, Опыт изучения письма (основы грамматологии), Москва, 1982, стр. 211. 3 үг таслан бичих, тамга дарах ёсон хийгээд тухайн дурсгалын он цаг, газар нутаг, бичээчийг топоох зэрэг эх бичигийн судлагдахуун аль нэгэн хэмжээгээр дам хамаардаг бөлгеө. Монгол туургатны хэрэглэж ирсэн олон зуйл бичигийн тогтолцоог үсэгзүйн үүднээс судлах эхлэлийг анх академич Йөншөөбү Ринчен профессор тавьсан бөгеөд уг судлагааг улам нарийсган гунзгийрүүлэхийг зохиол бүтээлдээ нэг бус удаа дурдсан нь буй. Багштаныхаа захиасыг ёсоор болгохсон гэж 1970 хэдэн оноос төлөвлөгөөт ажлын хажуугаар чармайн, холбогдох хэрэглзгдэхүүн цуглуул цуглуулсаар ганц сэдэвт зохиол болгох хэмжээнд хургэж 1977 онд Польшийн ШУА-ийн Эдийн боловсролын түүхийн хүрээлэнд хүмүунлигийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг горилож бичсэн "Монголчуудын утга соёлын товчоон" (Culture Spirituelle des Mongols) хэмээх бүтээлийн хоёрдугаар дэвтэр бол гон дуусгаж билээ. Эрдэмийн зэрэг Хамгаалуулах зөвлөлөөс уг бүтээлийн эхний дэвтэр хангалттай гэж үзсэний учир мәнөөхи хоёрдугаар хэсгийг тусад нь монголчлож 1981 онд "Монгол усэг зуй"2 гэдэг нэрээр нийтлуулсэн бөлгөе. Тухайн цагийн улс терийн учир шалтгаан, Москва Бээжингийн харьцаа зэргээс үүдэж ШУА-ийн Хэлзохиолын хүрээлэнгийн тэр үеийн удирдалгын зүгээс уг номын "Өвег монголчуудын бичиг усэгийн асуудал", "Хятан бичиг", "Шинэ усэг", "Латин усэг", "Тее Азийн ард тумний соёлын туухнээ монгол бичиг усэгийн эзлэх байр" зэрэг хэд хэдэн бөлөгийг бүхлээр нь, мен "Монгол бичиг", "Дөрвөлжин бичиг" белегеес нэлээд хэсгийг хасуулсан билээ. Гэвч у г ажлыг бүрэнээ гүйцэлдүүлэх талаар Хэл зохиол ын хүрээлэнгийн захиргаанд албан бичиг ирүүлэх зэргээр удаа дараа дэмжилгэ егч байсан профессор Эдхям Рахимович Тенишевт гүнээ баярлаж явдаг билээ. Мән энэ номыг хэвлүүлэхэд санхүүгийн туслалцаа үзүүлсэн “МУИС" хегжлийн сан-ц талархалаа илэрхийлэе. Энэхүү толилуулан буй "Монголчуудын усэг бичигийн товчоон" (Үсэгзүйн судлагаа) хэмээх номд түрүүчийк хэвлэлээс хасагдсан белэг хэсгийг нэмэн оруулж бас энэ завсар монгол хэл, монгол бичиг үсгийн талаар дотоод гадаадад гарсан шинэ сэрэг судлагаа болон түрүүн үзэж амжаагүй байсан ном бүтээлийг бололцооны дотор уг эхээр нь олж үзэхийг чармайж, холбогдох санал дүгнэлт, баримт сэлтийн зүйлийг аль болохуйц эш баримтаар тодорхой тусгахыг хичээсэн бол но. Таргуд Цэвэлийн ШАГДАРСҮРЭН Аргын 2000 оны 2-р cap, Бэлгийн тооллын XVII жарны Тийн дарагч буюу Баатар хэмээх темер (цагаан) луу жилийн цагаан сарын елзийт сайн едер Улаанбаатар хот. -2 Ц. Шагдарсүрэн, Монгол усэг зуй, Тэргүүн дэвтэр, (Эрт үеэс 1921 он хүртэл), редактор X. Лувсанбалдан, Улаанбаатар, 1981, 168 тал. 4 УДИРТХАЛ (Бичиг үсгийн хөгжлийн түүхзн тойм) Хүн төрөлхитөн эх байгалиасаа ялгарч хүмүүнийхээ нийгәмлигийг байгуулж аж төрөхед нь хәл онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн нь ямар ч эргэлзээгүй белгөө. Хэдийгээр сүүлийн үеэс амьтаны хэлний тухай үзэл бодол их бага аль нэгэн хэмжээгээр гарч байгаа боловч хәл гэдэг гайхамшигт зүйл хөгжлийнхөө дээд хэлбэрийг зөвхөн хүмүүний нийгэмлигт л олж ерөнхий үүргээрээ хүмүүсийн "харилцахын хэрэглүүр" болж ирсэний хажуугаар тухайн хэлэлцэгч үндэстнийхээ оршин байх нэгэн гол батлагаа болж өгдөг ажээ. Гэвч хәл гэдэг зүйл "харилцахын хэрэглүүр" болохдоо харьцангуй хязгаарлагдмал нөхцөлд уг үүргээ биедүүлдэг бөлгөө. Тухайлбал: цаг хугацаа болон орон зайн шалтгаацал давхацсан үед буюу егүүлэгч соносогч хоёр этгээд тодорхой нэг орон зайд, тодорхой нэг цаг хугацаанд хамт байх нөхцөлд л хәл "харилцахын хэрэглүүр" болж өгдөг. Гэтэл нэг талаас хүн төрөлхитөний аж төрөл хөгжихийн хирээр, нөгөө талаас хүмүүний хэзээ ч дуусч ханадаггүй хэрэгцээний эрхээр цаг хугацаа, орон зайн шалтгаацалыг давах шаардалга арга буюу гарч өгүүлэгч, соносогч хоёр этгээд өөр өөр газар оронд, өөр өөр цаг хугацаанд байх нөхцөлд хэрхэн харилцаж болох боломжийг хайсаар, үүний дүнд хүн төрөлхитөн б ичи г гэдэг бас нэгэн гайхамшигт зүйлийг буй болгожээ. Харилцахын хүрээнд цаг хугацаа, орон зайн давхар хязгаарыг давах өрген боломжийг олгож өгсөн бичиг хэмээх энэхүү их бүтээл туурвил бол хүн төрөлхитөний буй болгосон утга соёлын хамгийн үнэт зүйл гарцаагүй мен буй заа. Гэхдээ нэгэн зүйлийг үгүйсгэх аргагүй. Үүнд: тухайн хэлний тогтолцоо нь тухайн үсэг бичгийнхээ онцлогийг тодорхойлж өгдөг тул харилцахын эхний шатанд буй болсон хэлгүйгээр бичиг үсгийг авч үзэхийн аргагүй юм. Иймээс уг хэлнийхээ хэвшинжийн онцлогт тохирсон бичиг үсэг нь эргээд тухайн хэлээ хөгжүүлэх үндэс болж өгдөг, тохироогүй бичиг үсэг нь эхний шатанд тухайн хэлээ, дараа нь тухайн үндэстэнээ аажмаар мөхөедөг ерөнхий зүй тогтолтой бөгөөд хүн төрөлхитөний түүхээс үүний жишээ батлагааг толгой зовоолгүй олж бол но . Үсэг бичиг нь хүн төрөлхитөний оюун ухаан болон түүний тусгал болсон хэлний хөгжлийн урт удаан замналын үр дүн байдаг тул бичиг үсгийн түүх мөн л тийм урт замыг туулжээ. Үсэг бичиг буй болохын өмнө ямар ч атугай уридал болсон тодорхой шатыг туулсан нь мэдээж. Энә үеэс л бичиг үсгийн хөгжлийн түүхийг авч үзвэл зохино. Францын эрдэмтэн Марсел Коэн (Marcel Cohen, 1884-1974) нарын уламжпалт хуваариар хүн төрөлхитөний үсэг бичгийн хөгжлийн түүхийг Зураг бичиг (Pictogrammes), Санаа бичиг (Idéogrammes), Авиа(ны) бичиг (Phonogrammes) хэмээн ерөнхийд нь гурав ангиласан байх ба уг хуваарийг улам нарийсгасан судлагаа ч гарч байна. Үүнд: Францын нэртугсаатны зүйч А. Леруа-Гуран1 (André Leroi-Gourhan): 1 Marcel Cohen, La grande invention de l'écriture, 2e vol., Paris, 1958 André Leroi-Gourhan, Le geste et la parole, Paris, 1964/1965. La LinguistiQue, Encyclopoche Larousse, Paris, 1977, pp. 173-186. Домог буюу үүсгэл бичиг (Му4һодгаттез), Өгүүлбэр бичиг (РһгаэодгаттеБ), Үг бичиг (1_ододгатте5), Бүтээвэр бичиг (Могрһётодгаттев), Үе бичиг (ЗуНадгаттев), Авиа(ны) бичиг (Рһоподгаттев) хэмээн үзжээ.
Load more

Recommended publications
  • Newsletter of the Permanent International Altaistic Conference
    P I A C Newsletter of the Permanent International Altaistic Conference No. 27 October 2002 hanks to the initiative and competence of Jill Zai, after an interruption of three years a new issue, in a new garb of this Newsletter is presented to the the PIAC membership. Of course the Ttitle Newsletter is a misnomer because in fact, the raison d'etre of this erratic publication is to keep record of our activities. I think and hope that this issue satisfies this requirement. Contents... General Background In the last twelve months or so, as a partial result of the Information to the political fall-out of the terrorist attacks on New York City and PIAC 2 Washington, public interest in Central Asia has increased Indiana University Prize for dramatically. Websites, ephemeral periodicals, discussion-groups, Altaic Studies (PIAC Medal) 4 conferences dealing with the region multiply, and the terms of Past PIAC Proceedings 5 “Eurasia,” “Central Eurasia,” “Central Asia” have become almost Remembering Dick Howell 8 household words. For scholars, of which the membership of the PIAC is composed, this is a welcome change, first and foremost In Memory- Nikolaj Alexandrovich Baskakov by because contacts with local scholars and institutions of countries Edward Tryjarski 8 belonging to the former Soviet Union have become easy. Mainly in Some Notes on Central Eurasian the field of archeology important collaborative projects are under Studies by H. Walravens 10 way and - thanks to the exchange of language teachers - at least in Bibliography of Mongol the U.S., the acquisition of language competence in almost any Studies written by Turkic language has been greatly facilitated.
    [Show full text]
  • The Present State of the Mongolian Epic and Some Topics for Future Research
    Oral Tradition 11/1 (1996): 85-98 The Present State of the Mongolian Epic and Some Topics for Future Research Walther Heissig In the March 1993 issue of the bulletin Folklore Fellows Network Lauri Honko raised the question: “What is an epic?” As a small contribution of my own I shall confine myself here to the question of what we know about the recent state of the Mongolian epic (Bawden 1980). Had it not been for the intensive and praiseworthy collection of the first Mongolian epic by Russian and Finnish scholars during the last decades of the nineteenth century and the beginning of the present century, we might not have reached the present stage in this branch of literary research. Through their recording projects, these scholars demonstrated the existence and dominance of the Mongolian epic.1 Considering that practically all Mongolian literary productions believed to belong to the category of epic have been transmitted orally, the number of epics recorded in writing or on tape is rather large. All the texts have been preserved in writing either by researchers or, as is very often the case, by Mongol scribes. The classical case here is Burdukova and his scribe (1966). This method implied a certain “dictation” by the singer himself in which the text lost some of the spontaneity of its immediate presentation. A. B. Lord and Milman Parry have already made some reservations about these shortcomings. The use by Mongol scholars of a hurriedly written “shorthand Mongol” served the preservation of the spontaneous diction of the singer far better; this is evident in the notes made by, for instance, P.
    [Show full text]
  • Theophilus Siegfried Bayer, Acquired and Augmented by the Reverend Dr Heinrich Walther Gerdes, Now Preserved in the Hunterian Library of the University of Glasgow
    View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Enlighten The Bayer Collection A preliminary catalogue of the manuscripts and books of Professor Theophilus Siegfried Bayer, acquired and augmented by the Reverend Dr Heinrich Walther Gerdes, now preserved in the Hunterian Library of the University of Glasgow David Weston University of Glasgow 2018 1 Version 1.0 Published on the tercentenary of Dr William Hunter’s birth 2 1. Introduction 7 2. Chronology 13 3. Catalogue of manuscripts 17 1. Mss Hunter 2. Mss Hunter B/A-E 95 4. Palm-Leaf books and other pothi format books (PL) 185 5. Chinese and Manchu books (HC) 196 6. European printed works (PB) 229 7. Name Index 239 3 Acknowledgements In compiling this catalogue I have benefitted from the generous support and assistance of the following individuals whose insights and contributions, where relevant, are noted throughout the text: Prof. Kirill Alekseev, Peter Asplin, Prof. Charles Bawden†, Prof. Zheng Cheng, Dr Yupin Chung, Michelle Craig, Kenneth Gardner†, Prof. Walther Heissig†, Sarah Hepworth, Prof. Florence Hsia, Yuen Kwan Humble, Craig Jamieson, Dr Betty Knott- Sharpe, John Okell, Dr Stephen McDowall, Dr David McOmish, Charles Manson, Fiona Neale, Prof. Nicholas Pearce, Tong Shenxiao. In addition, I owe a special debt of gratitude to two people in particular. The former is Professor Knud Lundbaek, (1912-1995) who, many years ago now, suggested that I undertake a catalogue of all the Bayeriana at Glasgow. The second is Jack Baldwin, former Keeper of Special Collections, who appointed me to his department back in 1979, and whose constant encouragement and critical judgement have been invaluable.
    [Show full text]
  • Piac Newsletter
    z PIAC PERMANENT INTERNATIONAL ALTAISTIC CONFERENCE NEWSLETTER b No. 13 May 1982 THOUGHTS ON A SILVER JUBILEE Indiana At the outset, I must confess, I should not have thought that the PIAC would survive for a quarter of a Century. At its birth - during the 24th International Congress of Orientalists Bloomington, in Munich - I did not think there was a need for yet another Orientalist Organization and supported the idea out of friendship for the proponents of the plan, Annemarie von Gabain, Walther University, Heissig, Omeljan Pritsak. Time has shown that I was wrong. If the PIAC could survive and prosper it was due partly to a propiti- ous Start. It had the support of that organizational genius, Indiana of Helmuth Scheel (1895-1967). Thanks to him, the resources of his brainchild, the Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz, were made accessible to the fledgling PIAC. The Akademie housed our first two meetings which set the pattern of our Department future deliberations. To the best of my knowledge, the PIAC's indebtedness to Helmuth Scheel has never been publicly acknow- Alfaic ledged; it is meet and proper for this to be done at a time when we celebrate our silver jubilee. and The PIAC is, of course, deeply international. Yet, born in the German Federal Republic, where the first three, and a total Uralic of five, of our meetings were held, the PIAC carries within its the tradition a strong German - should I say "Rhineland"? - component. in The personality of our first Secretary General, Walther Heissig - settled if not born in that beautiful part of the world - further PIAC deepened this imprint and was instrumental in creating the happy, the informal atmosphere which, with very few exceptions, character- of ized the PIAC's proceedings.
    [Show full text]