Leszek Zugaj HISTORIA GMINY LASZKI LUBLIN 2017 GMINY GALICYJSKIE NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU NA OBSZARZE WSPÓŁCZESNEJ GMINY LASZKI W wyniku rozbiorów I Rzeczypospolitej w 1772 roku okolice współczesnej gminy zostały włączone do Austrii 1. Zagarnięte ziemie I Rzeczypospolitej włączono następnie do nowo utworzonej cesarskiej prowincji 2 Galicji 3. W 1866 roku 4 w Galicji zaczęła obowiązywać ustawa gminna, która odnosiła się zarówno do miast, miasteczek oraz wsi. Za osobną gminę administracyjną uznano każdą osadę (wieś, miasto, miasteczko), która w chwili wejścia w życie ustawy posiadała własnego wójta 5. Ustawa wprowadziła samorząd terytorialny w Galicji. Według tych norm gmina posiadała własny oraz poruczony zakres działań. Do zadań własnych należały sprawy: majątku gminnego i jego zarządu, dróg lokalnych, szkół wiejskich, pomocy społecznej, bezpieczeństwa w gminie (policja gminna), nadzoru nad miarami i wagami 6. Sprawami poruczonymi (zleconymi) były: sprawy wyborcze, prowadzenie statystyk, księgi ludności, pobór podatków i pobór do wojska. Gminę nadzorował w tym zakresie naczelnik powiatowy – organ administracji rządowej. Na czele każdej gminy stała rada gminna, składająca się od 8 do 36 członków, wybranych w trzech grupach wyborców gminnych (tak zwanych kołach lub kuriach), w ten sposób, że na każdą grupę wypadała trzecia część podatków opłacanych w całości w gminie, poczynając od najwyżej opodatkowanych. Był to tak zwany system kurialny. Prawa wyborcze zależały od cenzusu majątkowego lub społecznego. Kobiety nie posiadały prawa głosu i również biernego prawa wyborczego. Organem wykonawczym samorządu gminnego była tak zwana zwierzchność gminna, na którą składali się wójt i asesorowie, czyli przysiężni (przynajmniej dwóch). Zwierzchność była wybierana przez radę gminną spośród radnych. Centralną postacią systemu gminnego 1 Od 1804 roku cesarstwo Austrii. 2 Formalnie Królestwo Galicji i Lodomerii. 3 W 1848 roku przeprowadzono uwłaszczenie ziemi chłopskiej na terenie Galicji. 4 Ustawa gminna z 12 sierpnia 1866 roku. 5 Na obszarze Rzeczypospolitej funkcjonował samorząd gromadzki z wójtami (sołtysami) na czele pod ścisłym nadzorem właścicieli ziemskich. W Galicji także funkcjonowały niewielkie gminy wiejskie podporządkowane właścicielom ziemskim. 6 Feliks Koneczny, Dzieje Administracji w Polsce , Wilno 1924, s. 307. 2 był wójt zwany też naczelnikiem. Jego wynagrodzeniem było zwolnienie go z niektórych obowiązków i opłat gminnych 7. Gminy były czasem bardzo nieduże, licząc średnio po kilkuset mieszkańców, dlatego też wiele urzędów mieściło się w domach wójtów. Rada gminna ustanawiała urzędników gminnych w razie potrzeby, głównie w większych gminach. Mandaty zwierzchności i rady trwały początkowo trzy lata, natomiast od roku 1884, wprowadzono kadencję sześcioletnią. Dochody pochodziły głównie z podatków od nieruchomości i dochodów z przedsiębiorstw 8. W przypadku, gdy potrzeby były większe niż dochody, nakładano dodatki do państwowych podatków. Gmina miała też prawo żądać od mieszkańców bezpłatnych robót na rzecz wspólnoty (na przykład naprawa dróg, były to tak zwane szarwarki). Każda większa wieś stanowiła z reguły oddzielną gminę. Czasem w jej skład wchodziły mniejsze, okoliczne miejscowości (przysiółki). Obok typowych gmin wiejskich, istniały też „obszary dworskie”, czyli grunty należące do szlachty (folwarki, własność tabularna). Obszary dworskie były wydzielone z gmin wiejskich, ale policję (uprawnienia policyjne) w karczmach dworskich sprawowała gmina wiejska. Przełożonym obszaru dworskiego był jego właściciel. Jego obowiązki były identyczne, jak w przypadku wójta (zwierzchności) i rady gminnej, ale tylko na obszarze własności dworskiej 9. 7 S. Grodziski. Studia Galicyjskie , Kraków 2007, s. 316. 8 Tamże, s. 196. 9 Teoretycznie obszar dworski zamieszkały tylko przez jednego właściciela ziemskiego, stawał się osobną gminą. 3 Na terenie współczesnej gminy Laszki w ramach dawnego powiatu jarosławskiego funkcjonowały następujące gminy wiejskie (jednostkowe): Gmina/obszar Opis dworski Bobrówka Według opisu z 1882 roku była to wieś i gmina w powiecie jarosławskim w parafii katolickiej w Laszkach i parafii grecko-katolickiej w Makowisku 10 Czerniawka Czerniawka w powiecie jarosławskim dzieliła się na gminę wiejską i obszar dworski. Mieszkańcy gminy uprawiali 91 mórg gruntów ornych, 18 mórg łąk i ogrodów, 3 morgi pastwisk, 18 mórg lasu. Do dworu należało 168 mórg gruntów ornych, 27 mórg łąk i ogrodów, 25 mórg pastwisk i 823 mórg lasu 11 . Korzenica Według opisu była to wieś w równinie w powiecie jarosławskim. Należała do parafii katolickiej w Laszkach, urzędu pocztowego w Zapałowie. Na miejscu była filia parafii grecko-katolickiej, działała szkoła ludowa. Na zachód od wsi na pagórku istniał cmentarz. We wsi mieszkało 953 osoby, z czego 45 na obszarze dworskim. Dominowali tutaj grekokatolicy, rzymsko-katolików było tylko 24 osoby. Obszar dworski zajmował 577 mórg gruntów ornych, 179 mórg łąk i ogrodów, 1021 mórg lasu jodłowego. Na obszarze gminnym było 116 mórg gruntów ornych, 241 mórg łąk i ogrodów, 412 mórg pastwisk 12 . Laszki Laszki leżały w dolinie Sanu na równinie , na północnym-zachodzie znajdował się pagórek zwany Złotą Górą. Na terenie gminy było kilka przysiółków; Laszkowa Wola, Charytany, Babiaki. Przez wieś prowadziła droga gminna z Korzenicy do Wysocka. Na miejscu znajdowały się dwie parafie: katolicka i grekokatolicka. Obok wsi znajdował się obszar dworski (własność hrabiego Zamojskiego) liczący 737 mórg gruntów ornych, 88 mórg łąk i ogrodów, 49 mórg pastwisk i 20 mór lasu. Do mieszkańców należało natomiast 2 517 mórg gruntów ornych, 570 mórg łąk i ogrodów, 1128 mórg pastwisk i 64 morgi lasu 13 . Miękisz Nowy Była to wieś i gmina w powiecie jarosławskim należącym do parafii katolickiej w Laszkach. Na miejscu była cerkiew grekokatolicka oraz szkoła ludowa, urząd 10 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom I, s. 263. 11 Tamże, tom I, s. 820. 12 Tamże, tom IV, s. 434. 13 Tamże, tom V, s. 93. 4 pocztowy i gmina kasa pożyczkowa. W 1881 roku miejscowość liczyła 1 055 mieszkańców, w tym 46 na terytorium dworskim. Przeważała ludność grekokatolicka. Wieś leży w równinie, w okolicy piaszczystej, sapowatej, z prawego brzegu Sanu . Obszar dworski zajmował 464 mórg gruntów ornych, 89 mórg łąk, 10 mórg pastwisk i 454 mórg lasu szpilkowego. Mieszkańcy gminy uprawiali 1061 mórg gruntów ornych, 193 morgi łąk i 279 mórg pastwisk 14 . Miękisz Stary Ta wioska także leżała w powiecie jarosławskim, północne grunty wsi były bardziej urodzajne. Przynależała do parafii katolickiej w Laszkach i parafii grekokatolickiej w Miękiszu Nowym. Wioska liczyła 551 mieszkańców, w tym 384 katolików i 146 grekokatolików. Działała gminna kasa pożyczkowo- oszczędnościowa oraz szkoła filialna. Na obszarze dworskim mieszkało na stałe 26 osób. Gmina dworska obejmowała 287 mórg gruntów ornych, 37 mórg łąk, 5 mórg pastwisk i 50 mórg lasu. Mieszkańcy gminy wiejskiej uprawiali 530 mórg gruntów ornych, 92 mórg łąk, 192 mórg pastwisk 15 . Tuchla Wieś i gmina w powiecie jarosławskim w piaszczystej równinie. Na obszarze dworskim notowano 82 domy i 481 mieszkańców (437 grekokatolików, 22 katolików i 22 żydów). Ten obszar liczył 372 morgi gruntów ornych, 91 mórg łąk, 2 morgi ogrodów, 38 mórg pastwisk i 520 mórg lasu, dodatkowo 5 mórg wydm. Mieszkańcy gminy uprawiali 632 morgi gruntów ornych, 154 mórg łąk, 12 mórg pastwisk oraz 269 mórg lasu. Wieś należała do parafii katolickiej w Laszkach i parafii grekokatolickiej w Miękiszu Nowym 16 . Wietlin Wieś należała do powiatu jarosławskiego leżąc na prawym brzegu Sanu. Parafia grekokatolicka była na miejscu, parafia katolicka w Laszkach. Na miejscu była też szkoła ludowa (1 klasowa). Cała wieś, wraz z obszarem dworskim, liczyła 285 domów i 1 538 mieszkańców, w tym 923 grekokatolików, 533 katolików i 53 żydów. Obszar dworski liczył 670 mórg gruntów ornych, 151 mórg łąk, 2 morgi ogrodów, 90 mórg pastwisk, 6 mórg lasów. Obszar należący do gminy liczył 1 739 mórg gruntów ornych, 221 mórg łąk, 529 mórg pastwisk i 26 mórg lasu 17 . Wysocko Wieś Wysocko w powiecie jarosławskim należała do parafii katolickiej w Laszkach, stacji pocztowej w Radymnie. Wieś liczyła 835 mieszkańców, na 14 Tamże, tom VI, s. 388. 15 Tamże, tom VI, s. 388. 16 Tamże, tom XII, s. 586. 17 Tamże, tom XIII, s. 429. 5 miejscu była parafia grekokatolicka i szkoła ludowa 1 klasowa. Obszar dworski zamieszkiwało 81 osób 18 . Pierwsza strona ustawy gminnej z 1866 roku 18 Tamże, tom XIV, s. 119. 6 I WOJNA ŚWIATOWA Latem 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Teren gminy został na jakiś czas zajęty przez wojska rosyjskie, następnie powróciły dawne władze. W trakcie I wojny światowej prace władz gminnych zostały sparaliżowane . Okres wojny to czas kryzysu gospodarczego i zubożenia ludności. W październiku 1918 roku monarchia austro-węgierska zaczęła się rozpadać na państwa narodowe. Dla Laszek i okolic rozpoczął się nowy okres w dziejach. 7 LATA II RZECZYPOSPOLITEJ Jesienią 1918 roku odrodziła się II Rzeczypospolita. Nowo tworzące się państwo polskie złożone z obszarów trzech byłych zaborów przyjęło normę, aby nie zmieniać zbyt gwałtownie ustrojów lokalnych, w tym samorządu lokalnego 19 . Dokonano więc tylko pewnych modyfikacji w celu większego zdemokratyzowania praw ludności. Już w listopadzie 1918 roku Polska Komisja Likwidacyjna 20 dla dawnej Galicji przeprowadziła reformę gminnego prawa wyborczego. Utrzymano podział na koła wyborcze, wprowadzono