Tilnærmingar til friimprovisert musikk Med utgangspunkt i Stian Westerhus, Lasse Marhaug og Maja Ratkje Torgeir Hovden Standal Masteroppgåve i musikkvitenskap Institutt for musikkvitenskap UNIVERSITETET I OSLO Vår 2017 Copyright Torgeir Hovden Standal 2017 Tilnærmingar til friimprovisert musikk Torgeir Hovden Standal http://www.duo.uio.no Trykk: Reprosentralen, Universitetet i Oslo 2 Føreord og takk Denne oppgåva er eit resultat av mitt masterstudium i musikkvitenskap ved Universitet i Oslo, eit prosjekt som har gått føre seg i tidsrommet mellom hausten 2015 og våren 2017. Eg ynskjer å rette stor takk til mine informantar i denne oppgåva, Maja Solveig Kjelstrup Ratkje, Lasse Marhaug og Stian Westerhus. Hjarteleg takk for at dykk sette av tid til prosjektet, og takk for hyggelege og interessante samtalar. Takk til min rettleiar, Professor Hans Weisethaunet for konstruktiv, stødig og god hjelp i heile oppgåveprosessen. Eg ynskjer vidare å takke familie og vener for god hjelp på ulikt vis. Torgeir Hovden Standal Oslo, 20 april 2017 3 4 Innhald: 1 Innleiing, teori og metode 7 1.1 Innleiing og problemstilling 7 1.2 Vitskapsteoretisk metode og fagfelt 11 1.3 Arbeidsmetode 18 2 Historisk bakgrunn 22 2.1 Frijazz 24 2.2 Frijazz og friimprovisasjon i Europa 28 2.3 Støy 31 3 Presentasjon av informantar: 35 3.1 Stian Westerhus 35 3.2 Maja Solveig Kjelstrup Ratkje 38 3.3 Lasse Marhaug 40 4 Presentasjon av funn 42 4.1 Mot ei etablering av eit vurderingsgrunnlag i friimprovisert musikk 42 4.1.1 Vurdering av friimprovisasjon 52 4.1.2 Finnast der uskrivne estetiske ideal i friimprovisert musikk? 63 4.1.3 Komposisjon og improvisasjon 68 4.2 Utvikling av særeigne instrument og stemmer 70 4.3 Studio – Ein naudsynt del av den moderne musikar? 77 4.3.1 Plateutgivingar 84 4.4 Politikk i friimprovisert musikk 86 5 Konklusjon og avslutning 90 5.1 Konklusjon 90 5.2 Avslutning 96 6 Kjeldeliste 99 5 6 1 Innleiing, teori og metode 1.1 Innleiing og problemstilling Denne oppgåva er eit resultat av mitt studium i musikkvitenskap ved Universitetet i Oslo. Her har eg dukka ned i ei musikkretning eg personleg synast har fått noko lite fokus i akademia og musikkvitskapen eg sjølv har vore gjennom. Friimprovisasjon kan for nokon opplevast som lite tilgjengeleg, og det er mange ulike syn på kva som definerer dette noko vage, men samstundes ganske klare musikkfeltet som famnar under omgrepet friimprovisasjon. Tankar hjå lyttarar som høyrer denne typen musikk, kan vere at den kan take uventa vegar. Den dukkar opp i nye former, og er truleg ikkje lik på innspelte medium som i ein levande konsertsituasjon. Vidare er der tilsynelatande ingen klare reglar eller faste komposisjonar. Nokre meiner at denne musikken er for spesielt interesserte og enkelte kan gå så langt å meine dette ikkje er musikk. Spørsmålet kring estetiske ideal, utvida instrumentteknikkar og ei generell interesse for temaet dannar grunnlaget for denne oppgåva. Sjølv har eg vore delaktig i denne musikkretninga, og har ofte definert meg sjølv som ein improvisator som framfører denne typen musikk. Det er nettopp denne interessa som har ført fram til eit ynskje om å skrive denne oppgåva. Det har vakse fram ei interesse i meg å få lære meir om denne typen musikk og om kva musikarar tenkjer om denne praksisen. Samstundes er det ei anledning til å dukke ned i tidlegare forsking og verte meir bevisst både som musikkvitar og utøvar. Det er fleire spørsmål som dukkar opp i denne samanheng. Det fyrste har vore ei kjensle av at der finnast eit felles språk innan denne sjangeren. Uavhengig av landegrenser har friimprovisasjon vist seg å ha fleire fellesnemnarar som eg ynskjer å sjå nærmare på. Ein kan argumentere for at ein ikkje kan slå fast direkte likskapar i denne praksisen, og det er difor klart at eit prosjekt som famnar om all improvisert musikk ikkje vil vere mogleg å gjennomføre her. Eg byrja sjølv med improvisert musikk ein gong i tenåra. Saman med ein trommeslagar, ein bassist og meg sjølv på gitar byrja vi å improvisere låtar og utforske sjangrar. Seinare vart eg introdusert for støymusikk og friimprovisasjon gjennom jazzfestivalar og plateinnspelingar. Dette førte meg vidare innan denne retninga. Dette har såleis ført til spørsmåla rundt vurdering av denne typen musikk. Eit av mine interessepunkt, som eg ynskjer å gå djupare inn i, er kvifor vi sit att med ulike opplevingar etter å ha høyrt ei framføring. På konsertar som har fått god omtale kan ein sjølv sitje att med annleis opplevingar og syn på konserten. 7 Eg vil i denne oppgåva trekke ut nokre sentrale linje frå friimprovisert musikk. Gjennom studie og analyse av Maja Ratkje, Stian Westerhus og Lasse Marhaug vil eg bidra med ei forståing for dette komplekse musikkfeltet der uskrivne reglar, estetiske ideal og behandling av feltet som sjanger, vil verte belyst. Jamvel kan det vere interessant å sjå på kva vurderingskriterier som ligg til grunne når ein høyrer på denne typen musikk. Ynskje mitt med denne oppgåva er å sjølv verte noko klokare og ikkje minst meir bevisst på spørsmåla eg tek opp. Å kunne bidra med å skape ei noko breiare forståing for dette musikkfeltet er eit overordna mål som eg vonar eg lukkast med. Masteroppgåva baserer seg på intervju av tre aktive musikarar som ein kan kategorisere innan denne musikkretninga. Det er gjennom analyse av desse eg ynskjer å trekke ut nokre sentrale element og linjer innan friimprovisasjon. Deira tankar, om mellom anna eige virke, bevisstheit på eigen praksis og utvikling av deira personlege uttrykk vil verte belyst og drøfta. Det er vidare klart, at som all anna musikalsk praksis, representerer også friimprovisasjon ein type kunnskap. Som antyda ovanfor er problemstillinga mi difor å undersøkje tankar og problemstillingar som ligg til grunn for denne kunnskapspraksisen hjå desse tre utøvarane, og analysere dette i samband med utvikling og føresetnadar ein finn i feltet. I eit musikkfelt som friimprovisasjon vil det vere urealistisk å ikkje ha nokre rammer for eit slikt studie. Der er mange utfordringar knytt til oppgåva, mellom anna slik som Njål Ølnes syner i si avhandling Frå små teikn til store former: Analysar av det improviserte samspelet med hjelp av auditiv sonologi frå 2016. Han skriv i si innleiing at musikarar sjølve ofte ikkje har språk for å kunne uttrykke seg tilstrekkeleg i dei prosessane som er sentrale, og at ein difor lyt forske på eit meir musikkanalytisk nivå (Ølnes, 2016, s. 20). Dette er på mange måtar rett, då det for ein musikar kan vere vanskeleg å seie eksakt kva som går føre seg i denne prosessen. Men det er òg viktig å hugse på at det er nettopp gjennom musikarar innan friimprovisasjon vi kan forstå det komplette bilete av denne praksisen. Det skal seiast at Ølnes ikkje tenkjer på dette som eit problem, snarare tvert i mot. Dette er på grunn av at kunnskapen til musikarane i skapingsprosessen er heilt essensielle (Ølnes, 2016, s. 20). Dette set lys mot mitt fokus i denne oppgåva. Med denne masteroppgåva vonar eg at eg kan take tak i denne delen av feltet som mellom anna Ølnes trekk fram som noko problematisk. Eg ynskjer å gå til musikarar som nyttar seg av friimprovisasjon for å belyse deira tankar, visjonar og ideal. Ved analyse og diskusjon av materialet, vonar eg at eg kan kome noko nærare ei forståing av praksisen, som eg personleg tenkjer har godt av all forsking det kan få. Det er klart at meir fokus og studie på friimprovisert 8 musikk vil vere med på å skape ei breiare forståing for feltet. Perspektivet mitt i denne oppgåva lenar seg såleis noko meir mot ei brukarforståing. I valet av musikarar er det ingen fasit, og eg har difor teke tak i tre musikarar som eg vonar kan representere mangfaldet i friimprovisert musikk. Dette er Maja Ratkje, Stian Westerhus og Lasse Marhaug. Dei tre musikarane representerer musikkbreidda på fleire måtar med sitt eige virke: Lasse Marhaug er ofte omtala innan støy, Stian Westerhus gjennom eksperimentell jazz, og Maja Ratkje gjennom samtidsmusikk og avantgarde. Vidare er det naudsynt å sjå desse i eit historisk perspektiv. For å plassere feltet, slik eg ser det, er det relevant å få eit innblikk i min ståstad for korleis eg ser på feltet i dag og for å skape ei forståing av kva musikk det er snakk om. I Noreg finnast det per dags dato ei yrande scene for denne typen musikk. Inntrykket mitt er at det ikkje lengre er så veldig viktig for musikarane sjølve å definere seg som ein særskilt improvisator. Dei yngre musikarane i dag er ofte skulerte ved utdanningsinstitusjonar. Resultatet av å utdanne så mange musikarar kvart år er at vi får eit rikt kompetansemiljø, med mange dyktige studentar og utdanna musikarar som spelar all mogleg musikk. Det er ikkje overraskande å sjå ein skulert musikar spele friimprovisert musikk. Eit inntrykk er at dei som vel å gå inn i denne retninga ofte er særs dedikerte og ein finn sine eige spelestadar og måtar å overleve økonomisk i systemet, noko ein òg kan sjå ei linje til reint historisk, som eg skal kome tilbake på i neste del. Utdanning bidreg til eit generelt høgt nivå både teknisk og kunstnarleg. Dette har vore ein viktig faktor for norsk kulturliv heilt sidan blant anna jazzlinja i Trondheim ved NTNU starta opp, og samstundes liknandes utdanningar i dei store norske byane i Noreg. Vidare har studiar innan klassisk musikk og komposisjon òg bidrege i like stort grad for det opne improvisasjonsfeltet, for ikkje å gløyme dei mange utdanningane innan kunst. Eit høgt fagleg og reflektert nivå på norske musikarar og kunstnarar bidreg ikkje berre til høge prestasjonar i produksjon, men også til forståing, openheit og vidareformidling.