Zespoły Kalwaryjne Z Terenu Śląska I Dawnego Hrabstwa

TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY PAN ODDZIAŁ W KRAKOWIE URBANITY AND ARCHITECTURE FILES TOM XLVI (2018) PL eISSN 2450-0038 s. 623–638 PL ISSN 0079-3450

MARZANNA JAGIEŁŁO Prof. dr hab. arch. Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej e-mail: [email protected]

WOJCIECH BRZEZOWSKI dr hab. arch. emeryt. prof. Politechniki Wrocławskiej e-mail: [email protected]

ZESPOŁY KALWARYJNE Z TERENU ŚLĄSKA I DAWNEGO HRABSTWA KŁODZKIEGO ORAZ ICH WALORY KRAJOBRAZOWE CALVARY COMPLEXES FROM SILESIA AND FORMER KŁODZKO COUNTY AND THEIR LANDSCAPE VALUES

STRESZCZENIE Szczególnego rodzaju założeniami, których funkcjonowanie powiązano z krajobrazem były sanktuaria kalwaryjne. Począwszy od lat 70. XVII stulecia na Śląsku oraz w Hrabstwie Kłodzkim powstała spora, choć trudna dzisiaj do precyzyjnego oszacowania, liczba kalwarii opartych na jednym z dwóch podstawowych modeli: Sacro Monte (m.in. Góra Świętej Anny, Wambierzyce, Bardo) oraz linearnego (Krzeszów, Brzeg Dolny, Góra, Rudy, Trzebnica). Dziś, wobec osłabienia znaczenia religijnego, coraz częściej stanowią one cele spacerów i turystycznych wędrówek. Słowa kluczowe: kalwarie, ogrody, sacrum

ABSTRACT Calvary sanctuaries were unique complexes whose functioning was connected with landscape. Beginning in the ‘70s of the XVII-th century, a large number of calvary complexes was created in Silesia and the County of Kladzko. They were based on one of two basic models – Sacri Monti (among others Góra Świętej Anny, Wambierzyce, Bardo) and linear (Krzeszów, Brzeg Dolny, Góra, Rudy, Trzebnica). Key words: calvary, gardens, sacrum

1. WSTĘP pejskim tle, poświęcona została także dysertacja dr. Proponując ten temat autorzy mają świadomość Jacka Chrząszczewskiego2. Zajmowano się także wchodzenia na ziemię w znacznym stopniu rozpo- niektórymi kalwariami na Śląsku3. znaną. Kalwariami w Polsce zajmowała się prof. Anna Mitkowska.1 Założeniom kalwaryjnym au- 2 Jacek Chrząszczewski, Kalwarie austriackie XVII i XVIII striackim, ale przedstawionym na szerokim euro- w., praca doktorska wykonana pod kier. prof. Anny Mit- kowskiej, Politechnika Krakowska, Kraków 2014 3 Pozycje literaturowe dotyczące omawianych w tekście kal- 1 Anna Mitkowska, Polskie kalwarie, Wrocław–Warszawa– warii podane zostały w przypisach, w miejscach poświęco- Kraków 2003. nych prezentacji poszczególnych zespołów.

623 Referatem tym chcemy dorzucić niewielki ka- się powszechnie Włochy, gdzie pod koniec XV w. myczek do tej wiedzy, odnoszący się do kalwarii, założono najsłynniejsze zespoły kalwaryjne należą- które powstały na ternie Śląska w czasach, kiedy ce do grupy określanej Sacri Monti (m.in. Varallo, należał on najpierw do Monarchii Habsburskiej (do San Vivaldo)9. Tworzono tam „Nowe Jerozolimy”10, 1741 r.) a następnie Królestwa Prus, co powoduje, że oddzielając je – jak tę prawdziwą – murem od oto- jako teren swoiście „pograniczny” w nieco „pogra- czenia11. Ważne zmiany w rozplanowaniu kalwa- niczny” właśnie sposób traktowany jest on w wie- rii wprowadzono na fali kontrreformacji, po sobo- lu opracowaniach, także tych dot. założeń kalwaryj- rze trydenckim (1545–1563), kiedy pojawił się typ nych4. półotwarty, zrealizowany po raz pierwszy w latach 1565–1568 w Varallo, a polegający na podzieleniu 2. CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTU kalwarii na dwie strefy: kaplic pnących się po stoku BADAŃ góry oraz dominującej nad nimi i całą okolicą „Jero- zolimy” usadowionej na szczycie. Rozpropagowany Sanktuaria kalwaryjne stanowiły szczególnego ro- poprzez manuskrypt pozostawiony przez projektan- dzaju założenia, których funkcjonowanie w wielu ta tego zespołu kalwaryjnego – Galeazza Alessiego12 przypadkach, szczególnie w okresie baroku, wią- – stał się typ półotwarty wzorem dla wielu założeń, zano z krajobrazem oraz kształtowaniem zieleni5. do których w 2. poł. XVI w. włączono bogaty pro- Ogrywały one ważną rolę w działalności kontrrefor- gram plastyczny, wypełniając wnętrza kaplic rzeź- macyjnej Kościoła katolickiego, a ich nazwa pocho- bami i obrazami. Tym sposobem pierwotna idea kal- dziła od łacińskiego tłumaczenia (calvaria) aramej- warii mającej stanowić „Nową Jerozolimę” ustąpiła skiego słowa golgota znaczącego „miejsce czaszki”. funkcji dydaktycznej, wyrażonej w kategoriach Bi- Były to zespoły kaplic i niewielkich zazwyczaj blia pauperum13. kościołów, które wyobrażały stacje Męki Pańskiej. Kluczowy wpływ na zredagowanie reguł, któ- Wznoszono je jako symboliczne ekwiwalenty niedo- re precyzowały kompozycję zespołów kalwaryj- stępnego w zasadzie od 1244 r. dla chrześcijan Świę- nych, miały opisy Ziemi Świętej z 1584 r. zamiesz- tego Miasta6. Aby zwiększyć ich podobieństwo do czone w pracy Christiana Kruika van Adrichema14, Jerozolimy, kalwarie zakładano zazwyczaj na wzgó- zwanego w Polsce Andrychomiuszem. Na planie rzach. Ich znaczenie w uzyskiwaniu odpustów, które Jerozolimy zaznaczył on wszystkie miejsca zwią- decyzją papieży nadawano od XV w., było zbliżone do wizyty w Świętym Mieście. dawnych i współczesnych kalwarii w Archidiecezji Wro- Mimo, iż pierwsza kalwaria powstała w Hisz- cławskiej i Diecezji Świdnickiej, praca doktorska wykonana panii7, a cała spora grupa na terenie cesarstwa nie- pod kierunkiem ks. bpa. Prof. Andrzeja Siemieniewskiego, mieckiego8, za ojczyznę tego typu zespołów uważa [mps], 2006, Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocła- wiu, s. 54; Ernst-Heinz Lemper, Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki architek- 4 Część śląskich kalwarii zaprezentowana została przez au- tury i ikonologii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki torów niniejszego artykułu w książce: „Ogrody na Śląsku. Śląskiej” 1965, t. 3, s. 103–128. Cz. 2. Barok”, Wrocław 2017. 9 Zespoły kalwaryjne (w liczbie dziewięciu) z terenu Piemon- 5 Umieszczenie kalwarii pośród ogrodów uzasadniają dwa za- tu i Lombardii. Powstawały one w okresie od 1486 (Varallo) sadnicze powody. Mamy bowiem w ich przypadku do czy- do 1712 r. (Valperga). W 2003 r. wpisano je na Listę Świato- nienia z krajobrazem komponowanym, ale także z „nowym wego Dziedzictwa UNESCO. A. Mitkowska, op. cit., s. 89. rajem”, o czym szerzej na kolejnych stronach tej części pracy. 10 Pojęcie Nowej Jerozolimy pojawia się w Apokalipsie św. 6 Data ta kończy epokę wypraw krzyżowych kierowanych Jana, gdzie rozumiana jest ona jako „nowy raj”. W przypad- do Ziemi Świętej. W 1260 r. Jerozolima przeszła pod wła- ku kalwarii chodzi o symboliczne przeniesienie „ziemskie- dzę egipskich mameluków. Od tej pory dostęp do miasta go” Świętego Miasta, a właściwie jego fragmentu związa- był dla chrześcijan niebezpieczny, utrudniony, a najczęściej nego z Drogą Męki Pańskiej. Z tej przyczyny w kalwariach niemożliwy. często nawiązywano do układu topograﬁ cznego i zarazem 7 Za najstarszą europejską kalwarię uważa się powstałą w la- krajobrazowego Jerozolimy. Sięgano także do innych pa- tach 1405–1420 przy klasztorze Santo Domingo de Escala- lestyńskich miejsc świętych: Synaju, Góry Przemienienia, celi położonym koło Kordoby z inicjatywy dominikanina Doliny Jozafata. Z czasem dołączyły do nich miejsca zwią- Álvaro Lópeza de Córdoba y Carrilli (Ojca Alvaro). Za: zane z życiem Marii, z których utworzono tzw. Dróżki Mat- http://cordobapedia.wikanda.es/wiki/San_%C3%81lvaro_ ki Bożej. Jerzy Józef Kopeć, Kalwaria, [w:] E. Gigilewicz de_C%C3%B3rdoba [data dostępu: 18.03.2015] (red.), Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, s. 414. 8 Pod koniec XV w. powstały liczne siedmiostacyjne dro- 11 Ibidem, s. 68. gi kalwaryjne w miastach niemieckich, m.in. w: Fuldzie, 12 Galeazzo Alessi, Libro dei Misteri, [b.m.] 1565–1569. Norymberdze, Bambergu i Fryburgu. Słynny był także ze- 13 Jacek Chrząszczewski, op. cit., s. 70. spół trzech kaplic w Zgorzelcu/Görlitz (Kaplica Św. Krzy- 14 Christian Kruik van Adrichem, Teatrum Terre Sanctae et ża, Św. Grobu i kaplica Namaszczenia). Ks. Aleksander Ra- Biblicarum Historiarum cum tabulis geographisis aere ex- decki, Aspekt pasyjnej pobożności ludowej na przykładzie pressis, Coloniae Agrippinae 1584.

624 zane z ostatnimi dniami życia Chrystusa, dzieląc je cząwszy od kaplic słupowych, poprzez proste ka- na dwie grupy określone jako: Droga Pojmania (od mienne „domki dla świętych” z niszami na figury, Ogrójca do Domu Piłata) i Droga Męki (od Ogrójca następnie otwarte kaplice typu ołtarzowego, aż po na Golgotę), a każdą z nich na stacje – odpowiednio pawilony (otwarte i zamknięte) oraz ich bardziej 10 i 12, odmierzone precyzyjnie krokami. I tak, Dro- rozwinięte wersje, którym nadawano kształt minia- ga Męki liczyła 1321 kroków, Droga Pojmania zaś turowych świątyń17. Do tych ostatnich pielgrzymi 3080. Andrychomiusz nadał także nazwy poszcze- mogli wchodzić. Wyróżniała się pośród nich Kapli- gólnym stacjom15. ca Grobu Pańskiego18, przybierająca niekiedy kształt Przesunięcie w kalwariach akcentu z aspektu re- sztucznej groty, nawiązując tym samym do należą- ligijno-dydaktycznego na estetyczny nastąpiło pod cego do Józefa z Arymatei grobu w skale, w któ- wpływem nowych impulsów w sztuce ogrodowej, rym pochowany został Chrystus. „Obudowywana” kiedy to około 1600 r. zaczęto wykorzystywać do- była ona formą naszkicowaną przez Bernharda von świadczenia wyniesione z manierystycznych i ba- Breydenbacha w jego przewodniku po Ziemi Świę- rokowych ogrodów Italii, zakładanych na pochyło- tej, powtórzoną później w wielu kalwariach19. Ory- ściach terenu, w miejscach starannie dobranych ze ginalny kształt przyjmowały także imitacje gór wy- względu na walory widokowe. W przypadku kalwa- konane z łamanych kamieni, czasem tak okazałe, że rii pozwoliło to włączenie otaczającego je rozległego mieściły w sobie wszystkie stacje20, częściej jednak krajobrazu, który podziwiano, wędrując ścieżkami ograniczone do konstrukcji z kamienia o kilkume- wspinającymi się zakosami po zboczach gór nazywa- trowej wysokości symbolizującej np. Górę Kuszenia nych „świętymi” (wł. sacri monti). Na ich bazie roz- lub Przemienienia (Tabor), za którymi kryła się nie- winął się model oparty na wierności topograficznej pozorna kapliczka21. pierwszej Jerozolimie, uwzględniający w „nowych Odmiennym elementem usytuowanym na trasie Świętych Miastach” wzajemne położenie historycz- ścieżki kalwaryjskiej były tzw. Święte Schody na- nych miejsc i elementów. Do najważniejszych na- wiązujące do 28-stopniowych Scala Santa, po któ- leżały wzgórza, które kojarzono z biblijnymi góra- rych prowadzono Chrystusa przed oblicze Piłata, mi takimi jak: Syjon (siedziba Jahwe), Tabor (prze- a wedle legendy przywiezionych w 326 r. z Jerozoli- mienienie Chrystusa), Góra Oliwna (początek Męki my do Rzymu, gdzie początkowo wiodły do koryta- Chrystusa) i Kalwaria (miejsce śmierci)16. Z tej przy- rza pałacu na Lateranie i były osłonięte specjalnym czyny wiele sanktuariów powstawało w miejscach zadaszeniem. Od 1589 r. znajdują się one w budyn- wykorzystujących wzniesienia oraz ich zbocza. Nie- ku położonym obok bazyliki św. Jana, kierując pąt- kiedy jednak sztucznie konstruowano, jak w przy- ników do kaplicy San Lorenzo. Już w końcu XVI padku Maria-Lanzendorf (Dolna Austria, 1700). w. ich kopie zaczęły się pojawiać w piemonckich Tam, gdzie ukształtowanie terenu, na przykład kalwariach, m.in. w Sacro Monte di Varallo. Na te- w krajach niemieckich, zmuszało do zakładania kal- ren monarchii habsburskiej pomysł na kopiowanie warii na równinie, wybierano najczęściej model na- Świętych Schodów dotarł dopiero w końcu XVII w., zwany linearnym, z konieczności wykluczający je- kiedy zbudowano je w wiedeńskim kościele fran- rozolimskie odwołania topograficzne, zwłaszcza te ciszkanów, a dopiero na początku XVIII w. pojawiły odnoszące się do gór. Z tej jednak przyczyny znacz- się one w austriackich kalwariach, najokazalszą for- nie bardziej rygorystycznie przestrzegano w nich mę uzyskując w sanktuarium w Grazu22. rozmieszczania pasyjnych elementów wedle miar Najważniejszym jednak elementem kalwarii Andrychomiusza, przydającej tym zespołom sym- była świątynia główna, zakładana początkowo na bolicznej wiarygodności. planie centralnym (krzyża greckiego lub wielobocz- W historii kalwaryjskich sanktuariów zmienia- na), a po soborze trydenckim także na planie krzyża ły się także rodzaje wypełniających je obiektów, po- łacińskiego, co symbolicznie wiązało ją z Chrystu-

15 Były to: 1. Skazanie Piłata, 2. Nałożenie Krzyża, 3. Pierw- szy Upadek, 4. Spotkanie z Matką, 5. Pomoc Szymona 17 Anna Mitkowska, op. cit., s. 190. z Cyreny, 6. Spotkanie ze Św. Weroniką, 7. Drugi Upa- 18 W Austrii najstarsza Kaplica Grobu Pańskiego została dek przy Bramie Sądowej, 8. Płaczące niewiasty, 9. Trzeci wzniesiona w 1639 r. w Hernals. J. Chrząszczewski, op. Upadek u stóp góry, 10. Pozbawienie szat, 11. Przybicie do cit., s. 85. Krzyża, 12. Podniesienie Krzyża. W 1625 r. do kanonu An- 19 Bernhard von Breydenbach, Peregrinatio in terram sanct- drychomiusza dodane zostały kolejne dwie stacje, a miano- am, Mainz 1486. wicie 13. Zdjęcie z Krzyża, 14. Złożenie do grobu. Za: J. 20 Przykładu dostarcza kalwaria w Maria-Lanzendorf w Dol- Chrząszczewski, op. cit., s. 65. nej Austrii zbudowana w latach 1699–1701. 16 Wykorzystując niekiedy miejsca związane z wcześniej- 21 Te ostatnie odnajdziemy m.in. w Wambierzycach. szym pogańskim kultem wzniesień. 22 J. Chrząszczewski, op. cit., s. 102.

625 sem. Kolejna zmiana w rozplanowaniu świątyń (nie tylko kalwaryjnych) nastąpiła na pocz. XVII w., kiedy dominować zaczęła elipsa. Większość kapliczek wypełniały obrazy i rzeźby stanowiące symboliczną ilustrację wydarzeń zwią- zanych z Męką Pańską. Niektóre rzeźbiarskie przed- stawienia pasyjne występowały jednak samodziel- nie, pozbawione architektonicznych ram (np. Retz, 1726–1727), a najpopularniejszym pośród nich te- matem była Grupa Ukrzyżowania. Najintensywniejszy rozwój ruchu kalwaryjnego nastąpił w okresie kontrreformacji. Stały się one z jednej strony narzędziem rekatolicyzacji, z drugiej zaś – konsekwencją, a zarazem stymulatorem wzro- Il. 1. Góra Świętej Anny, pocztówka litograficzna z 2. poł. 23 stu pobożności pasyjnej o charakterze ludowym . XIX w. Zbiory prywatne. Szczególną popularność uzyskały tego rodzaju ze- Ill. 1. Góra Świętej Anny, litographic postcard, 2nd half of społy na terenie monarchii habsburskiej, a więc także 19th century. Private collection. na Śląsku. Tu, choć mniej liczne niż na terenie Au- strii24 , znacząco przewyższały pod względem liczby Wynoszące się ponad rozległymi równinami kalwarie z innych krajów, m.in. z terenu ówczesnej Opolszczyzny wzniesienie, do końca XVII w. zwa- Polski, co najprawdopodobniej można tłumaczyć ne Górą Chełm, było stosownym miejscem do po- ciągle jeszcze silną w XVII w. śląską społecznością stawienia w latach 1656–1659 klasztoru, począt- protestancką, wobec której prowadzono szeroko za- kowo drewnianego. Kalwarię wzniesiono w latach krojoną działalność zachęcającą do konwersji. 1700–1709, a za projektanta zespołu uważany jest Domenico Signo25, twórca pochodzący z artystycz- 3. KALWARIE NA ŚLĄSKU I TERENIE nej rodziny wywodzącej się z północnej Lombardii. DAWNEGO HRABSTWA KŁODZKIEGO Wzorowano się przy tym na Kalwarii Zebrzydow- skiej i jej modelu łączącym wzorzec Sacro Monte Począwszy od lat siedemdziesiątych XVII stulecia z respektem dla miar jerozolimskich i jednoczesnym na Śląsku oraz w Hrabstwie Kłodzkim powstała spo- uwzględnieniem topografii Świętego Miasta26. Po- ra, choć trudna dzisiaj z powodu zniszczeń do precy- wtórzono za założeniem zebrzydowskim także for- zyjnego oszacowania, liczba kalwarii o zróżnicowa- my niektórych kaplic, np. domu Heroda. nym charakterze i skali, opartych na jednym z dwóch Zespół kalwaryjny wytyczono na dwóch wzgó- podstawowych, wypracowanych wcześniej w Euro- rzach należących do masywu Góry Świętej Anny. pie modeli: Sacro Monte (Góra Świętej Anny, Wam- Pierwsze nazwano Górą Oliwną i usytuowano nań ka- bierzyce, Bardo) oraz linearnego (Krzeszów, Brzeg plice Modlitwy w Ogrójcu oraz Zdrady Judasza. Dru- Dolny, Góra, Rudy, Trzebnica). Założenia te powsta- gie wzgórze, oddzielone wąwozem (Dolina Jozafat) wały z inicjatywy zgromadzeń zakonnych oraz fun- z wysychającym okresowo strumieniem (Cedron), datorów prywatnych. pełniło funkcję Golgoty. Pięła się po nim dość stro- mo droga Męki Pańskiej, przy której ustawiono gru- 3.1. Model Sacro Monte pę kaplic związanych z jerozolimskimi górami Mo- Najokazalszy zespół kalwaryjny na Śląsku utrzyma- riah oraz Syjon, zakończona świątynią Ukrzyżowania ny w modelu Sacro Monte zrealizowano na Górze i Grobem Chrystusa położonymi nieopodal klasztoru Świętej Anny, położonej na terenie obecnego Ślą- ska Opolskiego. Momentem przełomowym w jego historii było przejęcie w 1655 r. tamtejszego kościo- 25 Domenico Signo (vel Signore; ?–1714) budowniczy i sztu- ła przez franciszkanów reformatów należących do kator. W latach 1691–1695 kierował odbudową po pożarze kościoła konwentualnego paulinów na Jasnej Górze. Więcej prowincji małopolskiej. [Il.1.] na temat twórczości tej rodziny: Michał Wardzyński, Fran- cesco del Signore vel Signó, stiukator z początku XVIII wieku w Lesznie, „Studia Wilanowskie” 2011, t. 18, s. 152–183. 26 Zbigniew Bania, Góra św. Anny – Jerozolima i Rzym Gór- 23 I związanej z nią „duchowości pasyjnej” polegającej na nego Śląska, [w: ] J. Lubos-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filip- „przeżywaniu Męki Pańskiej w celu osiągnięcia moralnej czyk, A. Lipnicki (red.) Pielgrzymowanie i sztuka. Góra doskonałości”. Ks. A. RADECKI, op. cit, s. 68. Św. Anny i inne miejsca pielgrzymkowe na Śląsku, Wrocław 24 J. Chrząszczewski, op. cit. 2005, s. 51.

626 franciszkanów27. Na całość złożyło się 14 kaplic roz- bliskim Ratnie Daniela Paschasiusa von Osterberga stawionych na trasie 1360 kroków odpowiadających zaczęto zakładać kalwarię. miarom jerozolimskim Andrychomiusza. Wśród naturalnych walorów tego założenia wy- mienić należy nie tylko dominację góry widocznej z odległości wielu kilometrów, nie tylko rozległe widoki z trasy pątniczej na okolicę, ale również takie ukształtowanie zbocza, które umożliwiało ekspozy- cję brył poszczególnych kaplic usytuowanych na trasie wędrówki, co znakomicie oddaje anonimowa ry- cina pochodząca z 1768 r. Od roku 1862 czytelność kompozycji założenia wzmacniały dodatkowo ob- sadzone drzewami (głównie lipami) aleje, co widać na XIX-wiecznych rycinach oraz licznych fotogra- ficznych i litograficznych kartach pocztowych. Ich Il. 2. Widok na Kalwarię Wambierzycką z tarasu kościel- głównym jednak zadaniem była ochrona grup pątni- nego. Ryc. z ok. poł. XIX w. W: A. Hatscher, A. Brauer, ków przed słońcem. Z powodu rosnącej liczby piel- Führer durch den Wallfahrtsort Albendorf nebst Beschrei- bung, Albendorf 1921, s. 18. grzymów28, alejom tym nadano charakter wielokrot- ny, sadząc drzewa w trzech, czterech, a nawet dzie- Ill. 2. View of Wambierzyce Calvary from the church ter- race. Engraving, c. 1850. In: A. Hatscher, A. Brauer, Füh- więciu (!) rzędach, z czym mamy do czynienia przed rer durch den Wallfahrtsort Albendorf nebst Beschrei- Domkiem Marii. Takie rozwiązanie miało także ne- bung, Albendorf 1921, p. 18. gatywną stronę, odcinało mianowicie widokowe po- wiązania z otaczającym krajobrazem, tak ważnym Zagospodarowano także towarzyszące górze w pierwszym stadium kształtowania kalwarii. Za- kalwaryjnej sąsiednie wzgórza, ustawiając na po- sadniczy układ pasyjnego sanktuarium wyznaczo- chyłości usytuowanej po stronie północnej dwie no już przed końcem XVII w., co pokazują ryciny kaplice Kuszenia, a po stronie południowej (Góra datowane na ostatnie lata tego stulecia. Widzimy na Nowa) m.in. zachowaną do dzisiaj kaplicę Przemie- nich centralnie usytuowaną Górę Kalwaryjną z trze- nienia na Górze Tabor oraz Nadania Dziesięciorga ma krzyżami na szczycie29, a na porośniętym drze- Przykazań na Górze Synaj32, wszystkie cztery su- wami wzgórzu pozornie chaotycznie porozstawiane gerujące, dzięki kurtynowej konstrukcji z łamane- kapliczki, w istocie zaś nanizane na dwie pnące się go kamienia, skaliste wzniesienia33. Z inicjatywy w górę ścieżki pospinane łącznikami. Wyróżniała się von Osterberga przeprowadzono także szeroko za- pośród nich ulokowana centralnie, kaplica Ukrzyżo- krojone prace budowlane w samych Wambierzy- wania (z lat 1698–1699) oraz położona u podstawy cach34, zmierzające do nadania tej osadzie miejskie- góry kaplica Grobu Bożego30, wzniesiona w 1683 r.31 go charakteru nawiązującego różnymi elementami Do tego samego nurtu odnosiła się kalwaria po- do prawdziwej Jerozolimy35, m.in. licznymi brama- wstała w latach 80. XVII w. w Wambierzycach, pomi, których wzniesiono aż 16 (!)36, umieszczonymi łożonych na terenie Hrabstwa Kłodzkiego. [Il. 2.] Przy jej zakładaniu wykorzystano wcześniejszą po- 32 Sztuczne góry z Wambierzyc zostały zmodernizowane na pularność tej niewielkiej miejscowości, jako miejsca przełomie XVIII i XIX w. kultu maryjnego. W latach 80. XVII w. z fundacji 33 Powstały one najprawdopodobniej z inspiracji kalwariami ówczesnego właściciela miejscowości, pana na po- austriackimi, np. w Maria-Lanzendorf i Hernals. 34 Należała do nich m.in. budowa przy placu przed kościołem Matki Bożej szeregu niewielkich budynków, które później sprzedano lub wynajęto kupcom. Miało to ożywić miejsco- 27 Zakonnicy przejęli opiekę nad założeniem kalwaryjnym wość i nadać jej miejskiego poloru. dopiero w 1763 r., po tym, jak władze pruskie zabroniły 35 Daniel Paschasius von Osterberg wybudował także na te- urządzania pielgrzymek poza granice Śląska. renie Wambierzyc wiele domów przeznaczonych dla kup- 28 W 1874 r. na uroczystości jubileuszowe przybyło ich 400 ców i osób chętnych do zamieszkania w tej miejscowości. tysięcy. Ibidem, s. 137. Z myślą o pątnikach na placu przed kościołem postawiono 29 Ustawione w 1681 r., a potem wielokrotnie wymieniane na też kramy. W wyniku tych działań w 1695 r. Wambierzyce nowe. zamieszkiwało 509 osób. E ZIMMER, op. cit., s. 40, 43, 45. 30 Nieopodal w latach 1684–1685 został wybudowany nie- 36 Do dziś zachowało się w Wambierzycach 14 bram, z któ- wielki szpital. Emanuel Zimmer, Kurze Geschichte des rych 7 odpowiada rzeczywistym bramom w murach miej- Wallfahrtsortes Albendorf, Wünschelburg 1926, s. 39. skich Jerozolimy. Pozostałe bramy Wambierzyc symboli- 31 Lucyna Drożdż, Sanktuarium Matki Bożej Wambierzyckiej zują ważniejsze wydarzenia z życia Jezusa i nawiązują do Królowej Rodzin, Wrocław 2013, s. 90. symboliki kapliczek.

627 między innymi przy wjazdach do miejscowości. Do obszaru objętego sanktuarium włączono także pobli- ską Nową Górę, która miała symbolizować Tabor, Horeb i Synaj37. Nad bogactwem i różnorodnością tego zespołu zapanowano, łącząc ze sobą niezwykle umiejętnie dwa warianty kompozycyjne. Pierwszy wywodził się z najstarszej tradycji wznoszenia każdego sanktuarium kalwaryjnego jako „nowej Jerozolimy” wpi- sanego w tkankę miejską i mniej lub bardziej umow- nie odgrodzonego od świata zewnętrznego. Podpo- rządkowano temu zabudowę Wambierzyc, nadając jej charakter symbolicznej imitacji architektury jero- Il. 3. Bardo na rys. F.B. Wernera w poł. XVIII w. Za: F.B. zolimskiej, przepływającą zaś przez dolinę rzeczkę Werner, Topographia seu Compendium Silesiae. Pars II. nazwano Cedronem. Nałożono na to zasady przyjęte […], (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu Oddział Rę- w Sacri Monti38 (gdzie wykorzystano efekt harmo- kopisów, sygn.IVF113b wol.2, str. 567). nijnego wtopienia budowli w otaczający krajobraz, Ill. 3. Bardo in the middle of 18th century on F.B. Werner składający się ze wzgórz i lasów) oraz we włoskich drawing. After: F. B. Werner, Topographia seu Compendium Silesiae. Pars II. […], (University Library in Wrocław Man- barokowych ogrodach. Pozwoliło to na prowadzenie uscript Department, sign. IVF113b wol.2, p. 567). głównej osi kompozycyjnej łączącej wambierzyc- ki kościół z usytuowaną na szczycie Golgotą i po- chowały jedynie dwie. Pozostałe powstały w okresie przedzającą ją kaplicą Ukrzyżowania, do których od 1833 do 1839 roku41. Dominuje nad nimi baro- (wzdłuż tej samej osi) pięły się po zboczu liczne ka- kowa kaplica górska p.w. Najświętszej Marii Panny plice39. Widzimy to bardzo wyraźnie na wspomnia- pochodząca z lat 1617–1619. Rozciąga się stamtąd nych rycinach pochodzących z końca XVII i z 1. poł. rozległy widok na Bardo, a dalej na panoramę całej XVIII w. Pokazują one także inne krajobrazowe po- niemal Kotliny Kłodzkiej42. wiązania, a nawet dowody integracji form architektury i ukształtowania terenu (sylweta kościoła na tle 3.2. Model linearny Szczelińca Wielkiego). Na terenie Śląska na terenach równinnych re- W kompozycji kalwarii w Wambierzycach zrealizowano także drugi z głównych modeli stano- zygnowano natomiast, być może celowo, z użycia wiących podstawę kształtowania kalwarii, zwany miar jerozolimskich na rzecz uzyskania architekto- linearnym. Najbardziej efektowną formę nadano niczno-urbanistycznej „atmosfery Świętego Mia- mu w Krzeszowie (wsi w pow. kamiennogórskim). sta”40. Tamtejsza kalwaria powstała w latach 1672–167843, Drugi ważny zespół kalwaryjny dawnego Hrab- stając się urzeczywistnieniem wcześniejszych, da- stwa Kłodzkiego, utrzymany w typie Sacro Monte, towanych jeszcze na 1661 r., planów opata Bernar- powstał w nieodległym od Wambierzyc Bardzie, da Rosy. Jednak już w 1703 r. następca Rosy opat usytuowanym w masywie Gór Bardzkich, zamyka- Dominicus Geyer przeprowadził przebudowę ca- jącym od północy Kotlinę Kłodzką, w miejscu prze- łego założenia, ukończoną w 1722 r., a polegającą wężenia doliny Nysy Kłodzkiej. Kompleks kalwaryjny założono na stromym zboczu góry położonej 41 Ibidem, s. 209. naprzeciwko miejscowości, której dominantę stano- 42 Tytułem uzupełnienia dodajmy, że w 1904 r. rozpoczęto wi sanktuarium maryjne. [Il.3.] na przeciwległym do Góry Bardzkiej zboczu Góry Łysej (zwanej odtąd Różańcową) zakładanie Drogi Różańcowej. Wzgórze oplata gęsta sieć stromych dróg i ście- Wzdłuż alei o długości 1740 metrów, obsadzonej lipami żek przecinających las. Prowadzą nimi trasy pątni- i klonami, ustawiono 14 kaplic. Za: http://bardo.redemptor. cze, przy których stoją kapliczki oraz stacje dróg pl/drozki-rozancowe.html [data dostępu: 18.10.2015] 43 krzyżowych. Pierwsze z nich wzniesiono w latach Została ona zaprezentowana przez: Nikolausa von Lutte- rottiego Vom unbekannten Grüssau, Grüssau 1928; Doro- 1714–1727, ale zbliżony do pierwotnego kształt za- tę Kuderę, Krzeszów, Piechowice 1995; A. Mitkowską, op. cit., s. 212–216; Andrzeja Kozieła, Kalwaria w Krzeszowie, 37 A. Mitkowska, Polskie kalwarie…, s. 94. opat Bernhard Rosa i „Krzeszowski modlitewnik pasyjny”, 38 Ibidem, s. 89. czyli o tym, jak wyglądała pierwsza „Nowa Jerozolima” 39 Układ ten został zmieniony dopiero w XIX w., kiedy oś tę na Śląsku, [w:] J. Lubos-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filipczyk, wzmocniono monumentalnymi schodami, przy których A. Lipnicki (red.), Pielgrzymowanie i sztuka: Góra Świętej w zwartej, niemal „miejskiej” zabudowie ustawiono kaplice. Anny i inne miejsca pielgrzymowania na Śląsku, Wrocław 40 Ibidem, s. 99. 2005, s. 357–370.

628 się za prezbiterium klasztornego kościoła, na terenie cmentarza48. Naturalna topografia uniemożliwiła osadzenie kalwarii pośród wzgórz „jerozolimskich” (Syjonu, Góry Oliwnej, Golgoty), które zwyczajowo pełniły funkcję symboliczną i zarazem orientacyjną. W Krzeszowie taką rolę wyznaczono czytelnie roz- mieszczonym w krajobrazie budynkom, wspierając jednocześnie pielgrzymów napisanym przez opata Rosę „przewodnikiem”. Jednocześnie na wzgórzu w pobliżu Krzeszowa, na wschód od klasztoru, w 1686 r. opat Rosa wy- budował kaplicę św. Anny. Prowadziła do niej trasa Il. 4. Kalwaria w Krzeszowie, Pałac Heroda (stacja XI), w głębi stacja XII – Dom Schodów i Pałac Piłata Fot. W. Brze- pątnicza złożona z pięciu kapliczek słupowych. Do zowski, 2014. dzisiaj zachowały się jedynie trzy. Znaczą one miejsca, z których rozciągają się rozległe widoki, nie tyl- Ill. 4. Calvary in Krzeszów. Herod’s Palace (station XI), in the background station XII – Stairs House and Pilate’s Pal- ko na krzeszowski klasztor, ale także na Karkono- ace. Phot.W. Brzezowski, 2014. sze. Na terenie równinnym i pozbawionym wyrazi- najprawdopodobniej na zamianie większości ka- stych akcentów topograficznych założono także kal- plic drewnianych44 na murowane45. [Il. 4.] Ich bu- warię w Brzegu Dolnym (w pobliżu Wrocławia). dowę i malarsko-rzeźbiarskie wyposażenie powie- [Il. 5.] rzono miejscowym artystom46. Wyznaczono w ten Wytyczono ją wzdłuż prostej drogi, przy której sposób 32 stacje związane z 23 kaplicami i jedną ustawiono identyczne architektonicznie kapliczki. grupą rzeźbiarską, rozmieszczone na dystansie oko- Rozpoczynała się nieopodal narożnika dzisiejsze- ło 5 kilometrów w sposób zgodny (poza drobnymi go placu rynkowego i wiodła w kierunku kaplicy odchyleniami) z miarami ustalonymi przez Andry- św. Jadwigi (wówczas jeszcze założonej na cen- chomiusza, choć nierespektujący podanych przez tralnym planie i zwieńczonej kopułą), wzniesionej niego kierunków. Wystarczyło to jednak, aby krze- w latach 1665–1666 przez ówczesnego właściciela szowska „Nowa Jerozolima” – jak uznano – miała i założyciela miasta Georga Abrahama von Dyher- udział w sacrum oryginału47, czego dowodzi od sa- na przy drodze prowadzącej do Wołowa i Warzy- mego początku jej ogromna popularność. na49. Obok niej znajdowała się grupa kilku kaplic Stworzono jednocześnie kompozycję bardzo domkowych (jedna z nich zachowała się do dzisiaj) nietypową dla zespołów kalwaryjnych, nadając jej oraz erem, w którym mieszkali pustelnicy opieku- układ liniowy, a to z powodu lokalizacji na równinie jący się kalwarią. Całość założenia zawarta jest na pośród łąk i pól. Poszczególne stacje rozmieszczono wykonanym około poł. XVIII w. rysunku Wernera wzdłuż półtorakilometrowej drogi prowadzącej od przedstawiającym Brzeg Dolny z lotu ptaka. W jego klasztoru w kierunku zachodnim, do ukrytego w le- lewym górnym narożniku widać wyraźnie Drogę sie, położonego na zboczu Anielskiej Góry Betle- Krzyżową. Wytyczono ją, począwszy od zaznaczo- jem. Z powrotem trasa wiodła bardziej na południe, nej na rysunku bramy, jako długą na blisko 800 me- przecinając strumień zwany Cedronem i kończyła trów (w założeniu zapewne 1321 kroków) przekąt- ną sporego czworoboku (zbliżonego do prostokąta) i obsadzono lipami (obecnie rosną tam także jesio- 44 Czego świadectwem jest drewniany pawilon na wodzie ny). Prawdopodobnie także pozostałe aleje wyzna- w Betlejem oraz sąsiadujący z nim budynek stacji V (Ogród Oliwny), nazywany „Domkiem Eremity”, widniejący na czające wspomniany czworobok, jesionowa (obecna rycinie Endlera z 1810 r., rozebrany w 1927 r. D. Kudera, ul. Łąkowa) oraz klonowa (ul. Jerozolimska), włą- op. cit., s. 121. czone były do systemu kalwarii. suma długości tych 45 Według Kozieła zachowały one pierwotną lokalizację, na czterech alei wynosi około 1900 metrów, co w przy- co wskazuje tzw. Krzeszowski modlitewnik pasyjny prze- znaczony dla pielgrzymów, a zredagowany przez opata bliżeniu odpowiada długości Drogi Pojmania, któ- Rosę i zaopatrzony w precyzyjne miary odległości pomię- ra według Andrychomiusza powinna liczyć 3080 dzy kaplicami, odpowiadające w większości przypadków liczbom podanym przez Andrychomiusza. [Bernard Rosa], 48 Na terenach niemieckiej strefy językowej kalwarie bywały Schmerzhaﬀ ter Lieb und Kreutz-Weg…, Glatz 1682; A. Ko- lokowane na cmentarzach, np. w Norymberdze (przy ko- zieł, Kalwaria..., s. 259. ściele św. Jana). 46 Ich nazwiska podaje A. Kozieł, Kalwaria…, s. 358. 49 Gdzie znajdował się kościół służący katolikom z Brzegu 47 Ibidem, s. 369. Dolnego.

629 Il. 5. Plan widokowy Brzegu Dolnego, w lewym górnym roku założenia kalwaryjne. Rys. F.B. Wernera, ok. 1750. Za: F.B. Werner, Topographia oder Prodromus Silesiae Ducatus […], [rkps], (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu Oddział Ręko- pisów, sygn. R 551, s. 410-411). Ill. 5. View of Brzeg Dolny, in the upper left corner the calvary complex. Drawing by F.B. Werner, c. 1750. After: F.B. Werner, Topographia oder Prodromus Silesiae Ducatus […], [rkps], (University Library in Wrocław Manuscript Department, sign. R 551, p. 410-411). kroków.W podobnej, co w przypadku Brzegu Dol- nia kalwarii, którą ograniczono pod koniec XIX w. nego relacji z miastem pozostawała kalwaria w Gó- do terenu cmentarza, miały zapewne związek z bu- rze (położonej nieopodal Leszna), która przed woj- dową w 1889 r. ulokowanej w pobliżu cmentarza ną 30-letnią liczyła około 5 tysięcy mieszkańców, wielkiej cukrowni51. Od tego czasu dawna droga kal- głównie luteran (4 tysiące). Po 1648 r. opuścili oni waryjska przekształcona został w biegnącą wzdłuż w znacznej liczbie Górę, emigrując na teren Polski, lasu aleję spacerową. co zbiegło się z rozpoczęciem intensywnej rekatoli- Dodajmy w tym miejscu, że charakterystyczne cyzacji miasta. Kalwarię górecką prezentują dwa ry- dla niemieckiej strefy językowej powiązanie cmen- sunki Wernera. Pierwszy pokazuje usytuowanie ze- tarzy z kaplicami kalwaryjskimi, zazwyczaj ograni- społu kalwaryjnego względem miasta utrwalonego czonymi do trzech, stanowiących tzw. Zespół Bo- na planie widokowym. Widzimy na nim drogę pąt- żego Grobu (Kaplica Świętego Krzyża, Kaplica niczą (dziś ul. Zielona) prowadzącą od miejskiego Grobu i Kaplica Namaszczenia) nie stanowi w przy- kościoła parafialnego pw. św. Katarzyny w kierun- padku Góry konceptu odosobnionego, czego dowo- ku położonego na północy kościółka Bożego Ciała, dzą przykłady z Krzeszowa, Potępna, Głogówka przebudowanego w latach 1690–1694, a następnie i Żagania. Ten ostatni, z Kaplicą Groby Pańskiego w 1705 r. Kalwaria powstała najpewniej równocze- wzorowaną na tej w Görlitz, datowany jest na ko- śnie z tą przebudową lub nieco później. Całość zo- niec XVI w. stała także przez rysownika krótko opisana: W po- bliżu miasta jest słynna Góra Oliwna lub Góra Kal- waria z wieloma grotami i figurami męki Chrystusa ein feines Kirchel zum Fron Leichnam unser Herren undt Jezusa, także ładny kościółek Bożego Ciała naszego Hailand nebst einer Eremitage. Friedrich Bernhard Werner, Pana i Zbawiciela obok pustelni…50. Przekształce- Topographia seu Compendium Silesiae. Pars V […], [rkps] (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu Oddział Ręko- pisów, sygn IVF 113b wol.3), s. 192. 50 Unweit der Stadt ist der berühmte Oelberg oder Calvari 51 Została zamknięta w 2006 r. Od tego czasu stoi opuszczona Berg mit vielen Grotten und Figuren des Leide Christi Jesu, i popada w ruinę.

630 4. PODSUMOWANIE rodzaju dróg podporządkowywano najczęściej miarom Andrychomiusza, a śląskich przykładów na to Zaprezentowana powyżej grupa to tylko część dostarcza – poza omówionymi – także założenie kal- wszystkich założeń kalwaryjnych na Śląsku oraz waryjne w Rudach, gdzie niezachowana do dzisiaj terenie Hrabstwa Kłodzkiego powstałych od koń- trasa kalwaryjna okalała klasztor cysterski, co poka- ca XVII w. do poł. XVIII stulecia. Było ich zapew- zuje rysunek F.B. Wernera z poł. XVIII w. ne więcej, o czym świadczą pozostałości w posta- Model Andrychomiusza okazał się także przy- ci pojedynczych elementów (Świętych Schodów datny przy zakładaniu kalwarii lokowanych poza – np. w Sośnicy, czy też kaplic) stanowiących do miastami. Przypadkiem szczególnym wydaje się dziś miejsca kultu. Te, które zostały przedstawio- przy tym kalwaria w Brzegu Dolnym, która wpły- ne w niniejszej prezentacji, wpisywano zazwyczaj nęła na ukształtowanie (za pomocą regularnie wy- w naturalny krajobraz (najczęściej porośnięte drze- tyczonych alei) terenu położonego na północny za- wami wzgórza), sięgając do żywych w tradycji lu- chód od Rynku. Poza dostarczaniem pątnikom prze- dowej skojarzeń, jakie budziły góry traktowane jako żyć duchowych zaczął on stopniowo pełnić także przedmiot oraz miejsce kultu, a także lasy postrze- funkcję rekreacyjną, stając się z czasem ogólnie do- gane jako święte gaje. Wykorzystywano również, stępną przestrzenią publiczną z alejami spacerowy- tam gdzie pozwalały na to warunki, właściwości mi i łąkami poprzecinanymi wąskimi strumieniami. piemonckich Sacri Monti z ich topograficznymi na- W tym miejscu warto też wspomnieć o założonej wiązaniami do Jerozolimy. Odwoływano się też do, w 1734 r. przez ksienię trzebnickiego klasztoru Zofię wypracowanego we włoskich ogrodach barokowych Korycińską kalwarii w położonym nieopodal Trzeb- budowania osi kompozycyjnych z jednoczesnym nicy Bukowym Lesie, której towarzyszyła pustelnia otwarciem na otaczający krajobraz i ze świadomym oraz grota Matki Boskiej z Lourdes. W XIX w. las, wyznaczaniem połączeń widokowych. Przy niedo- a z czasem także kalwaryjska trasa zostały włączo- statku wspomnianych walorów topograficznych, ne w obszar parku zdrojowego. Dziś, podobnie jak przede wszystkim jednak w celu wzmocnienia od- w przypadku wcześniej wymienionych, wobec osła- wołań jerozolimskich, do komponowania kalwarii bienia znaczenia religijnego, ich położenie i powią- włączano wzorce wypracowane w tego typu kom- zania krajobrazowe oraz funkcjonalne czynią z nich pleksach zakładanych w krajach niemieckich, na te- coraz częściej atrakcyjne cele spacerów i turystycz- renach równinnych. Dla uwiarygodnienia zgodno- nych wędrówek. ści z jerozolimskim pierwowzorem, przebieg tego

631 CALVARY COMPLEXES FROM SILESIA AND FORMER KŁODZKO COUNTY AND THEIR LANDSCAPE VALUES

1. INTRODUCTION inaccessible for Christians since 1244. To increase Suggesting the topic of calvary complexes the authors their similarity to Jerusalem, calvarias were usual- were aware of entering a well-known area. In Po- ly set up on hills. Their importance in obtaining in- land calvary sanctuaries were described by prof. Anna dulgences, which were granted by the popes since Mitkowska.52 Austrian calvary sanctuaries, but with the XVth century, was almost as high as visiting the a broad European background, were researched in the Holy City. dissertation of dr. Jacek Chrząszczewski53. Several cal- Although the first calvary complex was created in varias in the Silesian area were also being described.54 Spain58 and a big group in the German Empire59, Italy With this article we wish to add a bit to this is considered to be the homeland of this kind of es- knowledge. We have concentrated on calvarias tablishment. It was in Italy that at the end of the XVth which were created in Silesia in the times when the century the most famous calvary complexes were set area belonged first to the Habsburg Monarchy (un- up. They are examples of a model described as Sacri til 1741), and next to the Prussian Kingdom. This Monti (among others Varallo, San Vivaldo)60. ‘New historical context means that this ‘frontier’ area was Jerusalems’61 were created there, separated, as in the treated in a ‘frontier’ way in many articles, also those case of the real city, by a wall from their surround- devoted to calvary sanctuaries55.

2. CHARACTERISTICS OF THE SUBJECT 58 The oldest European calvary is believed to have been created in 1405–1420 at the Santo Domingo de Escalace- OF RESEARCH li monastery, located near Cordoba, from the initiative of the Dominican Álvaro López de Córdoba y Carrilli (Fa- Calvary sanctuaries were unique complexes, whose ther Alvaro). From:http://cordobapedia.wikanda.es/wiki/ functioning, in many cases, especially during the ba- San_%C3%81lvaro_de_C%C3%B3rdoba [access date: roque period, was connected with landscape and green- 18/03/2015] 59 ery shaping56. They played a vital role in counter-ref- At the end of the XVth century, numerous seven-station calvary roads were built in German cities, including Ful- ormation activities of the Catholic Church. Their name da, Nuremberg, Bamberg and Freiburg. The group of three came from a Latin translation (calvaria) of an Aramaic chapels in Zgorzelec / Görlitz was also famous (Chapel of word golgota which meant ‘the place of a skull’. St. Cross, Chapel of Sepulchre and Chapel of Anointing). Calvaries were complexes of chapels and usu- Aleksander Radecki, Aspekt pasyjnej pobożności ludowej ally small churches which represented the Lord’s na przykładzie dawnych i współczesnych kalwarii w Archi- diecezji Wrocławskiej i Diecezji Świdnickiej, a PhD thesis Passion stations. They were constructed as symbolic under the direction of professor Andrzej Siemieniewski, equivalents of the Holy City57, which was practically [MS], 2006, Pontifi cal Faculty of Theology in Wroclaw, p. 54; Ernst-Heinz Lemper, Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki architektury i iko- 52 Anna Mitkowska, Polskie kalwarie, Wrocław–Warszawa– nologii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki Śląskiej” Kraków 2003. 1965, vol. 3, pp. 103–128. 53 Jacek Chrząszczewski, Kalwarie austriackie XVII i XVIII w., 60 Calvary complexes (nine in number) from the area of Pied- PhD thesis made under the supervision of prof. Anna Mit- mont and Lombardy. They were established in the period kowska, Cracow University of Technology, Krakow 2014. from 1486 (Varallo) to 1712 (Valperga). In 2003, they were 54 Literature regarding the calvarias discussed in the text are included on the UNESCO World Heritage List. A. Mitkow- given in footnotes, in places dedicated to the presentation of ska, op. cit., p. 89. individual complexes. 61 The notion of New Jerusalem appears in the Apocalypse of 55 Some Silesian calvarias were presented by the authors of Saint John, where it is understood as a “new paradise”. In this article in a book ‘Gardens in Silesia. Part 2. Baroque’, the case of a calvary, it is a symbolic transfer of the “earth- Wroclaw 2017 ly” Holy City, or rather its fragment related to the Path of 56 The placing of calvarias among gardens is justifi ed by two the Lord’s Passion. For this reason, the calvary often re- main reasons. In our case, we have to do with a composed ferred to the topographical and landscape layout of Jerusa- landscape, but also with the “new paradise”, which is dis- lem. Calvarias were also modeled on other Palestinian holy cussed in more detail in the following pages of this part of places: Sinai, the Transfi guration Mountain, the Valley of the work. Jehoshaphat. With time, places connected with Maria’s life 57 This date ends the epoch of crusades to the Holy Land. In were added, from which the so-called Paths of the Moth- 1260, Jerusalem fell under the rule of the Egyptian Mam- er of God were created. Jerzy Józef Kopeć, Kalwaria, [in:] luks. From then on, access to the city was for Christians E. Gigilewicz (ed.), Encyklopedia katolicka, vol. 8, Lublin dangerous, diffi cult and most often impossible. 2000, p. 414.

632 ings62. Important changes in the planning of calvaries the vast landscape which usually surrounded them. were introduced under the influence of the Coun- The landscape was admired by people walking along ter-Reformation, after the Council of Trent (1545– the paths climbing up the slopes of the mountains, 1563). Then the semi-open type emerged. It was used which were called ‘sacred’ (Italian sacri monti). On for the first time in the years 1565–1568 in Varallo. It this basis a model was developed. It was based on meant that the calvary complex was divided into two the topographic consistency with the first Jerusa- parts: chapels on the hillside, and the ‘Jerusalem’ on lem. In ‘new Sacred Cities’ the location of histori- top of the hill, overlooking the whole area. This semi- cal places and elements and the relationship among open type of calvary complex became popular be- them was taken into account. The most important cause of a manuscript left by the designer of this cal- elements were hills, which were connected to the vary – Galeazzo Alessi63. It became a model for many Biblical mountains such as Zion (the seat of Yah- other calvarias. In the second half of the XVIth cen- weh), Tabor (Transfiguration of Christ), the Mount tury a varied arts programme was added, filling the of Olives (the beginning of the Passion of Christ) insides of the chapels with numerous paintings and and Calvary (place of death)67. Therefore, a lot of sculptures. Thus the original idea of a calvary repre- sanctuaries were built in areas where hills and slopes senting ‘New Jerusalem’ was replaced by the didactic could be found. Sometimes those hills were special- function; namely it became Biblia pauperum64. ly constructed, for instance in the case of Maria-Lan- A fundamental influence on the preparation of zendorf (Lower Austria, 1700). the rules which defined the design of calvary com- In areas where there were no hills, for example plexes were descriptions of the Holy Land from in German countries, calvaries were built on plains. 1584. They were included in the works of Christian The model which was most commonly used in those Kruik van Adrichem65, who was also called Andry- cases was called linear. Out of necessity the topo- chomiusz in Poland. On the plan of Jerusalem he graphic connections with Jerusalem, especially those marked all the places connected with the last days of linked with the hills, were omitted. On the other Christ’s life. He divided them into two groups: the hand, the location of all the other Passion elements, Road of Capture (from Gethsemane to the house of according to Andrychomiusz measures, was strictly Pilate) and the Road of Passion (from Gethsemane to observed. Thus, those linear complexes gained sym- Golgotha). Each group was further divided into sep- bolic credibility. arate stations – 10 and 12 accordingly. Those groups During the history of calvary sanctuaries the were precisely measured with steps. The Road of different kinds of structures included were also Passion was 1321 steps long, whereas the Road of changed. There were a lot of different constructions: Capture was 3080 steps long. Moreover, Andrycho- starting from the pole chapels, through simple stone miusz gave names to all the stations66. “houses for saints” with niches for the statues, then Shifting the accent in calvaries from religious-di- open altar chapels, to pavilions (open and closed) dactic to the aesthetic one was caused by new im- and their more developed versions, which were giv- pulses in the garden art. About the year 1600 the ide- en the shape of miniature temples68. The last ones as of mannerist and baroque gardens of Italy, which could be entered by the pilgrims. Among those tem- were founded on slopes, in places carefully select- ples one was special. It was the Chapel of the Holy ed due to their scenic values, became more widely Sepulchre69, sometimes taking the shape of an arti- used. In the case of calvaries it led to the inclusion of ficial cave, thus referring to the grave in the rock belonging to Joseph of Arimathea in which Christ 62 Ibidem, s. 68. was buried. A form sketched by Bernhard von Brey- 63 Galeazzo Alessi, Libro dei Misteri, [n.p.] 1565–1569. denbach in his guide to the Holy Land was occa- 64 J. Chrząszczewski, op. cit., s. 70. 65 Christian Kruik van Adrichem, Teatrum Terre Sanctae et sionally built over the grave. It was repeated later in Biblicarum Historiarum cum tabulis geographisis aere ex- many calvarias70. An original shape was also taken pressis, Coloniae Agrippinae 1584. by imitations of mountains made of broken rocks. 66 These were: 1. The condemnation of Pilate, 2. The imposi- Sometimes those artificial hills were so huge that tion of the Cross, 3. The ﬁ rst fall, 4. The meeting with the Mother, 5. The help of Simon from Cyrene, 6. The meeting with Saint Veronica, 7. The second fall at the Court Gate, 8. 67 Using sometimes places associated with earlier pagan hills Crying women, 9. The third fall at the foot of the mountain, worship. 10. Deprivation of the garments, 11. The ﬁ xing to the Cross, 68 A. Mitkowska, op. cit., s. 190. 12. Raising the Cross. In 1625, two more stations were add- 69 In Austria, the oldest Chapel of the Holy Sepulchre was ed to Andrychomiusz’ canon, namely 13. Removing from erected in 1639 in Hernals. J. Chrząszczewski, op. cit., p. 85. the Cross, 14. Placement to the grave. From: J. Chrząszcze- 70 Bernhard von Breydenbach, Peregrinatio in terram sanc- wski, op. cit., p. 65. tam, Mainz 1486.

633 they contained all the stations71, but more often they than in Austria75, they significantly exceeded the were limited to stone structures of several meters number of calvaries in other countries, including high. Those structures symbolized, for example, the from the area of Poland at that time. Most probably Mountain of Temptation or Transfiguration (Tabor), it can be explained by the still strong in the XVIIth behind which hid an inconspicuous chapel72. century Silesian Protestant community, which was One of the other elements located on the route of subject to extensive activities encouraging conver- the calvary path were the so-called Holy Steps. They sion. referred to the 28 steps of Scala Santa, along which Christ was led to face Pilate. According to a legend, 3. CALVARIAS IN SILESIA AND IN THE they were brought in the year 326 from Jerusalem to AREA OF THE FORMER KŁODZKO Rome, where initially they led to the corridor of the COUNTY Lateran Palace and were sheltered by a special roof. From 1589, they can be found in a building next to Starting from the seventies of the XVIIth century, the Basilica of St. John, leading the pilgrims to the in Silesia and Kłodzko County, a large, although to- San Lorenzo chapel. At the end of the XVIth century day difficult to estimate precisely due to destruc- their copies began to appear in the Piedmont calvari- tion, number of calvaries of different character and as, among others in Sacro Monte di Varallo. The idea scale was constructed. Those calvary complexes of copying the Holy Steps reached the territory of the were based on one of the two basic models previous- Habsburg monarchy only at the end of the XVIIth cen- ly developed in Europe: Sacro Monte (Góra Świętej tury, when they were built in the Franciscan church in Anny, Wambierzyce, Bardo) and linear (Krzeszów, Vienna. At the beginning of the XVIIIth century they Brzeg Dolny, Góra, Rudy, Trzebnica). They were appeared in the Austrian calvaries, the most magnifi- created because of the initiative of religious congre- cent form obtaining in the sanctuary in Graz73. gations and private founders. Still, the most important element of a calvary was the main temple, initially founded on the central 3.1. Sacro Monte Model plan (Greek or polygonal cross). After the Council The most magnificent calvary complex in Silesia, of Trent it was also founded on the Latin cross plan, set up in the Sacro Monte model, was established on which symbolically tied it to Christ. Another change Góra Świętej Anny (Saint Anna’s Mountain), locat- in the layout of temples (not only in calvaries) oc- ed in the area of today’s Opolian Silesia. The turn- curred at the beginning of the XVIIth century, when ing point in its history was the takeover of the local the ellipse started to dominate. church in 1655 by the Franciscan reformers. They Most of the chapels were filled with paintings and belonged to the province of Lesser Poland. [Fig.1.] sculptures which symbolically represented events re- Rising above the vast plains of the Opole region, the lated to the Lord’s Passion. However, some sculp- elevation, until the end of the XVIIth century called tural pieces of art connected with Passion occurred Góra Chełm (the Chełm Mountain), was an appro- independently, devoid of architectural frameworks priate place to build in a convent. It was constructed (for example Retz, 1726–1727), and the most pop- in 1656–1659 and was initially made of wood. The ular theme among them was the Crucifixion Group. calvary was erected in the years 1700–1709, and the The most intense development of the calvary designer of the complex is considered to be Domen- movement occurred during the Counter-Reforma- ico Signo76, an artist from an artistic family based tion period. On one hand, they have become a tool in northern Lombardy. It was modelled on Zebrzy- of recatholicization, and on the other hand - a con- dowska Calvary and its design combined the Sacro sequence, and at the same time a stimulator of the Monte pattern with respect for the Jerusalem meas- growth of common religiousness connected with the urements and the simultaneous consideration of the Lord’s Passion74. Complexes of this type became topography of the Holy City77. The form of some particularly popular in the Habsburg monarchy, and thus also in Silesia. Here, although less numerous 75 J. Chrząszczewski, op. cit. 76 Domenico Signo (aka Signore;? –1714) builder and stuc- 71 An example is provided by the calvary in Maria-Lanzen- co worker. In the years 1691–1695 he supervised the re- dorf in Lower Austria, built between 1699–1701. construction after the ﬁ re of the Pauline conventual church 72 The latter can be found, among others, in Wambierzyce. in Jasna Góra. More about the work of this family: Michał 73 J. Chrząszczewski, op. cit., s. 102. Wardzyński, Francesco del Signore vel Signó, stiukator 74 And related to it ‘passionate spirituality’ consisting of ‘ex- z początku XVIII wieku w Lesznie, “Studia Wilanowskie” periencing the Passion of the Lord in order to achieve moral 2011, vol. 18, pp. 152–183. perfection’. A. Radecki, op. cit., p. 68. 77 Zbigniew Bania, Góra św. Anny – Jerozolima i Rzym Górne-

634 chapels, for example the home of Herod, was also In fact, they were carefully located along two paths copied after the Zebrzydowska Calvary complex. climbing the hill, joined by various links. Two chap- The calvary sanctuary was located on two hills be- els were particularly visible: centrally located the longing to the massif of St. Anna Mountain. The first chapel of the Crucifixion (from 1698–1699) and the one was called the Mount of Olives and the chapels of Chapel of the Holy Sepulchre81, at the base of the Prayer in Gethsemane and Judas’ Betrayal were situ- mountain, erected in 168382. ated on it. The second hill, separated by a gorge (the The same trend was il l ustrated by the calvary Josaphat Valley) with a periodically drying stream created in the 1880s in Wambierzyce, located in the (Cedron), served as G olgotha. A fairly steep path Kłodzko County [Fig. 2.] When establishing it, the of the Lord’s Passion led to the top. Along the path earlier popularity of this small town as a place of a group of chapels referring to the Jerusalem moun- Marian devotion was taken into account. In the 80s tains of Moriah and Zion was set up. At the end of the of the XVIIth century the founder of the town, the path, near the Franciscan monastery78, there was the master at the nearby Ratna Daniel Paschasius von temple of the Crucifixion and the Tomb of Christ. The Osterberg, started to build a calvary. whole complex consisted of 14 chapels located along The neighbouring hill s accompanying the cal- the path of 1360 steps, corresponding to the measure- vary mountain were al s o developed. Two Temples ments of Jerusalem by Andrychomiusz. of Temptation were set on the north side, and on the The natural advantages of this sanctuary include southern side (Góra N o wa) – among others – the not only the dominance of the mountain visible from chapel of the Transfiguration on Mount Tabor (which a distance of many kilometres, not only extensive is preserved until to d ay) and the chapel of Giving views from the pilgrimage route to the countryside, the Ten Commandments at Mount Sinai83. All those but also the shape of the slope, which allowed the four chapels imitate, thanks to their curtain structure exhibition of outlin e s of individual chapels along of broken stones, rocky hills84. From the initiative of the route. It is all perfectly reflected on an anony- von Osterberg extensive construction works were also mous drawing coming from 1768. From 1862, the carried out in Wambierzyce85. Their aim was to give clarity of the sanctuary composition was addition- that settlement a character similar to that of the real Je- ally strengthened by alleys lined with trees (main- rusalem86. Therefore, various elements were built, in- ly lindens), which can be seen in the XIXth centu- cluding numerous gates. As many as 16 (!)87 of those ry engravings and numerous photographic and lith- were constructed, set up in different places, also at the ographic postcards. H owever, the main reason for entrances to the village. The nearby town of Nowa planting the trees along the paths was to protect the Góra, which was to symbolize Tabor, Horeb and Si- pilgrims from the sun. Due to the growing number of nai88, was also included in the area of the sanctuary. pilgrims79, these avenues have been given a multiple character and trees were planted in three, four, and 81 A small hospital was built nearby in 1684–1685. Emanuel even nine (!) rows, which we can see in front of the Zimmer, Kurze Geschichte des Wallfahrtsortes Albendorf, House of Mary. Unfortunately, this solution had also Wunschelburg 1926, p. 39. a negative side, cutting off the scenic connections 82 Lucyna Drożdż, Sanktuarium Matki Boskiej Wambierzyc- with the surrounding landscape, so important in the kiej Królowej Rodzin, Wrocław 2013, p.90. 83 Artiﬁ cial hills from Wambierzyce were modernized at the first stage of shaping the calvary. The basic layout turn of the XVIIIth and XIXth century. of the Passion Sanctuary was set before the end of 84 They were most likely inspired by the Austrian calvaries, the XVIIth century, as shown in the drawings dating for example the ones in Maria-Lanzendorf and Hernals. back to the last years of that century. On those draw- 85 A lot of small buildings at the square in front of the church ings we can see a centrally located Calvary Moun- of Our Lady were constructed. The buildings were later sold or rented to merchants. It was supposed to revive the 80 tain with three crosses at the top , and seemingly town and give it municipal air. chaotically arranged chapels on a tree-covered hill. 86 Daniel Paschasius von Osterberg also built a lot of houses for merchants and other people willing to settle in Wam- bierzyce. On the square in front of the church some stalls go Śląska, [in:] J. Lubos-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filipczyk, A. were built for the pilgrims, too. As a result of these activ- Lipnicki (ed.) Pielgrzymowanie i sztuka. Góra Św. Anny i inne ities, 509 people came to live in Wambierzyce in 1695. E miejsca pielgrzymkowe na Śląsku, Wrocław 2005, p. 51. Zimmer, op. cit., pp. 40, 43, 45. 78 The monks took over the care of the calvary only after the 87 To this day, 14 gates have been preserved in Wambierzyce, Prussian authorities forbade pilgrimages to go beyond the 7 of which correspond to the actual gates in the city walls of limits of Silesia in 1874. Jerusalem. The other Wambierzyce gates symbolize more 79 In 1874, 400,000 pilgrims came to the jubilee celebrations. important events in the life of Jesus and refer to the symbol- Ibidem, p. 137. ism of the chapels. 80 Set in 1681, and then repeatedly exchanged for new ones. 88 A. Mitkowska, op. cit., p. 94.

635 The richness and divers i ty of the complex was there is a vast view of the Bardo, and further on the controlled by skilfully combining two compositional panorama of Kłodzka Valley93. variants. The first was derived from the oldest tradition of building each calvary sanctuary as a “new Je- 3.2. Linear model rusalem” included in the urban fabric and more or less In the plain Silesian areas the second main type of conventionally separated from the outside world. The calvary was implemented. It was called the linear buildings in Wambierzyce were adapted to it, giving model. The most spectacular form of this type was the town a character of a symbolic imitation of the established in Krzeszów (a village in the Kamienna Jerusalem architecture. Additionally, the river flowing Góra county). That calvary was created in the years through the valley was called the Kidron. Then, the 1672–167894. It was the realization of earlier plans rules applied in Sacri Monti 89 (with the effect of har- of an abbot called Bernard Rosa. Those plans were moniously merging the buildings into the surrounding prepared in 1661. However, in 1703 Rosa’s succes- landscape consisting of hills and forests) and of the sor abbot Dominicus Geyer ordered the reconstruc- Italian baroque gardens were used. Thus, it was pos- tion of the whole complex. The reconstruction was sible to run the main compositional axis connecting finished in 1722 and consisted mainly of replacing the church of Wambierzyce with the chapel of Cruci- all the wooden chapels95 with the brick ones96 [Fig. fixion and with Golgotha situated on the top. Along 4.] Their construction, paintings and sculptures were the same axis numerous chapels90 were built on the commissioned to the local artists97. In this way, 32 hillside. We can see it very clearly in the above men- stations were associated w i th 23 chapels and one tioned engravings from the end of the XVIIth century sculptural group. The complex was spread over an and from the first half of the XVIIIth century. Those area of about 5 kilometres, in a consistent manner engravings also show ot h er landscape connections, (except for minor deviations) with measures set by and even some evidence of the integration of archi- Andrychomiusz, though not r especting the direc- tectural forms and terrain (the silhouette of the church tions he gave. It was enough, however, for the “New against the background of Szczeliniec Wielki). Jerusalem” in Krzeszów - as it was recognized – to However, in the composition of the calvary in have a share in the sacrum of the original98 and to Wambierzyce the Jerusalem measures were not ap- become extremely popular from the very beginning. plied – perhaps deliberately. Instead, the emphasis At the same time, a very unusual composition, as was placed on obtaining the architectural and urban far as calvarias were concerned, was created. Due to “atmosphere of the Holy City”91. The second important ca l vary complex of the 93 For the sake of completeness, let us add that in 1904, the foun- former Kłodzko County, k ept in the Sacro Mon- dation of the Rosary Route was initiated on the Łysa Moun- te type, was established in Bardo, not far away tain (from then on it was called the Rosary Mountain). Along from Wambierzyce. Bardo is located in the Massif the avenue of a length of 1740 meters, planted with limes and maples, 14 chapels were set up. From:http://bardo.redemptor. of the Bardzkie Mountains, closing from the north pl/drozki-rozancowe.html [access date: 18/10/2015] the Kłodzko Valley, at the most narrow place of the 94 It was presented by: Nikolaus von Lutterotti, Vom unbekan- Nysa Kłodzka. The calvary complex was established nten Grüssau, Grüssau 1928; Dorota Kudera, Krzeszów, on a steep hillside opposite the village dominated by Piechowice 1995; A. Mitkowska, op. cit., pp. 212–216; An- drzej Kozieł, Kalwaria w Krzeszowie, opat Bernhard Rosa the Marian sanctuary [Fig.3.] i „Krzeszowski modlitewnik pasyjny”, czyli o tym, jak wy- The hill is lined with a dense network of steep glądała pierwsza „Nowa Jerozolima” na Śląsku, [in:] J. Lu- roads and paths that cross the forest. They are pil- bos-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filipczyk, A Lipnicki (ed.), Piel- grims’ roads, along whi c h chapels and Passion grzymowanie i sztuka: Góra Świętej Anny i inne miejsca stations are located. First of them were erected in pielgrzymowania na Śląsku, Wrocław 2005, pp. 357–370. 95 The evidence is the wooden pavilion on the water in Beth- 1714–1727, but today only two still look similarly to lehem and the neighbouring station building V (the Olive the original ones. The other ones were created in the Garden), called the ‘House of the Eremite’, shown in En- period from 1833 to 183992. The baroque mountain dler’s drawing from 1810, dismantled in 1927. D. Kudera, chapel of the Blessed Virgin Mary, originating from op. cit., p. 121. 96 According to Kozieł, they have preserved their original lo- 1617–1619, dominates over them. From this chapel cation, as indicated by the so-called ‘A Krzeszów Passion Prayer Book’ designed for pilgrims, edited by Abbot Rosa 89 Ibidem, s. 89. and providing precise measures of distance between the cha- 90 This system was changed only in the XIXth century, when pels, corresponding in most cases to the numbers given by the axis was reinforced with monumental stairs, at which Andrychomiusz. [Bernard Rosa], Schmerzhaﬀ ter Lieb und chapels were placed in a compact, almost urban-like plan. Kreutz-Weg ..., Glatz 1682; A. Kozieł, Kalwaria ..., p. 259. 91 Ibidem, s. 209. 97 Their names are given by A. Kozieł, Kalwaria ..., p. 358. 92 Ibidem, s. 209. 98 Ibidem, p. 369.

636 its location on the plain, among meadows and fields, included in the calvary system. The total sum of the the calvary in Krzeszów was given a linear system. length of these four avenues is about 1.900 meters, Individual stations were arranged along a 1.5 kilo- which approximately corresponds to the length of metre long road leading from the monastery to the the Way of Capture, which, according to Andrycho- west, to Bethlehem. It was hidden in the forest and miusz, should be 3080 steps long. located on the hillside of the Angel Mountain. The In a similar relation to the town as in Brzeg Dol- route back led further southward, crossing the stream ny there was a calvary in Góra (located near Lesz- called the Kidron and ending up behind the presby- no). Before the Thirty Years’ War Góra had about tery of the monastery church, in the cemetery99. The 5,000 inhabitants, mainly Lutheran (4,000). After natural topography made it impossible to set the cal- 1648 the Lutherans left in a large number, emigrat- vary among the “Jerusalem” hills (Zion, Mount of ing to Poland, which coincided with the beginning Olives, Golgotha), which usually served as a sym- of intensive recatolisation of the city. The calvary of bolic and at the same time orientating function. In Góra is illustrated in two drawings by Werner. The Krzeszów, such a role was assigned to the clearly ar- first one shows the location of the calvary complex ranged buildings in the landscape, while supporting in relation to the city, which was shown in the scenic pilgrims with a ‘guidebook’ written by abbot Rosa. plan. The pilgrimage route (today Zielona street) can At the same time, on a nearby hill located east be seen. It leads from the municipal parish church of of the monastery abbot Rosa built the chapel of St. St. Katarzyna towards the church of Corpus Christi Anne (in 1686). To get there, pilgrims had to follow located in the north, rebuilt in the years 1690–1694, a pilgrimage route consisting of five pole chapels. and then in 1705. The calvary was probably estab- Only three have survived to this day. They mark the lished at the same time as the church’s reconstruction places from which beautiful views can be seen, not or a bit later. The whole complex was also briefly only of the monastery in Krzeszów, but also of the described by the artist: Near the city there is the fa- Karkonosze Mountains. mous Mount of Olives or Góra Kalwaria with many On a flat plain with no expressive topographic ac- grottos and figures of the passion of Jesus Christ, cents another calvary was established. It was in Brzeg also a nice church of Corpus Christi of our God and Dolny (near Wrocław). [Fig. 5.] It was planned along Savior next to the hermitage ... 101 The transforma- a straight road, on which architecturally identical tion of the calvary, which at the end of the XIXth chapels were constructed. It started near the corner of century was limited to the cemetery area, probably today’s market square and led towards the chapel of had a connection with the construction of a huge St. Jadwiga (at that time still founded on the central sugar factory near the cemetery in 1889102. From that plan and topped with a dome), erected in 1665-1666 time, the old calvary road has been transformed into by the owner and founder of the city, Georg Abra- a walking path along the forest. ham von Dyhern, on the road leading to Wołów and Let us add here that linking of cemeteries with Warzyn100. Next to it there was a group of several calvary chapels, so characteristic for the German house chapels (one of them has been preserved until language zone, is not an isolated concept in the case today) and the Hermitage, in which the hermits who of Góra. The chapels were usually limited to three, took care of the calvary lived. The whole complex is constituting the so-called The church of the Holy depicted on a Werner’s drawing dating back to the Sepulchre (the Chapel of the Holy Cross, the Chapel middle of the XVIIIth century and illustrating Brzeg of the Sepulchre and the Chapel of the Anointing). Dolny from a bird’s eye view. In the left upper cor- Other examples can be found in Krzeszów, Potęp- ner the Way of the Cross can be clearly seen. It was na, Głogówek and Żagan. The latter, with its Chapel planned as being nearly 800 meters long (probably of the Sepulchre, which was inspired by the one in 1321 steps) and started from the gates indicated in the Görlitz, dates back to the end of the XVIth century. picture. It was a diagonal of a large quadrangle (similar to a rectangle) and planted with limes (ash trees are now also growing there). Probably also the other 101 Unweit der Stadt ist der berühmte Oelberg oder Calvari avenues defining the quadrangle, ash (currently Łą- Berg mit vielen Grotten und Figuren des Leide Christi Jesu, kowa Street) and maple (Jerozolimska Street), were ein feines Kirchel zum Fron Leichnam unser Herren undt Hailand nebst einer Eremitage. Friedrich Bernhard Werner, 99 In the areas of the German language zones the calvarias Topographia seu Compendium Silesiae. Pars V […], [MS] were located in cemeteries, eg in Nuremberg (near the (University Library in Wroclaw, Manuscripts Department, church of St. John). ﬁ le IVF 113b vol.3), p. 192. 100 Where the church serving Catholics from Brzeg Dolny was 102 It was closed in 2006. Since then it has been abandoned and located. is falling into disrepair.

637 4. SUMMARY aforementioned, in view of the weakening of calvaries’ religious meaning, their location, landscape and The group presented above is only a part of all the functional connections make them more and more calvary complexes in Silesia and the area of the attractive destinations for walking and hiking. Kłodzko County established from the end of the XVIIth century to the middle of the XIXth centu- LITERATURA ry. There were probably more of them, as evidenced by the remains of individual elements (of the Holy 1. Adrichem Ch. K. van, 1584, Teatrum Terre Sanctae et Steps – for example in Sośnica, or of chapels) which Biblicarum Historiarum cum tabulis geographisis aere are still places of worship. The ones that were pre- expressis, Coloniae Agrippinae. 2. Alessi G., 1565–1569, Libro dei Misteri, [b.m.]. sented in this article were usually integrated with 3. Bania Z., 2005, Góra św. Anny – Jerozolima i Rzym Gór- the natural landscape (mostly hills covered with nego Śląska, w: J. Lubos-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filipczyk, trees). They were connected with the folk tradition, A. Lipnicki ( r ed.) Pielgrzymowanie i sztuka. Góra Św. in which mountains were treated as an object and Anny i inne miejsca pielgrzymkowe na Śląsku, Wrocław. place of worship, whereas forests were perceived 4. Breydenbac h B. von, 1486, Peregrinatio in terram as sacred groves. The properties of the Sacri Monti sanctam, Mainz. 5. Brzezowski W., Jagiełło M., 2017, Ogrody na Ślą- from Piedmont, with their topographical references sku. Cz. 2. Barok, Wrocław. to Jerusalem, were also used where conditions al- 6. Chrząszczewski J., 2014, Kalwarie austriackie XVII lowed. References were also made to the develop- i XVIII w., p r aca doktorska wykonana pod kier. prof. ment of compositional axes developed in the Ital- Anny Mitkowskiej, Politechnika Krakowska, Kraków. ian baroque gardens, while simultaneously opening 7. Drożdż L., 2013, Sanktuarium Matki Bożej Wambie- the calvaries to the surrounding landscape and con- rzyckiej Królowej Rodzin, Wrocław. 8. Kopeć J. J., 2000, Kalwaria, w: E. Gigilewicz (red.), sciously determining scenic connections. In the ab- Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin. sence of the above-mentioned topographical values, 9. Kozieł A., 2005, Kalwaria w Krzeszowie, opat Bernhard but primarily to strengthen the Jerusalem appeals, Rosa i „Krzeszowski modlitewnik pasyjny”, czyli o tym, the composing of calvarias included standards de- jak wyglądała pierwsza „Nowa Jerozolima” na Śląsku, veloped in similar types of complexes established in w: J. Lubos-Kozieł, J. Gorzelik, J. Filipczyk, A. Lipnic- ki (red.), Pielgrzymowanie i sztuka: Góra Świętej Anny German countries, in plain areas. In order to authen- i inne miejsca pielgrzymowania na Śląsku, Wrocław. ticate compliance with the Jerusalem prototype, the 10. Kudera D., 1995, Krzeszów, Piechowice. layout of this type of roads was most often subjected 11. Lemper E.-H., 1965, Kaplica Świętego Krzyża i Świę- to measures of Andrychomiusz. The Silesian exam- ty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki architektu- ple is provided – apart from the discussed ones - also ry i ikonologii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki by the calvary complex in Rudy, where in the past Śląskiej”, t. 3. 12. Lutterotti N. von, 1928, Vom unbekannten Grüssau, the calvary route surrounded the Cistercian monas- Grüssau. tery. It is shown in a drawing by F.B. Werner origi- 13. Mitkowska A., 2003, Polskie kalwarie, Wrocław–War- nating from the middle of the XVIIIth century. szawa–Kraków. Andrychomiusz’ model was also useful in es- 14. Radecki ks. A., 2006, Aspekt pasyjnej pobożności lu- tablishing calvaries located outside cities. The cal- dowej na przykładzie dawnych i współczesnych kalwa- vary in Brzeg Dolny seem to be a special case, as rii w Archidiecezji Wrocławskiej i Diecezji Świdnickiej, praca doktorska wykonana pod kierunkiem ks. bpa. it had an influence on the planning (using regular Prof. Andrzeja Siemieniewskiego, [mps], Papieski Fa- alleys) of the area located northwest of the Market kultet Teologiczny we Wrocławiu. Square. In addition to providing spiritual experienc- 15. [Rosa B.], 1682, Schmerzhaffter Lieb und Kreutz- es for pilgrims, the complex gradually began to play Weg…, Glatz. a recreational role, becoming over time a general- 16. Wardzyński M., 2011, Francesco del Signore vel Si- ly accessible public space with walking alleys and gnó, stiukator z początku XVIII wieku w Lesznie, „Studia Wilanowskie” t. 18. meadows cut by narrow streams. At this point, it is 17. Zimmer E., 1926, Kurze Geschichte des Wallfahrtsor- also worth to mention the foundation of a calvary tes Albendorf, Wünschelburg. in 1734 by the abbess of the Trzebnica monastery 18. http://bardo.redemptor.pl/drozki-rozancowe.htm, dostęp/ Zofia Korycińska. The complex was located in the access 2017-09-10 nearby Bukowy Las close to Trzebnica and was 19. http://cordobapedia.wikanda.es/wiki/San_%C3%81lva- accompanied by a hermitage and the grotto of Our ro_de_C%C3%B3rdoba, dostęp/access 2017-09-10 Lady of Lourdes. In the XIXth century, the forest, and in time also the calvary route, were included in the area of a spa park. Today, as in the case of the

638