Nr 1 (29) Rocznik (XV) 2020 LINGVARIA ARIA V ING L www.akademicka.pl Rocznik (XV) 2020 Nr 1 (29) Ze zbiorów Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, teki Jana Karłowicza (Fond 1135, dział 10). LingVaria LingVaria PÓłROCZNIK WYDZIAłU POLONISTYKI UNIWERSYTETU JAGIEllOńSKIEGO ROK XV (2020), NR 1 (29) Rada Naukowa prof. Jolanta Antas (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), prof. Jan Fellerer (University of Oxford), проф. Євгенія A. Карпіловська (Національна академія наук України, Київ), prof. Krystyna Kleszczowa (Uniwersytet Śląski, Katowice), prof. Halina Kurek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), prof. Janina Labocha (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), prof. Koji Morita (Tokyo University of Foreign Studies, Section of Polish Studies, Tokyo), prof. Anna Pajdzińska (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin), prof. Renata Przybylska (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Redakcja dr hab. Maciej Rak, prof. UJ (redaktor naczelny), dr hab. Kinga Tutak, prof. UJ, dr Tomasz Kurdyła (sekretarz redakcji), dr Anna Czelakowska Adres redakcji „LingVaria” Wydział Polonistyki UJ, ul. Gołębia 20, 31-007 Kraków, pok. 33a e-mail: [email protected] www.lingvaria.polonistyka.uj.edu.pl journals.akademicka.pl/lv ISSN 1896-2122 (druk), ISSN: 2392-1226 (on-line, pdf) Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wersja elektroniczna © Copyright by the Jagiellonian University and individual authors Wydawca: „Księgarnia Akademicka” Sp. z o.o. ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków e-mail: [email protected] www.akademicka.pl „Księgarnia Akademicka” prowadzi sprzedaż i prenumeratę „LingVariów” Publikacja dofinansowana przez Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: Justyna Wójcik Korekta: Judyta Wałęga Skład i łamanie: Małgorzata Manterys-Rachwał Opracowanie graficzne okładki: Paweł Sepielak Tłumaczenie streszczeń na ang.: Kamil Stachowski SPIS treści Zagadnienia ogólne Krystyna Waszakowa: Wieloaspektowość pojęcia konceptualizacji w gramatyce Ronalda Langackera (spojrzenie z perspektywy użytkownika terminologii kognitywnej) 9 Aleksander Kiklewicz: Metafory konceptualne: fenomeny umysłu czy konstrukty kognitywistyczne? Cz II 31 Bernadetta Ciesek-Ślizowska, Beata Duda, Katarzyna Sujkowska-Sobisz: O (nie)widoczności prowadzącego spotkanie ze świadkiem historii – wstępna typologia ról inicjujących wywiady narracyjne 47 Joanna Zaucha: Współ-powiedzenie… O funkcji wielokropka w języku ogólnym i w poezji Bolesława Leśmiana 59 Polszczyzna współczesna Mirosława Mycawka: Formacje z sufiksem s- typu normals, terytorials, totals 75 Mariola Wołk: O znaczeniu przymiotnika nieszczęsny we współczesnej polszczyźnie 89 Anna Majewska-Tworek, Monika Zaśko-Zielińska: Funkcje wyrazów o postaci jakby w nieoficjalnych i oficjalnych wypowiedziach mówionych Na podstawie badań korpusowych 103 Polszczyzna historyczna Dorota Masłej, Tomasz Mika: Glosy jako integralny składnik średniowiecznego tekstu W poszukiwaniu adekwatnych procedur badawczych 121 Aleksandra Janowska: Problemy opisu staropolskiej derywacji czasownikowej 135 Dialektologia Helena Grochola-Szczepanek: Warianty morfologiczne czasownika być w mowie mieszkańców Spisza na podstawie danych korpusowych 147 6 SPIS TReścI Marek Osiewicz: Cechy dialektyczne Szczytu dusznego z 1528 r (modlitewnik Olbrachta Gasztołda) 163 Etnolingwistyka Zofia Sawaniewska-Mochowa, Małgorzata Kasner: Wariancje semantyczne pojęcia kołtuna w wybranych tekstach kultury polskiej i litewskiej 179 Słowiańszczyzna Paweł Janczulewicz: Identyfikacja tematów na *-(j)ū w materiale polskim i słowiańskim 201 Z zagadnień bilingwizmu Rafał Młyński: Interactionist interpretation of the communicative competence of a bilingual child suspected of dyslexia 215 Etymologia Adam Fałowski, Wiktoria Hojsak: Z etymologii łemkowskich Cz V 229 Norbert Ostrowski: Dlaczego Bałtowie i Słowianie liczyli pokrewieństwo w kolanach, czyli o etymologii słow kolěno ‘kolano; ród’ i lit kẽlis ‘kolano; ród’ 251 Terminologia Ewa Horyń, Marceli Olma, Mirosław Michalik: U źródeł polskiej terminologii logopedycznej W kierunku badań anagnostycznych 267 ZAGADNIENIA OGÓLNE LingVaria Rok XV (2020) | 1 (29) | S. 9–30 https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.29.01 Krystyna Waszakowa Uniwersytet Warszawski, Warszawa [email protected] WIELOASPEKTOWOŚĆ POJĘCIA KONCEPTUALIZACJI W GRAMATYCE RONALDA LANGACKERA (SPOJRZENIE Z PERSPEKTYWY UŻYTKOWNIKA TERMINOLOGII KOGNITYWNEJ) Słowa klucze: gramatyka kognitywna, terminologia językoznawcza, konceptualizacja Keywords: cognitive grammar, linguistic terminology, conceptualization 1. Wprowadzenie: cele i zakres pracy Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie rozumienia pojęcia konceptualiza- cji, należącego do podstawowego instrumentarium gramatyki kognitywnej Ronalda Langackera. Po pokazaniu różnych perspektyw, z jakich konceptualizacja jest uj- mowana, omówię sposoby definiowania tego terminu Konfrontując go z innymi należącymi do paradygmatu semantyki kognitywnej (m in takimi jak kategory- zacja, konceptualizator, obrazowanie, profilowanie, zdarzenie użycia (językowego)) przywoływanymi przez autora przy opisywaniu procesów konceptualizacji, ukażę usytuowanie konceptualizacji w gramatyce kognitywnej Po scaleniu opisów oraz definicji konceptualizacji zamierzam na ich podstawie w konkluzji syntetycznie scharakteryzować ów fenomen Obecne rozważania pisane są przede wszystkim z pozycji językoznawcy poloni- sty, a zarazem dydaktyka zdającego sobie sprawę z trudności, przed jakimi stają po- loniści (nie tylko studenci i doktoranci) chcący sprawnie posługiwać się narzędziami proponowanymi przez kognitywistów Te – jak wiadomo – nie zawsze są ostre, ściśle 10 KRYSTYNA WaszakOwa i jasno zdefiniowane; rozrzucone po różnych miejscach, wymagają trudu wydobycia i scalenia, a także wysiłku poznawczego, na co zwracają uwagę również badacze ot- warci na ujęcia kognitywistyczne (tego typu wątki znajdziemy np w pracach: Grze- gorczykowa 2012; Filar 2012; Łozowski 2012) 1 Sięgając do podstawowych ujęć Ronalda Langackera, zwłaszcza do książki Cogni- tive Grammar. A Basic Introduction (Langacker 2008), ściślej do wydanej rok później jej polskiej wersji, noszącej tytuł Gramatyka kognitywna (dalej skrót: GK) (Langacker 2009), zamierzam przyjrzeć się, jaką rolę uczony wyznacza pojęciu konceptualizacji i jakie atrybuty mu przypisuje, aby na tej podstawie zinterpretować je teoriopoznaw- czo 2 Należy zaznaczyć, że zainteresowanie językoznawstwem kognitywnym (jego różnymi nurtami badawczymi) z pewnością przyczyniło się do ekspansji terminolo- gii kognitywnej Na podstawie oglądu wielu prac zainspirowanych kognitywizmem można bez przesady stwierdzić, że pojęcie konceptualizacji w lingwistyce jest wyko- rzystywane przez wielu badaczy jako ogólne, a zarazem zakresowo pojemne okreś- lenie identyfikujące przedmiot rozważań z językoznawstwem kognitywnym jako kierunkiem lingwistyki, typem metodologii, metody postępowania badawczego, stosowanego instrumentarium Wolno też sądzić, że stało się ono wygodne i uży- teczne, przy czym jego odniesienia do Langackerowskiej koncepcji nie są bynajmniej powszechne Do sprawy tej wrócę w końcowej części pracy 2. Konceptualizacja jako jedno z kluczowych pojęć gramatyki kognitywnej Langackera – uwagi ogólne W syntetycznym wykładzie o znamiennym tytule Wbrew normie R Langacker w sposób dobitny przedstawił osobiste spojrzenie na własny dorobek naukowy 3 Odnosząc się do głosów krytyki, wskazał na najistotniejsze cechy gramatyki kog- nitywnej, podkreślając jej radykalny charakter, wyrażający się w zanegowaniu tradycyjnego ujęcia fundamentalnych i uniwersalnych zagadnień gramatycznych Powodem owej negacji było uznanie za nieuzasadnione: 1) traktowania gramatyki jako oddzielnej i autonomicznej całości oraz 2) łączenia znaczenia wyrażenia z jego referentem 1 O krytyce formułowanej z innych perspektyw metodologiczno-badawczych (nb nie zawsze nau- kowej) ze względu na ograniczone ramy obecnego artykułu nie będę tu wspominać; jak wiadomo, przy różnych okazjach odnosi się do niej również sam uczony (por np Langacker 2009: 19–22, 25–29, 2019) Tematu tego dotykam w pracy O terminologii kognitywnej z perspektywy słowotwór- stwa (na przykładzie polszczyzny) (Waszakowa, w druku) 2 Autorskie wypowiedzi badaczy zainspirowanych modelem amerykańskiego uczonego biorę pod uwagę, ale ze względu na ograniczone ramy mojej pracy traktuję je jako dodatkowe 3 Wykład ten został wygłoszony 8 V 2019 r podczas uroczystości nadania profesorowi Ronaldowi Langackerowi tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (por Langa- cker 2019) WIELOASPEKTOWośĆ POJĘCIA KONCEPTUALIZACJI W GRAMATYCE RONALDA LANGACKERA… 11 Zdaniem autora tezę głoszącą, iż „gramatyka niesie ze sobą znaczenie”, można obronić, przyjmując odpowiednią koncepcję znaczenia językowego, zgodnie z którą „znaczenie traktowane jest jako konceptualizacja powiązana z wyra- żeniami językowymi” (ibid : 18, podkr – K W ) 4 Nie znajdziemy w tym miejscu (we Wprowadzeniu) definicji konceptualizacji; z kontekstu, w jakim się tu pojawia, wynika, że jest ona utożsamiana ze strukturą pojęciową o nieprecyzyjnie zaryso- wanych atrybutach, przy czym – jak zaznacza autor – jako „przedmiot analizy kon- ceptualizacja jest ulotna”, ale „nie jest ona całkowicie nieuchwytna czy tajemnicza i bynajmniej nie leży poza zakresem badań naukowych” (podlegających weryfikacji empirycznej), z zastrzeżeniem, że „badanie jej stanowi spore wyzwanie” (por ibid ) Zanim przejdę do zaprezentowania zapowiedzianego w tytule obecnej pracy wie- loaspektowego sposobu rozumienia zjawiska konceptualizacji w Langackerowskim ujęciu,