Gospodarka Zasobami Wód Podziemnych W Gminie Czarny Dunajec Na Podhalu
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie Zeszyt 184 Prace Geograficzne XVI Kraków 1996 JÓZEF KUKULAK Gospodarka zasobami wód podziemnych w gminie Czarny Dunajec na Podhalu WSTĘP Problem racjonalnego gospodarowania zasobami wód podziemnych pojawił się na Podhalu w bieżącym półwieczu wraz z nasilonym rozwojem gospodarczym regionu. Ich intensywną eksploatację spowodowało zwielokrotnione zapotrzebo wanie na wodę pitną i użytkową. Zbiorniki wód podziemnych są jednak obfite tylko lokalnie, na większości obszaru ulegają one szybkiemu wyczerpywaniu, a nawet obserwuje się sezonowy deficyt. Pomimo dużej sumy opadów zawodnie nie tutejszego podłoża jest niewielkie. Utwory fliszu podhalańskiego i magurskie go oraz pienińskiego pasa skałkowego mają słabe właściwości kolektorskie. W magazynowaniu wody liczą się przede wszystkim aluwia dolin rzecznych i stożki fluwioglacjalne (Ziemońska 1966, 1973; Małecka, Lipniacka 1990). Dalszy rozwój gospodarczy regionu jest w coraz większym stopniu uzależniony od malejących zasobów wód podziemnych (Kukulak 1994). Postępująca modyfikacja stosunków wodnych ma na Podhalu różne formy, zależne od lokalnych potrzeb gospodarczych. Część z nich polega na ujęciu źródeł w systemy wodociągowe, ograniczając tym samym dotychczasowy odpływ ich wód do koryt potoków. Na terenach podmokłych przeprowadza się melioracje. Na rzekach buduje się ujęcia wód pitnych dla dużych skupisk ludności. Obudowuje się naturalne koryta rzek, utrudniając wymianę ich wód z aluwiami. Inwestycje te zmieniają w znacznej części sposób obiegu wody w środowisku przyrodniczym i są w nim elementem sztucznym. Tego rodzaju modyfikacje mają miejsce w dużej skali w obrębie gminy Czarny Dunajec. 115 OGÓLNE WARUNKI HYDROGEOLOGICZNE GMINY CZARNY DUNAJEC Wśród gmin podhalańskich rejon Czarnego Dunajca należy do najbardziej zasobach w wodę, a równocześnie występują tu największe kontrasty hydrologicz ne. Złożone stosunki wodne są tu następstwem dużego przestrzennego zróżni cowania budowy geologicznej, warunków klimatycznych, szaty roślinnej i rzeźby terenu (rye. 1). Granice gminy przebiegają bowiem przez kilka jednostek litologiczno-strukturalnych (płaszczowina magurska, pieniński pas skałkowy, niecka fliszu podhalańskiego i zapadlisko orawskie z pokrywą czwartorzędową) zasadniczo różniących się przepuszczalnością i zasobnością wód (Małecka 1982) - (ryc. 2). Flisz magurski w granicach gminy jest piaskowcowo-zlepieńcowaty, odznacza jący się dużą porowatością (1-3%), dobrą przepuszczalnością i obfitością wody (Watycha 1977). Flisz podhalański, budujący południową część gminy, jest dwojaki hydrologicznie. Jego część spągowa jest mułowcowo-łupkowa (warstwy szaflarskie) i łupkowo-piaskowcowa (warstwy zakopiańskie) o bardzo słabej przepuszczalności i zdolnościach retencyjnych. Górna jego część jest piaskowco- wo-łupkowa (warstwy chochołowskie i ostryskie), o dużej przepuszczalności wody i dużych jej zasobach. Węglanowe skały pasa pienińskiego są w rejonie Starego Bystrego pelitowe, mało nasiąkliwe (0,5-2%), słabo przepuszczalne, a wody krążą w nich głównie spękaniami. Zarówno we fliszu, jak i w pasie skałkowym wody podziemne są typu szczelinowego i szczelinowo-warstwowego. Neogeńskie osady zapadliska orawskiego są serią poziomów na przemian ilasto-mułkowych i piaszczysto-żwirowych o nieregularnej rozciągłości. Mają one niewielkie możliwości retencyjne i stanowią najmniej zasobny zbiornik wód podziemnych (Domański Wierch, Koniówka). Bardzo obfite w wodę są natomiast luźne osady stożka napływowego Czarnego Dunajca z okresu czwartorzędu przykrywające neogen. Żwirowy typ osadów o porowatości 25%, małe nachylenie stożka i duża jego miąższość (lokalnie do 100 m) sprzyjają infiltracji wód zarówno opadowych, jak i rzecznych. Wody w stożku są porowe, a ich zasoby szacuje się na około 4 min m3 (Ziemońska 1966). Obieg wody w stożku ma charakter przepływowy. Z dużymi deniwelacjami (300-400 m) pomiędzy dnem Kotliny a jej pogórskimi obrzeżami wiążą się znaczne różnice sumy opadów, od 800 mm w rejonie Czar nego Dunajca do 1000 mm na Bachledówce, Ostryszu i Bukowińskim Wierchu. Góry otaczające Kotlinę tworzą dla niej cień opadowy. Napływające masy wil gotnego powietrza wytrącają deszcze obficiej na wzniesieniach, a wstępując do Kotliny podlegająjuż osuszeniu. Większe spadki terenu wokół Kotliny sprzyjają jednak bardziej spływowi po wierzchniowemu wód opadowych i roztopowych niż retencji gruntowej. Z rocznej 116 Rye. 1. Położenie gminy Czarny Dunajec na tle jednostek morfologicznych Podhala i Beskidów (A) oraz jej orografia (B) Granice: 1 - gminy i wsi, 2 - państwa, 3 - regionów morfologicznych; 4 - Kotlina Orawska (KO), 5 - Kotlina Nowotarska (KN), 6 - Rów Podtatrzański (RP), 7 - Działy Orawskie (DO), 8 - Pogórze Gubałowskie (PG), 9 - Pas Skalicowy (PS); 10 - główne drogi; 11 - zwarta zabudowa wsi 117 Rye. 2. Warunki hydrogeologiczne gminy Czarny Dunajec 1 - zasobne w wodę aluwia stożka torencjalnego Czarnego Dunajca plejstoceńskiego (a) i holoceńskiego (b), przykrywającego nieprzepuszczalne osady niecki orawskiej (NO); 2 - wodonośne kompleksy piaskowcowe (a) i piaskowcowo-łupkowe (b) fliszu magurskiego (FM); 3 - zasobne w wodę ogniwa piaskowcowe (a) i słabo zawodnione ogniwa łupkowe (b) fliszu podhalańskiego (FP); 4 - utwory pieniń skiego pasa skałkowego (PPS) o głębokich i zmiennych zasobach wód; 5 - wychodnie bezwodnego neogenu niecki orawskiej (NO); 6 - linia wododziału europejskiego 118 sumy opadów fliszowe i skałkowe podłoże magazynuje zaledwie 10-15%, a stosu nek odpływu wód do opadu wynosi aż 0,60 (Ziemońska 1973). Prawie 2/3 opadu odpływa stąd rzekami. Zwierciadło wody w pogórskich częściach gminy zalega na głębokości 2-10 m, głębiej na wierzchowinach, płycej w dnach dolin. Jego wahania są sezonowe, większe na zboczach (4-6 m), mniejsze na grzbietach (2-4 m) i w aluwiach dolin nych (1,5-3 m). Poziom wód gruntowych w studniach jest najwyższy wiosną (roztopy) i latem (duże opady), a najniższy w okresie jesienno-zimowym. Jego wahania w cyklu rocznym mają podobny przebieg jak wodostany rzek, postępują jedynie z pewnym opóźnieniem. Ze sterasowanych aluwiów stożka Czarnego Dunajca odpływ gruntowy jest znacznie mniejszy - 0,40, a podłoże zatrzymuje 30% rocznych opadów. Zasilanie aluwiów niskich teras następuje przez wody rzeczne Czarnego Dunajca, który w okresie letnim gubi w nich pomiędzy Koniówką a Wróblówką aż 50% prze pływu (ryc. 3). W okresie letnim rzeka zasila aluwia, natomiast jesienią drenuje ich zasoby. Zwierciadło wód występuje tu płytko (1-5 m), miejscami sięga powierzchni terenu, a jego wahania wykazują ścisły związek ze stanami wody w rzece i opadami. Wahania poziomu zbiornika stożkowo-aluwialnego są równo ległe z wodostanami Czarnego Dunajca i dochodzą do 1,2 m. Łączny bilans wód jest dla gminy korzystny, ale lokalnie odczuwa się braki źródlanej wody pitnej. Dotyczy to pasa wychodni utworów łupkowych fliszu i neogenu od Koniówki przez Domański Wierch, Ciche Dolne, Miętustwo po Stare Bystre. Wsie zlokalizowane w Kotlinie Orawskiej muszą korzystać z wód aluwial- nych i rzecznych, o słabszej niż źródlana jakości. UJĘCIA WODOCIĄGOWE WÓD PITNYCH W obszarach fliszowych i skałkowym miernikiem zasobów wód podziemnych jest wydajność źródeł. Pomimo dużej ich gęstości (5-6/km2) dostarczają one mało wody. Większość z nich szybko reaguje na opady, co świadczy o krótkim krążeniu wód. Tym samym duże są wahania ich wydajności. W okresach bezdeszczowych ich zasoby wyczerpują się. We fliszu większość źródeł jest typu skalno-zwie- trzelinowego, o średniej wydajności 0,1 1/s (Wit, Ziemońska 1960). Gospodarcze znaczenie mają przede wszystkim źródła z piaskowców fliszo wych, mniej liczą się koluwialne, natomiast zwietrzelinowe funkcjonują okresowo i nie nadają się do użytkowania. Najczęściej wykorzystywane są obfite źródła szczelinowe z grubych kompleksów piaskowcowych (Gołąb 1947). Tego typu źródła na Ostryszu, Bachledówce oraz w górnych częściach zlewni obu Piekielni- 119 3. Retencja wód podziemnych w stożku torencjalnym Czarnego Dunajca pomiędzy Koniówką a Nowym Targiem w latach 1961-1970 (w mm) 1 - odpływ z dorzecza Czarnego Dunajca w profilu Koniówką (1); 2 - odpływ w profilu Nowy Targ (2); 3 - średnie miesięczne opady atmosferyczne (stacja Nowy Targ). Oprać, wg Mat. IMGW Nowy Targ 1977 ków mają wydajność 1-5 l/s (Ziemońska 1973), a o głębszym i dłuższym krążeniu wód świadczy ich niska temperatura (5-9°C). Podobnie obfite są źródła na kontakcie piaskowców warstw chochołowskich i łupków zakopiańskich. W tym wyróżniającym się gęstością pasie źródeł największy wypływ mają źródła dyslo kacyjne (0,3-2,5 l/s). Do lat siedemdziesiątych miejscowa ludność zaopatrywała się w wodę ze studzien gospodarskich przyzagrodowych. Z liczby około 3 tys. gospodarstw w gminie jedynie kilkanaście procent miało wówczas wodociągi (Mat. Urz. Gm. Cz. Dunajec 1994). Po 1970 r. nastąpiła dynamiczna rozbudowa sieci wodociągo wej i zaprzestano eksploatacji studzien. Na początku lat dziewięćdziesiątych juź ponad 70% zapotrzebowania na wodę pokrywano z istniejących wodociągów komunalnych (Czarny Dunajec), spółkowych rejestrowanych (Czerwienne, Cho chołów, Ciche, Odrowąż, Ratułów) i nie rejestrowanych (52) oraz indywidualnych (tab. 1). Tabela 1. Liczba studni i wodociągów spółkowych w gminie Czarny Dunajec w 1985 r. Studnie Wodociągi Miejscowość liczba głębokość liczba gospod. włącz, długość sieci (m) spółek do sieci (m) Chochołów 70 2-3 4 280 3250 Ciche 400 2-8 4 188 4480 Czarny Dunajec 150 3-12 w* 770 5250 Czerwienne 220 6-20 5 176 6760 Dział 10 2-5 2 110 1870 Koniówka 70 3-5 - -