Toshkent Viloyati Ohangaron Tumani ―Do'stlik Siuning Sug'orish Tarmoqlarini Modernizatsiyalash.Pdf

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO‘JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI

Qo‘lyozma huquqida УДК 626.84.001.76

G’ULOMOV DAULET KARIM O’G’LI

Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash

5A450205 – ―Gidromeliorativ tizimlaridan foydalanish‖

mutahassisligi

Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan

DISSERTATSIYA

Ilmiy raxbar: t.f.d. Sherov A.G‘

TOSHKENT -2020 y

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO‘JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI

«Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish» kafedrasi «Tasdiqlayman» Kafedra mudiri ______―___‖ ______2020 y. Magistrlik dissertastiyasi Topshirig’i Magistrant: G’ulomov Daulet Karim o’g’li (familiyasi, ismi, otasining ismi)

1. Dissertastiya mavzusi: « Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash » Mavzu institut rektorining 2018-yil 5-noyabrdagi 1341/t sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 2. Magistrlik dissertatsiyasini topshirish muddati: 05 iyun 2020 yil. 3. Dissertatsiyani bajarish uchun dastlabki ma’lumotlar va asosiy manbalar: Mavzuga oid adabiyotlar, ilmiy maqolalar, hisobotlar, dissertatsiyalar. Respublika qishloq va suv xo‘jaligi sohasiga tegishli Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari. Suv Xo‘jaligi Vazirligi, Chirchiq-Ohangaron ITHB, Ohangaron ITB ma‘lumotlari, mavjud gidromeliorativ tarmoqlarni holatini yaxshilash borasidagi amalga oshiriladigan tadbirlari, me‘yoriy xujjatlar, statistik ma‘lumotlari. Mavzuga oid o‘quv qo‘llanmalar, maxsus adabiyotlar, maqolalar. Internet saytlari, ekspress ma‘lumotlar.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO‘JALIGINI MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI

Mutaxassisligi 5A450205 – ―Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish‖ Kafedra: GMTF Ilmiy rahbar: t.f.d.Sherov A.G‘

O’quv yili: 2018-2020 Magistrant: G‘ulomov D.K

« Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash » mavzusidagi MAGISTRLIK DISSERTATSIYSASI ANNOTATSIYASI Mazkur dissertatsiya mavzusidan kelib chiqqan holda Respublikamizda suv taqchilligi kuzatilayotgan ayni davrda, sug‘oriladigan maydonlarda sug‘orish suvidan tejamli va samarali foydalanish, sug‘orish suvi bilan bog‘liq muamolarni bartaraf etish bo‘yicha Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash misolida chora- tadbirlar ishlab chiqish orqali sug‘orish suvidan samarali foydalanish ko‘zda tutilgan. Mazkur yo‘nalishda, sug‘orish tarmoqlarining barqaror ishlashini taminlash, filtratsiya orqali sodir bo‘layotgan suv yoqotishlarini aniqlash va bartaraf etish, Suv Xo‘jaligi boshqaruv ishini takominlashtirish va soddalashtirish, yosh kadrlarni tayyorlash, aholi va fermerlar o‘rtasida suv madaniyatini shakllantirish, yangi innovatsion g‘oya va texnologiyalarni joriy qilish va ularni amalda qo‘llash vazifalari belgilab olindi. Ushbu vazifalarni amalga oshirishda davlatimiz tomonidan huquqiy asos yaratilgan va 2008-2016 yillar mobaynida davlat bydjetidan 1 trln 648 mlrd so‘m mablag‘lar irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlarini takomillashtirish uchun yo‘naltirilganligining ozi ham ko‘rsatib turibdi. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishida tuproq o‘zanli

kanallardan filtratsiya natijasida sodir bo‘layotdan suv qiymatlari aniqlandi va ularga ularga qarshi beton qoplamalardan foydalanildi. Yana bir filtratsiyaga qarshi samarali material geomembrano hisoblanadi. Geomembranolar kelajakda beton mahsulotlarini o‘rnini egallaydi, chunki sement xom ashyosi tabora kamayib borayapganligidan ham bilish mumkin. Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 28-noyabrdagi PQ-3405-sonli qarorida ―2018-2019-yillarda irrigatsiyani rivojlantirish va sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturi to‘g‘risida‘‘gi qaroriga asosan Respublikada yuzaga kelgan suv tanqisligini e‘tiborga olganda suvdan sug‘orishda tejab foydalanish, sug‘orishda suv sarfini kamaytirish hozirgi kundagi dolzarb muammolardan hisoblanadi. Shuning uchun sug‘orishda tejamkor sug‘orish usullarini, texnika va texnalogiyalarini qo‘llash yaxshi samara beradi [1]. Mamlakatimizda qishloq va suv xo‘jaligini rivojlantirish uchun zarur iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy asoslar yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining jadal rivojlanishi oqibatida suv resurslari istemolining ortib borishiga olib keladi, bu esa sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash, ilg‘or chet el tajribalaridan foydalanishni oldimizga hayotning o‘zi vazifa qilib qo‘ymoqda [2]. Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 4 dekabrdagi ―2019-2021 yillarda Toshkent viloyatining irrigatsiya va melioratsiya tizimlarini yaxshilash bo‘yicha Davlat dasturi‖ VM-984 sonli qarorlari qabul qilindi [3]. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 9 oktyabrdagi PQ- 4486-son qaroriga 6-ilovasiga ko‘ra Suv xo‘jaligi obektlarini qurish va modernizatsiya qilish bo‘yicha ustuvor investitsiya loyihalarining ro‘yxati. 1. Toshkent viloyati Parkent tumanida Qizilsoy sel suv omborini qurish 2. Toshkent viloyati Ohangaron tumanida Toshtepa suv omborini qurish 3. Toshkent viloyati Parkent tumanida Parkentsoysuv omborini qurish [4]. Ushbu uchta loyiha amalga oshishi natijasida Parkent va Ohangaron tumanlarini sug‘orish suvi bilan taminlash sezilarli darajada yaxshilanadi. 4

Yuqoridagi vazifalarni bajarish maqsadida ushbu magistrlik dissertatsiya ishlari bajarilgan. Tadqiqot obyekti: Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIU sug‘orish tarmoqlari. Ilmiy ishning maqsadi: Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash asosida sug‘orish suvidan samarali foydalanish.

Ilmiy ishning vazifalari:

 Mavjud sug‘orish tarmoqlarining texnik holatini o‘rganish va yaxshilash;  Sug‘orish tarmoqlarining FIK va sug‘oriladigan yerlarning YeFKni aniqlash va oshirish;  Sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash asosida suvdan tejamli foydalanish.

Ilmiy ishning gipotezasi: Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash misolida-Respublikamizda suv taqchilligi kuzatilayotgan ayni davrda sug‘oriladigan maydonlarda sug‘orish suvidan tejamli foydalanish, hamda suv bilan bog‘liq muamolarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish amaliyoti o‘tkaziladi. Mazkur yo‘nalishda yangi innovatsion g‘oyalar va texnologiyalar ishlab chiqiladi. Ularni amalda qo‘llash mexanizmlari taqdim etiladi. Bir so‘z bilan aytganda, ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlari bo‘yicha ilg‘or avtomatlashtirilgan texnologiyalarni joriy etish.

5 muhokama qilingan va maqullangan. Hususan, ―Qishloq va suv xo‘jaligining zamonaviy muammolari‖ mavzusidagi XVIII-ananaviy ilmiy-amaliy anjumanining ―Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va suv resurslaridan samarali foydalanish muammolari‖ yo‘nalishida faxrli II-o‘rin bilan taqdirlangan.

Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati va ilovalardan iborat. Dissertatsiya hajmi 93 betni tashkil qiladi.

______Ilmiy rahbar (imzo) Magistratura talabasi ______(imzo)

MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN TASHKENT INSTITUTE OF IRRIGATION AND AGRICULTURAL MECHANIZATION ENGINEERS

Specialty: 5A450205 – ―Use of hydro-ameliorative systems‖ Chair: UHAS Supervisor: Ds.Sherov A.G Academic year:2018 - 2020 Master’s student: Gulomov D.K

ABSTRACT OF MASTER'S DISSERTATION At the same time, when there is a shortage of water in the country, it is planned to develop measures for the economical and efficient use of irrigation water in irrigated areas, to eliminate problems with irrigation water. In this regard, to ensure the sustainable operation of irrigation networks, detection and elimination of water losses through filtration, improvement and simplification of water management, training of young people, the formation of water culture among the population and farmers, mechanisms for the introduction of new innovative ideas and technologies and their application in practice are presented. Relevance of the topic: According to the Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan dated November 28, 2017 No. PD-3405 "On the State Program for the Development of Irrigation and Improvement of Irrigated Lands in 2018-2019" Taking into account the water shortage in the country, the rational use of water for irrigation, reducing water consumption for irrigation is one of the current problems. Therefore, the use of economical irrigation methods, techniques and technologies in irrigation gives good results. Extensive work is being carried out in our country to create the necessary economic, organizational and legal framework for the development of agriculture and water management. As a result of the rapid development of the agricultural sector, the consumption of water resources is increasing, which is

7 the task of modernizing the irrigation system, the use of advanced foreign experience. Resolution of the Cabinet of Ministers No. CM-984 of December 4, 2018 "State Program for Improvement of Irrigation and Land Reclamation Systems in Tashkent Region for 2019-2021" was adopted. List of priority investment projects for the construction and modernization of water facilities in accordance with Annex 6 to the Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan dated October 9, 2019 No. PD-4486. 1. Construction of Kyzylsay flood reservoir in Parkent district of Tashkent region 2. Construction of Toshtepa reservoir in Ahangaron district of Tashkent region 3. Construction of Parkentsoysuv reservoir in Parkent district of Tashkent region. As a result of these three projects, the supply of irrigation water to Parkent and Ahangaron districts will be significantly improved. In order to fulfill the above tasks, this master's dissertation was completed. Object of research: Irrigation networks of WCA "Dustlik" of Ahangaron district. The purpose of the research: Rational use of irrigation water on the basis of modernization of irrigation networks of WCA "Dustlik" Ahangaron district of Tashkent region. The scientific work responsibilities:

 Study and improve the technical condition of existing irrigation networks;

 Identification and increase of UWC of irrigation networks and LUC of irrigated lands;

 Rational use of water on the basis of modernization of irrigation networks. Hypothesis of the scientific work: On the example of modernization of irrigation networks of WCA "Dustlik" of Ahangaron district of Tashkent region development practice is carried out. New innovative ideas and technologies will 8 be developed in this direction. Mechanisms for their practical application are provided. In short, the introduction of advanced automated technologies in the irrigation network of WCA "Dustlik". Scientific novelty of the research:  the filtration coefficient of the irrigation network was determined;  The efficiency of the irrigation network has been increased;  modernization of irrigation network. Approval of research results: This defended dissertation was discussed and approved at international, national and institute conferences. In particular, he was awarded the honorary second place in the XVIII traditional scientific- practical conference "Modern problems of agriculture and water management" in the field of "Problems of improving the reclamation of irrigated lands and efficient use of water resources".

Structure and scope of the dissertation: The dissertation consists of an introduction, three chapters, a conclusion, a list of references and appendices. The size of the dissertation is 93 pages.

Supervisor: ______(Sign) Master‘s student: ______(Sign)

BOB MUNDARIJA bet KIRISH 5 I BOB. SUG’ORISH TARMOQLARINI ISHLASHINI 8 TAKOMILLASHTIRISH BO’YICHA ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1 Jahon va Respublikadagi mavjud sug‘orish tarmoqlarini ishlashi 8

1.2 Respublikadagi sug‘orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini oshirish bo‘yicha ishlar 18 1.3 Respublikadagi sug‘orish tarmoqlarining boshqaruv ishlari 34 I bob bo’yicha xulosalar 41 II BOB. TADQIQOT OBYEKTINING TABIIY VA XO’JALIK 42 SHAROITLARI 2.1 Tadqiqot obyektining joylashgan o‘rni va relyefi 42 2.2 Tadqiqot obyektining tabiiy iqlim sharoitlari 43 2.3 Tadqiqot obyektining gidrogeologik sharoiti 44 2.4 Tadqiqot obyektining tuproqlari tavsifi 45 2.5 Xo‘jalikning mavjud sug‘orish tarmoqlarining holati 46 II bob bo’yicha xulosalar 47 III BOB. “DO’STLIK’’ SIU XANDAM KANALINI 49 MODERNIZATSIYALASH

3.1 Xandam kanalini mavjud holati va takomillashtirish bo‘yicha chora- 49 tadbirlar 3.2 Xandam kanalini fitratsiya koeffitsientini aniqlash 57 3.3 Xandam kanalini filtratsiyaga qarshi chora-tadbirlar rejasi 61 3.4 Xandam kanalini tuproq o‘zanli qismini betonlash ishlari va foydali 72 ish koeffitsientini oshirish III bob bo’yicha xulosalar 77 UMUMIY XULOSALAR 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 82

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 28-noyabrdagi PQ-3405-sonli qarorida ―2018-2019-yillarda irrigatsiyani rivojlantirish va sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturi to‘g‘risida‘‘gi qaroriga asosan Respublikada yuzaga kelgan suv tanqisligini e‘tiborga olganda suvdan sug‘orishda tejab foydalanish, sug‘orishda suv sarfini kamaytirish hozirgi kundagi dolzarb muammolardan hisoblanadi. Shuning uchun sug‘orishda tejamkor sug‘orish usullarini, texnika va texnalogiyalarini qo‘llash yaxshi samara beradi [1]. Mamlakatimizda qishloq va suv xo‘jaligini rivojlantirish uchun zarur iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy asoslar yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining jadal rivojlanishi oqibatida suv resurslari istemolining ortib borishiga olib keladi, bu esa sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash, ilg‘or chet el tajribalaridan foydalanishni oldimizga hayotning o‘zi vazifa qilib qo‘ymoqda [2]. Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 4 dekabrdagi ―2019-2021 yillarda Toshkent viloyatining irrigatsiya va melioratsiya tizimlarini yaxshilash bo‘yicha Davlat dasturi‖ VM-984 sonli qarorlari qabul qilindi [3]. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 9 oktyabrdagi PQ- 4486-son qaroriga 6-ilovasiga ko‘ra Suv xo‘jaligi obektlarini qurish va modernizatsiya qilish bo‘yicha ustuvor investitsiya loyihalarining ro‘yxati. 1. Toshkent viloyati Parkent tumanida Qizilsoy sel suv omborini qurish 2. Toshkent viloyati Ohangaron tumanida Toshtepa suv omborini qurish 3. Toshkent viloyati Parkent tumanida Parkentsoysuv omborini qurish [4]. Ushbu uchta loyiha amalga oshishi natijasida Parkent va Ohangaron tumanlarini sug‘orish suvi bilan taminlash sezilarli darajada yaxshilanadi. Yuqoridagi vazifalarni bajarish maqsadida ushbu magistrlik dissertatsiya ishlari bajarilgan. Tadqiqot obyekti: Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIU sug‘orish tarmoqlari. 11

Ilmiy ishning maqsadi: Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash asosida sug‘orish suvidan samarali foydalanish.

Ilmiy ishning vazifalari:

Tadqiqotning ilmiy yangiligi:  sug‘orish taqmog‘ining filtratsiya koeffitsienti aniqlandi;  sug‘orish tarmog‘ining foydali ish koeffitsienti oshirildi;  sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi: Mazkur himoya qilinayotgan dissertatsiya ishi xalqaro, respublika va institut miqiyosidagi anjumanlarda muhokama qilingan va maqullangan. Hususan, ―Qishloq va suv xo‘jaligining zamonaviy muammolari‖ mavzusidagi XVIII-ananaviy ilmiy-amaliy anjumanining ―Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va suv

12 resurslaridan samarali foydalanish muammolari‖ yo‘nalishida faxrli II-o‘rin bilan taqdirlangan.

Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati va ilovalardan iborat. Dissertatsiya hajmi 93 betni tashkil qiladi.

Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Sug‘orish tarmoqlarnining foydali ish koeffitsientini oshirish, sug‘orish suvidan samarali foydalanish muammolari bo‘yicha ilmiy izlanish va tadqiqotlar olib borgan olimlar. Jumladan: Serikbaev B.S., Barayev F.A., Sherov A.G‘., Raximov Sh.X., Xamidov M.X., Arifjanov A., Sultanov T.Z., Begmatov I.A., Kasimbetova S.A., Fatxulloyev A.M., Hamidov H., Bazarov R.X., Ikramov R.K., Amanov B.T., Аhmеdjоnоv D.G‘., Urazkeldiev A.B., Botirov Sh.Ch., Ikramov R.K., Yusupov G.U., Ishanov X.X., Samiev L.N., Begimov I., Isakov X.X., Umarov S.R., Raxmatov N.R., Mamajonov M., Shakirov B.M., Mamutov R.A., Qo‘chqorov Sh.Z., Akmalov Sh.B., Bazarov D.R., Jo‘rayev Sh.Sh. Sadiyev U.A., Choriyev J.M., Kononova M.M., Klevtsov M.A., Skripnik E.E., Bachelli M., Lilliu G., Yurik L va boshqalar.

I BOB. SUG’ORISH TARMOQLARINI ISHLASHINI TAKOMILLASHTIRISH BO’YICHA ADABIYOTLAR TAHLILI. 1.1. Jahon va Respublikadagi mavjud sug’orish tarmoqlarini ishlashi. ` Magitsral kanallarda yuzaga kelayotgan deformatsion jarayonlarni kanalning tashuvchanlik qobiliyatiga bog‘liqligini baholashda taklif etilgan formulalar tahlili keltirilgan. Tahlil natijasida amaliyotda keng foydalanish mumkin bo‘lgan formula berilgan[7]. Respublikamizda foydalanilayotgan magitsral kanallarning, jumladan Amudaryo va Sirdaryodan suv oladigan kanallarning ish tartibiga suv loyqaligining va daryo cho‘kindilarining ta‘sirini baholash muammosini hal etish, daryo cho‘kindilarini boshqaruvchi inshootlarining samarali parametrlarini ishlab chiqish hamda sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiya qilishga imkoniyat yaratadi. Sug‘orish tizimlarini loyqa bosishdan himoyalash va cho‘kindilardan tozalash ishlariga har yili katta mablag‘, mehnat va material sarf qilinadi. Daryo cho‘kindilarining turli kattaliklarda bo‘lishi gidrotexnik inshootlar hamda sug‘orish tizimlaridan foydalanishda bir qator muammolarni keltirib chiqaradi. Cho‘kindi zarrachalarining mayda fraktsiyalari minerallarga boy bo‘lib, yerlarning meliorativ holatini yaxshilashga imkoniyat yaratsa, cho‘kindi zarrachalarining katta fraktsiyalari kanallarni loyqa bosishiga sabab bo‘lib, kanalning foydali ish koeffitsientini pasayishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi PF-1958- sonli farmonida belgilangan dolzarb vazifalar qatorida irrigatsiya tizimlari va meliorativ inshootlarning rekontsruktsiya va modernizatsiya qilishga katta e‘tibor qaratilgan [31]. Yuqorida keltirilgan masalalarni kompleks hal qilishda kanallarda va daryolarda oqimdagi cho‘kindilar rejimini o‘rganish va boshqarish masalasini hal qilishni talab etadi. Kanallarda cho‘kindilar harakatini boshqarishni samarali amalga oshirishda, kanalning tashuvchanlik qobiliyatini baholashni ilmiy asoslash lozim bo‘ladi.

Oqimning tashuvchanligi yoki loyqa uzatish qobiliyati murakkab jarayon bo‘lib, oqimning va oqimdagi loyqalik zarrachalarining o‘zaro munosabati bilan bog‘liqdir. Magitsral kanallarda oqimning tashuvchanlik qobiliyati deb kanallardagi oqimning loyqa uzatish qobiliyatiga, ya‘ni ma‘lum miqdordagi cho‘kindilarni cho‘kmasdan suv bilan birgalikdagi harakatiga aytiladi. Shuni ham ta‘kidlab o‘tish kerakki, hozirgi kunda oqimning tashuvchanlik qobiliyatini aniqlash ko‘pgina olimlarning e‘tiboridagi murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Neolit davridan to hozirga qadar bo‘lgan vaqt oralig‘idagi O‘zbekiston hududida irrigatsiya tizimini rivojlanish tarixiga oid manbalar, ma‘lum bir tarixiy davrlardagi iqlim sharoitlariga hos irrigatsiya inshootlari to‘g‘risida ma‘lumotlar keltirilgan [20]. O‘zbekistonning tarixiy rivojlanishi sug‘oriladigan dehqonchilik bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Bizning ajdodlarimiz, minglab yillar davomida to‘plangan tajribalarga asoslanib qurilishi nafaqat insoniyat imkoniyatlarini jalb qilishni va boshqarish usullarini, balki katta miqdordagi ilmiy bilimlarni - geologiya haqidagi tushunchalarni, geodeziyani, maxsus muhandislik bilimlarini talab qiladigan rivojlangan irrigatsiya tarmoqlarini yaratganlar. Faqatgina mavjud barcha shart-sharoitlarni birlashtirishgina O‘zbekistonda suvdan foydalanish va irrigatsiyaning qadimiy an‘analarga mos rivojlanishni ta‘minlagan. Ilgari qurilgan va uzoq davomida LR-60, LR-80 va LR-100 markali temir beton lotoklarining ishlash mobaynida yo‘lga qo‘yilgan kamchiliklar va ularning ishga solish uchun dala sharoitida amalga oshirilgan ishlar natijalarini fermerlik xo‘jaliklarga tavsiya etilgan [17]. Respublika iqtisodiyot tarmoqlari, birinchi galda aholining sifatli ichimlik suviga bo‘lgan talabini qondirish, sanoat korxonalariga suv berish, shuningdek oziq ovqat xavfsizligini ta‘minlash uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va boshqa ehtiyojlarni qondirish maqsadida suv xo‘jaligi infratuzilmasi yildan yilga takomillashtirilib va rivojlantirib borilmoqda. Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining ma‘lumotlariga 15 ko‘ra irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari va suv xo‘jaligi tashkilotlari hisobida jami 27,7 ming km atrofida irrigatsiya tizimi mavjud bo‘lib, har yili ularning 5,5-6,0 ming km atrofidagi qismi joriy ta‘mirlanib kelinmoqda. Suv istemolchilari uyushmalari hisobida esa jami 157,1 ming km atrofida sug‘orish tarmog‘i mavjud bo‘lib, shundan 122,6 ming km qismi tuproq o‘zanli - yer ariqlar, 20,1 ming km qismi temir-beton nov (lotok), 12,0 ming km qismi temir- beton va beton qoplamali kanal tarmoqlaridan iborat. Mavjud temir-beton lotokli sug‘orish tarmog‘ining Qashqadaryo viloyatida 31 foiz, Jizzax viloyatida 18 foiz, Sirdaryo viloyatida 14 foiz, Andijon va Buxoro viloyatlarida 7-8 foizdan, Toshkent va Farg‘ona viloyatlarida esa 6 foizdan qismi joylashgan. Ushbu sug‘orish tarmog‘i asosiy qismining xizmat ko‘rsatish muddati 35-45 yildan oshib, qish fasllarida sho‘r yuvish ishlariga, yilning boshqa fasllarida esa kuzgi boshoqli don, g‘o‘za va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orish ishlari uchun suv yetkazib berish jarayonida, ob-havoning keskin sovuq va issiq harorati ta‘sirida ularning texnik holati yildan yilga pasayib bormoqda. Natijada, temir-beton lotokli sug‘orish tarmog‘ining 40 foiz qismi ta‘mirlash va tiklashni, 14 foiz qismi esa rekonstruksiya qilishni talab etmoqda. Davlat byudjeti hisobidan temir-beton lotokli sug‘orish tarmoqlarini har yili o‘rtacha 80 km atrofida qismi rekontsruktsiya qilinib va qurilib, bu tadbir yildan yilga kengaytirib borilmoqda. Suv istemolchilari uyushmalari va fermer xo‘jaliklari tomonidan jami 125-130 ming km atrofida sug‘orish tarmoqlarini tozalash va ulardagi inshootlarni ta‘mirlash ishlari bajarilmoqda. Shuning bilan birgalikda temir-beton lotokli sug‘orish tarmoqlarining texnik holati joylarda suv xo‘jaligi mutaxassislar bilan birgalikda o‘rganilganda bir qator suv istemolchilari tomonidan quyidagi asosiy kamchiliklarga yo‘l qo‘yilayotganligi ko‘rsatdi: har bir ekin maydoni konturiga bittadan suv olish joyi o‘rniga, amalda lotoklarning yon devorlari teshilib, 3-4 va undan ortiq suv olish joylari ochib olinmoqda. Suv olish joylarini suvni boshqarish vositalari bilan jihozlash ishlari esa o‘z vaqtida bajarilmay qolmoqda. Bu esa ushbu lotokli sug‘orish tarmoqlarida suvni boshqarishni qiyinlashtirib, suv isrofgarchiligini ko‘payib ketishiga olib 16 kelmoqda; lotoklarning choklaridan suvning sizib chiqishiga qarshi o‘z vaqtida zarur choralar ko‘rilmayapti. Oqibatda lotoklarni ko‘tarib turuvchi temir-beton ustunlarning yemirilishi va cho‘kishi, lotoklarni qiyshayib, ustunlardan tushib ketishi, xatto sinib ketish holatlari kelib chiqmoqda. Sug‘orish mavsumlarida bunday salbiy holatlarni kuzatilishi esa sho‘r yuvish va qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishda uzulishlarni keltirib chiqarmoqda. Bundan tashqari, suv sizib oqqan joylarda lotok bo‘ylarida 5-8 metrdan, 10-15 metrgacha kenglikda yer maydoni botqoqlashib, yerlarning meliorativ holatini yomonlashuviga, ekin ekish uchun yaroqsiz holga kelib qolishga hamda yerdan foydalanish darajasini pasayib ketishiga sabab bo‘lmoqda; lotokli sug‘orish tarmoqlari vaqtida loyqa va begona o‘tlardan sifatli tozalanmayapti. Natijada ularning suv o‘tkazish qobiliyati bir muncha pasayib, ekin maydonlariga o‘z vaqtida belgilangan miqdordagi suvni yetkazib berishda muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bundan tashqari, loyqa bosgan lotok tarmoqlarida ularning armaturalarining chirish, betonlarni esa yemirilish, shuningdek lotok ichida yukning oshib ketishi natijasida lotoklarning sinib ketish holatlari kuzatilmoqda; suv istemolchilar tomonidan daraxtlarni lotok tarmoqlari bo‘yiga juda yaqin ekilishi natijasida, ularning tanasi kattarib ketgandan so‘ng, lotok tarmoqlarini qiyshaytirib, yon devorlarini yorib-sindirib, ularning texnik holatiga jiddiy zarar yetkazmoqda. Yuqoridagi salbiy holatlar esa o‘z navbatida mavjud temir-beton lotokli sug‘orish tarmog‘ining texnik holatini yomonlashtirib, foydali ish koeffitsientini yanada pasaytirib, sug‘orish tarmog‘i oxirida joylashgan maydonlarda suv yetishmasligiga sabab bo‘lmoqda. Joriy yilning yanvar-mart oylarida irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari bilan birgalikda Buxoro viloyatining Qorako‘l, Jizzax viloyatining Zafarobod, Qashqadaryo viloyatining Nishon, Navoiy viloyatining Qiziltepa, Namangan viloyatining Norin, Surxondaryo viloyatining Qiziriq, Sirdaryo viloyatining Sardoba, Toshkent viloyatining Yuqori Chirchiq, Farg‘ona viloyatining Yozyovon tumanlarida temir-beton lotokli sug‘orish tarmoqlarining texnik holatini yaxshilash va xizmat ko‘rsatish muddatlarini yanada uzaytirish, suvni boshqarishni takomillashtirish, suvni iqtisod qiluvchi 17 sug‘orish texnologiyalarini joriy qilish, suv isrofgarchiligini kamaytirish hamda ekin maydonlarini suv bilan ishonchli ta‘minlash masalalari bo‘yicha dala sharoitida quyidagi ishlari amalga oshirildi. Lotokli sug‘orish tarmoqlarining cho‘kgan joylari suvning lotok devoridagi izi hamda nivelir yordamida o‘lchovlar orqali aniqlandi. Qiyshayib qolgan va ko‘tarib turuvchi ustunlardan tushib ketgan lotoklar belgilandi. Cho‘kgan lotoklar avtomobil kransiz, traktor va yuk mashinalarining ko‘targichi (domkrat) yordamida sekin ko‘tarilib, o‘z joyiga tiklandi. Bunda, yuk ko‘targich o‘rnatiladigan lotok osti joyi tegishli balandlikda kovlanib va tekislanib, yuk ko‘targich tuproqqa botib ketmasligi uchun uning tagiga va lotokni teshib qo‘ymasligi uchun lotokni ko‘taradigan joyiga qalinligi 3-4 sm, uzunligi 40-50 sm bo‘lgan taxta yoki diametri 25-35 sm, balandligi 4-5 sm bo‘lgan yog‘och g‘o‘lacha o‘rnatildi. Qiyshaygan lotokni to‘g‘irlash uchun yuk ko‘targich yerga lotokni qiyshaygan tomonidan, burchak ositga o‘rnatildi. Lotok o‘z joyiga tushgandan so‘ng, uni shu sathda ushlab turish uchun tosh yoki beton parchasi bilan mustahkam qilib qo‘yildi. Lotok tarmog‘ining mustahkamligini oshirish va xizmat ko‘rsatish muddatini uzaytirish uchun uning ikki tomoniga, balandligicha tuproq uyilib, oyoq bilan tepkilab, zichlandi. Tuproq uyimining kengligi lotokning ikki chetidan 30 sm qilib olindi. Tuproq uyimining sirtqi nishabligi 45 gradus yoki birlik qilib olindi. Tuproq buldozer yoki ekskavator yordamida lotok bo‘yidagi tashlandiq va bo‘sh yerlardan qirqib olindi. Shuningdek, ekin ekilmay, shudgor qilingan maydondan, uning unumdor qatlamiga zarar yetkazmay, 4-5 sm qismi surib olindi. Lotok devorlaridagi suv istemochilari tomonidan noqonuniy ochib olingan teshiklar va singan joylar beton qorishmasi bilan yamaldi. Buning uchun teshik ichi va singan joylar atrofidagi tuproq ketmon va uning dastasi bilan qo‘shimcha zichlandi va beton qorishmasi bilan to‘ldirildi. Lotok yoriqlari esa qum-sement qorishmasi bilan suvaldi. Lotoklarning suv oqadigan choklari andova yoki boshqa yupqa yuzli 18 temir qoziq bilan loyqa va boshqa cho‘kindilardan tozalandi. Undan keyin choklar oddiy usul, yani eski paxta va materialni traktor yoki avtomobilning ishlatilgan motor yog‘iga shimdirilib, andova bilan zichlab berkitildi hamda suvni oqishi to‘xtatildi. Choklarni, shuningdek Irrigatsiya va suv muammolari ilmiy tadqiqot instituti tomonidan ishlab chiqilgan zamonaviy kompozit qorishmalar yordamida, keng choklarni esa benton teshiklar tuprog‘i bilan o‘ram qilingan material bilan ham berkitish mumkin. Lotok tarmog‘idagi suv sathi ekin maydoni sathidan 50-60 sm va undan baland bo‘lgan holatlarda lotok devoridagi barcha teshiklar berkitildi. Suv lotok tarmog‘idan uni teshmasdan, sifon yordamida o‘qariq yoki shox ariqlarga olindi. Lotok tarmog‘idagi suv sathi ekin maydoni sathidan 50-60 sm dan past bo‘lgan holatlarda esa har bir ekin maydoni konturi uchun fermer xo‘jaligi bilan kelishilgan holda, eng baland nuqtadan bitta suv olish joyi ajratilib, suv olish joyi diametri 30 sm, uzunligi 40 sm bo‘lgan quvurli suv chiqargich bilan jihozlandi. Lotok tarmog‘iga yaqin ekilib, uning texnik holatiga zarar yetkazgan daraxtlar tagi bilan qirqib tashlandi. Kuzgi boshoqli don ekinlarini ko‘chma egiluvchan quvurlar yordamida sug‘orish joriy qilindi. Kuzgi boshoqli don ekinlarini sharbat bilan sug‘orish uchun suv olish joyida (traktor bilan mahalliy go‘ng olib kelish imkoni bo‘lgan joyda) eni 3 m, bo‘yi 8-10 m, chuqurligi 1 m bo‘lgan sharbat o‘ra kovlanib, egiluvchan quvur komplektining suv yetkazuvchi quvur bosh qismi qattiq quvurcha bo‘lagi yordamida sharbat o‘raga o‘rnatildi. Sharbat suvi egiluvchan quvur yordamida dalaga yetkazildi. Lotokli sug‘orish tarmog‘ida bajarilgan amaliy ishlar quyidagilarni ko‘rsatdi: lotokli sug‘orish tarmog‘idan suvni noqonuniy ochib olingan teshiklar va choklardan sizib chiqishi va isrof bo‘lishi keskin kamaytirildi; agar lotok va uning ichidagi suv oqimining og‘irligi oldin uning bosh va oxirgi qismidagi ikki nuqtaga – ikkita temir-beton ustunga tushgan bo‘lsa, uning ikki tomoni tuproq 19 uyimi bilan to‘liq zichlangandan so‘ng, barcha yuk uning butun tanasi bo‘yicha tekis taqsimlanib, mustahkamligi oshdi, lotoklarning cho‘kish, sinib va tushib ketish xavflarining oldi olindi hamda xizmat ko‘rsatish muddatlari yana bir necha yillarga uzaydi; lotokli sug‘orish tarmog‘ida suvni to‘liq boshqarish va hisobga olish imkoni paydo bo‘lib, foydali ish koeffitsienti keskin oshdi hamda uning oxirida joylashgan ekin maydonlarini suv bilan ta‘minlash yaxshilash sharoiti yaratildi; lotokli sug‘orish tarmog‘i bo‘yidagi botqoqlashgan, meliorativ holati yomon va tashlandiq yerlar rekultivatsiya qilinib, foydalanish uchun qaytadan oborotga kiritishda, yerdan foydalanish darajasi oshdi. Sug‘orish tarmog‘i, suvdan va yerdan foydalanish madaniyati oshdi; fermer xo‘jaliklari tomonidan ekinlarni ko‘chma egiluvchan quvurlar yordamida sifatli sug‘orish uchun qulay sharoit yaratildi. Ushbu tadbirlar uchun ketgan xarajatlar tahlil qilinganda bir dona mavjud lotokni tuproq bilan mustahkamlash uchun yangi lotok qurishga nisbatan bir necha marotaba kam mablag‘ sarf bo‘lishini ko‘rsatdi. Suv istemolchilari uyushmalari fermer xo‘jaliklari va boshqa suv istemolchilari bilan birgalikda: birinchi galda lotokli sug‘orish tarmoqlaridagi choklarni oddiy usullar bilan yamashni va loyqadan tozalashni; suv olish joylarini qaytadan ko‘rib chiqib, bir konturga bittadan suv olish joyini qoldirib, ularni quvurli suv chiqargich vositalari bilan jihozlashi, qolgan noqonuniy teshiklarni esa beton qorishmalari bilan yamab tashlashni; birinchi navbatda suv ta‘minoti eng og‘ir bo‘lgan hududlarda xashar qilib, lotoklarni tuproq bilan mustahkamlash ishlarini keng joriy qilishni tashkil qilish maqsadga muvofiq.

Loyiha korxonalariga lotokli sug‘orish tarmoqlarini rekonstruksiya qilish va qurish ishlari loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqishda mavjud tarmoqlarni xizmat muddatini uzaytirish maqsadida ularni tuproq bilan mustahkamlash va tiklash ishlarining iqtisodiy samarasini variantlar bo‘yicha ishlab chiqishi va tahlil qilishi tavsiya etiladi. Sug‘orish kanallarining gidravlik parametrlarini takomillashtirishga

20 bag‘ishlangan bo‘lib, tabiiy-dala sharoitida olib borilgan izlanishlar natijalari keltirilgan, unda hozirda foydalanilayotgan sug‘orish kanallarida yuzaga kelayotgan muammolar va ularning salbiy oqibatlari yoritilgan. Shu bilan bir qatorda sug‘orish kanallarining gidravlik parametrlarini takomillashtirish bo‘yicha tabiiy-dala sharoitida olingan natijalariga asoslangan tavsiyalar keltirilgan[29]. Kanallarning iqtisodiy qulay kesimini tanlash bo‘yicha Toshkent magitsral kanalida olib borilgan izlanishlar asosida shuni aytish mumkinki oqimning kinematik parametrlarini o‘zgartirib oqim ko‘ndalang kesimining optimal parametrlariga erishish mumkin. Ushbu holat o‘z navbatida loyihalanayotgan yoki rekontsruktsiya qilinadigan kanallarda tuproq ishlari hajmini kamayishi, suv o‘tkazish qobiliyatining oshishi va kanallarda filtratsiya hisobiga bo‘ladigan suv isroflarini kamaytirishga sharoitlar yaratadi. Sirdaryo havzasi suv xo‘jaligi birlashmasi (―Sirdaryo‖ HSXB) davlatlararo tashkilot bo‘lib u Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasiga qarashli davlatlararo suv xo‘jaligini muvofiqlashtiruvchi komissiyaning Ijrochi organi hisoblanadi. Birlashma o‘zining balansidagi gidrotexnik inshootlar yordamida transchegaraviy suvlarni Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Tojikiston va O‘zbekiston davlatlariga taqsimlash bilan shug‘ullanadi. Istemolchilar o‘rtasida transchegaraviy suv resurslarini taqsimlashda noroziliklar kelib chiqmasligi uchun birlashma Sirdaryo daryosida oqayotgan va undan taqsimlanayotgan suv sarfi to‘g‘risida tezkor ma‘lumotlarga ega bo‘lishi lozim. Ushbu maqolada birlashma tomonidan Sirdaryo havzasidagi suv resurslarining shakllanishi va taqsimlanishi bo‘yicha tezkor ma‘lumotlarga ega bo‘lish uchun qilyotgan ishlarining natijalari yoritilgan [25]. Zamonaviy texnologiyalarga asoslanib yaratilgan ―Ma‘lumotlar bazasi‖ dasturini suv xo‘jaligi tashkilotlarida qo‘llanilishi ―Istemolchi‖ va suv taqsimlovchi o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi. Shuningdek, ma‘lumotlar bazasida to‘plangan ko‘p yillik ma‘lumotlar keyingi yillarda kutiladigan suv hajmini aniqroq bashorat qilishga yordam beradi. Sun‘iy gidrotexnik inshootlarning qirg‘oq chizig‘ining yemirilishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar qisqacha yoritilgan, qirg‘oqni 21 mustahkamlash masalalarini samarali yechish imkonini beradigan eng yangi materiallardan biri haqida ma‘lumot berilgan, ushbu materialning texnik tavsiflari hamda uning amaliy qo‘llanilishiga doir misollar keltirilgan [37]. Yurtimizda qadimgi gidrotexnik inshootlarning paydo bo‘lishi tarixi, turlari haqida ayrim ma‘lumotlar, tushunchalar bayoni to‘g‘risida fikrlar yuritilgan. Shuningdek, ushbu gidrotexnik inshootlarning bajaradigan vazifalari tasnifi bir necha bandlarda ko‘rsatib o‘tilgan. Shu bilan birga suvlarni to‘sish ahamiyatiga ega bo‘lgan gidrotexnik inshootlar tarkibidagi band, to‘g‘onlar haqida tushunchalar, ularning qanday uslublarda bunyod etilishi aniq yoritib berilgan. Ayni vaqtda, maqolada suvni to‘plash va saqlash ahamiyatiga ega bo‘lgan inshootlar ham misollar bilan ko‘rsatib berilgan [32]. Qadimgi gidrotexnik inshootlar haqida tushunchalar, ularning tarixi, o‘ziga xos xususiyatlariga doir ma‘lumotlar ko‘rsatib o‘tildi. Shuningdek, ularning bir necha turlari haqidagi misollar bayon etildi. Masalan, quduq, band, to‘g‘on, hovuz, doshqoq, oddiy hovuz, qulfakli hovuz va boshqalar. Ushbu inshootlarning bajaradigan vazifalarini ta‘rif va tasnifi 12 yo‘nalishdan iborat ko‘rsatmalarning aniq va ravshan bayoni berildi. Suvlarni to‘sish uchun hizmat qiladigan nomlari yuqorida ko‘rsatilgan qadimiy inshootlardan tuzilishi, vazifalari, ishlatish usullari va ahamiyati yoritib berildi. Shuningdek, maqolada uch hududda: Nurota tog‘lari yonbag‘ridan oqib tushadigan soylarning qo‘shilgan joyidagi Xonbandi, Oqmachit qishlog‘ining sharqidagi Abdullaxonbandi, Zarafshon tizmalaridan oqib tushadigan G‘ishtband suv omborlari haqidagi ma‘lumotlar bayoni berildi. Dissertatsiyaning ―Irrigastiya kanallarida suvdan samarali va ishonchli foydalanishning boshqarishdagi muammolar‖ deb nomlangan birinchi bobida mavjud tadqiqotlar tahlili keltirilgan. Dissertatsiyaning ―Chirchiq-Ohangaron havzalari hududida daryo suvidan foydalanish tizimini shakllanishi va boshqarilishi xususiyatlari‖ deb nomlangan

22 ikkinchi bobi Toshkent viloyati yirik kanallari ishonchlilik va samaradorlik holatini dala tadqiqotlariga bag‘ishlangan. Dissertatsiyaning ―Suv taqsimot kanallarini gidravlik xisobi va suv-balans xisoblari kompyuter darsturlari‖ deb nomlangan uchinchi bobida amaldagi tadqiqotlar natijalari keltirilgan [38]. Geomembranlar – bu juda kichik suv o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan yupqa va egiluvchan plastinkalardir. Ular nazorat ostida zavod sharoitida ishlab chiqariladi. Polimer smolalar va qo‘shimchalardan iborat qorishma bosim ostida plastina shakliga keltiriladi. Yakuniy mahsulotning ishchi xarakteristikalari tarkibidagi komponetlarga, materialning aniq mo‘ljaliga va ishlab chiqarish usuliga bog‘liq. Gidroinshootlarni qoplash uchun qo‘llaniladigan geomembranalarning asosiy hususiyatlari: obyekting xizmat ko‘rsatish davrida saqlanishi kerak bo‘lgan suv o‘tkazmaslik qobiliyati; geomembrananing quyi asos qatlami deformatsiyalariga bardosh berishini ta‘minlaydigan mustahkamlik va cho‘zilish qobiliyati; maqbul xizmat muddatini o‘tab berish uchun eskirishga chidamliligi. Gidroinshoot tanasidan suv sizishi uning samaradorligiga ta‘sir qilib, xatto xavfsizligiga ta‘sir etishi mumkin. Tegishli ishchi xarakteristikalarga ega bo‘lgan geomembranalar gidroinshootlar samaradorligi, ishonchliligi va xavfsizligini ta‘minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada mualliflar ishlaydigan kompaniyalar bajargan 250 dan ortiq proektlardan bir nechtasi ta‘riflangan [16]. 1.2. Respublikadagi sug’orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini oshirish bo’yicha ishlar. Suv resurslarini boshqarish tizimi va suvdan samarali foydalanish. Dala sharoitida suv resurslarida foydalanish samaradorligini oshirish yo‘nalishlari va ularni tashkil etish imkoniyatlari. Ma‘lumki, asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi – fermer xo‘jaliklarining dalasiga suv, suv manbasidan suv olish inshooti, davlat balansidagi irrigatsiya tizimlari, suv istemolchilari uyushmalari sug‘orish tarmoqlari va fermerlar ariqlari orqali yetkazib beriladi [21]. Bugungi kunda dalaga berilayotgan har 5-6 l/s suvga 23 bitta suvchini biriktirish, egatlar uzunligini 50-60 metrdan oshirmaslik, ―sharbat‖ usulida sug‘orish, tunggi sug‘orishlarni tashkil etilishi, egiluvchan quvurlar va qora plyonka to‘shab sug‘orishlar, eng asosiysi – inson omili: suvchilarning ishlashlariga sharoitlarni yaratib berilishi va mehnat xaqlarini o‘z vaqtida olishlari fermerlar dalasida suv itse‘moli koeffitsientining oshishiga olib kelmoqda. Bu sohadagi ishlarni davom ettirish va dala sharoitida suv tejamkorligiga erishish uchun - katta maydonlarda etishtiriladigan ekinlar paxta va g‘allani sug‘orish uchun maxsus kasb yo‘nalishiga ega bo‘lgan suvchilarni tayyorlash (o‘qitish) lozim. Har bir tumandagi qishloq xo‘jaligi yoki irrigatsiya va melioratsiya kollejlar qoshida muntazam faoliyat yurituvchi suvchilarni o‘qitish kurslarini tashkil etib, uning bitiruvchilariga tegishli sertifikat berilishi lozim. Faqat sertifikatli suvchisi bor fermerlar bilan suv yetkazib berish bo‘yicha shartnomalar tuzish tizimiga o‘tilishi dalalarda suv yo‘qotilishining oldini oladi. Shuning bilan bir qatorda suvchilarga haq to‘lash tizimini takomillashtirish lozim. Tomchilatib sug‘orish texnologiyasini joriy etishni kengaytirish va uning afzalliklarini keng targ‘ib etish asosida suv istemolchilari-fermerlarning e‘tiborini ko‘proq jalb etish lozim, chunki Respublika sharoitida olib borilgan ishlar ko‘rsatmoqdaki, tomchilatib sug‘orish texnologiyalardan to‘g‘ri foydalanish sug‘orishda suv sarfini 45-50% gacha kamaytirish, mineral o‘g‘itlar iqtisodini 30-35% ga etkazish va mehnat unumdorligini oshirish imkoni bilan birga qishloq xo‘jalik ekinlari, bog‘ va uzumzorlar hosildorligi oshirib, maxsulot sifatini yaxshilamoqda. Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti olimlari va mutaxassislari tomonidan yaratilgan milliy tomchilatib sug‘orish tizimi – past bosimli tomchilatib sug‘orish tizimining takomillashtirilgan varianti 2013-2014 yillarda tajriba-sinovlardan o‘tdi. Bu texnologiya bugungi kunda Toshkent viloyatida 54,5 ga va Buxoro viloyatida 3,0 ga bog‘ va uzumzorlarda qo‘llanilmoqda. Bog‘ va uzumzorlar uchun uning qurilish xarajatlari gektariga 6-7 mln so‘mni tashkil qildi. 24

Suv taqchilligini yumshatish maqsadida subirrigatsiya sug‘orish texnologiyasi imkoniyatidan keng foydalanishni tashkil etish. Bunda mineralizatsiyasi past bo‘lgan yer osti sizot suvlari sathini ma‘lum chuqurlikda ushlab turib, tuproqning faol qatlamini sizot suvlarining tuproq kapillyarlari orqali ko‘tarilish hisobiga namlantiriladi. Farg‘ona, Andijon, Namangan, Qashqadaryo, Buxoro, Xorazm, Surxondaryo viloyatlarining katta maydonlarida sizot suvlari sathi 1,5-2,0 metr chuqurlikda bo‘lib, ularning mineralizatsiyasi 1,0-3,0 g/l atrofida. Bunday yerlarda sizot suvlari satxini kollektor-drenaj tarmoqlarida o‘rnatiladigan suv to‘suvchi inshootlar yordamida boshqarish orqali, o‘simlikni suvga bo‘lgan talabining bir qismi sizot suvlari hisobiga qoplanadi, bu esa daryo suvini iqtisod qilish imkonini beradi. TIMI olimlari tomonidan Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo Andijon va Farg‘ona viloyatlarida olib borilgan ko‘p yillik ilmiy-tadqiqotlariga ko‘ra, subirrigatsiya sug‘orish usuli natijasida g‘o‘za hosildorligi 1,5-2,5 ts/ga, bug‘doyning hosildorligi 4-5 ts/ ga oshib, ekinni sug‘orishlar soni kamayadi, har bir gektar yerdan 1000-1500 m3 daryo suvi iqtisod qilinadi. - Sug‘orma dehqonchilikda suv tejamkorligini ta‘minlovchi–kuchli shishuvchan polimer gidrogellarda foydalanishdir. Mazkur masala bo‘yicha bir necha yillar davomida laboratoriya va dala-tajriba tadqiqotlarini olib bormoqdalar. Tadqiqotlarning dastlabki natijalari mazkur texnologiyaning qator afzalliklari mavjudligini ko‘rsatmoqda. Gidromorf tuproqlarida paxta etishtirish sharoitida suv resurslarini 15-40% gacha (sug‘orishlar oralig‘ida tuproqda namlikning uzoqroq saqlanishi xisobiga) tejalishi, ekinlar hosildorligini 6-10 sentnergacha yuqoriroq bo‘lishi shular jumlasidandir. Mazkur texnologiya fizik bug‘lanishni kamayishi, tuproq namligini o‘simlik o‘sishi va hosil shakllanishi uchun maqsadli foydalanishiga imkon yaratadi. Bu esa qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirishda, ayniqsa lalmi yerlarda katta ahamiyat kasb etadi; Suv resurslari taqchilligi sharoitida bug‘doy va sabzavot ekinlarini yetishtirishda yomg‘irlatib sug‘orish texnologiyasining imkoniyatlari ham katta. Bunda katta suv va mineral o‘g‘itlar iqtisodiga erishiladi, mehnat unumdorligi 25 yuqori bo‘ladi. Shu munosabat bilan O‘zbekiston sharoitlarida yomg‘irlatib sug‘orish tizimlari va texnologiyalarini (ayniqsa uning mahalliy materiallardan yasaladigan, yig‘iladigan ko‘chirib yuriladigan tizimlarini) ishlab chiqish bo‘yicha tadqiqotlarni olib borish dolzarbdir. Shu munosabat bilan institut olimlari joriy yildan mazkur masala bo‘yicha Qishloq va Suv xo‘jaligi vazirligi topshirig‘iga binoan nazariy, amaliy va innovatsion tadqiqotlarni olib borishni yo‘lga qo‘ydi. Suv istemolchilari uyushmalari - suv resurslarini boshqarishdagi juda muhim zveno bo‘lib hisoblanadi, ammo bugungi kunda ushbu zvenoning talab darajasida ishlamasligi munosabati bilan juda katta suv yo‘qotilishlari yuzaga kelmoqda. Tuzilgan ayrim suv istemolchilari uyushmalarining faoliyati ichki kanallarni joylashuvini (gidrografik xususiyatlarini) xisobga olmagan holda avvalgi xo‘jaliklar (kolxoz, sovxoz, shirkat) ma‘muriy chegaralar hududlarida tashkillashtirildi. Shuning uchun mavjud bo‘lgan suv istemolchilari uyushmalarini o‘rganib, ularni har bir (yoki bir nechta) sug‘orish tarmoqlari bo‘yicha qayta tuzish, har bir tumanlararo kanallar bo‘yicha suv istemolchilari uyushmalarinining birlashmalarini tuzish va ularni ushbu kanallar bo‘yicha suv boshqaruvida ishtirok etishini ta‘minlash-ularning hududlarida suv resurslarini oqilona boshqarish, suv resurslarining samaradorligiga erishish imkonini beradi; suv iste‘molchilari uyushmalari faoliyatini moliyaviy ta‘minlash uchun sug‘oriladigan maydonlarni ikki guruhga ajratish kerak. Birinchi guruh davlat buyurtmasi bo‘lgan hududlar. Ayni paytda birinchi guruh ham o‘z navbatida ikki toifaga ajratiladi. Birinchi toifa – unumdor, paxta va g‘alla yetishtirishda rentabelligi yuqori yerlar. Ikkinchi toifa – unumdorligi past, paxta va g‘alla (yoki) g‘alla etishtirishda fermerlar kam daromad olayotgan yerlar. Ikkinchi guruh, yani davlat buyurtmasi yo‘q bo‘lgan yerlarda suv istemolchilari uyushmalar faoliyati o‘sha hududdagi fermerlar tomonidan ulush hisobida moliyalashtirilishi lozim. Birinchi guruh, birinchi toifa yerlarda, ya‘ni davlat buyurtmasi mavjud yuqori rentabellik yerlarda ham ushbu prinsip qo‘llanilishi mumkin. Birinchi guruh, ikkinchi toifa, ya‘ni davlat buyurtmasi bor, past rentabellik yerlarda suv istemolchilari uyushmalar faoliyatining barqarorligini 26 ta‘minlash uchun fermer xo‘jaliklari orqali manzilli imtiyozli kreditlar berish imkonlarini ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Murakkab injener tizimiga ega bo‘lgan yerlarda ham (nasos stansiyalar, lotoklar, yopiq drenaj tizimi mavjud bo‘lgan yerlar) suv istemolchilari uyushmalari faoliyatini moliyalashtirishda har tomonlama yordam berilishi, bunda har bir hududning yerlarini bonitet balli, meliorativ holati va suv ta‘minotini xisobga olinishi o‘rinli bo‘ladi; suv istemolchilari uyushmalari faoliyatini boshqarishda mutaxassis-kadrlar bilan ta‘minlanganlik bugungi kunda to‘liq hal qilinmagan. Respublikamizdagi mavjud 1503 nafar suv istemolchilari uyushmalarida ijrochi direktorlari lavozimida 511 (34%) nafar oliy ma‘lumotli kadrlar, 840 (56 %) nafar o‘rta- maxsus ma‘lumotga ega va 125 (8%) nafar o‘rta ma‘lumotli amaliyotchi kadrlar faoliyat olib borishmoqda. Oliy ma‘lumotli kadrlarning faqatgina 166 (11%) nafarining mutaxassisligi irrigatsiya va melioratsiya sohasidadir. Suv istemolchilari uyushmalari mutaxassislari bo‘yicha bu ko‘rsatgichlar yana ham past. Shuning uchun suv istemolchilari uyushmalarini oliy ma‘lumotli kadrlar bilan ta‘minlash dolzarb bo‘lib, bu masalani yechishda. Respublika oliy ta‘lim muassasalarini, jumladan TIMIni irrigatsiya va melioratsiya yo‘nalishidagi davlat granti asosida bitiruvchilarini suv istemolchilari uyushmalariga, ya‘ni nodavlat tashkilotlarga ishga taqsimlash, bunda bitiruvchi kamida 3 yil suv istemolchilari uyushmalarida ishlab berishi shart bo‘lib, bu davrda u ko‘nikma hosil qiladi, kafolatlangan maosh va mahalliy hokimiyatlar tomonidan boshqa imtiyozlar berilsa, suv istemolchilari uyushmalarida muqim ishlab qoladi. Buning uchun hukumatning davlat granti asosida o‘qib, OTMlarni tugatganlarni nodavlat tashkilotlarga (faqat suv istemolchilari uyushmalariga) ishga taqsimlashga ruhsati zarur bo‘ladi. Mahalliy hokimiyatlar tomonidan to‘lov-kontrakt asosida maqsadli kadr tayyorlash va yuqorida keltirilgan muammolarni hal qilinishi suv istemolchilari uyushmalarini kadrlar bilan ta‘minlanganligini oshirib, ularning faoliyati samaradorligini keskin oshishi imkonini berar edi. Aksariyat suv istemolchilari uyushmalari va fermerlarning irrigatsiya 27 tarmoqlarini tehnik holati yomon ahvolda. Ayniqsa murakkab ahvol yangi o‘zlashtirilgan cho‘l hududlarda. Bu yerdagi mavjud injenerlik tarmoqlarni – beton kanallar, lotoklar va yopiq drenaj tarmoqlarini ta‘mirlash va ishlatish uchun boshqa zonalarga qaraganda ko‘proq mablag‘ talab qiladi. Ushbu zonadagi yerlarning unumdorligi past bo‘lganligi sababli fermerlar yuqoridagi ishlarga mablag‘ ajratish imkoniyatlari yetarli emasdir. Davlat buyurtmasi bo‘lgan, unumdorligi past va injener tarmoqlari mavjud bo‘lgan yerlarda bu ishlarni amalga oshirishda davlat tomonidan yordam berilishi, rentabellik darajasi yuqori bo‘lgan va davlat buyurtmasi yo‘q bo‘lgan yerlarda ushbu ishlarni bajarish uchun fermerlarga imtiyozli kreditlar berish orqali hal qilinishi kerak bo‘ladi. Irrigatsiya tarmoqlarining foydali ish koeffitsienti, ayniqsa suv istemolchilari uyushmalar balansidagilari past darajada bo‘lgani uchun tarmoqda dalaga suv yetib borguncha suvning 30-40%i yo‘qotilmoqda va ularning asosiy qismi yerlarning meliorativ holatini yomonlashishiga sabab bo‘lmoqda. Shuning uchun irrigatsiya tarmoqlarining FIKni oshirish, suvning dalaga kelgunicha yo‘qotilishini kamaytirib, suv manbasidan olinayotgan 1.0 m3 suvning samaradorligini oshishini ta‘minlash hamda sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini oldini olish zarur. Suv xo‘jaligi inshootlarining ko‘pchiligi qurilib va foydalanib kelinayotganiga 40-50 yildan oshmoqda. Ularga o‘rnatilgan gidromexanik uskunalarning aksariyati 2 yoki 3 muddat ishlatilib kelinishi natijasida bu inshootlarni operativ boshqaruvida ma‘lum qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun daryo, magitsral va xo‘jaliklararo kanallardagi gidrotexnik inshootlarni modernizatsiya qilinishi bilan birga hozirgi zamon talablari darajasidagi avtomatik boshqaruv tizimiga (ABT) bosqichma bosqich o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Respublikamizdagi yirik kanallardagi gidrotexnik inshootlar bosqichma bosqich modernizatsiya qilinib, ABTga o‘tkazilishi suv resurslarini boshqarishni yaxshilash bilan birga ekspluatatsion suv yo‘qotilishlarni bartaraf etgan bo‘lar edi. Respublikamizdagi suv tanqisligining salbiy oqibatlarini kamaytirish maqsadida yirik irrigatsiya tarmoqlaridan kichik suv omborlari sifatida foydalanish (AQSh tajribasi), 28 daryolar, yirik kanallarning qirg‘oq mintaqalarida filtratsiya suvlarini yer osti suv omborlarida yig‘ish va keyinchalik ulardan foydalanishni tashkil qilish imkonlarini o‘rganishimiz kerak bo‘ladi. Tuproq o‘zanli kanallarning optimal gidravlik parametrlarini aniqlashga bag‘ishlangan bo‘lib, unda qumli tuproqlarda oqim harakati ta‘sirida oqim ko‘ndalang kesimining parametrlarning shakllanishi va uni hisoblash metodikasi keltirilgan. Shuningdek tuproq o‘zanli kanallar va kollektorlarni qurish va rekontsruktsiya qilish bo‘yicha tavsiyalar berilgan [22]. Respublikamizda iqtisodiyot tarmoqlari, jumladan qishloq xo‘jaligini suv bilan ta‘minlash, shuningdek yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha mukammal suv xo‘jaligi infratuzilmasi yaratilgan. Jumladan suv xo‘jaligi davlat tashkilotlari hisobida jami 27,7 ming km irrigatsiya tizimi, suv istemolchilari uyushmalari hisobida esa 157,1 ming km sug‘orish tarmog‘i hamda boshqa suv xo‘jaligi inshootlari mavjud. Irrigatsiya tizimining respublika bo‘yicha 66 foiz, jumladan Qoraqalpog‘itson Respublikasida to‘liq, Xorazm viloyatida 93 foiz, Andijon, Buxoro, Jizzax, Namangan, Samarqand va Toshkent viloyatlarida 60-70 foiz, Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo, Sirdaryo va Farg‘ona viloyatlarida esa 32- 56 foiz qismi tuproq o‘zanli kanallardan iborat. Suv istemolchilari uyushmalari hisobidagi sug‘orish tarmoqlarining esa 78 foiz, jumladan Qoraqalpog‘itson Respublikasi, Samarqand va Xorazm viloyatlarida 96-99,5, Andijon, Buxoro, Navoiy, Namangan, Surxondaryo, Toshkent va Farg‘ona viloyatlarida 68-85, Qashqadaryo va Sirdaryoda 48-55, Jizzax viloyatida esa 6,5 foiz qismi tuproq o‘zanli tarmoqdir. Natijada, suv xo‘jaligi tizimining foydali ish koeffitsienti respublika bo‘yicha o‘rtacha 0,63 ni, Qoraqalpog‘itson Respublikasi, Buxoro, Navoiy va Xorazm viloyatlarida esa 0,56-0,61 ni tashkil qiladi. Bu esa yil davomida o‘rtacha 18-19 mlrd m3, jumladan yozgi sug‘orish mavsumida 14-15 mlrd m3 atrofida suv miqdorini tuproqqa filtratsiya bo‘lish va boshqa yo‘qolishlarga olib kelmoqda. Davlat suv xo‘jaligi tashkilotlari tomonidan irrigatsiya tizimining 29 texnik holatini yaxshilash va suv o‘tkazish qobiliyatini saqlash maqsadida har yili o‘rtacha 5-5,5 ming km qismi tozalanib, 14-20 mln m3 tuproq ishlari bajarilmoqda hamda katta miqdorda davlat byudjeti mablag‘lari sarflanmoqda. Suv istemolchilari uyushmalari va fermer xo‘jaliklari tomonidan esa yillik o‘rtacha 110-130 ming km sug‘orish tarmog‘ini tozalash ishlari amalga oshirilmoqda. Kanallarni tozalash va rekontsruktsiya qilish, shuningdek yangilarini qurish bo‘yicha loyiha ishlarining tahlili quyidagilarni ko‘rsatmoqda: kanallarni tozalash ishlari asosan nuqsonlar dalolatnomasi bo‘yicha amalga oshirilib, ko‘p holda ishchi loyihalarisiz bajarilmoqda; kanallar va kollektor- drenaj tarmoqlarini tozalash, qurish va rekonstruksiya qilish ishlari loyihalarida ularning ko‘ndalang kesimi trapetsiya shaklida qabul qilinmoqda. Vaholanki, amalda barcha tuproq o‘zanli kanallarning ko‘ndalang kesimi suv oqimining kanal o‘zani bilan o‘zaro dinamik ta‘siri natijasida, ularning birlamchi o‘zanlari (trapetsiya shakli) ma‘lum darajada deformatsiyalanib (yuvilib va cho‘kindilar bosib), egri chiziqli shaklga ega; kanal va kollektor-drenaj tarmoqlarining yon devori nishabligini tanlashda o‘zan tuprog‘ining tarkibi, yer otsi suvining filtratsiya bosimi, tuproqning suv ostidagi tabiiy nishabligi va boshqa faktorlar to‘liq e‘tiborga olinmayapti. Ko‘p yillik laboratoriya tadqiqotlar natijalari va ularning tahlili qum o‘zanli kanallarning yuvilmasdan va cho‘kindi bosmasdan barqaror ishlashi ko‘p jihatdan loyihalarda ularning birlamchi gidravlik parametrlarini to‘g‘ri belgilanishiga bog‘liq ekanligini ko‘rsatdi. Agar loyihada kanal o‘zani juda tor, yon devorlari tik qilib belgilansa, undan foydalanish davrida suv oqimining ta‘sirida o‘zan intensiv ravishda deformatsiyalanib, ya‘ni tez kengayib va cho‘kindi bosib bu jarayon davomli va qaytmas xarakterga ega bo‘ladi. Kanal o‘zanining dastlabki kengligi qancha tor va yon devorlari qancha tik bo‘lsa, uning o‘zani shuncha ko‘p deformatsiyaga uchraydi. Kanal o‘zani datslabki prizmatik shaklini yo‘qotib, nobarqaror holga keladi hamda loyiha parametrlari keskin o‘zgarib, suv o‘tkazish qobiliyatini keskin pasaytiradi va uni tiklash uchun esa katta miqdorda tozalash ishlarini amalga oshirish talab etadi 30

Aksincha, loyihada kanal o‘zani juda keng qilib belgilansa, undan foydalanish davrida o‘zanda suv oqimining yagonaligi yo‘qolib, ikkilamchi suv oqimlari paydo bo‘ladi. Bu holatda ham suv oqimining ta‘sirida o‘zan deformatsiyalanib, sekinlik bilan nobarqaror holga keladi va loyiha parametrlari saqlanmaydi. Kanal kengligi me‘yordan ortiq qilib tanlansa, o‘zan perimetri oshib, undan suvning filtratsiya va bug‘lanishini oshib ketishga hamda foydali ish koeffitsientini esa pasayib ketishiga olib kelishi mumkin. O‘tkazilgan ko‘p yillik tadqiqotlar va ularning tahlili agar Frudo soni

Fr=V2 /gHo‘rt 0,08 va suvning o‘rtacha tezligi (V) o‘zanni yuvmaydigan tezlikdan (Vo) katta ya‘ni V>Vo bo‘lsa, qum o‘zanli kanal o‘zining to‘g‘ri chiziqli dinamik barqarorligini yo‘qotishini ko‘rsatdi. Agar qum o‘zanli kanalning nisbiy kengligini o‘r=V/No‘r=22-25, Fruda soni Fr < miqdorida qabul qilinsa, bu juda optimal parametr bo‘lib, bunda, deformatsiya jarayoni so‘nuvchi xarakterga ega bo‘ladi, o‘zan to‘g‘ri chiziqli dinamik barqarorligini va loyihaviy suv o‘tkazish qobiliyatini saqlaydi. Shuning uchun sug‘orish va kollektor-drenaj tarmoqlarini tozalash, qurish va rekontsruktsiya qilish ishlari loyihalarida ularning gidravlik parametrlarini, jumladan ko‘ndalang kesim shakli, V – suv oqimining kengligi, N - chuqurligi, i – nishabligi, Q – suv sarfi, suvning o‘rtacha tezligi va boshqa parametrlarini optimal qilib belgilash o‘zanning barqarorligini ta‘minlab, katta miqdorda mablag‘ni iqtisod qilish imkonini beradi. Suv oqimining o‘zan bilan davomli o‘zaro ta‘siri natijasida o‘zan ko‘ndalang kesimi suv tezligi maydoniga mos shaklni egallaydi. Suv sarfi va suvning boshqa parametlarining o‘zgarmaslik sharoitida o‘zan ko‘ndalang kesimi deyarli o‘z shaklini o‘zgartirmaydi va barqaror bo‘ladi. Laboratoriya va dala sharoitida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlari va boshqalar, suvning o‘rtacha tezligi (V) o‘zanni yuvmaydigan tezlikdan (Vo) katta yani V>Vo bo‘lganda qumli o‘zan suv oqimi bilan dinamik muvozanatga ega bo‘ladi va egri chiziqli shaklni egallaydi. Biroq o‘zanning barqaror ko‘ndalang kesim shakli bo‘yicha tavsiya 31 etilgan shakllar bir-biridan jiddiy farq qiladi. Ularni ishlab chiqishda qabul qilingan shartlar esa ushbu tavsiyalardan foydalanishni chegaralab qo‘ymoqda. Shuning uchun, ulardan amaliyotda foydalanishning qiyinligini e‘tiborga olib, ko‘p yillik laboratoriya va dala tadqiqotlari tuproq o‘zanli kanallarning ko‘ndalang kesim shaklini quyidagi parabola shaklda qabul qilish mumkinligini ko‘rsatdi. Tuproq o‘zanli kanal va yirik kollektorlarni ta‘mirlash va tiklash hamda qurish va rekontsruktsiya qilishda quyidagi holatlarni e‘tiborga olish lozim. Agar kanal va yirik kollektorlarning o‘zani foydalanish davrida yuvilmay, faqat loyqa bosgan, qamish va boshqa o‘tlar o‘sib, suv o‘tkazish qobiliyati 20 foiz va undan ortiq kamaygan bo‘lsa, bu holda ularni tozalash va ta‘mirlash bo‘yicha loyiha ishlab chiqiladi. Loyihalashda ularning birlamchi gidravlik parametrlari, ya‘ni suv sarfi – Q, gidravlik nishabligi – i, maksimal chuqurligi va eni saqlanadi. Bunda, loyihalash ishlarida gidravlik hisobning asosiy vazifasi – kanal va kollektor o‘zanning optimal ko‘ndalang kesim shaklini aniqlash, suv sathi bo‘yicha o‘zan yon qiyaligini tanlash, suv oqimining o‘rtacha tezligini hisoblash, shuningdek tozalash va ta‘mirlash bo‘yicha tuproq ishlari hajmini hisob-kitob qilish va boshqalardan iborat bo‘ladi. Agar kanal va yirik kollektorlarning o‘zani foydalanish davrida doim yuvilib, kengayishi va loyqa bosishi kuzatilib, barqarorligi yo‘qolgan bo‘lsa, shuningdek ularning bo‘yidagi yo‘l va boshqa ijtimoiy ob‘ektlar xavfsiziligiga salbiy ta‘sir ko‘rsatsa, bu holda uning gidravlik parametrlarini yangidan hisoblab, o‘zanning barqarorligini ta‘minlash uchun rekontsruktsiya qilish talab etiladi. Bu holda loyihalash ishlarida kanal va yirik kollektorlarning birlamchi ma‘lumoti sifatida ularning suv sarfi - Q, tuproq xarakteritsikasi – D va boshqalarga asoslanib ularning gidravlik hisobi bajariladi. Agar kanal va yirik kollektorlar yangidan qurilayotgan bo‘lsa, loyiha ishlari yangidan bajariladi. Bunda barcha gidravlik hisoblar ikkinchi holdagi tartibda amalga oshiriladi. Suv oqimida katta miqdorda suzuvchi va cho‘kindi holdagi zarrachalar 32 mavjud bo‘lgan kanal va yirik kollektorlarda yuqoridagi holatlar mavjud bo‘lib, ular o‘zanining bo‘ylama va ko‘ndalang barqarorligi shartlar asosida, gidravlik hisoblar yordamida amalga oshiriladi. Tuproq o‘zanli kanal va yirik kollektorlar foydalanish davrida suv oqimining o‘zan bilan o‘zaro dinamik ta‘siri natijasida parabolik egri chiziqli shaklga ega bo‘ladi. Parabolaning daraja ko‘rsatkichi tuproq tarkibiga va o‘zanning nisbiy kengligiga bog‘liq. Tuproq o‘zanli kanal va yirik kollektorlarni tozalash va ta‘mirlash, qurish va rekontsruktsiya qilish ishlarini loyihalar asosida amalga oshirish lozim. Kanal va yirik kollektorlarni foydalanish davrida baraqarorligini ta‘minlash uchun ularning gidravlik parametrlarini, mavjud har bir holatni e‘tiborga olib, optimal qilib tanlash lozim. Suv istemolchilari uyushmalarining sug‘orish tarmoqlarida suv resurslarini boshqarishni yaxshilash va hisobga olish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar, mavjud muammolar va ularning yechimi bo‘yicha takliflar hamda keyingi vazifalar keltirilgan [23]. Suvdan oqilona foydalanish maqsadida suv istemolchilari uyushmalari, fermer xo‘jaliklari va boshqa suv istemolchilarining suv olish joylarini suvni boshqarish va hisobga olish vositalari bilan jihozlash ishlarini jadallashtirish lozim. Bunda, birinchi galda bosh suv olish joylariga e‘tiborni kuchaytirib, suv xo‘jaligi tashkilotlari tomonidan markazlashgan holda oddiy kontsruktsiyali suv chiqarish inshootlarini tayyorlashni kengaytirish va shartnoma asosida joriy qilish lozim.

Suv istemolchilari uyushmalari, fermer xo‘jaliklari va boshqa suv istemolchilar suvning hisobini yuritishda suv olish joylarida o‘rnatilgan suv chiqarish inshotlaridan samarali foydalanish lozim. Buning uchun suv chiqarish inshootlarini standart o‘lchamlarga keltirib, ularning suv oqimi rejimi va suv o‘tkazish qobiliyatini laboratoriyada yoki imkon bo‘lgan joyda dala sharoitida tadqiqot qilib, suv istemolchilariga amaliyotda foydalanish uchun qulay bo‘lgan

33 jadval yoki grafik ko‘rinishidagi tavsiyalarni berish kerak. Yuqoridagi yassi darvozali ochiq va yassi qopqoqli quvurli suv chiqargichlarning suv o‘tkazish qobiliyatiga sug‘orish tarmog‘ini loyqa va o‘t bosishi ta‘sirini, ya‘ni to‘siqli rejimda ishlashi bo‘yicha ilmiy va amaliy tadqiqotlarni davom qilish maqsadga muvofiq. Suv istemolchilari uyushmalarining sug‘orish tarmoqlarida suv resurslarini hisobga olish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar, mavjud muammolar va ularning echimi bo‘yicha takliflar keltirilgan [39]. Irrigatsiya tizimi va sug‘orish tarmoqlaridan foydalanish jarayonida ularning suvi tiniq bo‘lgan holda o‘zanlarida har xil turdagi o‘simliklar (qamish, lux, shamak va boshqa suv o‘tlari) o‘sishi, loyqa bo‘lganda esa cho‘kindilar o‘tirishi natijasida kanallar o‘zanining gidravlik qarshiligini ko‘payishiga, jonli kesimining kamayishiga hamda loyihaviy parametlarini o‘zgarishiga olib keladi. Bunday o‘zgarish kanallarda suv sathini suv to‘sish inshootlari yordamida ushlab turilgandan ham kuzatiladi. Quvurli suv chiqargichlarning bosimli rejimdagi suv sarfi koeffitsienti o‘zgaruvchan bo‘lib, bosim darajasiga teskari proporsionaldir. Suv istemolchilari uyushmalari, fermer xo‘jaliklari va boshqa suv istemolchilarning quvurli suv chiqargichlarida suvning hisob-kitobini yuritish uchun suv rejimi hamda bosim darajasini e‘tiborga olib foydalanishi mumkin. Bunday ilmiy va amaliy tadqiqotlarni boshqa parametrli quvurli suv chiqargichlar va ochiq suv chiqargichlar bo‘yicha ham davom qilish maqsadga muvofiqdir. Yassi zatvorlarni identifikatsiyalashda matematik modelning obektga mos yoki mos emasligini tekshirish masalasini hal etish keltirilgan. Umuman olganda matematik modelni obektga barcha xususiyatlari bo`yicha to`liq mos deb bo`lmaganligi, uchun kuzatish maqsadlariga qarab obektning turli modellarini qurdik. Modelning adekvatligini baholash uchun uning xatoliklari aniqlandi. Aniqlangan bu xatoliklarning kattaliklari bazi berilgan musbat qiymatlardan katta bo`lgani uchun model obektga mos (adekvat) bo`ldi, ba‘zi berilgan musbat 34 qiymatlardan kichik bo`lgani esa mos bo`lmadi [26]. Matematik modelini qurganimizda uni obektga adekvatligini tekshirib ko‘rishimiz zaruriy shartlardan biri hisoblanadi. Ushbu ishda matematik modelni statik va dinamik obektlar uchun tekshirildi, tekshiruv natijalariga modelning obektga adekvatligi tasdiqlandi. Sug‘orish nasos stansiyaning poligonal kesim yuzali avankamerasini gidravlik ishlash tartibini o‘rganish uchun suv olish inshooti andozasini uch variantlar bo‘yicha laboratoriya qurilmasida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan. Birinchi variantda suv qabul qilish bo‘linmani eni vbo‘l= 2Dkir, ikkinchi variantda vbo‘l= 1,2Dkir ga teng va uchinchi variant poligonal kesim yuzali. Uchinchi variantda suv uyurmalari zonalaridagi cho‘kindilar miqdori ikkinchi variantga nisbatan 1,5 barobar, birinchi variantga nisbatan 2,2–2,4 barobar kam bo‘ldi. Beshta nasos barobar ishlaganda, o‘rtadagi uchinchi nasosning suv uzatishi 5,6 l/s, ikkinchi va to‘rtinchi nasoslarda 5,51 va 5,48 l/s, 1 va 5-nasoslarda 5,28 va 5,31 l/s. ga tengligi aniqlandi. Uchinchi variantda chekkadagi birinchi va beshinchi nasoslarning suv uzatishi ikkinchi variantga nisbatan 5–5,5 %, birinchi variantga nisbatan 11–12 foizga ortdi [18]. Yuqoridagilarga asoslanib poligonal kesim yuzali suv olish inshootini kontsruktsiyasi bo‘yicha quyidagicha xulosa qilish mumkin. Hamma bo‘linmalarga oqimni zarbasiz kirishi ta‘minlanadi va chekka bo‘linmalarga oqimning qiyshiq qirishidagi uyurmalar hosil bo‘lishi jarayoniga barham beriladi. Suv uyurmalari zonalaridagi cho‘kindilar miqdori 2-variantga nisbatan 1,5 barobar, 1-variantga nisbatan 2,2–2,4 barobar kam bo‘ladi. Chekka bo‘linmalarga oqimni kirish burchagi 6–80 atrofida bo‘lishi aniqlandi, poligonal kesim yuzali suv olish inshootida chekkadagi bo‘linmalarga oqimning kirish sharoiti yaxshilanishi va avankamerada uyurmalar hosil bo‘lishining kamayishi hisobiga unda loyqa cho‘kish miqdori birmuncha kamayadi. 5 ta nasoslar ishlagan holda 3-variantda chekka bo‘linmaning umumiy qarshilik koeffitsienti um,ch - = 0,567 va 2-variantda esa um,ch - = 0,7 ga teng, ya‘ni qarshilik koeffitsienti kamayishi um,ch - 139,0 ni tashkil etdi; 5) 5 ta nasos barobar 35 ishlaganda, o‘rtadagi 3-nasosning suv uzatishi 5,6 l/s, 2 va 4-nasoslarda 5,51 va 5,48 l/s, 1 va 5-nasoslarda 5,28 va 5,31 l/s. ga tengligi aniqlandi. Uchinchi variantda chekkadagi 1 va 5 nasoslarning suv uzatishi ikkinchi variantga nisbatan 5–5,5%, birinchi variantga nisbatan 11–12 foizga ortadi. Joriy yilning sug‘orish mavsumini muvaffaqiyatli o‘tkazish bo‘yicha Suv xo‘jaligi vazirligi va uning tizim tashkilotlari tomonidan barcha zarur choralar ko‘rilib, xodimlar tomonidan sug‘orish ishlarini 24 soatlik nazorati o‘rnatildi. Mavjud suv resurslaridan tejamli va samarali foydalanilishini ta‘minlanishi bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda [27]. Katta Farg‘ona kanalining Qoradaryodan suv olish qismida joylashgan Kuyganyor tindirgichi ish rejimining kanal gidravlik parametrlariga ta‘siri o‘rganildi. Ushbu jarayonni o‘rganishda tindirgichda suv bilan birga harakatlanayotgan cho‘kindilarning fraktsion va agrokimyoviy tarkibi va ularning suvdagi ulushining tindirgich uzunligi bo‘ylab hamda vegetatsiya davri davomida o‘zgarishi asosiy omil sifatida qaralgan. O‘tkazilgan dala tajribalari natijasida tindirgichda harakatlanayotgan cho‘kindilarning asosiy qismini o‘lchami 0,01–0,1 mm. li qum zarrachalari tashkil etishi aniqlangan, tindirgichning ish unumdorligi o‘rganilib ushbu zarrachalarning 45–50 foizi to‘liq cho‘kib ulgirayotganligi qolgan qismi esa kanalga o‘tib borayotganligi aniqlangan. Olingan natijalar asosida tindirgich ish rejimining Katta Farg‘ona kanali o‘zaniga ta‘siri qay darajada ekanligi bo‘yicha xulosalar keltirilgan [30]. Kuyganyor tindirgichida olib borilgan kuzatuv va eksperimental izlanishlar tindirgichda asosan 0,10–0,05 va 0,05–0,01 mm. li cho‘kindi zarrachalari harakatlanayotganligini va ularning suvdagi ulishi 71–85,4% atrofida ekanligini, nisbatan yirikroq o‘lchamli 0,1 mm. dan yirik diametrli cho‘kindilar esa asosan yilning ko‘p suvli davrida (aprel-may) tindirgichga kirib kelayotganligi o‘rganildi. Cho‘kindilarning agrokimyoviy tarkibida esa suvda K2O ning ulushi nisbatan ko‘pligi aniqlandi. Katta Farg‘ona kanalida harakatlanayotgan suv sarfining undagi cho‘kindilar miqdoriga bog‘liqligi o‘rganilganda shu natija ma‘lum bo‘ldi: tindirgichga olingan suv miqdori 36 kamayganda tindirgichning ish unumdorligi oshadi va buning natijasida kanalda harakatlanayotgan suv sarfi va cho‘kindi orasidagi to‘g‘ri bog‘lanish yuzaga kelishi aniqlandi. Olingan natijalar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, Kuyganyor tindirgichidan to‘liq cho‘kib ulgurmagan cho‘kindilar kanalga o‘tib uning uzunligi bo‘ylab tarqalib boradi. Bu jarayon yillar davomida kanal va unda mavjud gidrotexnik inshootlarning cho‘kindi ta‘sirida foydali ish koeffitsenti pasayib borishiga olib keladi. Dissertatsiyaning ≪Tuproq o‘zanli kanallarda oqimning dinamik va kinematik tavsiflarini tadqiqot qilishning hozirgi holati≫ deb nomlangan birinchi bobida tuproq o‘zanli sug‘orish kanallarida turbulent oqimning kinematik va dinamik parametrlarini o‘rganish bo‘yicha olimlarning nazariy va amaliy ishlari natijalari keltirilgan. Dissertatsiyaning ≪Mustahkam kesimli kanallarning gidravlik tavsiflarini hisoblash modeli≫ deb nomlangan ikkinchi bobida turbulent oqimning kinematik parametrlarini hisobga olib, mustahkam kesimli kanallarni hisoblash modelini yaratishga bag‘ishlangan tadqiqot natijalari keltirilgan. Dissertatsiyaning ≪Sug‘orish kanallarida tabiiy-dala va eksperimental tadqiqotlari≫ deb nomlangan uchinchi bobida sug‘orish kanallarida oqimning kinematak va dinamik xarakterietikalari va kanal mustahkam kesimi shakllanishiga ta‘sir etuvchi omillarning dala tadqiqotlari natijasi keltirilgan. Dissertatsiyaning ≪Tuproq o‘zanli sug‘orish kanallarining texnik iqtisodiy hisoblari≫ deb nomlangan to‘rtinchi bobida sug‘orish kanallarining gidravlik samaradorligi va ishonchliligiga ta‘sir etuvchi omillarning tahliliy natijalari keltirilgan. Disssertatsiyaning ≪Tuproq o‘zanli sug‘orish kanallarining loyqa uzatish qobiliyati≫ deb nomlangan beshinchi bobida kanal dinamik parametrlarining suv o‘tkazish qobiliyatiga ta‘sirini baholash, shuningdek, dinamik mustahkam kanallarda o‘rtalashgan tezliklarning taqsimlanishini hisoblash uslubi bayon etilgan [18].

Dissertatsiyaning ≪Gruntlarda filtratsiya jarayonini ikklamchi baholashga doir nazariy va amaliy izlanishlar tahlili≫ deb nomlangan birinchi bobida gruntli inshootlarda filtratsiya jarayonini baholashga doir tadqiqotlar tahlili keltirilgan, Filtratsiya jarayonining nazariy asoslari bo‘yicha tadqiqot ishlari bajarilgan. Filtratsiya jarayonini aniqlash bo‘yicha to‘plangan ma‘lumotlar umumlashtirilgan Filtratsiya koeffistientini aniqlash bo‘yicha bajarilgan ishlar tahlili qilingan. Dissertatsiyani ≪Gruntli inshoot qurilishida mahalliy grutining filtratsiya koeffitsientlari aniqlash bo‘yicha tadqiqotlar≫ deb nomlangan uchinchi bobida mahalliy grunt - qumning fraksion tarkibi va filtratsiya koeffitsientini aniqlash bo‘yicha tadqiqot ma‘lumotlari keltirilgan. Dissertatsiyani ≪Mahalliy xom ashyo bentonitdan gruntli inshootlar qurilishida foydalanishning samaralorligi≫ nomli to‘rtinchn bobida bentonit gilini "Gruntdagi devor‖ usuli bo‘yicha asosiy to‘ldiruvchi mahsulot sifatida foydalanish samaradorligi bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan [24]. Dissertatsiyaning «Sug‘oriladigan yerlar meliorativ holatini yaxshilash va suvdan tejamli foydalanishga oid nazariy va amaliy tadqiqot ishlari» deb nomlangan birinchi bobida suv va yer zaxiralaridan tejamli foydalanish maqsadida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha soxa olimlarining olib borgan ilmiy ishlari natijalari hamda sug‘oriladigan maydonlarda tuproq-meliorativ jarayonlarni baholashning nazariy asoslari va kanallarda suv sarfini o‘lchash bo‘yicha nazariy tadqiqotlar keltirilgan. Dissertatsiyaning «Sug‘oriladigan yerlar meliorativ holatini yaxshilashda biozovur tizimlarini qo‘llash va ularning sug‘orish texnika va texnologiyalarini yaratish» deb nomlangan uchinchi bobida Sirdaryo viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasi sug‘oriladigan maydonlarida biologik zovur tizimlarini qo‘llash, ularning sug‘orish texnikasi va texnologiyalarini yaratish bo‘yicha o‘tkazilgan dala tajriba ishlari natijalari keltirilgan. Dissertatsiyaning «Suv tanqisligi sharoitida xo‘jaliklararo kanallarning ishlashini takomillashtirish va suvni hisoblashni tezkor usullarni yaratish» deb 38 nomlangan to‘rtinchi bobida suvdan tejamkorona foydalanishda irrigastiya tizimlarining ishlashini yaxshilash, foydali ish koeffitsientini oshirish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari 3 xil tabiiy va texnik holatlarga ega bo‘lgan Sirdaryo viloyati Janubiy Mirzacho‘l magistral kanali, Sho‘ro‘zak va Toshkent viloyatidagi RK-7 kanallarida olib borilgan. Quyida RK-7 xo‘jaliklararo kanalida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijalari keltirilgan. Dissertatsiyaning «Suv tanqisligi sharoitida iste‘molchilariga suvni yetkazib berishning mavjud me‘yori uslubini takomillashtirish» deb nomlangan beshinchi bobida fermer xo‘jaliklarda tezkor suvdan foydalanishda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorini bashorat qilish va sug‘orish suvini yetkazib berish bo‘yicha irrigatsiya tizimlari boshqarmasi, Suv iste‘molchilari uyushmasi (SIU) va fermer xo‘jaliklarining o‘zaro moliyaviy xisob-kitoblarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari berilgan [40]. Dissertatsiyaning ―Qishloq xo‘jaligi ekinlarida suv iste‘moli me‘yorlashtirishning asoslashning hozirgi uslublari‖ deb nomlangan birinchi bobida mahalliy va xorijiy olimlarining ilmiy tadqiqot ishlarida har xil qishloq xo‘jalik ekinlarini suvga bo‘lgan talabini hisoblash uchun bog‘liklari hamda sug‘orish me‘yorlarini hisoblash formulalari tahlil qilingan. Dissertatsiyaning ―Qishloq xo‘jalik ekilarni sug‘orish rejimlari va me‘yorlarini xisoblashning takomillashtirilgan uslubi‖ deb nomlangan ikkinchi bobida dala sharoitida turli ekinlarda o‘tkazilgan lizimetrik, sizot suvlaridan ildiz qatlamiga kapillyar ko‘tarilish bo‘yicha tajribalarning ilmiy xisobotlari, dissertastiya, avtoreferatlari asosida ma‘lumotlar yig‘ilib, empirik bog‘likliklar mahalliy sharoitga adaptatsiya va kolibrovka qilindi. Sug‘orish maydonlarining suv talabini tahlil qilish maqsadida qishloq xo‘jalik ekinlarining sug‘orish me‘yorlari - biologik me‘yorlari, sug‘orishning brutto va meliorativ me‘yorlari ko‘rib chiqilgan. Dissertatsiyaning ―Sirdaryo viloyati sug‘oriladigan yerlarini gidromodul rayonlashtirish uslubini takomillashtirish va qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish 39 rejimlari va me‘yorlari‖ deb nomlangan uchinchi bobida sug‘orish tartibini tabiiy va irrigatsiya-xo‘jalik omillarini hisobga olgan holda differensiallash maqsadida sug‘oriladigan hududni gidromodul rayonlashtirish – sug‘oriladigan yerlarni bir xil iqlim sharoitlari va yetishtirilayotgan qishloq xo‘jalik ekinlarining sug‘orish tartibi ularga bog‘liq bo‘lgan boshqa omillar bo‘yicha guruhlash amalga oshirilagan. Dissertatsiyaning ―Ekologik nuqtai nazardan sug‘oriladigan maydonlarning suv iste‘molini meyorlashni asosiy tamoyillari va metodikasi‖ deb nomlangan to‘rtinchi bobida sug‘oriladigan hududlarni ekologik sharoitini yaxshilash bo‘yicha suvga talab me‘yorlari va qishloq xo‘jalik ekinlari barglari yuzasidan bo‘ladigan transpiratsiya (T) ishlab chiqilgan [9]. 1.3. Respublikadagi sug’orish tarmoqlarining boshqaruv ishlari. Qishloq xo‘jaligida olib borilayotgan tadqiqotlarning asosiy maqsadi - zamonaviy ilg‘or axborot texnologiyalariga muvofiq sug‘orish va melioratsiya. Ayniqsa, bu katta ilmiy xodimlar, tadqiqotchilar va mustaqil izlanuvchilarga tegishli. Shubhasiz ko‘proq va ko‘proq rivojlanish tavsiya etiladi. Ishlab chiqarishga yangi ilg‘or texnologiyalarni joriy etish. Eng rivojlangan mamlakatlar texnologiyalari oldida yangiliklarni yaratish vaqti keldi. Shu munosabat bilan ilmiy-tadqiqot institutlari va undan yuqori darajadagi utsuvor vazifalar katta ilmiy xodim va izlanuvchilar institutlari mavjud bo‘lgan o‘quv yurtlari zamon talablariga muvofiq jihozlanib, laboratoriya ilmiy bazasini doimiy ravishda takomillashtirib borishdir [11]. TIMI va Irrigatsiya va suv muammolari ilmiy tadqiqot instituti hamda suv xo‘jaligi tashkilotlari o‘rtasidagi fan-ta‘lim-ishlab chiqarish integratsiyasi natijalari bo‘yicha kadrlar tayyorlash, ilmiy tadqiqot institutlarining yetakchi olimlari va mutaxassislarni o‘quv jarayoniga jalb etish orqali ta‘lim sifatini oshirish, shuningdek ta‘lim muassasasi va ilmiy tadqiqot institutlarida olib boriladigan tadqiqotlarning samaradorlik darajalarini ortishi yoritilgan [36]. Respublika taraqqiyotida xalqning boy ma‘naviy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlariga hamda hozirgi zamon ma‘daniyati, iqtisodiyoti, 40 ilmi, texnikasi va texnologiyasining so‘ngi yutuqlariga asoslangan mukammal ta‘lim tizimini barpo etishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy datsuri (1992 y) qabul qilingan. Ularning negizida fuqarolarga ta‘lim-tarbiya berish, kasb-hunarga o‘rgatishning huquqiy asoslari, har bir shaxsning bilim olishdan iborat konstititsiyaviy huquqlarini ta‘minlash, kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, kadrlar tayyorlashning milliy modeli va uni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari, dasturni ro‘yobga chiqarishga doir tashkiliy chora-tadbirlar belgilab berilgan. Jumladan, 2012 yilning 24 iyunidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4456-sonli qarori bilan Respublikada oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlashning bir bosqichli tizimiga o‘tilib, uning maqsad va vazifalari, davlat talablari ishlab chiqildi hamda amalga joriy etildi. Kadrlar tayyorlash tizimida fan o‘ziga xos salmoqli hissaga ega bo‘lib, tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to‘g‘risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlarni shakllantirib, o‘rganish va foydalanish uchun zaruriy ilmiy natijalarni jamlashtiradi. Shuningdek oliy malakali ilmiy va ilmiy- pedagog kadrlar tayyorlanib, yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonida ilm- fan yutuqlari asosida amalga oshirish infrastrukturasini vujudga keltiradi hamda mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga bo‘lgan integratsiyasini hosil qiladi[6],[5]. Integratsiyani amalga oshirish bilan ta‘lim jarayonini ishlab chiqarishdan oldinga o‘tkazish, tayyorlanayotgan kadrlarni ishlab chiqarish jarayoniga tez moslashtirish, professor – o‘qituvchilarni ishlab chiqarish sohasi bilan uzviy bog‘lash, talabalarning ishlab chiqarish amaliyotlari bilan bitiruv malakaviy ishlar va magistrlik dissertatsiyalari mavzularini bog‘lash muammolari o‘z – o‘zidan yechiladi. Shuningdek oliy ta‘limda har o‘quv yili bo‘yicha o‘qitiladigan fanlarning dasturlariga ilm-fan yangiliklarini muntazam kiritib, yangilab borish, ilmiy tadqiqot institutlarining yetakchi olimlarini o‘quv jarayoniga jalb etish, professor - o‘qituvchilarga nisbatan o‘quv, ilmiy, amaliy bilim ko‘nikmalariga nisbatan talabni oshirish, talabalarni faoliyatini yangi, zamonaviy resurs tejamkor texnologiyalar asosida olib borayotgan ishlab 41 chiqarish tashkilotlarining yetakchi mutaxassislariga shogird sifatida biriktirish, malakaviy amaliyotlarning sifatini oshirish, ilmiy grantlar va xo‘jalik shartnomalariga jalb qilish tizimini yaratish hamda yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni oliy ta‘lim muassasasi, sohaning va Fanlar Akademiyasining ilmiy tadqiqot institutlari, ishlab chiqarish korxonalari hamkorligida tayyorlash bugungi kunning dolzarb vazifasidir. Buning natijasida ichki akademik aloqalar (o‘zaro almashinish) yo‘lga qo‘yilib, professor- o‘qituvchilar va ilmiy hodimlarning ishlab chiqarish bilan innovatsion aloqalari shakllanib, o‘quv-ilmiy mahsuldorligi ortadi. Ta‘lim tizimi ilm-fan yutuqlaridan va amaliyotdan orqada qolib ketmaydi. Mehnat bozorida bitiruvchilarga talab ortib, talabalar ham oldindan o‘zlariga ish o‘rinlari tayyorlaydilar. Hozirgi kunda respublikamizning fan, ta‘lim sohalarida keng ko‘lamli islohotlar olib borilmoqda. Bu mamlakatimizda ta‘lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning integratsiyasini faollashtirishga, ta‘lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirishga, shu bilan birga, oliy ta‘lim muassasalari bitiruvchilarining buyurtmachilari hisoblanuvchi ilmiy tadqiqot institutlari, vazirlik va idoralar, aloqador tashkilotlar va korxonalar bilan integratsiyani kuchaytirish borasidagi ishlarni o‘z vaqtida, maqsadli va mazmunli tashkil etishga, tayyorlanayotgan kadrlarni raqobatbardosh bo‘lishiga, texnika va texnologiyalarni rivojlantirishning yangi yo‘nalishlari bo‘yicha kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishda uzviylikni ta‘minlash imkoniyatini yaratadi. Suv xo‘jaligini innovatsion asosda rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari tadqiq etilib, intellektual salohiyatdan samarali foydalanish orqali suv xo‘jaligi tizimiga innovatsiyalarni joriy etishda innovatsion siyosatning tartib va tamoyillari keltirilgan [34]. Umuman olganda, suv xo‘jaligida ham innovatsion jarayonlarni rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini takomillashtirish orqali ulardan foydalanish samaradorligini oshirish talab etilgani holda, bizning fikrimizcha, suv xo‘jaligida bunday mexanizm innovatsiyalarni joriy etishning tashkiliy- 42 huquqiy, moliyaviy-iqtisodiy va ijtimoiy psixologik yo‘nalishlarini hamohang ravishda rivojlantirib borish tizimni innovatsion asosda rivojlantirishda o‘zining ijobiy natijalarini beradi, deb hisoblaymiz. Shu bilan birga, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va innovatsion siyosatni har bir sohaning o‘ziga xosligi, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi tutgan o‘rni va ahamiyatidan kelib chiqqan holda olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Shundan kelib chiqqan va amalga oshiriliyotgan tadqiqot natijalariga tayangan holda, suv xo‘jaligi tizimida innovatsion siyosatni quyidagi tartib va tamoyillar orqali yuritish lozim, deb hisoblaymiz. Yani bunda: tizimda innovatsiyalarni ishlab chiqishning qonunchilik bazasini muntazam ravishda takomillashtirib borish; suv xo‘jaligi uchun oliy va o‘rta maxsus tayyorgarlikga ega bo‘lgan rahbar va mutaxassislar tayyorlash tizimini qo‘llab-quvvatlash; tizimda innovatsion infratuzilmalarni rivojlantirish; suv xo‘jaligi tizimida innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; intellektual mulk egalarini qo‘llab- quvvatlash va me‘yoriy-huquqiy asoslarini takomillashtirish; innovatsion axborot ta‘minoti va bu borada tajriba almashuv jarayonlarini tashkil etish hamda rivojlantirish yo‘nalishlarini qamrab olishi lozim bo‘ladi. Mamlakatimiz fanining rivojlanishi va takomillashib borishiga ilmiy- tadqiqot ishlarining moliyalashtirish darajasi katta ta‘sir ko‘rsatib, ular asosan davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilmoqda. Shu bois, ushbu maqolada innovatsion faoliyatni moliyalashtirishda davlatning muhim investitsion tadbirlari, innovatsion yarmarkalarda ishlanmalarni namoyish etilganligi va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida tuzilgan shartnomalar hamda suv istemolchilari uyushmalari hududida amalga oshirilgan innovatsion va meliorativ tadbirlarning samaradorligi tahlil qilingan. Suv xo‘jaligi tizimda innovatsion ishlanmalarni amaliyotga samarali tadbiq etishni yo‘lga qo‘yish maqsadida, irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari qoshida jamg‘armalarni tashkil etish to‘g‘risida takliflar keltirilgan [33]. Respublika suv xo‘jaligi tizimidagi ITHBlar tizimida jamg‘armalarning tashkil etilishi amalga oshirilayotgan va bajarilishi ko‘zda tutilayotgan innovatsiyalarning 43 mamlakatimiz hududlarining o‘ziga xos bo‘lgan islohotlarni to‘liq hisobga olganligi va bunda ITHBlar mas‘uliyatini yanada oshirishi kabi omillar natijasida yanada yuqori samaradorlikka erishilishida ijobiy o‘rin tutadi. Ilm-fanda sun‘iy yo‘ldosh tasvirlaridan foydalanish masalalariga bag‘ishlanadi. Unda 2013 yil samoga uchirilgan, 11 diapazonda Yer haqidagi qimmatli ma‘lumotlarni uzatib turgan Landsat OLI sun‘iy yo‘ldoshining NIR va SWIR qatlamlaridan foydalanib, GAT da irrigatsiya tizimi xaritasini hosil qilish tahlillari olib borildi. SWIR va NIR tasvirlariga asoslangan holda Sox soy xaritasi va ma‘lumot bazasi ishlab chiqildi. Tahlil aniqligi vizual PAN va SWIR qatlamlari bilan solishtirish orqali ham amalga oshirildi. Irrigatsiya tizimlari o‘zanini o‘rganishda GPS va boshqa shu kabi qurilmalar, joyida o‘lchash ishlarini olib borish orqali aniqlangan. Bunda xatoliklar tufayli soy o‘zani chizig‘ini aniq belgilashda qiyinchiliklar yuzaga keladi [8]. Natijada quyidagi xarita va o‘lchov qiymatlariga ega bo‘lindi: GAT da SWIR va NIR tasvirlarga asoslangan holda Sox soy xaritasi va ma‘lumot bazasi ishlab chiqildi. Endi ushbu xarita asosida soyning istalgan qismida o‘lchash ishlarini olib borish mumkin (GAT asosida). Bunda GAT dagi lineyka blokini tanlab olinadi va suvdan foydalanish istiqbolini bashorat qilish modelini ishlab chiqish mumkinligi yaratildi. Yaratilgan xarita kelgusida iqlim o‘zgarishi sharoitida suv miqdori va ta‘minotidagi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarga chora-tadbirlar ishlab chiqishga imkoniyat beradi. GAT texnika va texnologiyalariga asoslangan dasturni amaliyotga tatbiq etilishi, suv resurslarini taqsimotini tezkor, aniq amalga oshirishga va suv sarfini monitoringini samarali olib borishning yangi yo‘nalishi bo‘lishi mumkin. Natijada suv resurslari tejamkorligiga erishishga imkon beradi. Massa va impulsning saqlanish qonuniga asoslangan gidrodinamikaning mos ravishda skalyar va vektor tenglamalari sistemasini yakuniy farq usulida yechimini olish mumkin bo‘lgan divergent ko‘rinishida qabul qilish tadqiqot maqsadi hisoblanadi. Massaning impulsning saqlanish qonunga asoslangan tenglamalari sistemasini bir necha cheklanishlar qabul qilib, matematik 44 o‘zgartirish va yechish uchun qulay shaklga keltirish tadqiqot metodi sifatida qabul qilinadi. Natijada qabul qilingan cheklanishlarni qo‘llab, suv oqimining kanallarda harakatini ifodalovchi mantiqiy yechimiga ega matematik model tenglamalari olindi. Bu tenglamalarni yakuniy farq usulida sonli yechimini olib, suv sathi, oqim tezligi dinamikalarini bashorat qilish imkoniyatini yaratadi [13]. Massa va impulsning sonlanish qonunlariga asoslangan tenglamalarda harakatdagi kesim va sath egriligi o‘zaro perpendikulyar, suv oqishi zichligi o‘zgarmas gidravlik qarshilikni aniqlashda barqaror harakat qonuniyatlari barqaror harakatda qo‘llanilishi mumkin va harakatdagi kesim bo‘ylab taqsimlanishi bir xil emasligini inobatga oluvchi Koriolis tuzatmasi birga teng degan cheklanishlar qabul qilindi. Bu cheklanishlarni inobatga olib, nasos stansiyalari tizimidagi kanallar o‘zanlarida harakatlanuvchi suv oqim matematik modeli tenglamalarida yozildi. ―Suv o‘lchagichlarning konstrukstiyalari va tadqiqotlar holati‖ nomli birinchi bobida suv o‘lchagichlarning mavjud konstrukstiyalari va suv o‘lchagichlarni hisoblash uslublari tahlili keltirilgan. ―Ko‘chma suv o‘lchagichlar yaratish tamoyillari. Yangi konstruktsiyalar. Laboratoriya va dala tadqiqotlari uslubiyoti‖ deb ataladigan ikkinchi bobida, olti xil shakldagi ko‘chma suv o‘lchagichlarning yangi konstrukstiyalari, tadqiqot maqsadi va vazifalari, laboratoriya va dala kuzatuvlari uslubiyoti, birinchi bobda keltirilgan ilgari bajarilgan tadqiqotlar tahlilidan kelib chiqqan holda masalaning qo‘yilishi ta‘riflangan, sug‘orish tizimini fermer xo‘jaliklari o‘qariqlariga qadar suv o‘lchash asboblari bilan ta‘minlash zaruriyatiga asoslangan holda ko‘chma suv o‘lchagichlar yaratish tamoyilari keltirilgan, ko‘chma suv o‘lchagichning olti turi, ya‘ni uchburchak, past tomonga torayib boruvchi (Chipolleti) va yuqori tomonga torayib boruvchi (SANIIRI) trapesteidal, to‘rtburchak va A.I.Ivanov konstrukstiyalari ta‘riflangan. ―Fermer xo‘jaliklari uchun ko‘chma suv o‘lchagichlarning yangi konstrukstiyalarini texnologik, gidravlik va statik asoslash‖ nomli uchinchi

45 bobida ko‘chma suv o‘lchagichlarni tayyorlash texnologiyasi, gidravlik va statik asoslash masalalari keltirilgan. ―Ko‘chma suv o‘lchagichlarni individual tayyorlash uchun o‘lchamlarini aniqlash va uni turini tanlash‖ deb nomlangan 4-bobida suv o‘lchagichlar, himoya etagi o‘lchamlarini aniqlashga, rigellar va ustunlarni statik hisoblashga doir mishlar, bir dona vodosliv ishlab chiqarishga ketadigan material hisobi, bir dona suv o‘lchagich uchun iqtisodiy samaradorlik hisobi va ko‘chma suv o‘lchagichlarni ishlab chiqarishga joriy qilinganligi to‘grisidagi ma‘lumotlar keltirilgan [41].

I bob bo’yicha xulosalar.

Adabiyotlar tahlilidan quyidagicha xulosalarga kelindi; 1) asosan qilingan ilmiy ishlar shuni ko‘rsatadiki sug‘orish tarmoqlarining barqaror ishlashi, sug‘orish suvining isrofgarchiligiga qarshi kurash, tarmoqlarining foydali ish koeffitsiyentini oshirish kabi bir qator yo‘nalishlarda izlanishlar olib borilganligi;

2) sug‘orish taqmoqlarning FIKo‘rt=0,64 ni tashkil etmoqda; 3) sug‘orish tarmoqlarining asosan tuproq o‘zanli ekanligi oqibatida suv shimilish koeffitsienti yuqori ekanligi. Shu kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi.

II BOB. TADQIQOT OBYEKTINING TABIIY VA XO’JALIK SHAROITLARI. 2.1. Tadqiqot obyektining joylashgan o’rni va relyefi. “Do’stlik” hududi Toshkent viloyati Ohangaron tumanida joylashgan, irrigatsiya tizimlari havza boshqaruvi bo‘yicha esa Chirchiq-Ohangaron irrigatsiya tizimi havza boshqarmasi tizimida joylashgan bo‘lib, tuman markazi Ohangaron shahridan 10 km va viloyat markazi Toshkent shahridan 40 km masofada joylashgan. Asosiy aloqa yo‘li bu avtomobil yo‘lidir. Xo‘jalik maydoni Chirchiq-Ohangaron voxasining sug‘oriladigan maydonlarida joylashgan hamda g‘arbiy yo‘nalish bo‘yicha pastlab boradigan suv eroziyasiga moyil shamol yotqiziqlaridan tashkil topgan past baland-notekis yer relefidan iboratdir. Tuman hududi janubi-sharqda Qurama, shimoliy va shimoli-garbda Chotqol togʻ tizmalari oʻrtasidagi vodiyda joylashgan. Bu togʻ tizmalari Qamchiq dovonida birlashadi. Togʻlardan tushayotgan soylar yon bagʻirlarini yuvib, adirlar hosil qilgan. Yer sathining umumiy nishabligi ior =0,001’0,003 ni tashkil etib, yer sathining o‘rtacha balandligi 525-600 m orasida. Yer rel‘efi asosan notekis hisoblanadi. Ohangaron tumanidan oqib o‘tuvchi xo‘jaliklararo Xandam kanalining jami uzunligi 74,0 km bo‘lib, Ohangaron tumanidan 18,5 km (PK559+00 dan PK740+00) qismi joylashgan. Xo‘jaliklararo Xandam kanaliga bog‘langan sug‘oriladigan yer maydoni jami 14944 gektar bo‘lib, shundan Ohangaron tumani hududidagi yer maydoni 10820,0 gektarni tashkil qiladi.

1-rasm. Ohangaron tuman irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlari xaritasi.

2.2. Tadqiqot obyektining tabiiy iqlim sharoitlari. O‘rta Osiyo keskin kontenental iqlim zonasiga mansub. Bu hudud iqlim sharoitlarini uning janubiy Osiyo va dengizlardan uzoqligi, cho‘llar va tog‘ tumanlarining yaqinligini belgilaydi. Hududning umumiy iqlim sharoiti ikki omil cho‘l iqlim va tog‘oldi yarim cho‘llari ta‘sirida shakllanadi. Iqlimning asosiy belgilari bu: kontinentalligi, yuqori haroratli rejimi, quruqlik va atmosfera yog‘inlarining yil davomida notekis taqsimlanishida o‘z aksini topadi. Yillik yog‘inlarning o‘rtacha miqdori 220-280 mm ni tashkil etib shundan 80%-i qish bahor mavsumiga to‘g‘ri keladi. Tezligi 5-10 m/s li tog‘- vodiy shamoli esadi. Maksimal havo harorati iyun oyiga (+43-470 C) to‘g‘ri keladi. Eng sovuq oy yanvarda minimumni (-34 0 C) tashkil etadi. O‘simliklarning vegitatsiya davri 180-200 kun atrofida kuzatiladi. Yilning issiq yarim yilligida (aprel-senyabr) havoning o‘rtacha nisbiy namligi 30%-40% dan oshmaydi.

2.3. Tadqiqot obyektining gidrogeologik sharoiti. Yerlari geologik tuzimi neogon va to‘rtlamgi davri yotqiziq qatlamlarida hosil bo‘lgan. Past va o‘rta tog‘larda yer osti suvlari juda chuqurlikda joylashib tuproq hosil qiluvchi jarayonlarda qatnashmaydi. Yer osti suvlarining asosiy manbai atmosfera yog‘inlari hisoblanadi. Atmosfera yog‘inlari va soylar hisobiga to‘rtlamchi yotqiziqlarda yer osti suvlari hosil bo‘ladi. Sizot suvlarining sho‘rlik darajasi yil davomida o‘zgaruvchan bo‘lsada, uncha yuqori emas (0,7-1 g/l). Ular tabiiy oqimga ega. Kimyoviy tarkibi bo‘yicha sizot suvlari sho‘rlanmagan hisoblanadi. Yer usti suvlari tog‘ tizimlarida qorlar erishi va yog‘ingarchilik, buloqlar hisobiga soy, ariqlar ko‘rinishda hosil bo‘ladi. Xo‘jalikka sug‘orish suvi Chirchiq daryosidan suv oladigan Parkent, Xandam kanalaridan olinadi. Hududda yer osti suvlari yer yuzasidan chuqurda joylashgan (4-6 m). Ularni asosiy ta‘minoti sug‘orish suvlari, chetdan va Parkentsoydan oqib keladigan sizot suvlari hisoblanadi. 2.4 Tadqiqot obyektining tuproqlari tavsifi. Tuproqlari ginetik belgilariga ko‘ra xo‘jalik hududining tuproqlari tipik bo‘z tuproqlardan tashkil topgan.. Sizot suvlarining tuproq hosil bo‘lishi va shakllanish jarayonlariga ta‘siri qariyib yo‘q. Xo‘jalik yer maydonlarining tuproqlari subtropik tog‘oldi yarim cho‘l zonasi, tipik bo‘z tuproqlar mintaqasi lyossimon–prolyuvial, lyossimon yotqiziqlardan tashkil topgan. Bu tuproqlarda chirindi miqdori (15-26%)ni tashkil qiladi. Tuproq unumdorligiga ta‘sir ko‘rsatuvchi yana bir salbiy omil bu tuproqlardagi degulifikatsiya jarayoni hisoblanadi. Organik moddalarning kamayishi tuproqda agrokimiyoviy xossalarining ko‘p ijobiy tomonlarini yo‘qolishiga olib keladi. Bu tuproqlarda bo‘z tuproqlarga xos morfologik belgilar kam saqlanib qolgan. Tuproq mexanik tarkibiga ko‘ra asosan o‘rta qumoq va yengil qumoqli tuproqlardan iborat. 2.5. Xo’jalikning mavjud sug’orish tarmoqlarining holati. Hozirda sug‘orish tarmoqlari asosan ochiq tuproq o‘zanli kanal-ariqlar hisoblanib, sug‘orish asosan yer ustidan egatlab, amalga oshiriladi. Mavjud nov- 50 latok tarmoqlari esa qoniqarsiz ahvolda. Quloqlar boshidagi suv ochish va yopish zatvorlari yo‘q, borlari ham qoniqarsiz ahvolda. Zamonaviy suv o‘lchash asbob-uskunalari bilan jihozlanmagan. Sug‘orishda zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish sust darajada olib borilmoqda. Sug‘orish tarmoqlarini foydali ish koeffitsiyenti ηort=0,75 ni tashkil etadi. Sug‘orishdagi ish unumi past.

Xo‘jalikning yerdan foydalanish koeffitsiyenti YeFKort =0,84 ni tashkil etadi. Xo‘jalik tuproqlari sho‘rlanmagan. Xo‘jalikning asosiy sug‘orish tarmog‘i Xandam kanali hisoblanib, u 1928- 1932 yillarda qurib ishga tushirilgan bo‘lib, Qorasuv daryosining PK9+20 dagi gidroinshootidan suv oladi. Yuqori Chirchiq, Parkent va Ohangaron tumanlarini sug‘orish suvi bilan taminlaydi. Xandam kanalining jami uzunligi 74,0 km bo‘lib, Yuqori Chirchiq va Parkent tumanlaridan o‘tkan qismi yani 55,9 km beton qoplamali. Qolgan 18 km dan ziyod tuproq o‘zanli qismi Ohangaron hududiga to‘g‘ri keladi. PK 0+00 ’ 11+00 dagi suv o‘tkazish qobilyati loyihada 31,0 m3/s, Xandam kanali 19,9 ming gektar yerni sug‘orishga loyihalangan. Kanalda 2 dona suv taqsimlovchi inshoot, 3 dona dyuker, 1 dona sharshara inshooti, 1 dona nasos stansiyasi, 87 dona suv olish nuqtalari, 12 dona kanal tubidan o‘tgan quvurlar, 3 dona favqulotda suv tashlama ishooti, 1 dona temir yo‘l, 27 ta avtoyo‘l ko‘priklari mavjud. Xandam kanalining suv o‘tqazish qobilyati 0,75 foizni tashkil qiladi. Ko‘p yillardan buyon suv oqib o‘tishi natijasida kanalning PK5+00 dan PK30+00 gacha, PK74+00 dan boshlab tagi va o‘ng qirg‘og‘ini 200 metr, PK80+00 dan boshlab o‘ng va chap qirg‘og‘ini 400 metr rekonstruktsiya qilish, PK28+00 dan boshlab oqim bo‘yicha o‘ng va chap qirg‘og‘ini 450 metr , PK102+00 dan boshlab o‘ng va chap qirg‘og‘ini 80 metr, PK135+60 dan PK136+60 gacha oraliqdagi o‘ng qirg‘og‘ida inspektorlik yo‘lini ta‘mirlash ishlari, PK174+00 dan boshlab tagi va o‘ng qirg‘og‘ini 200 metr jami 1,33 km uzunlikdagi qismlari o‘zani yuvilib qirg‘oqlari ko‘chib avariya xolatiga kelgan. Xandam kanalining PK 39+50 dan PK 41+00 gacha oralig‘ida Qorasuv daryosining PK 69+00 dan PK 70+00 gacha chap qirg‘og‘i yuvilib, ikki kanal qo‘shilib ketish xavfi bor. 51

Qorasuv daryosining PK 71+00 da tirak inshoot (podpornaya soorujeniya) qurilsa, Xamdam kanali chap qirg‘og‘i yuvilishini oldi olinadi va Qoraqalpoq, Tegirmon kanallariga biriktirilgan 850 ga maydonni suv bilan ta‘minlash yaxshilanadi. Xandam kanalida yuqoridagi kamchiliklar bajarilsa, Yuqori Chirchiq, Parkent, O‘rtachirchiq va Ohangaron tumanlarida 20.7 ming ga sug‘oriladigan maydon suv bilan ta‘minlanadi.

2 -rasm. Ohangaron tumani irrigatsiya tarmoqlari xaritasi.

II bob bo’yicha xulosalar. Tadqiqot obyektining tabiiy va xo‘jalik sharoitlarini tadqiq qilish natijasida quyidagilar aniqlandi:  sug‘orish tarmoqlari yo‘nalishlari egri-bugri bo‘lgan yer o‘zandan iboratligi;  sug‘orish tarmoqlari ularning yon tomonlari yemirilgan, asosiga loyqa cho‘kib, begona o‘tlar bilan qoplanganligi natijada suv o‘tkazuvchanlik qobiliyati kamaygan;  yerdan foydalanish koeffitsienti 0,84ni, sug‘orish tizimlari foydali ish koeffitsienti 0,75ni tashkil etmoqda;  Xandam kanali oxirgi marotaba 1970 yilda rekonstruksiya qilingan. Shu kungacha qariyb 50 yildan buyon ekspluatatsiya jarayonida kanalning PK559+00 dan PK740+00 gacha bo‘lgan qismi jami 18,5 km oralig‘i qoniqarsiz ahvolda kelib, avariya holatiga kelib qolgan, FIK=0,64ni tashkil etmoqda.

3-rasm. Xandam kanalining hozirgi ko’rinishi.

Ushbu holatlarni bartaraf etish orqali Ohangaron tumanidagi 6492,0 gektar bug‘doy, 2164,0 gektar sabzavot ekinlari, 973,8 gektar bog‘, 1190,2 gektar boshqa yer maydonlari va 1623 gektar takroriy ekinlarga suv ta‘minoti yaxshilanadi va shuning natijasida yuqori hosildorlikga erishiladi. Kanalning ayrim qismlaridagi avariya holati oldi olinadi. Bu esa kanalning quyi qismlaridagi yer maydonlarining suv ta‘minoti yaxshilanishiga olib keladi.

III BOB. “DO’STLIK’’ SIU XANDAM KANALINI MODERNIZATSIYALASH. 3.1. Xandam kanalini mavjud holati va takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar. Kanal 1928 –1932 yillarda qurilgan bo‘lib, 1933 yilda foydalanishga topshirilgan. Kanal bosh qismidagi normal suv sarfi–25m3/sek, maksimal suv sarfi – 31m3/sek. Kanalning umumiy uzunligi – 74,0 km, jumladan, o‘zani beton bilan qoplangan qismi 55,9 km. Kanal trassasi tog‘ oldi, murakkab relefdan o‘tganligi sababli ilon izi tariqasida o‘tadi. 1970 yilda kanal to‘liq qayta ta‘mirlangan. Xandam kanali oxirida Ohangaron daryosi havzasidagi Xo‘jabaland kanali bilan birlashadi. Xandam kanali o‘ta murakkab gidrotexnik inshootlar toifasiga kiradi. Kanal o‘z trassasi bo‘yicha chuqur yer osti va yer usti holatlardan o‘tadi. Kanalning yer ostida o‘tgan qismi 25 m va yer ustida o‘tgan qismi 30 m dan iborat. 1-jadval. Xandam kanalning asosiy ko’rsatkichlari

№ Kanal Max. suv Kanal Kanal h, m I v, qismlari sarfi, m3/s osti eni, ust m/s m qismi eni, m 1 PK0+00 PK 31 4 12 1,7 0,0018 2,67 270+00

2 PK270+00 25 3 9,9 2,1 0,0007 1,8 PK 470+00

3 PK470+00 20,2 3 11,4 2,1 0,0005 1,1 PK 740+00

Xandam kanalining (PK671 — PK740) qismidagi parametrlari:

— kanaldagi suv chuqurligi h0=1,2 m;

— suv sathi bo‘yicha kanal qirqimi eni Bk=8,4 m;

—kanal osti eni b=3 m; —birinchi qavat grunti tagiga qadar grunt suvining tabiiy chuqurligi h = 5m; —asosdagi birinchi qavat filtratsiya koeffitsienti (qumli tosh parchalari aralashgan grunt) k1=0.5 m/sut;

—asosdagi ikkinchi qavatning filtratsiya koeffitsient (shag‘alli qatlam) k2=5 m/sut;

— bug‘lanish E=0 grunt suvlari sathigacha chuqurlik z0=2,1 m;

— yer ustki qismidan bug‘lanish intensivligi  п  0,003 m/sut; Kanal Chirchiq-Ohangaron irrigatsiya tizimi havza boshqarmasiga qarashli Parkent-Qorasuv irrigastiya tizim boshqarmasi (ITB) tomonidan foydalaniladi. Kanalning suv oluvchi bosh inshooti PK0+00 da bo‘lib chap qirg‘oq Qorasuv kanalining PK-26da joylashgan gidrobo‘g‘iniga tutashgan. Xandam kanali kafolatli suv bilan ta‘minlashga mo‘ljallangan. Kanalning asosiy ko‘rsatkichlari jadvalda keltirilgan, unga asosan suv boshqaruvchi inshootdagi maksimal suv sarfi 31,0 m3/sek. Xandam kanalining 22,1% qismigina yaxshi holatda, 54,5% qoniqarli va 23,4% qoniqarsiz holatdaligi ko‘rsatkichlari gistogrammada keltirilgan.

a) Texnik holati b) Foydali ish koeffitsienti

4-rasm. Xandam kanalining texnik holati

Aniqlangan 23,4 % kanal holati kanal suv o‘tkazish qobiliyati texnik holatining yomonlashuvi natijasida pasayib ketganligini bildiradi. Keyingi gistogrammada kanal va uning tarkibidagi kanallar FIK 0,61 dan 0,80 ekanligi ko‘rsatilgan, ushbu qiymatlar me‘yoriy qiymatlardan pastligi va kanallar ishonchliligi pasayib ketganligini ko‘rsatmoqda. Xandam kanali ishonchlilik va samaradorlik darajasini oshirish uchun ta‘mirlash va modernizatsiya ishlarini amalga oshirish zarur.

a) magistral b) sug‘orish kanallari

5-rasm. Xandam kanali va uning tarkibidagi sug’orish tizimlari kanallarining foydali ish koeffitsientlari

6-rasm. Toshkent magistral kanali, Parkent va Xandam kanallari chiziqli shakli

2-jadval. Xandam kanalidagi SIUlarning ekin maydonlarini taqsimlanishi. Sug'oriladigan Sug'orilaigan ekin maydoni, ga Xandam ekin madoni, ga № kanali Boshqa Takroriy netto brutto Bug'doy Sabzavot Bog' ekinlar ekin 1 "A.Navoiy-Suv" SIU 1 P-30 461 501,09 230,5 69,15 41,49 50,71 69,15 2 P-31 253 275,00 126,5 37,95 22,77 27,83 37,95 Jami 714 776,09 357,00 107,10 64,26 78,54 107,10 2 "Yangi Hayot-Suv" SIU 1 P-5-6 514 541,05 257 77,1 46,26 56,54 77,1 2 P-7 1138 1197,89 569 170,7 102,42 125,18 170,7 3 P-8 598 629,47 299 89,7 53,82 65,78 89,7 4 P-10 608 640,00 304 91,2 54,72 66,88 91,2 5 ГP-8-1 137 144,21 68,5 20,55 12,33 15,07 20,55 6 ГP-8-2 335 352,63 167,5 50,25 30,15 36,85 50,25 7 ГP-8-3 261 274,74 130,5 39,15 23,49 28,71 39,15 8 ГP-8-4 109 114,74 54,5 16,35 9,81 11,99 16,35 Jami 3700 3894,74 1850,00 555,00 333,00 407,00 555,00 3 "Shodmalik-Suv" SIU 1 P-14 157 182,56 78,5 23,55 14,13 17,27 23,55 2 P-27 267 310,47 133,5 40,05 24,03 29,37 40,05 3 P-28 220 255,81 110 33 19,8 24,2 33 4 P-29 247 287,21 123,5 37,05 22,23 27,17 37,05 5 P-17 149 173,26 74,5 22,35 13,41 16,39 22,35 6 P-17* 131 152,33 65,5 19,65 11,79 14,41 19,65 7 P-18 222 258,14 111 33,3 19,98 24,42 33,3 8 P-19 100 116,28 50 15 9 11 15 9 P-20 88 102,33 44 13,2 7,92 9,68 13,2 10 P-21 81 94,19 40,5 12,15 7,29 8,91 12,15 11 P-22 156 181,40 78 23,4 14,04 17,16 23,4 12 P-23 107 124,42 53,5 16,05 9,63 11,77 16,05 13 P-26 121 140,70 60,5 18,15 10,89 13,31 18,15 Jami 2046 2379,07 1023,00 306,90 184,14 225,06 306,90 4 "Do'stlik-Suv" SIU 1 P-11 498 600,00 249 74,7 44,82 54,78 74,7 2 P-13-1 924 1113,25 462 138,6 83,16 101,64 138,6 3 P-13-2 735 885,54 367,5 110,25 66,15 80,85 110,25 4 P-13-3 759 914,46 379,5 113,85 68,31 83,49 113,85 5 P-13-4 698 840,96 349 104,7 62,82 76,78 104,7 6 P-14 320 385,54 160 48 28,8 35,2 48 7 P-15 146 175,90 73 21,9 13,14 16,06 21,9 8 P-16 280 337,35 140 42 25,2 30,8 42 Jami 4360 5253,01205 2180 654 392,4 479,6 654 SIU lar 9197 12302,9056 5410,00 1623,00 973,8 1190,2 1623 bo’yicha

Ma‘lumki QMQ 2.06.03-85 binoan «Meliorativ tizimlar va inshootlar», sug‘orish kanallari suv o‘tkazish qobiliyatiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi, ya‘ni: mayda kanallar — 1 m3/s dan kam; kichik — 1—10 m3/s; o‘rta — 10— 50 m3/s; yirik —50—100 m3/s; o‘ta yirik —100 m3/s dan ko‘p suv sarfini o‘tkazadigan kanallar. O‘rta Osiyo sharoitida 1 m3/s suv sarfi 1 ming ga sug‘orish maydonini suv bilan taminlaydi deb qabul qilish mumkin. Kanal tizimiga xizmat ko`rsatuvchi ishchi - xizmatchilar soni Respublika Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi tomonidan 1997 yilning 26 – noyabrda tasdiqlagan me‘yoriy hujjat asosida aniqlanadi. Tasdiqlangan me‘yoriy hujjatga ko`ra shtat belgilashda kanal tizimining sinfi e‘tiborga olinadi. Kanal sug`oradigan maydon miqdoriga qarab kanal sinfi QMQ 2.06.03-97 dan aniqlanadi. 3-jadval. Gidromeliorativ tizim sinflari

Inshootlarga tegishli sug‘orish yoki zax Kapital sinfi qochirish maydoni, ming ga >300 I

100...300 II

50...100 III

<50 IV

Sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligi qiymati juda katta miqdorlarni tashkil etib Respublikamiz sug‘orish tizimlarida suv manbasidan sug‘orish uchun olinadigan suvni 35% ga yaqinini tashkil etadi. Sug‘orish tizimlarida suvni isrofi sug‘orish kanal tubi va yon devorlarida sizilishidan, suv yuzasida parlanishdan, inshootlarni noto‘gri ishlashi, nosozligi va suvni tashlamalarga tashlashdan xosil bo‘ladi. Suv isrofini aksariyat qismini uni sizilishga bo‘lgan isrof, ikkinchi o‘rinda texnik isroflar, oxirgi o‘rinda esa parlanishga bo‘lgan isroflar tashkil

60 etadi. Sizilishga bo‘lgan isrof qiymati kanal o‘zani tuprogini suv o‘tkazuvchanligi, kanalning uzunligi va undagi suv sarflar miqdoriga bog‘liq bo‘lib, uning miqdori sug‘orish tarmog‘ini ish rejimiga kanal tubini xolatiga, ish mavsumiga, tabiiy shart-sharoitlarga bog‘liqdir. Tuproq o‘zanli sug‘orish tarmoqlarida sizilishga bo‘lgan suv isrofi kanalni datslabki ish davrida (qurilishdan keyingi) katta qiymatga ega bo‘ladi. Keyinchalik kanal tubi va yon devorlarini shibbalanishi xamda loyqa cho‘kishi natijasida bu qiymat keskin kamayadi. Bu xolat yarim qazma va yarim cho‘kma xamda qazma kanallar uchun o‘rinlidir. Agarda kanal to‘lik to‘kmada o‘tgan bo‘lsa, teskari xolat namoyon bo‘ladi. Ba‘zida kanallarda suvni isrof bo‘lishini keskin ortishi ularda ildiz poyali o‘simliklarni o‘sishi yoxud yer kavlovchi jonivorlar xosil qilgan teshiklar sababli xam vujudga keladi. Kanal o‘zani loyqalardan tozalanganda suv isrofi ortadi, so‘ngra loyqa cho‘kishi bilan yana kamayadi. Yilni issiq davrida isrof miqdori ortib kuz va qishda bu qiymat kamayadi. Kanal bir xil rejimda ishlaganda suv isrofi nisbatan kam bo‘ladi. Kanal ish rejimini tez-tez o‘zgarib turishi va ayniqsa kanalda suv sarfini kam bo‘lishi suv isrofi qiymatini ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Tizimni foydali ish koeffitsienti qiymati faqat unda yo‘qolgan absolyut suv isrofgarchilik qiymatigagina bog‘liq bo‘lib qolmasdan balki uning nisbiy suv isrofgarchilik qiymatlariga xam bog‘liqdir. Shuning uchun suv isrofgarchiligiga qarshi kurashishda tadbirlar belgilash chog‘ida tizimni FIK va undagi qismlar bo‘yicha yil davomidagi absolyut suv isrof qiymatini ham aniq bilishni taqazo etadi. Bu xolatda aniqlangan suv isrofgarchilik qiymati tizimni qaysi qismida suv isrofini katta bo‘lganligini aniqlash imkonini beradi. Amaliyotda aniqlanilishicha suv isrofini turlari bo‘yicha taqsimoti quyidagicha: Umumiy suv isrofi 100 % dan sizilishga – 90-95% 61

parlanishga- 2-4% texnik sabablarga ko‘ra- 3-6%. Bundan ko‘rinib turibdiki suv isrofini asosiy turi bu kanallardan suvni sizilishga bo‘lgan isrof qiymatidir.

3.2. Xandam kanalini fitratsiya koeffitsientini aniqlash. Kanal ekspluatatsiyasini dastlabki yillarida uning o`zanidan suvni sizib o`tishi (filtratsiya) natijasida katta miqdordagi suv yo`qoladi. SNiP 2.06.03-85 ga muvofiq grunt o`zanli kanaldan sizib o`tadigan suv sarfi (m3/s) kanal ko`ndalang qirqimi shakliga ko`ra quyidagi ifodalar yordamida aniqlanadi: Xandam kanalining quyi qismidagi filtratsiyani aniqlash:

3 Q£ = 0,0116K£ (B + 2dc) Lc = 0,0116∙0,01(5+2∙2) ∙18500=19,3 m /sut (1)

Bu yerda: - K£ -filtratsiya koeffitsienti, m / sut; V va d – suvning yuqori sathi bo`yicha kanal kengligi va chuqurligi, m; Lc - kanal uchastkasining uzunligi, km; b - kanal tagining kengligi, m; μ va A - koeffitsientlar, qiymati - jadvaldan olinadi. 4 – jadval. μ va A koeffitsientlarni qiymatlari. m = 1,0 m = 2,0 m = 3,0 v/dc A μ A μ A μ

2 - 0,98 - 0,78 - 0,62 3 - 1,00 - 0,98 - 0,82 4 - 1,14 - 1,04 - 0,94 5 3,0 - 2,5 - 2,1 - 6 3,2 - 2,7 - 2,3 - 10 3,7 - 3,2 - 2,9 - 20 4,2 - 3,9 - 3,6 -

Kanalda suv isrofi bug`lanish va o`zannda yuz beradigan filtratsiya miqdorini yigìndisidan iborat bo`ladi. Bug`lanish miqdori kanal qurilgan joyning iqlim sharoitiga, kanalning ko`ndalang kesimining geometrik o`lchamlariga bog`liq. Respublikamizning janubiy rayonlarida ishlatilayotgan kanallarda olib borilgan tajribalar bug`lanish natijasida bo`ladigan suv yo`qolishi kanalning 1,0 m2 yuzasiga o`rtacha yiliga 0,3…0,8 m ni tashkil etishini ko`rsatdi. Kanal tarmogìda bo`ladigan asosiy suv isrofi asosan filtratsiya hisobiga bo`ladi. O`tkizilgan tajribalar natijasi suv manbasidan to dalagacha bo`lgan kanallar tizimining foydali ishlar koeffitsienti 0,62 ...0,65 ga teng ekanligi aniqlangan. Kanaldan iste‘molchilarga suv taqsimlashda filtratsiya hisobiga bo`ladigan yo`qolishlarni hisobga olish zarur. Bundan tashqari, katta miqdordagi filtratsiya kanaldan foydalanish ishonchliligini kamaytiradi, yerlarni sho`rlanishiga va botqoqlanishga olib keladi, kanal qirgòqlarini o`pirilishini keltirib chiqaradi. Kanallardagi filtratsiya erkin (mavjud grunt suvlari oqimi kanaldagi filtratsiyaga ta‘sir qilmaydi) va erkin bo`lmagan (kanaldagi filtratsiya oqimi grunt oqimi bilan birlashgan) turlarga bo`linadi. Suvning filtratsiya hisobiga yo`qolishi (sugòrish kanalining 1 km uzunligi uchun) A.A. Kostyakov ifodasi yordamida aniqlanadi: tez suv o`tkazuvchan gruntlar uchun (qumloq, yengil sog` grunt) 3,4 σ =3,4/Q н (2) o`rtacha suv o`tkazuvchan gruntlar uchun (yengil sog` tuproq, sog` grunt) 0,4 σ =1,9/QН (3) kam suv o`tkazuvchan gruntlar uchun 0,4 σ =0,7/QН (4) bunda QH– kanaldan oqib o`tadigan netto suv sarfi Kanal uzunligi bo`yicha filtratsiyaga absolyut yo`qolishi

S= σ∙ QН ∙l/100 (5)

Bunda l – kanal trassasi uzunligi Xandam kanali uchun: 0,4 0,4 σ =1,9/QН = 1,9/10 = 0,75 % (6)

3 S= σ∙ QН ∙l/100=0,75∙10∙1000/100=75 m /sut (7)

Filtratsiya miqdori vaqt bo`yicha doimiy bo`lmaydi va u grunt bo`shliqlarida mayda zarralar o`tirib qolishi natijasida kamayadi.

4-jadval. Gruntli kanallarning filtratsiya koeffitsienti.

Gruntlar nomi Filtratsiya koeffitsienti

m/sutka

Shag‘al yuvilgan 100-1000

Shag‘al qum bilan 10-100

Yirik qum 10-100

O‘rta qum 4-10

Mayda qum va plastik qumloq 0,8-4

Changli qum 0,08-1,5

Qattiq qumloq 0,01-0,4

Qumoq 0,001-0,01

Loyli 0,001 dan kam

5-jadval. Kanal qoplamasining sizilish koeffitsienti. O‘rtacha sizilish Sizilishga qarshi qoplama koeffitsienti. m/kun Betonli, monolitli qoplamalar, choklar sifati 0,0007-0,0003 qoniqarli Betonli, monolitli qoplamalar choklar bilan 000 «kontsop» turdagi yon tasviri germetizatsiyalangan to‘ldirgichlar bilan. Yigma temir beton qoplamalar, choklari poroizol 0,0007-0,0003 va butun polimer matsikalar bilan germetizatsiyalashtirilgan. Yigma temir beton qoplamalar, choklari triopol 0,0004-0,00025 matsikalar bilan germetizatsiyalashtirilgan. Yig‘ma beton parda qoplamalar 0,0003-0,00025 Monolit beton parda qoplamalar 0,0003-0,00025 Asfalt qoplamalar 0,0004-0,0002 Zamin tuproq pardali to‘siqlar polimer 0,00025 pardalardan qilingan qoplamalar

Yuqorida qayd etib o'tganimizdek suv isrofgarchiligi sizilishga texnik sabablarga ko'ra va suv yuzasidan parlanishga farqlanadi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish jarayonida sug‘orish texnikasining turiga qarab parlanishga va faol qatlam ostiga sizilishga isrof bo‘ladi. Yomgirlatib sug‘orishda parlanishga sug‘orishga berilgan suvni 10-15 %, yer utsidan sug‘orishda esa faol qatlam ostiga sizilishga 10-50 % suv isrof bo'lishligi qayd etilgan. Shuning uchun xam sug‘orish me‘yorlarini belgilashda netto va brutto me‘yorlar farqlanadi. 3.3. Xandam kanalini filtratsiyaga qarshi chora-tadbirlar rejasi. Hozirda sug‘orish tarmoqlarini FIK qiymatini oshirishda texnikaviy va ekspluatatsion chora-tadbirlar qo‘llanilmoqda. Bu tadbirlar asosan ularni qurish jarayonida aksariyat xollarda esa ulardan foydalanish jarayonida amalga oshiriladi. Ekspluatatsion chora-tadbirlar:

Suvdan foydalanish rejasi asosida foydalanish. Bu rejadan chetlanish (suvni kam yoki keragidan ortiq olish yoki belgilangan muddatlarda olmaslik, Sug‘orish rejalarini bajarmaslik), xo‘jasizlik va suvdan samarasiz foydalanish natijasida ortiqcha suv isrofgarchiligiga sabab bo‘ladi. Sug‘orish tarmoqlarini o‘z vaqtida ta‘mirlash, o‘t bosgan kanallarni o‘z vaqtida tozalash. Sug‘orish tarmoqlarini o‘z vaqtida, ya‘ni sug‘orish mavsumidan oldin ta‘mirlamaslik yoki avariya bo‘lgan joylarda tezda chora tadbirlar belgilamaslik katta miqdordagi suv isrofiga sabab bo‘ladi. Buning uchun tizimdagi texnik xizmat tashkilotlari ishni reja asosida amalga oshirishlari va ular kerakli texnika, material va jixozlar bilan ta‘minlangan bo‘lishlari kerak. Sug‘orish tarmoqlarida begona o‘tlarga karshi kurashishda kanalga suv ochishdan 3-4 xafta oldin kanal o‘zani gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. O‘t bilan qoplangan meliorativ tarmoqlar mavsum oldidan tozalanishi kerak, chunki tozalanmagan kanal tozalangan kanalga nisbatdan 25-30 % ko‘p suv isrof qiladi. Sug‘orish kanallarini normal ish rejimini ta‘minlash. Ularga ortiqcha suv qo‘ymaslik, ulardan suv tashlashni cheklash, ularni dimlanib oqishiga yo‘l qo‘ymaslik. Suv sathi ustida (ayniqsa suv omborlarida) monomolekulyar plyonka xosil qilish. Yani suv bilan aralashmaydigan va parlanmaydigan yog‘li spirt (ortadekanol, geksadekanol) ni 1 m2 yuzaga 0,05 g miqdorda suv sathiga yoyish. Bu xolda suv yuzasidan bo‘ladigan parlanish (kuniga) 77%gacha kamayishi qayd etilgan. Sug‘orish tarmoqlari umumiy uzunligini qisqartirish. Bizga ma‘lumki suv isrof qiymati tizim uzunligiga to‘gri proporsional, ya‘ni kanal qancha uzun bo‘lsa suv isrofi shuncha ko‘p bo‘ladi. Sug‘orish kanallari uzunligini kamaytirish uchun sug‘orish maydonlari qayta qurilishi (sug‘orish dalalari kengaytirilishi (12-20 ga), yerlar tekislanishi, zamonaviy sug‘orish texnikalari qo‘llanilishi) kerak.

Suvdan navbat bilan foydalanishni joriy etish. Bizga ma‘lumki suv isrofini solishtirma qiymatini aniqlashda kanaldagi suv sarfi qancha katta bo‘lsa solishtirma qiymat shunchalik kichik bo‘ladi, demak suv isrofi xam kam bo‘ladi. Sug‘orish suvi kamchil davrlarda suv sarfini suv itse‘molchilari o‘rtasida taqsimotida navbatni joriy etish, sug‘orish suvini bir sug‘orish maydoniga to‘plash ish unumi va tizimni FIK qiymatini oshirishga olib keladi. Yani, suv bilan taminlash koeffitsienti 0,75 dan kam bo‘lsa, limit suv sarfiga o‘tilib, navbatma-navbat sug‘orish joriy etiladi. Texnikaviy chora-tadbirlar. Asosan sug‘orish tarmog‘i o‘zanidan suvni sizib yuqolishiga qarshi qo‘llaniladigan ishlar majmuasi xisoblanib ular orqali kanal o‘zan tuprog‘ini suv o‘tkazuvchanlik qobiliyati kamaytirilishi yoki maxsus o‘zidan suvni juda kam suv o‘tkazadigan qoplamalar xosil qilinishi ko‘zda tutiladi. Kanallarni ko‘ndalang va bo‘ylama o‘zanlarini undan suvni sizib o‘tish miqdori

(Si )ni minimal qiymatga javob beradigan qilib xosil qilish. Kanalda yuz beradigan filtratsiyani kamaytirish uchun kanal o`zaniga qoplamalar o`rnatiladi. O`rnatiladigan qoplamaning suv o`tkazuvchanlik xususiyati kanal o`zanidagi gruntning xususiyatidan past bo`lishi shart. O`zandagi gruntining suv o`tkazmaslik qobiliyatini quyidagi usullarni qo`llab oshirish mumkin: Kanal qoplamalari. Qoplamalar himoyalovchi va filtratsiyaga qarshi turlarga bo`linadi. Himoyalovchi qoplamalar kanal o`zanini yuvilishdan saqlaydi, suvda oqib keluvchi jismlar va muz ta‘sirlaridan hosil bo`ladigan buzilishlarini oldini oladi. Filtratsiyaga qarshi qoplamalar kanallardan filtratsiya tufayli suv yo`qolishlarini kamaytiradi. Ular loyli, gruntli, polimerli, asfaltbetonli bitumli, beton va temir betonli turlarga bo`linadi. Har bir holat uchun qoplama turi variantlarni texnik – iqtisodiy taqqoslash asosida tanlanadi. Kanal o‘zanini shibbalash. Bu uslubda suv isrofi 50-60% ga kamayadi. Uni amalga oshirish yo‘llari turlichadir. Tuproq optimal namlikka erishganda (og‘ir sof tuproqlarda 22-25 %, o‘rta sof tuproqlarda 21-23 %, yengil sof 67 tuproqlarda 15-18 %, qumok tuproqlarda 12-15 %) ekskavator xartumiga osilgan og‘irligi 3-5 t.li yuk (temir beton, plita) 3-5 m balandlikka ko‘tarilib bir joyga 3-9 marotabagacha tashlanadi. Zichlangan tuproq qalinligi 40-50 sm bo‘lishligi va u 3-5 yil xizmat qilishi mumkin. Davriy ishlaydigan kanallarni o‘zanini yumshatish. Bu usulda davriy ishlaydigan sug‘orish tarmoqlarini o‘zani ularga suv berishdan oldin va so‘ngra 10-15 sm chuqurlikdagi kultivatorlar bilan yumshatilishiga asoslangandir. Bu usulda ushbu kanallarda suv isrofgarchiligi 40 %gacha kamayishi kuzatilgan. Kolmatash qilish (loyqa cho‘ktirish). Bu usul kanal o‘zanidagi tuproq g‘ovaklari (yirik zarrachalar orasidagi bo‘shliklar) ni suvdagi loyqa zarrachalari bilan to‘ldirishga asoslangandir. Suvdagi loyqa zarralarini kanal o‘zaniga cho‘kishi natijasida o‘zanni sizilish koeffitsienti qiymatini keskin kamayib ketishi (20-30 marotaba) sug‘orish amaliyotida oldindan ma‘lum va xozirda xam u ayniqsa Markaziy Osiyo loyqa suv manbalaridan sug‘orish tizimlariga suv olinganda namoyon bo‘lib turadi. Bu holat ayniqsa qayta qurilgan kanallarda juda qo‘l keladi. Kanal o‘zanida loyqa cho‘kishini tadqiqoti bu jarayonni amalga oshirish uchun quyidagi ishlarni bajarish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi. Kolmatatsiya qilinadigan yuza avvalo tekislanib so‘ngra yuza 20-25 sm chuqurlikda yumshatiladi, kanalga loyqa suv to‘ldiriladi. Loyqa cho‘kkach suv chiqarilib kanal o‘zani normal namlikka yetishgach tuproq zichlashtiriladi. Qumoq tuproqli kolmatatsiya qilinadigan yuzani 1 m2 ga 5-10 kg gil beriladi. Kolmatatsiya qilinadigan kanalni uzunligi 0,1-1 km orasida bo‘ladi. Kolmatatsiya davrida kanaldagi suv tezligi 0,05-0,20 m/s. kanaldan foydalanish davrida esa undagi suv oqim tezligi 0,6-0,7 m/s dan oshmasligi tavsiya etiladi. Yumshatilgan gruntga suniy tuz (SaSl2, NaCl) yuborish. Uning miqdori 1 m2 grunt yuzasiga 3…5 kg ni tashkil etadi; bog`langan gruntlar (yopishqoq) strukturasiga sun‘iy biokimyoviy ta‘sir etish (grunt yumshatilgandan so`ng organiq moddalar suv ta‘sirida va kislorod yetishmasligi tufayli parchalanadigan somon, begona o`t, kungaboqar kabilar qoldiqlarini kiritish); yuzalarga toza neft 68 kuyish (1 m2 yuzaga 4…15 kg neft) yoki neft va ohak suv aralashmasini yuborish. Neft quyishning asosiy kamchiliklaridan biri o`zan yuza qatlami suv o`tkazmasligi juda tez kamayadi. Bentonit gil tuproqlari qo‘llash. Bu tuproqlar tarkibida ―mont-morillonit‖ minerallar mavjud bulib, tuproq namlanganda ular juda kuchli darajada shishib o‘zidan suv o‘tkazmaydigan xususiyat kasb etadi. Markaziy Osiyoda katta miqdorda bentonit zaxiralari mavjudligini xisobga olsak, ularni qum va shag‘alli kanal o‘zanlarida qo‘llash yaxshi natijalar berganligini tajribalar tasdiqlagan. Tajribada filtratsiya koeffitsienti 20,8 m/kun bo‘lgan qumni 15-17 % bentonit va 85-83 % qumdan iborat xosil qilingan 10 sm li ekran aralashmadan sunggi filtratsiya koeffitsienti 0,0017 m/kun bo‘lganligi aniqlangan. Gruntni bitumlash. Qumoq tuproqni bitum emulsiyasi bilan aralashtirib yoki issiq bitum emulsiyasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zanga berish orqali amalga oshiriladi. Birinchi xolatda 50o C gacha isitilgan bitum emulsiyasi 16-24 % hajmida qumoq tuproq bilan aralashtirilib kanal o‘zaniga yetkiziladi va zichlanadi. Ikkinchi uslubda esa 1500 C gacha qizdirilgan bitum emulsiyasi 1m2 yuzaga 4-9 kg miqdorida sepilish orqali amalga oshiriladi. Emulsiya tarkibida bitum 40- 50% bo‘lishi va bitum markasi P bo‘lishi kerak. Bu tadbir 3-4 yilgacha o‘z ta‘sirini o‘tkazib suv isrofini 2-4 marotabagacha kamaytiradi. Gruntlarni tuzlash. Gruntning suv o‘tkazuvchanligi keskin kamayadi. Ular 2 xil ko‘rinishda- ochiq yuzaga va ximoyalangan yuzaga qizdirilgan osh tuzini yuqori konsentratsiya eritmasini sepish orqali (1m2 ochiq yuzaga 5 kg tuz, ximoyalangan yuzaga 3 kg tuz eritmasi) amalga oshiriladi. Bunday yuzalarda o‘tlar o‘smaydi va 5-8 yil xizmat qilib, unda suv isrofi 2 marotabaga kamayadi. Ammo karbonatli gruntlar uchun bu uslub qo‘l kelmaydi. Gruntlarni silikatlash. Gruntga suyuq shishani albatta bosim ostida berishga asoslangan. Bu xolda natriy kremneftorid yoki kalsiy xlorid eritmasi bilan silikat kislota ajralib tuproq qavatchalarida maxkam o‘rnashib qoladi. 69

Bu tadbir sho‘r tuproqlarda va yog‘ingarchilikda yaxshi natija bermaydi, lekin sovuqqa chidamli va plastikdir. Nov (lotok) va quvurlar. Hozirgi vaqtda asosan xo‘jalik ichki sug‘orish tarmoqlari nov (lotok) va quvurlar bilan jixozlanmoqda. Bu xolatda suv isrofgarchiligi 96-98%gacha kamaytirilibgina qolmasdan bu tizimlarda xosil qilinadigan bosimdan qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda foydalanish mumkin. Novlardan to‘gri foydalanilganda ular uzoq muddat xizmat qilishi muqarrar va ular 200-900 l/s suv sarfiga mo‘ljallanib ularda suv tezligi 6 m/s gacha bo‘lishi ruxsat etiladi. Quvurlar asbetsosement yoki plastmassa materialdan yasalib ularni yer ostiga joylashtirilishi YeFKni qiymatini oshirish imkonini beradi. Asfalt (bitum mineral moddalar aralashmasi) materialli qoplamalar. Bu qoplamalarni qalinligi 5-8 sm bo‘lib, ular zichlangan yoki 10-15 sm qalinlikdagi shag‘al yotqizilgan to‘sham ustiga yotqiziladi. Bu qoplamalarni o‘t-o‘lan teshishi mumkinligini xisobga olib asfalt yotqiziladigan asosga suyuq beton qoplamasi to‘shalishi yoki asos gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. Bu qoplama material ochiq ko‘rinishda: a) armaturalangan yoki armaturalanmagan asfalt beton, buyralar ustidan 20 sm qalinlikdagi mahalliy tuproq tushami to‘shaladi. Kanalga suv berishdan oldin asfaltbeton yuzasi asbest qo`shimcha qo`shilgan issiq bitum bilan qoplanadi. qiyaliklar uchun asfalt beton qorishmasi 160…1800C ga qizitiladi. Kanal tubiga uni ba‘zi bir hollarda quyilmaydi. Bunday qoplamalar mustahkam, egiluvchan, atmosfera ta‘sirlari betonga ko`ra chidamli, suv o`tkazmaslik kabi yutuqlarga ega. Ular orasidan o`simliklarning tez o`sib chiqishi, asosiy kamchiliklaridan biridir. Qiyaliklar qiymati 1:1,5 dan tikkaroq, qoplama qalinligi 6…8 sm qabul qilinadi. Issiq haroratli hududlardan asfaltbeton tarkibi qiyalik o‘pirilib ketmaslik sharti bilan qabul qilinadi. Bu qoplamalar suv isrofini 80-90 % kamaytirib, 40 yil xizmat qilishi aniqlangan. Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Qalinligi 0,1-0,2 mm bo‘lgan plastmassa plyonkalari (polietilen, polivenilxlorid va x.o.) suv isrofini 90-95 %ga kamaytirsada 2-3 mavsumdan so‘ng (ayniqsa agarda ularni ustida ximoya 70 to‘sham bo‘lmasa) o‘z xususiyatlarini yo‘qotishi kuzatilgan. Bu qoplamalardan beton qoplama to‘shamlarini qatlamlari orasida xam qo‘llashadi. Bu qoplamalarni ustiga ximoya qatlam (tuproq yoki beton) to‘shalganda, ularni xizmat muddati uzayadi. Gil tuproqli qoplamalar yoki gil ekranlar. Bu ekran yoki qoplama gil va og‘ir sog‘ tuproqlarni o‘zlarini yoki bentonit bilan aralashmasini 30 sm li to‘shami kurinishida yoki utsida 30-40 sm li tuproq to‘shami bo‘lgan 5-8 sm li to‘sham ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday qoplamalar suv isrofini 60-80%ga kamaytiradi. Shu o‘rinda tarkibi 60-65 % gil, 35-40 % qum shag‘al bo‘lgan qalinligi 10-15 sm bo‘lgan glinobeton tushami xam suv isrofini kamaytiradi. Bunday ekranli kanaldagi suvni tezligi 0,7-0,8 m/sdan oshmasligi kerak. Tosh va gisht qoplamalar. Asosan tog‘li va tog‘ oldi sug‘orish tizimlarida qo‘llanilib suv isrofini 50-60%ga kamaytirishi kuzatilgan. Bu tadbir asosan qo‘l kuchi bilan bajarilishini xisobga oladigan bo‘lsak juda qimmat va kam unumli tadbirlar tarkibiga kiradi. To`kma yoki terilgan tosh, hamda metall ichiga tosh to`ldirilgan quti ko`rinishida barpo etiladi. Toshli to`kma uchun saralanmagan tosh ishlatiladi. Qoplama ostiga kalinligi 10… 20 sm li sheben, shag`al yoki katta zarrali qumli tushama ba‘zi bir hollarda toshli to`kma to`qilgan kataklar ichiga to`qiladi. Kataklar to`g`ri burchakli yoki rombli bo`lib, uning tomonlari uzunligi 0,5…0,7 m ga teng bo`ladi. Kataklarga tosh, qum yoki graviy tushama ustiga qalinligi 0,3…0,4 m qatlamda tosh yotqiziladi. Qiyaliklarni yuvilishdan, muz va shamol ta‘sirlaridan himoyalash maqsadida kanal qiyaliklariga tosh teriladi. Toshning shakli va o`lchamlari tanlanib, ular qalinligi 10…15 sm tushama ustiga qo`lda teriladi. qoplama usti vibrokatoklar va pnevmozichlagichlar bilan zichlanadi. Katak ichiga tosh to`ldirilgan qutilar ko`rinishidagi mustahkamlash ta‘mirlash va avariya ishlarida ishlatiladi. Kattaligi 10 sm li tosh o`lchamlari 10x10 sm li metalldan yasalgan turli kataklarga joylashtiriladi. Terilgan tosh qalinligi 15…20 sm gacha o`zgaradi. Bunday kanallar sirti g`adir-budurliklarga ega bo`lib, ular 100 yil va undan ortiq ishlaydi. 71

Polimer qoplamalar. Plyonkali ekranlar gruntning himoya qatlami tagida joylashtiriladi. Ular polietilen yoki boshqa turdagi polimer plyonkalar bo`lishi mumkin. Kanal o`zanidagi yer ishlarini yilning har qanday vaqtida bajarsa ham bo`ladi, ammo plenka va tushama qatlami sovuq va shamol bo`lmagan davrlarda tushaladi. Kanaldan foydalanish davrida plenkali ekran o`sib chiqayotgan o`simlik ildizlari va poyalaridan shikastlanmasligi uchun grunt zaminiga gerbitsidlar sepib ishlov beriladi va himoya qatlami qalinligi 0,5 m dan kam qabul qilinmaydi. Plyonka qalinligi 0,2 mm dan kichik, qumli tushamalarda esa 0,1m dan kam bo`lmasligi kerak. Plyonkalar bo`lak (ensiz tomoni kanal bo`yicha, enli tomoni yuqoriga) qilib tushaladi plenkalar cheti kanal qirgògìga qazilgan xandaqqa (transheyaga) plyonka bo`laklari maxsus payvandlash mashinalari yordamida payvadlanadi (birlashtiriladi). Plyonkali qoplamalar filtratsiyaga suvning umuman yo`qolmasligi va kanaldan 10…30 yil davomida normal foydalanishni ta‘minlaydi. Ularning kamchiliklardan biri grunt bilan ekran orasidagi ishqalanishning kamligidir. Shuning uchun bunday qoplamalar kanallar qiyaliklari m ≥ 3 qiymatlarida qo`llaniladi. Ba‘zi bir hollarda plyonka yuqorisiga (monolit yoki yig`ma) betonli himoya qatlami barpo etiladi. himoya qoplamalarida to`liq qirqilmagan harorat – kichrayish choklari, kanal kengligi bo`yicha har 6 m dan so`ng va uzunligi bo`yicha har 20 m dan so`ng o`rnatiladi. Gruntli qoplamalar (ekranlar). Gruntli to`gòn ekranlariga o`xshash bo`lib, lekin ularning qalinligi kichik bo`ladi va kanaldagi suv chuqurligiga hamda qiyalik qiymatiga bog`liqdir. Agar kanal trassasi suv o`tkazmasligi kam loyli gruntlardan o`tgan bo`lsa, unda gruntli qoplama o`sha loydan barpo etiladi. Bunda faqat gruntning strukturasi o`zgartiriladi: yoriqlar va gòvakliklar kamaytiriladi; tuproq o`yuvchi jonivorlar yo`llari berkitiladi. Buning uchun kanal tubi va qiyaliklarining Yuqori qatlami 40 sm chuqurlikkacha yumshatiladi yoki ag`dariladi va katoklar bilan zichlanadi va shibbalanadi. Agar kanal bog`lanmagan gruntlarda quriladigan bo`lsa qiyaliklari va tubi Yuqori qatlami

72 bog`langan (yopishqoq) yaxshi zichlangan suv o`tkazmaydigan loyli yoki sog` gruntlar bilan almashtiriladi. Kanal o`zani gruntdan yoki boshqa sun‘iy materiallardan yasaladi. Agarda kanal o`zanida gruntdan qoplama qilinsa, uning tagidagi grunt qalinligi 0,4…0,6 m va qiyaliklarda 0,6…1,0 metrni tashkil qiladi. Agarda qoplama betondan yasalsa, uning qalinligi 8…10 sm qabul qilinadi. Qirgòq qiyaliklari 1:2…1:1,5 dan katta qabul qilinmaydi. Agarda qoplamaning yuvilishi ehtimoli bo`lsa, bunday holatda himoyalovchi qatlam sifatida bog`lanmagan qalinligi 0,2…0,3 m li shagal va galechnikdan foydalaniladi. Sovuq iqlim sharoitli hududlarda loyli ekranni muzlashdan saqlash uchun uning ustiga mahalliy grunt yoki shagàl to`qiladi. Uning qalinligi qiyaliklarda minimal suv sathidan pastda 0,5 m, suv sathidan Yuqorisida grunt muzlash qalinligiga teng qilib olinadi. Agar yon bagìrlar qiyaliklari m ≥ 3 bo`lsa, qoplama joylashtiriladi va kontur qatlamlar bo`yicha zichlanadi, agar m ≤ 2,5 bo`lsa kanal o`qi bo`yicha gorizontga nishabligi 0,1…0,5 miqdorga qatlam-qatlam qilib joylashtiriladi. Beton va temir-betonli qoplamalar. Nisbatan silliq yuzaga ega bo`lib, bu o`z navbatida kanalning suv o`tkazish qabuliyatini oshiradi, qiyaliklari va tubini yuvilishdan saqlaydi, kanaldan filtratsiya tufayli yo`qolishini keskin kamaytiradi, kanaldagi suv sifatini yaxshilashga imkon beradi. Uning asosiy kamchiliklaridan biri juda ko`p miqdorda choklarni o`rnatishdir. Beton va temir- betonli qoplamalar monolit va yig`ma bo`lishi mumkin. Monolit qoplamalar qurilish joyida tayyorlanadi, alohida plitalardan tashkil topgan yig`ma qoplamalar temir-beton zavodlarida tayyorlanadi. Beton qoplamalarni qalinligi o‘rta tuproqlarda 7-15 sm, bo‘sh tuproqlarda 18-20 sm bo‘lsa maqsadga muofiqdir. Monolit betonli qoplamalar qalinligi 10 - 20 sm li yaxshi tekislangan shagàl, shagàl qum aralashma ustiga yotqiziladi. Agar kanal loyli gruntlarda o`tgan bo`lsa, tushama qalinligi 30 - 50 sm gacha oshadi. Bunday qoplamalarda yon bagìrlar, qiyaliklar qiymati 1:1,5 dan tik bo`lmasligi kerak. Ularni yotqizish zamonaviy kompleks beton yotqizuvchi mashinalar bilan bajariladi. Monolit temir-betonli qoplamalar beton 73 qoplamalarga nisbatan beton qalinligi va po`lat armaturaning qalinligi bilan farq qiladi. Armaturaning ishlatilishi uning mustahkamligi yoriqlar hosil bo`lishiga qarshiligini oshiradi, deformatsiyalanishi va cho`kishi oldini oladi. Ularni kuchli deformatsiyalanadigan va ustuvorligi kam bo`lgan gruntlarda qo`llash maqsadga muvofiqdir. O`zidan issiqlik chiqarib qizishi, betonning kichrayishi, harorat o`zgarishi monolit betonning yemirilishiga olib keladi. Buni oldini olish uchun unda avvalroq bo`ylama va ko`ndalang deformatsiya choklari, (siqilish, kengayish va qurilish) choklar o`rnatiladi. Kengligi 8-10 mm ko`ndalang siqiluvchi choklar har 3…6 m dan so`ng o`rnatilib, qoplama qalinligi yarimigacha yoki uning qalinligini uchdan birigacha qirqiladi. Kengligi 20…25 mm li ko`ndalang kengayuvchi choklar har 12…16 m dan keyin, bo`ylama choklar esa qiyalik kanal tubi tutashgan chizigì bo`yicha o`rnatiladi. choklar qoplama qalinligi bo`yicha to`liq qirqiladi va zichlagichlar sifatida yogòch, tol, plastika yoki asfalt mastika qo`llaniladi. Temir-betonli qoplamalarda deformatsiya choklari beton qoplamalarga nisbatan kamroq ishlatiladi, ba‘zi bir hollarda kengligi 0,5 m va har 15…20 m dan so`ng faqat vaqtinchalik ko`ndalang qo`llaniladi. Bu choklar uzun beton seksiyasi kichraygandan so`ng beton bilan berkitiladi. Yig`ma qoplamalarda monolit qoplamalarga nisbatan mehnat ishlarining kamligidir. Bu qoplamalarning kamchiliklariga ularda choklarning ko`p bo`lishi, suvning ko`p o`tkazuvchanligi, qiyaliklar deformatsiyasi tufayli ularning siljish ehtimolining oshishidir. Meliorativ kanallar qurilishida uzunligi 5 m, kengligi 1,5 va 2,0 m li oldindan kuchlantirilgan NPK turdagi silliq temir betonli plitalar keng qo`llaniladi. Yig`ma plitalar yordamida o`zaro bog`lanmagan grunt o`zanli kanallarning o`zani qoplanadi. Qoplama hosil qilishdan oldin kanal tagi va qirgòqlari tekislanishi shart. Kanal o‘zanini bunday qoplamalar bilan qoplash asosan suv juda tanqis bo‘lgan tizimlarda suv tezligini boshqarish zaruriyati bolgan tizim qismlari va inshootlarda, kanal o‘zani ko‘p o‘tkazuvchan tuproqlarda loyixalanganda ko‘llanilib ular suv isrofgarchiligini 90-95%gacha kamaytirish imkonini beradi va uzoq yillar xizmat qiladi. 74

Yuqorida keltirilgan suv isrofini kamaytirish tadbirlarini o‘zaro taqqoslash va samaradorligini quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin. 6-jadval. Suv isrofiga qarshi qo’llaniladigan tadbirlarni samaradorligi. Suv isrofgar-chili- 1m2 yuziga sarf Xizmat muddati, yil Suv isrofini giga qarshi bo‘ladigan material. kamaytirish foizi. tadbirlar. Beton qoplamalar a)monolit 0,07-)0,04m3 25-30 95 B)yigma 0,05-0,1m3 50 95 V)nov(lotok) - 40-50 96 G)quvur - >20 98 Asfalt qoplamalar 0,03-0,08 m3 5-6 98 Plastik qoplamlar: A)polietilen 0,05-0,27 kg 3-7 95 B)polivenil-xlorid 0,05-0,27 kg 3-7 95 Tosh va gisht 50-100 kg 20-30 50-60 qoplamalar: Gruntlarni tuzlash 3-5 kg 5-8 60-70 Gruntlarni - 5-8 50-60 silikatlash Gil ekranlar 0,1-0,35 m3 10 60-80 Gruntlarni 4-9 kg 3-4 60 bitumlash Bentonitni qo'llash 0,01-0,06 2-5 80 Kolmatatsiya qilish 5-10 kg 12 60 Kanal o‘zanini - 1-2 40 yumshatish Kanal o‘zanini - 3-5 50-60 shibbalash

Yuqorida keltirilgan misollardan ma‘lumki sug‘orish tarmoqlarida FIK qiymatini kichik bo‘lishligi sug‘orish tarmoqlarini loyixalashda ularni o‘lchamlarini keragidan katta bo‘lishligiga, suv manbasining sug‘orishlik qobiliyatini kamaytirishlikka, sug‘orish maydonlarini meliorativ xolatini yomonlashuviga, sug‘orish kanallarida loyqa cho‘kish va uni tozalash kabi ortiqcha ishlarga sabab bo‘ladi. Shuning uchun xam sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligiga qarshi kurashish, ularning FIK qiymatini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Amaliyotda u yoki bu suv isrofgarchiligiga qarshi kurashish tadbirlarini qo‘llash quyidagilarga bog‘liqdir. 1.Qo‘llaniladigan materiallarni mustahkamligi va chidamliligi. 2.Mahalliy tabiiy shart sharoitlarda tadbirni qo‘llash imkoniyati mavjudligi. 3.Qo‘llaniladigan tadbirlarni bajarishda ishni mexanizatsiyalashganligi. 4.Ekologik va iqtisodiy xisob-kitoblar. Biz eng maqbul bo‘lgan usulni yani kanal o‘zanini beton qoplama bilan qoplashni tanlab oldik. 3.4 Xandam kanalini tuproq o’zanli qismini betonlash ishlari va foydali ish koeffitsiyentini oshirish. Xandam kanalining pasporti №10.2.05 bo‘yicha: PK559+00 dan PK740+00 gacha suv sarfi Q=14 m3/s ni, kanalning tubi b=3m, nishabligi i=0,001’0,0003 gacha o‘zgarishi, kanalning yon tomon qiyaligi m=1,5 kanalning chuqurligi h=2,04m ligi aniqlandi.

(8)

Bu yerda: b – kanal tubini eni, m; m – kanal yon tomonlari qiyaligi; h – kanal chuqurligi, m. Kanal bo’yicha bajariladigan ishlarning xajmi:

m3 (9)

Bu yerda: L – kanal uzunligi, m. 76

Kanal yon tomonlari va tubini qo‘l kuchi bilan loyihaviy belgilargacha qazish ishlarini amalga oshiramiz. Qo‘l kuchi bilan bajariladigan ishlarning xajmi:

(10)

Bu yerda: tT - tekislanishi zarur bo‘lgan tuproq qatlamining qalinligi. Beton zavodini tanlash Beton zavodining soatlik ish unumdorligini aniqlaymiz.

(11) bu yerda: - ishlab chiqarilgan beton xajmi, m3 Beton qorishmasini yuk olishlarini hisobga olgan xolda:

(12)

Vqop – beton bilan qoplanadigan xajm:

(13)

lтек - tekislanadigan uzunlik:

Koy  1,2 1,4 oylar bo‘yicha ishlarning bajarilishini notekisligini hisobga oluvchi koeffistient. (14)

Ksoat  1,2 1,3 soatlar bo‘yicha ishlarning bajarilishini notekisligini xisobga oluvchi koeffistient.

(15)

m  (22  24) kun bir oydagi ish kunlar soni

n  8,16 smenadagi soat davomiyligi

m3 P b / z  15 I pog'onali beton zavodini qabul qilamiz. soat soat I pog‘onali beton zavodida beton qorg‘ichlarning sig‘imi 250, 500, 1200, 2400 l bo‘lishi mumkin. Beton qorg‘ichning soni – 2, 4, 6 dona bo‘lishi kerak. Beton qorg’ichning soatlik ish unumdorligi quyidagi ifodadan aniqlanadi:

(16)

Bu yerda: L – beton qorg‘ichning sig‘imi, l; - beton qorishmasining chiqish koeffistienti;

tst - beton qorgichning bitta davrasining davomiyligi

(17)

tюк  10 20 sek beton qorishmasini yuklashga ketadigan vaqt.

tаr  40120 sek beton qorishmasini aralashtirishga ketadigan vaqt.

tto'k  10 20 sek beton qorishmasini to‘kishga ketadigan vaqt. Beton qorg’ichlarning sonini quyidagi ifoda orqali aniqlaymiz:

(18)

Beton qorishmasini joylashtirish. Kanallarni betonlashtirish ishlari maxsus uskunalar-beton quygichlar yordamida bajariladi. Beton quygichning turi kanal o‘lchamlariga qarab tanlanadi.

7-jadval Beton quygich Quyish kesimining o'lchamlari Quyish mexanizmi Tubining Chuqurligi Qiyaligi qalinligi (sm) kengligi (m) (m) Noto'liq profili 2-3 2-2,5 1,5 8-12 beton quygich Beton quygichning ish unumdorligi va beton quyishda mexnat sarfi ShNK 4.02.42-04 42-01-009-jadval 11-12 betlar, 42-01-010-jadval 13-14- betlardan foydalanib aniqlanadi.

8 –jadval Manb Sarf elementlarini O'lchov Beton yotqizish mashinalari a kodi nomi birligi komplekti bilan kanal chuqurligi:

5,0m gacha

Ishchi-quruvchilarni Kishi- 69,5 mexnat sarfi soat

Mashinistlarning Kishi- 84,27 mexnat sarfi soat

Mashinalar va mexanizmlar

Chuqurligi 5,0m ga Mash- 8,35 chakanallarni soat betonlashtirish uchun mashinalar komplekti

Beton quygichning soatlik ish unumdorligi

(19)

(20)

Beton quygichlar soni

(21) Beton yotqizishda band bo’lgan ishchilаr soni

(22)

Xandam kanalini biz loyiha qilayotgan 18.5 km qismi uchun hisoblangan smeta qiymatlari. 9-jadval T/ O’lchov Narxi, Umumiy Harajatlar nomi Soni R birligi so’m bahosi, so’m 1. Ishchilar oyligi:

Qurulish montaj ishlaarida ishchi 1.1 So‘m 130 2 260 706 293 891 780 va xizmatchilar bir oylik ish haqi Mexanizator va haydovchilar 2. oyligi: 2.1 Ekskavator mexanizatori Moto/soat 726 13 403 9 730 578 2.2 Buldozer mexanizatori Moto/soat 630 13 403 8 443 890 2.3 Avtosamosval haydovchisi oy 12 1 251 886 15 022 392 Yonilg‘i quyish mashina 2.4 oy 8 1 251 886 10 014 928 haydovchisi. 2.5 Avto kran haydovchisi Moto/soat 180 13 403 2 412 540 Beton aralashtirgich mashinasi 2.6 oy 10 1 251 886 12 518 860 haydovchisi 3. Beton

5 925 230 3.1 Monolit beton m3 12 370 479 000 000

Metalkonstruksiy armatura 3.2 tonna 1,105 590 000 651 950 d-14mm

3.3 Politelien plyonka m 40000 2000 80 000 000 3.4 Deformatsiya choki m 27750 1500 41 625 000

3.5 Harorat choki m 9250 1700 15 725 000 4 Yoqilg’i moylash harajatlari

4.1 Benzin tonna 10 6 200 000 62 000 000 4.2 Distoplivaya tonna 97 6 500 000 630 500 000

Moylash materiyallari 5% 31 525 000 4.3 4.4 Suv oluchi inshootlar

4.5 РВТ-60X60 dona 9 1 200 000 10 800 000 4.6 РВТ-80X80 dona 1 2 100 000 2 100 000 4.4 Ko‘zda tutilmagan harajatlar 50 000 000

Ekspetiza (Gosekspetiza, Uzsuv 7 683 873 5 ekspetiza) 6 Ekologiya ekspetizasi 5 159 171

7 215 034 Jami 692

Demak Xandam kanalini Ohangaron tumani qismidan o‘tgan 18,5 km li tuproq o‘zanli qismini betonlashtirish ishlariga jami 7 215 034 692 so‘m

81 sarflandi. Agar biz betonlashtirish o‘rniga geomembrano bilan qoplansa jami o‘rta hisobda 8 500 000 000 so‘m sarflanadi. Oradagi farq 1 284 956 308 so‘mni tashkil qildi. Tog‘ri geomembrano qimmat lekin uni tanlashga bizda bir nechta sabblar bor. Birinchidan, chet-el mamlakatlari allaqachon geomembranoga o‘tib bo‘lishgan; Ikkinchidan, xizmat muddati 50 yildan yuqorilagi bilan ajralib turadi; Uchinchidan, tobora sement xom ashyosi kamayib borayotganligida; To‘rtinchidan, sement ishlab chiqarish jarayonida havoga juda kata salbiy tasiri natijasida inson salomatligiga va tabiyatga putir yetkazayotganligi; Beshinchidan, kanalni betonlashtirish jarayonida ishchilarga tan jarohat yetishi va og‘ir mehnat sharoitlari; Oltinchidan, betonlashtirishda avtokran va boshqa texnikalar ishlashi natijasida ortiqcha yoqilg‘i sarf bo‘lishi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki geomembranoga o‘tish zarurligini hayotning o‘zi taqozo etmoqda.

III bob bo’yicha xulosalar III bob bo‘yicha Xandam kanalini qurilishidan tortib to hozirgi mavjud holatini o‘rganib, kamchiliklarini bartaraf etish bo‘yicha quyidagi chora- tadbirlar amalga oshirildi:  Xandam kanali 1932-1933 yillarda qurilib, oxirgi marotaba 1970 yilda rekonstruksiya qilingan.  tuproq o‘zali qismi Ohangaron tumani hududiga 18,5 km to‘g‘ri keladi;  mavjud FIK=0,64ni tashkil etadi  filtratsiya natijasida 19,3 m3/sut suv isrof bo‘lmoqda  sug‘orish tarmog‘ini beton qoplamasi bilan qoplash natijasida FIK=0,95ni tashkil etdi

 betonlashtirish ishlariga jami 7 215 034 692 so‘m sarflandi  geomembrano bilan qoplanganda o‘rta hisobda 8 500 000 000 so‘m sarflandi  betonlashtirish bilan geomembrano orasidagi farq 1 284 956 308 so‘mni tashkil qildi.

UMUMIY XULOSALAR Toshkent viloyati Ohangaron tumani ―Do‘stlik‖ SIUning sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalash mavzusidagi dissertatsiya ishida sug‘orish tarmoqlarining hozirgi holatini o‘rganish jarayonida, sug‘orish suvining rejaviy va haqiqiy suv sarflarida farqlar borligiga amin bo‘ldik. Hususan, Xandam kanali oxirgi marotaba 1970 yilda rekonstruksiya qilingan. Shu kungacha qariyb 50 yildan buyon ekspluatatsiya jarayonida kanalning PK559+00 dan PK740+00 gacha bo‘lgan qismi jami 18,5 km oralig‘idagi oqim bo‘ylab har ikki tomonining ayrim qismlarida kanalning injenerlik ko‘rinishi va loyihaviy nuqtalari o‘zgargan, qirg‘oq dambalari, inspektor yo‘llari qoniqarsiz ahvolda kelib, avariya holatiga kelib qolgan. Xandam kanali Toshkent viloyatining uchta Yuqori Chirchiq, Parkent hamda Ohangaron tumanlariga suv yetkazib beradi. Maksimal suv sarfi 31,0 m3/sek tashkil qiladi. Umumiy uzunligi 73,3 km tashkil etadi, shundan 40,4 km beton qoplamali, 32,9 km esa tuproq o‘zanli hisoblanadi. Ayni tuproq o‘zali qismi Ohangaron tumani hududiga 18,5 km to‘g‘ri keladi, bu o‘z navbatida suv isrofgarchiligiga sabab bo‘lmoqda. Yana bir salbiy sabablardan biri kanal ikkita tuman hududidan oqib o‘tishi natijasida birinchi piketdagi 31,0 m3/sek suvning 6 m3/sek suv Ohangaron tumaniga yetib kelmoqda. Xandam kanali Ohangaron tumanning ―Yangi hayot‖, ―G‘allaquduq‖, ―Do‘stlik‖, ―Shodmalik‖, ―Alisher Navoiy‖ MFYni qishloq xo‘jalik ekinlariga suv yetkazib beradi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ayni vegetatsiya davrida suv yetishmasligi oqibatida qishloq ekinlarining hosildorligiga salbiy tasir ko‘rsatmoqda. Shu o‘rinda xalq orasida keng tarqalgan ―chilla suvi – tilla suvi‖ iborasi ayni Ohangaron dehqon-fermerlariga aytilgandek. Sug‘orish tarmoqlarini modernizatsiyalashda zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish bilan birga boshqaruv ishini takomillashtirish, qishloq hududidan oqib o‘tuvchib sug‘orish tarmoqlarini o‘zboshimchalik bilan suniy to‘g‘onlar 84 qurib, ayni vegetatsiya davrida sug‘orish ishlarida qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Hududlarda kadrlar yetishmasligi kabi bir qator muamolarni hal qilish, bir so‘z bilan aytganda sug‘orish suvini manbadan olib to ekin dalalarigacha belgilangan vaqtda va miqdorda yetkazib berishdagi muamolarni hal qilish chora-tadbirlari ishlab chiqdik. Jumladan: 1. Sug’orish tarmoqlarini modernizatsiyalash. Ayni paytda hududdagi asosiy sug‘orish tarmog‘i hisoblangan Xandam kanalining Do‘stlik hududidagi o‘rtacha foydali ish koeffitsiyenti 0,64 ni tashkil etmoqda. Ushbu koeffitsiyentni pastligiga suv olib keluvchi tarmoqning so‘nggi marotaba 1970 yilda taminlanganligi va asosan tuproq o‘zanligi sababli sodir bo‘lmoqda. Umumiy suv isrofgarchiligi turlari:  Sizilishga-90-95%  Bug‘lanishga-2-4%  Texnik sabablarga-3-6% Ko‘rinib turibdiki, suv isrofgarchiligining asosiy turi sizilish orqali sodir bo‘lmoqda, buni oldini olish uchun beton qoplamalardan foydalanib kelinmoqda. Hozirda beton tayyorlashda foydalaniladigan sement xom ashyosining taqchilligi, qimmatligi va ekologik muamolar tug‘dirmoqda. Jahon tajribasida beton qoplamalar o‘rniga kompozit mahsulotlardan tayyorlangan nov-lotoklardan foydalanilmoqda, ularning afzalligi esa, mahalliy xom ashyo, yani shisha paxta, kvars qumi va efir moyidan ishlab chiqarilayotganligi bilan ajralib turadi. Ularning yengiligi tufayli ekspluatatsiya jarayonlarida avto kranlar shartmasligi, natijada sarflanadigan yoqilg‘ini iqtisod qilish mumkinligi, ishchilarga tan-jarohatlari yetkazishlar soni kamayishiga, xizmat muddati 50 yildan yuqorilagi bilan ajralib turadi. Yana bir kompozit materiallardan biri betonli qalin mato bo‘lib uni kanal osti gurunt qatlamiga yotqizish orqali suv sizilishini butunlay to‘xtatish mumkin bo‘ladi. Bu yangi materialning o‘tda yonmasligi, ekspluatatsiya jarayonlarida tez, oson va qisqa muddatlarda bajarilishi natijasida xizmat ko‘rsatish sifati yaxshilanadi. Material tarkibiga to‘xtaladigan bo‘lsak, ikki qavatli igna punkli geotekstil qatlamidan tashkil 85 topgan bo‘lib, ular o‘rtasida quruq sement-qum aralashmasi mavjud. Ushbu mahsulotlarni o‘zimizda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish orqali ham iqtisodiy samaradorlikka, ham suvni grunt orqali shimilishini oldini olgan bo‘lamiz.

7-rasm. Kompozit nov.

8-rasm. Betonli qalin mato. 2. Aholi va fermerlar o’rtasida tashviqot ishlarini olib borish. Biz sug‘orish tarmoqlari zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlaganimiz bilan aholi va fermerlar o‘rtasida ―Suv madaniyati‖ni shaklantirmasdan turib maqsadimizga erisha olmaymiz. Bunda hududlarda uyishtiriladigan ochiq muloqotlarga tajribali professor-o‘qituvchilarini jalb qilish, sohada amalga oshirilayotgan islohatlar bilan yaqindan tanishtirish, hususan, ―TОМЧИ‖ ilovasi haqida aholi va fermerlarga uning afzalliklari haqida malumotlar berish. 3. Kadrlar tayyorlash masalasi. Hozirgi davrda institutni tamomlagan malakali kadr ishga joylashishda qulay sharoitlarga ega bo‘lgan hududlarda

qolib ketmoqda, bu o‘z navbatida chekka, asosan qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan hududlarimizda kadrlar yetishmasligiga, buning oqibatida suvdan foydalanish rejasini tuzishda xatoliklarga olib kelmoqda. Bu kabi muamolarni yechishda kadrlarni hududlar aro taqsimlash yo‘li bilan yani tumanlar kesimida o‘qishga qabul qilish bilan ularni maqsadli tayyorlash taklifini ilgari suramiz. Bu bilan yosh kadrlar hududidagi yani bo‘lajak ish joyidagi muamoni amaliyot davrida o‘rganib, o‘qish davomida muamolariga nazariy yechim izlab topadilar. 4. Tuman SIUlarini bitta namunaviy SIUga aylantirish. Tuman SIUlarini bitta namunaviy SIUga aylantirish. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.12.2019 yil 982-sonli ―Suv istemolchilari uyshmalari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari tog‘risida‖gi qaroriga muvofiq, Respublikamizdagi 1503 ta SIUlarini 158 ta Suv istemolchilari uyushmalariga birlashtirildi. Suv xo‘jaligi infratuzilmasini modernizatsiya qilish va texnologik qayta jihozlash hamda suv xo‘jaligi sohasini boshqarish tizimini takomillashtirish borasida keng ko‘lamli islohatlar amalga oshirilmoqda. Ularning moddiy texnik bazasi birlashib, sug‘orish tarmoqlariga xizmat ko‘rsatadigan ishchi texnikalari yetishmasligi tufayli loyqa cho‘kindilari va begona o‘tlardan tozalash ishlari sekinlashi natijasida fermerlar sifatli sug‘orishni amalga oshirolmaganligi oqibatida SIU va fermerlar o‘rtasida nizolar paydo bo‘lmoqda edi. Bundan tashqari suvdan foydalanish rejasini tuzishdagi xatoliklar, sug‘orish suvining qattiy hisob-kitobi olib borishdagi kamchiliklar ko‘zga tashlanadi. Ushbu muamolarni yechishda tumanda yagona namunaviy SIUga aylanishi ularning moddiy texnik bazasi birlashishi va malakali kadrlarning bir joyda to‘planishi orqali fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatish sifati oshishiga va sug‘orish suvidan samarali foydalanishga olib keladi. Xandam kanali oxirgi marotaba 1970 yilda rekonstruksiya qilingan. Shu kungacha qariyb 50 yildan buyon ekspluatatsiya jarayonida vujudga kelgan muommolarni bartaraf etish hamda kanalning foydali ish koeffisientini (FIK) oshirish maqsadida kanalning Ohangoron qismidan o‘tuvchi jami 18,5 km 87 masofasiga beton qoplamasini yotqiziladi. Natijada kanalning foydali ish koeffisienti (FIK) 0,75 dan 0,95 ga ortadi. Buning natijasida 5410,0 gektar bug‘doy, 1623,0 gektar sabzavot, 973,8 gektar bog‘ va 1190,2 gektar boshqa ekin maydonlarida suv ta‘minoti yaxshilanib hosildorlik sezilarli darajada oshai hamda takroriy ekin maydonlari ko‘lami 1623,0 gektarga yetadi. Kanalni ekspluatatsiya qilish natijasida 10 dona gidrotexnika inshootari yangilanib, kanaldan suv oluvchi 4 ta SIU maydonlariga suv taqsimlash ishlari yaxshilanadi. Shu o‘rinda modernizatsiyalash deganda, zomonaviy texnologiyalar joriy qilish bilan bir qatorda, insonning aqliy salohiyati oshirishni ham modernizatsiyaning asasiy bir yo‘nalishi ekanligini unutmasligimiz zarur.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan Respublikaning 2017-yil 28- noyabr kuni PQ-3405-sonli qarorida ―2018-2019-yillarda irrigatsiyani rivojlantirish va sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturi to‘g‘risida‘‘gi qarori.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 17 apreldagi ―Qishloq va suv xo‘jaligida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi PF-5418-sonli Farmoni

3. Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 4 dekabrdagi 984-son qarori ―2019- 2021-yillarda Toshkent viloyatining irrigatsiya va melioratsiya tizimlarini yaxshilash bo‘yicha Davlat dasturi‖

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 9 oktabrdagi PQ- 4486-son qarori 6-ilovasi.

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yilning 24 iyulidagi PF- 4456-sonli ―Oliy malakali va ilmiy pedagog kadrlarni tayyorlash va attestatsiyadan o‘tkazish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida‖gi qarori.

6. O‘zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi Qonuni. 1992 yil 2 iyul.

7. Arifjanov A., Fatxullaev A., Samiev L. Magistral kanallarda oqimning tashuvchanlik qobiliyati // I va M. – Toshkent, 2015. - №02. – B. 54-55

8. Arifjanov A.M, Samiev L.N, Akmalov Sh.B, Atakulov D.E, Yurik L. Landsat OLIning SWIR va NIR tasvirlari orqali irrigatsiya tizimlarining o‘zanini geoaxborot tizimlari orqali o‘rganish // I va M. – Toshkent, 2019. - №1(15). – B. 42-43

9. Amanov B.T. ―Sug‘oriladigan yerlarning suvga talab meyorlarini asoslash metodikasini asoslash‖ PhD dissertatsiyasi Toshkent. 2018 yil.

10. Barayev F.A, Serikbayev B.S. ―Gidromeliorativ tizimlarni ishlatish va avtomatlashtirish‖ Toshkent, 2008 yil.

11. Barayev F.A, O'rinbaev S.K. Nanotexnologii v oroshenii i meliorastii. // I va M. – Toshkent, 2015. - №01. – B. 14-15

12. Barayev F.A, B.S.Serikbayev ―Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish‖ Toshkent, 2014.

13. Bazarov D.R, Artikbekova F, Urazmuxamedova Z, Axmatov F. Nasos stanstiyalari tizimidagi kanallarda suv oqimining harakatini matematik modellashtirishda qo‘llaniladigan gidrodinamik tenglamalar sistemasi // I va M. – Toshkent, 2019. - №1(15). – B. 20-21

14. Bakiev M.R, N. Rahmatov, A. Ibraymov ―Kanaldagi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish‖ Toshkent, 2018. 15. Baras N.I, V.N. Shestakov. ―Opredelenie koeffitsienta filtratsiya gruntov‖ Omsk, 2006. 16. Bacchelli M, G. Lilliu. The use of geomembranes to increase efficiency, reliability and safety of hydrotechnical structures // I va M. – Toshkent, 2018. - №3(13). – B. 50-51

17. Fatxulloyev A.M, Isakov X.X. Sug‘orish kanallarining gidravlik parametrlarini takomillashtirish // I va M. – Toshkent, 2016. - №03(5). – B. 31- 32

18. Fatxutlloyev A.M. ―Tuproq o‘zanli sug‘orish kanallarida oqim harakati dinamikasi‖ DSc dissertatsiyasi Toshkent. 2018 yil.

19. Ikramov R.K, Barayev F.A. ―Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ monitoring va kadastri‖ Toshkent, 2008 yil.

20. Ishanov X.X. Sug'orish tarmoqlarining texnik holatini yaxshilash va suvdan oqilona foydalanish bo‘yicha ayrim dolzarb masalalar to‘g'risida // I va M. – Toshkent, 2016. - №01(3). – B. 16-17

21. Ishanov X.X. Tuproq o‘zanli kanallarning optimal parametrlari va ularni gidravlik hisobi // I va M. – Toshkent, 2015. - №01. – B. 58-59

22. Ishanov X.X, Dadajonov M, Eshonov J. Suv resurslarini oqilona boshqarish va ularni hisobga olishdagi ayrim muammolar to‘g'risida // I va M. – Toshkent, 2016. - №03(5). – B. 5-6

23. Ishanov X.X, Dadajonov M, Eshonov J Sug'orish tarmoqlarida suvni hisobga olishdagi ayrim muammolar to‘g'risida // I va M. – Toshkent, 2016. - №4(6). – B. 5

24. Jo‘rayev Sh.Sh. ―Gruntli inshaotlarda filtratsiya jarayonini kamaytirishda mahalliy xom ashyo samaradorligini baholash‖ PhD dissertatsiyasi. Toshkent. 2019 yil.

25. Klevstov A.M, Skripnik E.E. Primenenie betonnogo polotna dlya stroitelstva i renovastii gidrotexnicheskix i irrigastionnIx soorujeniy // I va M. – Toshkent, 2018. - №3(13). – B. 37-38

26. Mamajonov M, Shakirov B.M, Mamajonova N.A. Poligonal kesim yuzali suv olish inshootini gidravlik ish tartibi // I va M. – Toshkent, 2018. - №3(13). – B. 17

27. Mamutov R.A, Qo‘chqorov Sh.Z, Sultanov T.Z. Suv xo‘jaligida suvni tejovchi texnologiyalarni qo‘llash samaradorligini oshirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar // I va M. – Toshkent, 2018. - №3(13). – B. 105-106

28. QMQ 02.06.03–97 ―Sug‗orish tizimlarini loyihalash qoidalari‖ Toshkent. 1997 yil.

29. Raxmatov N.R. Ma‘lumotlar bazasini yaratish yo‘lidagi Sirdaryo havzasi suv xo‘jalik birlashmasining tajribasi // I va M. – Toshkent, 2018. - №2(12). – B. 36-37

30. Samiev L.N, Ibragimova Z.I, Allayorov D.Sh, Babajanov F.K. Tindirgich ish rejimining magistral kanalning gidravlik parametrlariga ta‘siri // I va M. – Toshkent, 2019. - №2(16). – B. 24-25

31. Sultonov T.Z, Begmatov I.A. O‘zbekistonda sug'orish tizimlarining rivojlanish tarixi // I va M. – Toshkent, 2016. - №01(3). – B. 8-9

32. Sadiyev U.A. ―Irrigatsiya kanallarida suvdan foydalanishning samaradorligini va ishonchligini oshirish usullari‖ PhD dissertatsiyasi Toshkent. 2019 yil.

33. Umarov S.R. Suv xo‘jaligida innovastion jarayonlarni rivojlantirishning tashkiliy asoslari // I va M. – Toshkent, 2016. - №02(4).–B. 61

34. Umarov S.R. Suv xo‘jaligini innovatsion-investitsion rivojlantirish samaradorligini baholash // I va M. – Toshkent, 2017. - №1(7). – B. 13

35. Xamidov M.X, Shukurullayev X. ―Qishloq xo‘jaligi gidrotexnika melioratsiyasi‖ Toshkent. 2008 yil.

36. Xamidov M.X, Sultanov T.Z. Fan ta‘lim ishlab chiqarish o‘rtasidagi integra6tsiya bu – ta‘lim, ilmiy va ishlab chiqarish tashkilotlarining mavjud salohiyatlaridan hamkorlikda oqilona foydalanishdir // I va M. – Toshkent, 2015. - №01. – B. 100

37. Xamidov M.X. Qadimgi gidrotexnik inshootlar turlari haqida ayrim ma‘lumotlar // I va M. – Toshkent, 2019. - №2(16). – B. 34-35

38. Xamidov M.X, Jalolov A. Suv resurslarini oqilona boshqarish, ularni iqtisod qilish va samarali foydalanish muammolari // I va M. – Toshkent, 2015. - №01. – B. 28-29

39. Zayniddinov B.G. Yassi zatvorlarni avtomatik boshqaruvida matematik modelning obyektga adekvatligi (mosligi) ni tekshirish // I va M. – Toshkent, 2017. - №1(7). – B. 35-36

40. Sherov A.G‘. ―Sug‘ormadehqonchilikda yerlarning meliorativ holatini yahshilash va suvdan tejamli foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqish‖DSc dissertatsiyasi Toshkent. 2017 yil.

41. Choryev J.M. ―Fermer xo‘jaliklari uchun ko‘chma suv o‘lchagichlar konstruksiyalari va hisobiy asoslash usullarini takomillashtirish‖ PhD dissertatsiyasi. Toshkent. 2019 yil.

Internet saytlari.

www.lex.uz

www.vikipediya.com

www.ZiyoNet.uz

http://www.irrigation.ru/

http://www.poliv.info/ www.tiqxmmi.uz