L-Assedju 1-Kbir ta' - f'glieluq 1-450 sena

Alexander Busuttil B.Ed. (Hons.) M.Sc.

Gnalkemm fast 1-itgnar pajjiti, Malta gnandha starja li ggib 1-gnira ta' basta stati ferm akbar minnha. Bla dubju li 1-Assedju 1-Kbir tal- 7565 jibqa' fast 1-aktar grajjiet impartanti fl-istarja ta' pajjitna. Alexander Busuttil jirrakkantalna 1-istarja tai-Assedju 1-Kbir f'gneluq 1-450 anniversarju tiegnu.

Din is-sena qegndin infakkru 1-450 sena miii-Assedju 1-Kbir ta' Malta u gnalhekk nsibt li nfakkar ftit dawil il-grajjiet hekk importanti fl-istorja ta' pajjizna li gnalkemm ckejken imma minn dejjem kellu influwenza kbira f'dak kollu li jigri fii-Mediterran.

11-Kavallieri kienu ilhom Malta 35 sena u stabilixxew runhom fii- peress li kienet belt portwali u 1-qawwa tagnhom kienet navali u kummercjali. ln-Nobbli ta' Malta li qatt ma tant kienu fernana bil-nakma tal-kavallieri kienu nqatgnu glial rashom til-belt tal-lmdina. 11 -bqija tai-Maltin mad war 20, 000 run kienu mxerrdin fl-irnula jgnixu kif jistgnu bil-biedja jew bis-sajd jew snajja onra.lr-ranal tagnna !=tal Kirkop kienu joqogndu ftit bdiewa bil-familja tagnhom go · ftit irziezet. Fiorini (2000) jikteb li fl-1419 u fl-1425 insibu 16 u 17 -il ragel rispetivvament minn !=tal Kirkop miktubin fid-Dejma. Jekk inqisu li glial kull ragel hemm xi namsa jew sitta minn nies dipendenti fuqu, bejn nisa, tfal u xjun, naslu biex ngnidu li r-ranal kellu xi popolazzjoni ta'xi mitt run. Kienu jagnmlu mal-parrocca ta' Bir Miftun. Meta Mons. Dusina zar !=tal Kirkop 10 snin wara 1-Assedju, sab popolazzjoni ta' qrib 250 run u jsemmi 1-ezistenza ta' diversi kappelli fir-ranal tagnna, u 1-pricipali fosthom kienet dik tai-Patrun tagnna San Leonardu u onra tai­ Lunzjata u ta' San Gakbu int u sejjer lejn !=tal Safi u ta' San Nikola int u sejjer lejn Bir Miftun. lrridu ngnidu li gnalkemm Malta kienet tant 1-0rdni, xorta missirijietna kienu mwerwrin mill-attakki tai-Furbani Misilmin li kienu gnadhom jattakkaw lill-pajjizna u jisirqu kull ma jsibu. Barra minn hekk il-flotta tai-Ordni kienet tattakka kull bastiment li jtajjar il-bandiera tai-Mislem u allura Malta kienet xewka gnall-lmperu Tork, li dik il-nabta kien fl-aqwa tiegnu. Bizzejjed ngnidu li fl-1551 attakka 1-Gnawdex u kaxkar fil-jasar 1-Gnawdxin kollha, kwazi 5000 run. Fil-fatt insibu li nafna Maltin telqu lejn Sqallija li kienet inqas perikuluza.

11-Granmastru Juan de Homedes, wara dan 1-attakk fuq Gnawdex, ordna li jissannan Forti Sant' Anglu 1-Birgu u 1-bini ta' zewg fortizzi godda dik ta' San Mikiell-lsla uta' Sant' lermu fuq 1-gnolja Sciberras, ilium 1-Belt . Dawn inbnew f'temp ta' sitl xhur biss fl-1552 u kellhom ikunu krucjali fl-Assedju 1-Kbir. Fl-1557 lanaq Granmastru Jean Pari sot de Vallette li kellu jkun il-mexxej per eccellenza waqt 1-Assedju 1-Kbir.

205 11-Granmastru de Valette kien jaf minn kmieni li t-Torok kienu qegndin jippreperaw attakk kbir fuq Malta minn spiji li kellu f'Kostantinopli. Dlonk ordna biex jitlestew ix-xognlijiet fuq il-fortizzi kollha u nareg avviz biex il-kavallieri kollha li kienu mxerrdin mai-Ewropa jirritornaw Malta mill-iktar tis. Ordna biex jingiebu suldati voluntiera mill-ltalja u talab 1-gnajnuna mill­ allejati kollha fosthom miii-ViC:ire ta'Sqallija Don Garcia li min-nana tiegnu wiegned gnajnuna ) sinitikanti imma talbu zmie11 biex ikun jista jigbor ammont sodisfacenti ta' suldati. lz-zmien huwa lussu li de Vallette ma kellux! 11-Papa Piju IV bagnat somma flus ta' 10,000 koroni bnala gnajnuna. Dawn servew biexjinxtara provizjon u armi imma de Vallette 1-iktar li kellu bzonn kienu suldati mnarrgin. Skont Francesco Balbi, li kien suldat mercenarju Spanjol iservi Malta, tir-Rebbiegna tal-1565, (u li nallielna djarju miktub tal-grajja kollha), de Vallette kellu taht il-kmand tiegnu 541 Kavallier u suldati ninargin Spanjoli, Taljani u xi Griegi u bejn 3000 u 4000 suldati Maltin li ma kienux daqshekk mnargin imma li kellhom esperjenza kerha ta' dawn il-kursara Misilmin u gnalhekk kienu lesti gnalihom. Kien hawn ukoll xi 500 skjavi Misilmin maqbudin li kienu jservu fuq ix-xwieni tai-Ordni imma dawn kellhom jintuzaw tant gnassa stretta gnax malajr iduru kontrik u jaqsmu gnand 1-gnadu. lktar 'il quddiem waslu izjed kavallieri u suldati biex b'kollox Malta kellha qawwa ta' bejn 8000 u 9000 suldat biex jiddefenduha kontra 1-armata enormi tal-gnadu. Fid-9 ta' April wasal Malta 1-ViC:ire ta' Sqallija Don Garcia de Toledo bi flotta ta'27 bastiment imma kull ma kellu x'joffri Iii De Valette kienet il-wegnda li 1-lmperatur Filippu II ta' Spanja kien ser jibgnat 25 000 suldat, imma min jaf meta! 11-ViC:ire irritorna lejn Sqallija una miegnu xi Maltin xjun u morda.

Bdew isiru 1-preparamenti gewwa 1-fortizzi billi ssirnazna ta'ikel, ilma, armi u munizijon ta'ku.ll • tip li kellhom bzonn kemm gnall-kanuni u armi tan-nar onrajn. 11-Birgu biss kellu nixxiegna ta' ilma permanenti. lmlew il-fosos gewwa Sant' Anglu u San Mikiel bil-qamn li ngieb minn Sqallija. Tpoggiet katina enormi til-banar bejn il-ponta tal-Isla u Sant' Anglu hekk li ebda opra tal-banar ma tista tidnol tid-dania bejn 1-lsla u 1-Birgu. Din il-katina kienet mgnassa lejl u nar. Twittew djar u bini qrib il-fortizzi tai-Birgu u 1-lsla biex ma jkunux jistgnu jinqdew bihom it-Torok. lt-tliet bastimenti kbar tai-Ordni, Capitana, Padrona u San Giovanni nnbew til-foss ta' bejn Sant' Anglu u 1-Birgu. !=target ordni lill-bdiewa biex jigbru u jansdu kollox mir­ raba tagnhom inkluz frott li jkun gnadu ma sarx nalli t-Torok ma jsibu xejn x'jieklu huma u 1-annimali tagnhom. Nixxiegnat ta' ilma kellhom jinnbew sewwa u 1-bjar gew kontaminati b'annimali mejtin. It-Torok kellhom jansbu gnalkollox jekk riedu jdumu bl-assedju gnax f'Malta kienu na jsibu ftit li xejn u din kienet ser tkun problema kbira gnalihom.

11-Wasla tat-Torok 11-flotta Torka dehret fuq ix-xefaq ta' Malta mas­ sebn ii-Gimgna 18 ta' Mejju riesqa lejn Marsaxlokk. Stakkament ta' suldati tant ii-Marixxal Copier u xi Maltin fuq iz-zwiemellemnuhom u dlonk bagntu jinfurmaw liii­ Granmastru gewwa 1-Birgu. L-lmdina sparaw xi kolpi Matteo Perez d'Aieccio, 11-migja tal-qawwa Torka fit-18 ta' Mejju 1565, tal-kanun biex jinfurmaw 11-Pa/azz Presidenzjali, ii-Belt (Ritratt Daniel Cilia) immedjatament Iii nutna

(ID) @ili:/cWCz~;6 1-Gliawdxin u dawn irrispondew minnufih b'kolp ta'kanun miii-Kastell. Bdew jintbaglitu sinjali minn ralial glial ielior biex kulliadd jerliilha jew lejn Hmdina jew lejn ii-Birgu, bil-karettuni u b'xi liai:na ta' ikel maglihom. 11-Koppin flimkien mal-parroccani kollha ta' Bir Miftuli irliewlha lejn il-fortifikazzjonijiet il-godda tai-Birgu. L-lmdina wkoll ingabru liafna Maltin u glialhekk il-kbarat Maltin talbu Iill De Valette biex isaliliali il-qawwiet taHmdina. Dan minnufih bagliat ir-rigment ta' Birkirkara, J=tal Qormi, ii:-Zejtun, ii:-Zurrieq u Bir Miftuli - madwar 2,370 ragel b'kollox biex flimkien mal-kavallerija tai-Kavallier Fra Melchior d'Eguaras iservu hemm talit il-kmand ta' Fra Pedro Mesquita. 11-Kavallerija kollha kienet stazzjonata Hmdina. Dawn ir­ rinforzi baqgliu Hmdina gliall-ewwel xahar biss tal-assedju gliax malli Sant'lermu waqa; De Valette kellu iktar bi:onnhom ii-Birgu u 1-lsla. Fil-fatt il-battaljun ta' Bir Miftuli gie assenjat il­ posta fl-lsla li tliares lejn Kordin (Fiorini, 2000).

Sadanittant il-flotta Torka li kienet tgliodd mal-190 bastiment ma dalilux Marsaxlokk imma sal paw max-xatt lejn in-nalia ta' Filfla u talit ii:-Zurrieq u lejn 1-Gnejna u ankraw talit 1-irdum taHmgarr. Taglina 'lliin kollu i:ammewhom talit gliajnejhom u 1-Granmastru kien infurmat il-liin kollu b'messaggiera apposta.

L-gliada filgliodu refgliu 1-ankri u rliewlha lejn Marsaxlokk, San Tumas u Marsaskala. Ankraw u bdew iliottu 1-apparat kollu li kellhom fosthom 3000 suldat li elf minnhom kienu jgliidulhom Ganissarji li kienu 1-aqwa suldati Torok. Nii:i:lu 2:-i:wiemel taglihom u baglitu stakkament biex jimxi quddiem u jibdew jisirqu u Jigbru kull ma jsibu jgliodd glial snienhom fosthom bhejjem u ikel mir-raba. Gliarralhom gliax ma sabu xejn, Ia bdiewa u lanqas Matteo Perez d'Aieccio, L-isbark f'Marsax/okk fl-20 ta' Mejju 1565, 11-Palazz Presidenzjali, ii-Belt (Ritratt Daniel Cilia) bhejjem, gliax kulliadd kien laliaq ingabar ii-Birgu. Fir-ralial tai:-Zejtun iltaqgliu ma' stakkament kavallerija minn taglina talit ii-Marixxal De Copier u hawn saret 1-ewwel glieda. lmma taglina malajr irtiraw gliax it­ Torok kienu wisq. lnqatel in-neputi tal-gvernatur tal-lmdina Don Mesquita u nqabdu tnejn prigunieri mit-Torok. Dawn kienu kavallier Franciz u suldat Portugii:, li wara li ittorturawhom, qatluhom. lppretendew li jgliidulhom fejn kellna 1-iktar parti debboli fis-swar imma dawn 1-eroj tawhom informazzjoni falza.

11-qawwiet tal-art Torok kienu talit il-kmand tal-General Mustafa Pasha filwaqt li dawk tal­ baliar talit 1-Ammiral Piali. L-istorici ma jaqblux fuq kemm kienu jglioddu t-Torok li gew jinvaduna. Aktarx li kienu qrib it-30,000. Dawn ma kienux kollha Torok imma din kienet allejanza migbura miiHmperu Ottoman kollu ta' dak ii:-i:mien. Skont Balbi 1-qawwa Ottamana kienet maglimula minn:

9000 Spaliis jew Kavallieri miii-Anatolja u mir-Ruania- (1-Aigerija); 6000 Ganissarji li kienu 1-aqwa gellieda taHmperu Ottom - liafna minnhom miraturi

207 precizi bl-ixkubetta jew arkebus; • 4000 Jajalari li kienu fanatici tal-Islam lesti li jmutu gnar-religjon; • 4000 voluntier u xi 5000 bil-lieva fosthom Griegi, Lhud u kursari minn Tripli u miii­ Aigerija.

Gabu magnhom numru kbir ta' kanuni, bicca minnhom enormi u am mont kbir ta' munizzjon u zwiemel u kull attrezzatura necessarja gnall-assedju gnax kienu jafu li Malta kienet fqira u ma kienu na jsibu xejn.

Sa tlett ijiem wara li was let, 1-armata Torka· bil-mod zbarkat kollha 1-art u mlew tista tgnid in­ nofsinhar ta' Malta kollu. 11-kmandanti Torok gnamlu kunsill tal-gwerra biexjiddeC:iedu kif ser imexxu. 11-General Mustafa ried li jan btu 1-ewwel gnall-lmdina u mbagnad jinvadu Gnawdex, b'hekk it-Tramuntana ta' Malta tkun tant idejhom u kull gnajnuna minn Sqallija tigi mwaqqfa mill-ewwel. lmbagnad, fl-annar, jinzlu gnall-lsla u 1-Birgu. 11-flotta ried jaqsamha fi tlieta, parti tnares it-tramuntana ta' Malta lejn Gnawdex, parti timblokka 1-Port ii-Kbir u 1-bqija tibqa' ankrata Marsaxlokk.lmma 1-Ammiral Pi ali ma qabilx ma' dan il-pjan. Deherlu li Marsaxlokk ma kienx port kenni tajjeb gnall-flotta u lanqas ma riedt jissogra bastimenti barra mill-portijiet. Hu ried li waqt 1-assedju, 1-flotta tiddannal f'port iktar kenni mill-irjinat kollha. 11-port ii-Kbir ma setgnux jidnlu qabel jiendu Sant'Anglu u San Mikiel. Setgnu jidnlu Marsamxett imma kellhom jiendu 1-ewwel il-fortizza ta' Sant'lermu li kienet tindokra d-danla ta' dan il-port. 11- kelma tai-Ammiral kellha iktar salina minn ta' Mustafa gnax kellu iktar konnesjonijiet familjari mas-Sultan Sulejmen gnalhekk gnaddiet tiegnu u mnalla kien hekk gnax kieku nadmu 1-pjan ta' Mustafa kien jirnexxilhom jenduna. Gnalhekk iddeciedew li jibdew minn Sant' lermu.

L-Attakk fuq Sant' lermu Forti Sant' lermu li gnandu forma ta' stilla mibni fit-tarf tal-penizola gnolja msejna. .. Sciberras, ilium il-beltValletta.· . M a t teo Perez d"'l,. eccto, . L-atta kk.. .uq Fortt . 5 ant'I ermu fi s-27 ta , 11-fortl Jlkkontrolla d-danla tal-Port II- Mejju 1565, 11-Pa/azz Presidenzjali, ii-Belt (Ritratt Daniel Cilia) Kbir fuq nana u ta' Marsamxett fuq in-nana 1-onra. It-Torok bilfors riedu jenduh biex ikunu jistgnu jdannlu 1-igfna tagnhom Marsamxett. lddeC:iedew li jittakkawh mill-banar minn nana ta' Tas-Siiema viC:in ii-Ponta ta'Tigne u mill-art billi jistazzjonaw batterija ta' kanuni fuq 1-gnolja Sciberras ezatt faccata tiegnu u fuqu (fejn ilium jigi I-Belt). Kellhom problema gnaliex riedu jgorru 1-kanuni tagnhom li kienu kbar nafna glial distanzi twal. Nizzluhom ix-xatt Ta' Sliema u kellhom igorruhom bil-bhejjem u zwiemel max-xatt kollu gnad-dawra ta' Sa Maison sakemm jidnlu bihom fuq 1-gnolja Sciberras.

Kellhom problema onra gnax fuq 1-gnolja ma kienx hemm ilqugn xejn u t-tiraturi tagnna minn fuq Forti Sant'lermu kienu 1-nin kollu jiftnu n-nar fuqhom. Gnalhekk it-Torok kellhom igibu eluf ta' xkejjer mimlijin bil-namrija miii-Marsa u mill-innawi tal-madwar biex jibnu

208 ·~ •>-aD) ~/eCz"Jt lqugn madwar il-kanuni u suldati tagnhom gnax fuq 1-gnolja lanqas namrija ma kien hemm bizzejjed u ma setgnux inaffru trunC:ieri 1-isfel. lx-xatt ta'Tigne u l-lmsida u Sa Maison ii-Pieta kienu mimlija kampijiet u suldati Torok.

Filgnodu tal-24 ta' Mejju, !-General Mustafa' ordna li jibda 1-bumbardament fuq Sant'lermu. 11-gebel tal-forti beda jitfarrak bil-mod hekk kif il-balal enormi tat-Torok bdew jan btu miegnu. Tagnna til-forti kellhom il-biza li jfaqqgnu 1-bjar bil-tregnid tal-balal u jispiccaw bla ilma imma dan fortunatament ma sennx.lt-tiraturi Torok bl-ixkubetti kienu wkoll stazzjonati n-nana tax­ xatt ta'Tigne' biex kull meta jixirfu tagnna minn fuq il-forti jtajrulhom rashom.

11-Granmastru De Valette bagnat iktar suldati u kavallieri lejn Sant lermu bil-banar min-nana tai-Birgu. Sar rinforz ta' 200 suldat u 60 ex-qaddiefa Nsara tai-Ordni (li kienu nnelsu apposta) kollha tant il-kmand tai-Kurunell Mas. L-ordni kienet li Sant' lermu jrid izomm kemm jiflan nalli jagnti cans tigi 1-gnajnuna minn Sqallija. Vallette ried igib iz-zmien minn fuq il-forti ta' Sant' lermu u din kienet tattika li rnexxiet.

11-qawwa Torka zdiedet tis-27 ta' Mejju meta wasal Luccjali minn Lixandra b'erba' xwieni mimlijin b'munizzjon u gab miegnu inginiera Egizzjani esperti tal-assedji. Tlett t'ijiem wara wasal Malta 1-Kmandant Dragut minn Tripli, bi nmistax-il xini mgnobbija b'munizzjon u kanuni u 1500 suldat. Is-Sultan Sulejman kien ordna lill-kmandanti Torok biex joqogndu gnall-pariri ta' Dragut li kien stmat nafna miegnu. Dragut kellu 80 sena dik il-nabta u kien jaf il-kosta ta' Malta bl-amment gnax kien xeba' jmexxi attakki furbana. Xejn m'gnogbu 1-pjan tal-gwerra tat-Torok imma qallhom issa Ia bdejtu komplu hekk (jigitieri li jattakkaw Iii Sant' lermu).

Dragut ordna li titpogga batterija kanuni onra til-ponta jgnidulha tal-forka (fejn hemm Ricasoli llum) biex il-bumbardament fuq Sant'lermu jkun mid-dawra kollha. Dragut fehem ukollli 1-Forti kien qiegned izomm gnax De Valette kien qiegned jibgnat rinforzi bil-banar bil­ i ejl min-nana tai-Birgu. Gnalhekk riedLJo jaqtgnu din il-komunikazzjoni mai-Birgu nalli 1-Forti jtittex jaqa: Dragut kien joqgnod mas-suldati tiegnu til-kamp fuq 1-gnolja Sciberras stess biex il-nin kollu jmexxi 1-bumbardament.

Balbi jikteb li Sant'lermu f'dawn il-jiem kien sar qisu vulkan bil-lejl jixgnel bin-nar tiel a' minnu. Kien ilaqqat bejn 6000 u 7000 tir ta' kanun kuljum. ls-snana kienet izzid kuljum gnax Gunju beda dienel u 1-gnatx u nuqqas ta' ilma beda jinnass kemm fuq tagnna ta' gol-forti u iktar fuq it-Torok li bdew jimordu bid-disinterija. Gnamlu speci ta' sptar, b'mijiet ta' tined, gewwa 1-Marsa gnall-morda tagnhom. Malli ccedi parti sostanzjali mill-najt tal-forti t-Torok kienu jattakkaw u jippruvaw jidnlu. 11-Ganissari kienu minn tal-ewwel u mietu bil-bosta minnhom gnax tagnna kienu jiftnu fuqhom nar qawwi u jwaddbulhom zejt jagnli u crieki tan-nar.

It-Torok ma setax jirnexxilhom jippenetraw il-forti. 11-mejtin tagnhom kienu jispiccaw gzuz tant il-nitan tal-forti. Tagnna kienu qegndin jitilfu nafna nies ukoll u qabdu jaqtgnu qalbhom gnalhekk iktar minn darba bagntu messaggi Iii De Valette biex inallihom iC:edu 1-forti u janarbu lejn ii-Birgu u 1-lsla. De Valette kull darba irrifjuta din il-proposta u ordna li nadd ma kellu jirtira postu u kellhom jirrezistu sal-annar ragel. In-niss tagnna til-forti ma kienux abbundunati gnaliex De Valette kien jibgnat rinforzi kull jum bil-lejl, li kienu jkunu voluntiera Maltin u Kavallieri - kollha eroj gnax kienu jafu li sejrin jiggieldu sal-mewt. Fit-18 ta' Gunju, waqt li Dragut kien qieghed jispezzjona t-truppi u 1-batteriji fuq 1-gholja Sciberrasjintlaqat minn gebla, wara li balla ta'kanun sparata minn Sant'Anglu, habtet mal-art u tajret xi gebel. Waqa'fl-art u haduh go tinda 1-Marsa nofsu mejjet. Fid-19 ta'Mejju nstemghet spluzjoni kbira gewwa Sant' Anglu. Kienet splodiet polverista tal-porvli u qatlet tmien t'irgiel u tajret xi soqfa.lt-Torok bdew jghajtu bil-ferh u taghna sparawlhom xi tiri ta' kanun go nofshom minn Sant' Anglu biex ikolll.om biex jifirhu. De Vallette ma setax jibghat iktar ghajnuna lejn Sant' lermu bil-bahar ghax issa t-Torok kienu imblokkaw kollox. Sant'lermu zamm ghal tlett ijiem ohra minghajr ghajnuna miii-Birgu sakemm fit-23 ta' Gunju wara taqtigha twila, li fiha hallew hajjithom kavallieri u hafna suldati Maltin u Ghawdxin, ii-Forti ntrebah miii-Misilmin u minn fuqu nizlet il-bandiera hamra bis-salib abjad tai-Ordni u telghet flokha 1-bandiera tan-nofs qamar. Sant'lermu kien zamm 31 gurnata u t-Torok kellhom ihallsu prezz gholi hafna b'eluf ta' mejtin- xi 8000 mejtin, anna tlifna xi 1500 fosthom 120 kavallier, 1-iktarTaljani. Xi suldati Maltin irnexxielhom jaharbu bil-ghawm lejn ii-Birgu. Balbi sar jaf x'gara til-forti minn ghandhom. lnqabdu xi disa' kavallieri prigunieri imma hadd ma jaf x'gara minnhom. It-Torok kienu fferoccjati ghax kienu tilfu hafna suldati biex rebhu forti wiehed 1i ma kienx sinifikanti daqs Sant'Anglu jew San Mikiel. 11-General Mustata • ordna li jinqatghu 1-irjus tai- Matteo Perez d'Aieccio,L-attakk fuq Forti Sant'lermu fis-27ta' katavri tal-kavallieri u wahluhom Mejju 1565,11-PalazzPresidenzja/i,ii-Belt(RitrattDanie/Ci/ia) fuq lanez twal biex jarawhom minn Sant'Anglu. 11 -gisem bla ras taghhom salbuhom fuq slaleb u tefghuhom fil-bahar lejn Sant'Anglu. X'hin taghna rawhom minn Sant'Anglu marru jghidu liii-Granmastru. De Valette ghadab bl-ikrah u ordna li jingiebu 1-prigunieri Torok li kienu nqabdu mill-kavallerija taghna. Lil dawn qatghulhom rashom u 1-irjus sparawhom minn kanun kbir lejn il-kampijiet tat-Torok. Sa dan it-tant hlisna minn Dragut li miet bil-griehi li garrab. lssa t-Torok setghu jdahhlu parti kbira mill-flotta tagh hom gol-port ta' Marsamxett bla tfixkil. Marsamxett imtela kollu biCC:iet tal-bahar tat-Torok. Bdew il-preparamenti ghall-attakk fuq ii -Birgu u 1-lsla. Garrew izjed kanuni · lejn 1-gholja Sciberras, Kordin, Santa Margerita u Tas-Salvatur - kol lha immirati lejn San Mikiel u Sant' Anglu.

Feggghet daqsxejn ta' tama ghalina meta fid-29 ta' Gunju waslet ghajnuna zghira minn Sqallija (il-picco/o soccorso) . Din kienet tikkonsisti f'erba' xwieni b'xi 500 suldat, 40 kavallier u 56 bumbardier taht it-tmexxija Matteo Perez d'Aieccio, //-was/a tal-Piccolo Soccorso minn tal-kavallier de Robles. Nizlu Ghajn Sqallija fil-S ta' Lulju 1565, 11-Pa/azz Presidenzjali, ii-Belt Tuffieha jew 1-lmgarr u mxew matul (Ritratt Daniel Cilia)

210 •>-QllD . ~/c&Cz~~ il-kosta 1-isfel. lrnexxilhom jizgiccaw minn tant nalq it-Torok billi zammew 'I bognod kemm setgnu mill-linji tal-gnadu 1-iktar fii-Marsa u Kordin. lmxew lejn ir-Rinella 1-Kalkara u minn hemm ittiendu 1-Birgu u ftit wara qassmuhom fil-fortizzi ta' San Mikiel u Sant'Anglu. De Valette nizzel ukoll xi suldati mill-lmdina.

11-General Mustafa bagnat messaggier lejn ii-Birgu gnand De Valette. Jekk icedu 'I Malta kien ser inallihom jitilqu lejn Sqallija bl-unuri kollha. De Valette naturalment irrifjuta u biex ibezzgnu lill-messaggier ordna li jigi mgnallaq imma tagnna keccewh 'I barra b'gnajnejh mgnottijin nlief biex urewlu 1-nxuna tas-swar u 1-fond tal-foss. 11-messaggier irritorna lejn it­ Torok imwerwer u dawn nassewhom insultati u ifferocjaw izjed.

L-Attakki fuq San Mikiel u Sant' Anglu- L-lsla u 1-Birgu It-Torok giethom ideja tajba li jgorru dgnajjes kbar fuq 1-art mill-port ta' Marsamxett, jaqsmu 1-gnolja Sciberras u jnizzluhom il-port il-kbir (xi nofs mil art). B'hekk ikunu jistgnu jattakkaw 1-lsla bil-banar ukoll mingnajr ma jg.naddu tant in-nar ta' Sant' Anglu.

t=tarbu tlieta mill-kamp Tork fuq 1-gnolja Sciberras u qabzu 1-banar. It-Torok rawhom u grew gnal warajhom. Tagnna rawhom mill-Isla u qabzu 1-banar gnalihom. lrnexxielhom isalvahom u dannluhom Hsla. Wiened kien Malti, l-ienor minn Sirakuza u t-tielet dezertur li kien Grieg - ufficjal fl-armata Torka. t=taduh gnand ii-Granmastru u tarraflu 1-pjan tat-Torok jigifieri li kienu ser jattakkaw San Mikiel bl-art u bil-banar f'daqqa wanda. ld-dgnajjes Torok kienu ser inizzlu suldati matul ix-xatt tal-Isla. De Vallette ddeC:ida li jsannan dik in-nana tal-Isla. Tagnna qalulu li tista' ssir pallizzata jigifieri bnal travi ippuntati mnawlin f'qiegn il-banar bil-noloq tal-nadid u marbutin bil-nbula, hekk li 1-ebda dgnajsa ma tkun tista tersaq lejn ix-xatt. F'disa' t'iljieli 1-Maltin irnexxielhom jibnuwha. Tant kienet bicca xognol tajba li 1-Granmastru ordna li tinbena onra fid-danla tai-Kalkara .

... Gnall-annar tal-ewwel gimgna ta' · Lulju sar bumbardament kbir fuq San Mikiel, Sant' Anglu kif ukoll fuq 1-lsla u 1-Birgu. It-Torok riedu jkissru 1-pallizzata imma ma rnexxielhomx. lppruvaw iktar minn darba. Tagnna li kienu gnawwiema tajbin kull darba nizlu gnalihom fil-banar u qattgnuhom. Hawnhekk, Balbi tgnidx kemm ifannar il-qlubija tai-Maltin. Matteo Perezd'Aleccio, L-attakkfuq Forti San Mikiel u Forti Sant'Anglu, 11-Palazz Presidenzjali, if-Belt (Ritratt Daniel Cilia) L-assalt wasal fil-15 ta' Lulju, b'elf Ganissarju tant rajjes Kandlissa, rnewlha bid-dgnajjes lejn 1-lsla u t=tasan, viC:ire tai-Aigerija, resaq bl-art bi 30,000 run min-nana ta' Kordin. Taw is-salt f'nin wiened b'gnajjat u nsejjes tal­ infern. Sant' Anglu fil-bazi tiegnu kellu batterija b'names kanuni tistennihom u fetnu n-nar fuqhom livell tal-banar. Bi ftit tiri narbtuhom kwazi kollha u qatlu 1-bkca kbira tagnhom. Dawk li resqu bl-art sabu jistennihom baraxx ta' gebel minn fuq is-sur kif ukoll zejt jagnli. It­ Torok kienu kwazi irnexxielhom jiendu pasta imma malajr wash!l rinforzi miii-Birgu li qassmu minn fuq pont mqiegned apposta bejn ii-Birgu u 1-lsla. It-Torok x'nin raw iktar suldati gejjin, irtiraw. 11-battalja tal-Isla damet xi sitt siegnat u t-Torok tilfuha b'kollox. t=tallew warajhom xi 2,500 mejtin u minn tagnna mietu xi 200. Ezatt kif it-Torok kollha irtiraw reggnu bdew jibbumbardjaw bil-qawwi nalli ma jnalluniex niendu nifs. It-Torok indunaw li 1-gnajnuna tai-Maltin kienet importanti gnaii-Kavallieri u huma kienu qegndin inossu 1-effetti tagnha gnalhekk ippruvaw jixtruna billi wegndu li jekk icedu, inkunu stmati tajjeb u jnalluna nielsa. Naturalment tagnna 1-ebda wiened ma accetta. Fil-fatt Bradford (1961) jikteb li matul 1-assedju kollu 1-ebda Malti ma qatt qasam lejn 'I gnadu!

Fit-2 ta' Awwissu sar bumbardament kbir fuq San Mikiel u Sant'Anglu tant li jgnidu li 1-kanuni jisparaw f'daqqa instemgnu minn Sqallija. X'nin raw xi ftun fis-swar ta' San Mikiel, it-Torok attakkaw u ppruvaw jidnlu imma fallielhom. Damu sitt siegnat jitnabbtu imma kull darba tagnna jwaddbuhom lura. Mustafa ma qatax qalbu u wara names t'ijiem bumbardamenti reg gnu attakkaw San Mikiel u Sant' Anglu f'daqqa. Dan gara fis-7 ta' Awwissu. L-attakk fuq Sant'Anglu kien dizastru gnat-Torok gnax tagnna ddefendew tajjeb u kienu dejjem f'posizzjoni vantaggjuza. lmma fl -lsla t-Torok bdew jirbnu u javvanzaw gewwa. F'daqqa wanda sar miraklu gnax it-Torok daqqew ritirata u telqu hekk kifsan Mikiel kien kwazi tagnhom. Li gara · Matteo Perez d'Aieccio, L-attakk mill-art u kien li 1-kavallerija tagnna tant il-kavallier Mesquita mi/1-baliar fuq /-Isla, 11-Pa/azz Presidenzjali, nizlet mill-lmdina u attakkaw il-kamp sptar li kellhom if-Belt (Ritratt Daniel Cilia) it-Torok gewwa 1-Marsa u narbtun bil-morda b'kollox. Serqulhom li setgnu u telgnu lura 1-lmdina bil-galopp. Dan gara waqt li 1-qawwa Torka kienet qegnda gnaddejja bl-attakk tagnha fuq ii-Birgu u l-lsla. B'hekk kienu irtiraw it-Torok, gnax nasbu li kienet waslet xi gnajnuna minn Sqallija u danlu fuqhom miii-Marsa.

Komplew bil-bumbardamenti u gnamlu attakk ienor kbir bejn id-19 u 1-21 ta' Awwissu. Bradford (1961) jgnidilna lit-Torok irnexxielhom jisplodu bomba kbira jgnidulha mina, taht parti mis-sur tai-Birgu. X'nin waqa' 1-najt danlu numru kbir ta'Torok. Meta De Valette sema; libes 1-armatura u hu stess mexxa 100 suldat mill-pjazza tai-Birgu lejn il-fetna. Tagnna x'nin raw liii-Granmastru, ragel ta' 70 sena b'dak il-kuragg kollu, saru qishom iljuni u rnexxielhom jagnlqu 1-fetna u jwaqqfu 1-marmalja Torka milli tidnol ii-Birgu.

Gnall-annar ta' Awwissu t-To rok ittantaw jidnlu San Mikiel billi bnew torri tal-assedju. Dan kien ikun torri tal-injam gnoli u jista' jimxi bir-roti.ls-suldati jidnlu fih u malli jersaq lejn is-sur, huma jaqbzu minn fuqu u jidnlu fil-fortizza. Tagnna rawh u indunaw x'gej. Sejnu xi bennejja u nginiera u bdew inaffru toqba minn gos-sur li tigi livell mal-bazi tat-Torri. Dawn it-Torrijiet kienu jkunu kbar u mhux Ia kemm tbidlilhom posthom wanda gnax tqal u t-tieni minnabba d-diffikulta tal-art. Minn din it-toqba tagnna setgnu jdannlu 1-bokka ta' kanun li spara gnall­ bazi tat-torri u qeridulhom. Jidher li t-Torok ma kienux ser jaqtgnu qalbhom u gnall-annar ta' Awwisssu 1-moral tan-nies fii-Bi rgu u l-lsla beda niezel nlief tai-Granmastru De Valette li dejjem baqa' sod u konvint li mhux ser iCedi.

l lf@WQJ ![jtrtJI)jJJ ~ ~ Q£b(lliiJ-::-_s;:yp .·- ~) @A:. ,. e;·'. " FL./J 212 I ~. , 4 ~ ~ 11-Wasla tal-Gran Sokkors u 1-Vittorja Settembru kellu jkun grazzja minn ,----.,.,...--,...... ,.= Alia gnalina. L-Ammiral Piali kien jaf li f'Settembru fii-Mediterran jista' jagnmel maltempati tal-bii:a u 1-flotta kienet tintilef. Gnalhekk it­ Torok qabdet taghtihom rashom u iddeCiedew li jitilgnu gnall-lmdina gnax nasbu li kienet bla sanna . lmma tagnna fl-lmdina hekk kif lemnuhom gejjin gnalihom, fetnu xebgna nar bil-kanuni fuqhom u t-Torok rega' bdilhom u marru lura Matteo Perez d'Aieccio, 11-wasla tal-Gran Sokkors minn Sqallija lejn ii-Marsa u Kordin. fis-7 ta' Settembru 1565, 11-Palazz Presidenzjali, if-Belt (Ritratt Daniel Cilia)

Fis-7 ta' Settembru wasal Malta Don Garcia bi 8,000 suldat, nii:lu San Pawl u stazzjonaw runhom San Pawl tat-Targa jistennew it-Torok jirtiraw. It-Torok kienu diga iddeCiedew li jitilqu. Dan kien joqoshom - il­ wasla tal-gnajnuna 1-kbira, u bdew jgnabbu 1-apparat kollu li kelhom fuq ix-xwieni tagnhom. Fil-11 ta' Settembru telqu minn Malta darba gnal dejjem. Balbi jikteb fid-djarju Matteo Perez d'Aieccio, It-Torok jirtiraw u jliallu pajjiina f tiegnu li t-Torok nallew warajhom it-13 ta' Settembru 1565, 11-Palazz Presidenzjali, if-Belt - .... eluf ta' mejtin, xi 30,000, filwaqt (Ritratt Daniel Cilia) li 1-istorici Torok jgnidu xi 10,000. Anna tlifna xi 7,000 suldat. Mietu xi 250 kavallier u Malta tilfet terz mill-popolazzjoni tagnha (xi 6000). L-lsla u 1-Birgu kienu mfarrkin gnal-lest. It-Torok nallew nerba warajhom anke fir­ raba' u 1-kampanja u fl-irziezet inklui: tan-nana tagnna ta' Bir Miftun. 11-prezz li nallasna kien gnoli imma tant it-tmexxija tal-kbir Granmastru De Valette u tal-kavallieri u bil-qlubija tas­ suldati tagnna kollha u tal-poplu Malti u Gnawdxi, il-gi:ejjer Maltin setgnu jibqgnu Nsara. L-lsla saret belt lnvicta u 1-Birgu sar belt Vittoriosa. lt-8 ta' Settembru Jum 1-festa tat-twelid tai-Vergni Marija issa saret il-festa tai-Vitorja li gnadna niC:celebraw sal-lum, 450 sena wara din il-grajja hekk importanti gnall-gi:ejjer Maltin u gnaii-Ewropa kollha gnaliex kieku t-Torok naduna kienu jmorru gnal Sqallija u 1-ltalja u 1-iskop tagnhom kien li Ruma ssir Musulmana u b'hekk jeqirdu r-religjon nisranija bnalma kienu gnamlu f'Kostantinopli- Istanbul tal-lum. lmma bl-gnajnuna t'AIIa u tal-Madonna dan ma sennx!

Referenzi: Bradford, E. (1961), The Great Siege, Hodder & Stoughton, London. Ellul, J. (1992), 1565-The , Gutenberg Press Ltd., Zabbar, Malta. Fiorini, S. (2000) fi Vella, H.C.R. (Ed.) (2000), t=fal Kirkop u 1-lnnawi ta' Macl'waru, L-Ewwel Volum, Stamperija tai-Universita, Malta, pp. 24-47. Grajjet Malta, it-Tieni Ktieb (1978), Dipartiment tai-Edukazzjoni, lnterprint Ma lta Ltd. Great Siege of Malta- Wikipedia.

213