Arkusz ŁUBOWO (197)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ŁUBOWO (197)

Warszawa 2009

Autorzy: Ewa Krogulec*, Joanna Trzeciak*, Jan Wierchowiec*, Krystyna Bujakowska**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Plansza A – Redaktor regionalny: Olimpia Kozłowska*** Plansza B – Redaktor regionalny: Anna Gabryś-Godlewska*** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa *** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Spis treści I. Wstęp (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec, J. Trzeciak) ...... 3 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec, J. Trzeciak)...... 6 IV. ZłoŜa kopalin (J. Wierchowiec) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Wierchowiec)...... 12 VII. Warunki wodne (E. Krogulec, J. Trzeciak)...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 17 2. Osady (I. Bojakowska)...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska) ...... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego (E. Krogulec, J. Trzeciak) ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec, J. Trzeciak)...... 32 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec, J. Trzeciak) ...... 38 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierzchowiec, K. Bujakowska) ...... 39 XIV. Literatura ...... 41

I. Wstęp

Arkusz Łubowo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został sporządzony w 2008 roku przez firmę SEGI-AT Sp. z o.o. w Warszawie (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL (plansza B) na zlecenie Ministerstwa Środowiska, zgodnie z Instrukcją (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera informacje w pięciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, zagroŜenia powierzchni ziemi w tym: geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa ta przeznaczona jest do praktycznego wspomagania regio- nalnych i lokalnych działań gospodarczych, planowania przestrzennego, szczególnie w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóŜ oraz środowiska przyrodniczego. Adresowana jest ona przede wszystkim do instytucji oraz samorządów terytorialnych i administracji państwo- wej, zajmujących się racjonalnym zagospodarowaniem zasobów środowiska przyrodniczego. Mapa powstała w wyniku interpretacji i reinterpretacji materiałów publikowanych oraz informacji uzyskanych podczas wizji terenowych. Materiały potrzebne do wykonania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Szczecinie, Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Dyrekcji Drawskiego Parku Krajobrazowego w Złocieńcu, nadleśnictwach oraz urzędach gminnych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych wykorzystując i uzupeł- niając inne bazy danych Państwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o zło- Ŝach. Do sporządzenia mapy wykorzystano dane z Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łubowo sporządzonej przez M. Karger w 1999 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Łubowo Mapy geośrodowiskowej Polski wyznaczają współrzędne 16°15’–16°30’ długości geograficznej wschodniej oraz 53°30’–53°40’ szerokości geograficznej północnej. Powierzchnia arkusza wynosi 307 km2. Według podziału administracyjnego Polski arkusz Łubowo połoŜony jest na terenie wo- jewództwa zachodniopomorskiego, powiatów szczecińskiego (gminy: Borne Sulinowo, Bar- wice) oraz drawskiego (gmina Czaplinek).

3 Według regionalizacji fizyczno – geograficznej (Kondracki, 2002) północna część arkusza naleŜy do mezoregionu Pojezierze Drawskie, część środkowa arkusza to fragment mezoregionu Pojezierze Szczecineckie, natomiast południowa – Równina Wałecka (fig. 1). Pojezierze Drawskie to zalesiona, pagórkowata wysoczyzna, urozmaicona malowni- czymi jeziorami. Wysokości bezwzględne dochodzą do 206,3 m n.p.m., a deniwelacje prze- kraczają 70 m. Ze względu na wybitne walory przyrodnicze, utworzono tu Drawski Park Kra- jobrazowy. Pojezierze Szczecineckie rozciąga się na wschód od Pojezierza Drawskiego. Gra- nica między tymi mezoregionami pokrywa się z przebiegiem linii kolejowej relacji Szczeci- nek–Złocieniec. Dominuje tu wysoczyzna morenowa falista, miejscami płaska, ukształtowana na zewnątrz moren czołowych fazy pomorskiej. Maksymalna wysokość na tym terenie do- chodzi do 179,0 m n.p.m. Równina Wałecka powstała na szlaku odpływu wód rzecznych do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Charakterystycznym elementem ukształtowania powierzchni są tu pola sandrowe. Powierzchnia sandru, połoŜona na wysokości około 160 m n.p.m., urozmaicona jest zagłębieniami wytopiskowymi i nielicznymi morenami martwego lodu. Zagłębienia wytopiskowe powszechnie wypełniają osady jeziorne i bagienno- torfowe. Cechą charakterystyczną krajobrazu są liczne jeziora, z których największymi są Pile i Komorze. Ze względu na unikatowe walory przyrodnicze funkcjonuje tu rozbudowany system ochrony przyrody. Obszar arkusza charakteryzuje niewielka gęstość zaludnienia. Największym ośrodkiem osadnictwa na terenie arkusza jest połoŜona centralnie wieś Łubowo, którą zamieszkuje około 1300 mieszkańców. Poza Łubowem na opisywanym obszarze nie ma większych miejscowości. Mieszkańcy wsi połoŜonych w obrębie obszaru arkusza znajdują zatrudnienie głównie w dobrze rozwijającym się przemyśle drzewnym związanym z pozyskiwaniem i przetwarza- niem drewna. Z uwagi na piękno krajobrazu liczne miejscowości połoŜone nad jeziorami peł- nią funkcję turystyczno – rekreacyjną (m.in. wsie: Komorze, Rakowo, Strzeszyn, Ostróg). Na terenie arkusza, z wapnistych glin zwałowych i piasków wykształciły się gleby brunatne wyługowane. Na przemytych piaskach sandrowych powstały silnie zakwaszone gleby bielicowe i pseudobielicowe. Ponadto na obszarach podmokłych, głównie w sąsiedztwie cie- ków powierzchniowych i jezior wykształciły się gleby torfowe bądź murszowe. Tereny o charakterze rolniczym zajmują niewielkie powierzchnie. Prowadzi się tu głównie uprawę Ŝyta, ziemniaków i buraków cukrowych. Obszar arkusza charakteryzuje duŜa lesistość (około 40% powierzchni); w północno – zachodniej części terenu są zlokalizowane zwarte kompleksy leśne nadleśnictwa Czaplinek,

4 które wschodzą w skład Drawskiego Parku Krajobrazowego. Południowo – wschodnia część terenu to zwarte lasy nadleśnictwa Borne Sulinowo. Lasy północnej części arkusza podlegają pod Nadleśnictwo Połczyn.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Łubowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów, 4 – jeziora Podprowincja PobrzeŜa Południowobałtyckie, makroregion PobrzeŜe Koszalińskie, mezoregion 313.42 – Równina Białogardzka Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie, makroregion Pojezierze Zachodniopomorskie, mezoregiony: 314.42 – Pojezierze Choszczeńskie, 314.44 – Wysoczyzna Łobeska, 314.45 – Pojezierze Drawskie makroregion Pojezierze Południowopomorskim, mezoregiony: 314.64 – Pojezierze Wałeckie, 314.65 – Rów- nina Wałecka, 314.66 Pojezierze Szczecineckie

Przez obszar arkusza Łubowo przebiegają waŜne szlaki komunikacyjne: droga krajowa nr 20 Stargard Szczeciński – Szczecinek – Gdynia oraz połączenie kolejowe Szczecinek – Drawsko Pomorskie. Omawiany obszar naleŜy do pomorskiej dzielnicy klimatycznej, charakteryzującej się klimatem chłodnym o duŜej wilgotności (Woś, 1999). Temperatury stycznia wynoszą od -2° do 3°C, a lipca 17° do 18°C. Wzgórza morenowe, przecinające teren z południowego zachodu

5 na północny wschód sprawiają, Ŝe chłodniejsze i wilgotniejsze jest Pojezierze Drawskie, jako bardziej wystawione na ekspozycję powietrza oceanicznego, gdzie opady dochodzą do 600– 700 mm/rok, gdy na cieplejszej Równinie Wałeckiej wynoszą tylko 500-550 mm/rok. Okres wegetacyjny naleŜy do krótkich i nie przekracza 200 dni/rok.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Łubowo została opracowana, przede wszystkim, na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łubowo au- torstwa J. Lewandowskiego i innych wykonanej w 2006 roku. Ukształtowanie powierzchni terenu jest silnie zróŜnicowane, wykazuje wyraźne cechy rzeźby młodoglacjalnej. Omawiany obszar leŜy w obrębie oddziaływania lądolodów dwóch faz stadiału górnego zlodowacenia Wisły: fazy leszczyńsko – poznańskiej i pomorskiej. Faza leszczyńsko – poznańska zaznacza się jednym, lokalnie dwoma poziomami glin zwałowych oraz strefą recesyjnych moren martwego lodu. Maksymalny zasięg lądolodu fazy pomorskiej odwzorowuje się marginalną depresją jezior wytopiskowych oraz odrębnym poziomem glin na jej zapleczu. Obszar opisywanego arkusza jest połoŜony w osiowej części wału pomorskiego. Podło- Ŝe pokrywowego piętra kenozoicznego, o łącznej miąŜszości około 270 m, tworzą utwory jury dolnej wykształcone jako piaskowce z wkładkami łupków. Łączna miąŜszość występują- cych powyŜej osadów paleogenu: eocenu (mułki i iły z węglem brunatnym) i oligocenu (iły z wkładkami mułków i piasków glaukonitowych) wynosi około 60 m. Na obszarze całego arkusza, poza strefami obniŜeń o charakterze erozyjno-egzaracyjnym, występują osady mio- ceńskie o miąŜszości dochodzącej do 20 m. Miocen wykształcony jest jako piaski i mułki z węglem brunatnym. Powierzchnia podczwartorzędowa na terenie arkusza jest silnie urozmaicona, co związane jest z powstaniem czwartorzędowych, głębokich rynien subglacjalnych (Mojski, 1974). MiąŜszość osadów czwartorzędowych występujących na całym obszarze arkusza (fig. 2) jest zmienna, co związane jest ze zróŜnicowaniem powierzchni podczwartorzędowej oraz duŜymi deniwelacjami współczesnej powierzchni terenu. Osady czwartorzędowe to cztery, lokalnie pięć poziomów glin zwałowych rozdzielonych seriami piaszczysto – Ŝwirowymi i mułkowymi.

6 Fig. 2. PołoŜenie arkusza Łubowo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006).

Bezpośrednio na podłoŜu mioceńskim i pod najstarszym poziomem glin zwałowych występują mułki i piaski zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, a w rynnach subgla-

7 cjalnych – piaski i Ŝwiry z okresu zlodowaceń południowopolskich, o miąŜszości dochodzącej do 30 m. Najstarszy poziom glin zwałowych z okresu zlodowaceń południowopolskich rozpo- wszechniony jest niemal na całym obszarze arkusza. Zmienna miąŜszość osadów, mieści się w przedziale od 5 do 25 m, na ogół jest zredukowana egzaracyjnie. Interglacjał Wielki utoŜ- samiany jest z utworami rzecznymi, stwierdzonymi w okolicach jeziora Komorze. Okres zlo- dowaceń środkowopolskich pozostawił po sobie dwa poziomy glacjalne. Gliny zwałowe zlodowacenia odry lokalnie podścielane są przez mułki i piaski zastoiskowe oraz piaski wodnolodowcowe. MiąŜszość glin zwałowych nie przekracza 30 m. Na obszarze arkusza powszechnie występują równieŜ gliny zwałowe z okresu zlodowacenia warty o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów. Interglacjał eemski na obszarze arkusza Łubowo reprezentują osady wy- pełniające dolinę rzeczną o przebiegu zgodnym z przebiegiem depresji marginalnej Komorze – Pile. Dwa kompleksy glacjalne zlodowacenia wisły, rozdzielone serią międzyglinową, repre- zentują dwie fazy stadiału górnego: leszczyńsko – poznańską i pomorską. Sumaryczna miąŜ- szości osadów ostatniego zlodowacenia mieści się w przedziale 20 – 30 m, a lokalnie, w strefach rynien subglacjalnych, osiąga 60 m. Podczas transgresji lądolodu stadiału głównego, w strefach dolinnych i obniŜeniach ko- palnej powierzchni interglacjalnej osadziła się kilkunastometrowa seria piasków drobnoziarnistych, mułków i iłów warwowych. Okres transgresji pozostawił po sobie równieŜ poziom piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych, o miąŜszości mieszczą- cej się w przedziale 10–15 m. Dolne gliny zwałowe fazy leszczyńsko-poznańskiej, o zmiennej miąŜszości (od 8 do 30 m) występują na całym obszarze arkusza, tworząc rozległą wysoczy- znę polodowcową zajmującą zachodnią część omawianego terenu. Gliny fazy leszczyńsko- poznańskiej odsłaniają się w równieŜ obrębie południowej strefy sandru Dobrzycy, na pozo- stałym terenie są przykryte przez piaszczysto-Ŝwirowe osady lodowcowe i sandrowe, a w pół- nocnej części przez gliny zwałowe fazy pomorskiej. Osady międzyglinowe to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o kilkumetrowej miąŜszości. W północnej części arkusza przykrywa je nieciągły poziom górnych glin zwałowych fazy pomorskiej o miąŜszości od kilku do 20 m, które tworzą falistą wysoczyznę polodowcową w północno-wschodniej i północno-zachodniej części arkusza. Akumulacyjne moreny czołowe pomorskiej fazy zlodowacenia wisły wystę- pują sporadycznie – w rejonie Silnowa połoŜony jest zachodni kraniec łuku moren maksy- malnego zasięgu fazy. Prawie połowa powierzchni obszaru arkusza zdominowana jest przez równiny sandrowe. Sandr Dobrzycy występuje w południowo-zachodniej części terenu.

8 W północno-wschodniej części arkusza Łubowo, w strefie obniŜenia rynnowego zlokalizo- wanego na granicy sandru występują wzgórza kemowe. WaŜnym elementem budowy geologicznej omawianego obszaru są liczne, południkowo usytuowane rynny subglacjalne, odwzo- rowane na powierzchni terenu obecnością długich i wąskich jezior rynnowych. Osady holoceńskie na terenie arkusza Łubowo to namuły i piaski humusowe rzeczne, występujące w dnach rozcięć erozyjnych Piławy i Dobrzycy, torfy, gytie oraz kreda jeziorna występujące w dnach i zarastających zatokach współczesnych jezior oraz namuły zagłębień bezodpływowych.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Łubowo występują dwa kompleksy litologiczno-surow- cowe – okruchowy, na który składają się wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry oraz piaski, stano- wiące kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz torfowy z torfami dla rolnictwa. Dotychczas udokumentowano trzy złoŜa torfu, dwa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego oraz jedno kruszywa piaskowego (tabela 1).

ZłoŜa torfów (udokumentowane w kat. C1) stosowanych w rolnictwie jako nawóz mine- ralny i środek poprawiający strukturę gleby: „Łazice” (o powierzchni 37,1 ha), „Łysinin” (udokumentowane na łącznej powierzchni 7,4 ha) i „Łysinin-pole B” (o powierzchni 1,9 ha) mają formę pokładową i są zawodnione. MiąŜszość kopaliny wynosi średnio 2,0 m w złoŜu „Łazice”, 3,0 m w złoŜu „Łysinin” i 2,8 m w złoŜu „Łysinin-pole B”. Nadkład stanowi gleba torfiasta o średniej grubości od 0,3 m („Łazice”) do 0,7 m („Łysinin-pole B”). Są to torfy o popielności średnio od 9,6% („Łazice”) do 42,8% („Łysinin”, „Łysinin-pole B”) i średnim odczynie (pH) odpowiednio od 3,5 do 5,5 (Olszewski, 2002; Napiórkowski, 2006, 2008). * W obrębie osadów kemowych rozpoznano kartą rejestracyjną (kat. C1 ) złoŜe piasków i Ŝwirów „Karsno”. Ma ono powierzchnię ponad 3,0 ha, formę pokładową i jest suche. MiąŜ- szość złoŜa wynosi od 7,4 do 10,5 m (śr. 8,9 m). Nadkład stanowi gleba i piaski gliniaste o średniej grubości 0,5 m. W spągu serii złoŜowej występują piaski gliniaste i mułki (Koko- ciński, 1976a). Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe, nadające się do zastosowania w budownictwie ogólnym, charakteryzuje się punktem piaskowym od 55,0 do 62,0% wag. (śr. 58,5% wag.) oraz zawartością pyłów mineralnych od 1,3 do 1,5% wag. (śr. 1,4% wag.). Zanieczyszczeń organicznych i obcych nie odnotowano.

9 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Nr Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja bilansowe zagospodarowania 3 Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu 3 rozpoznania (tys. m ) kopaliny złóŜ (tys. m , złoŜa konfliktowości na złoŜa kopaliny litologiczno- tys. ton*) złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2007 (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Łubowo p Q 2 391* C1* Z – Sd 4 A – K, 2 Karsno pŜ Q 342* C * Z – Sb 4 B 1 Natura 2000

3 Piekary pŜ Q 71* C1* Z – Sb 4 A –

10 10 4 Łazice t Q 716 C1 G 10 Sr 4 B Gl

5 Łysinin t Q 209 C1 G 20 Sr 4 B Gl Łysinin- 6 t Q 41 C N – Sr 4 A – pole B 1 Rubryka 3 – pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, t – torfy Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowych, Sr – rolnicze Rubryka 10 – złoŜe: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜe: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, Natura 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków

Udokumentowane kartą rejestracyjną złoŜe piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych „Pie- kary” ma powierzchnię około 1,0 ha i nie jest zawodnione. MiąŜszość złoŜa wynosi od 3,8 do 4,5 m (śr. 4,2 m). W nadkładzie występują: gleba i piaski drobnoziarniste o średniej grubości 0,7 m. W spągu serii złoŜowej zalegają piaski (Kokociński, 1976b). Piaski i Ŝwiry nadają się do zastosowania w budownictwie ogólnym, charakteryzują się punktem piaskowym od 68,8 do 74,0% wag. (śr. 71,2% wag.) oraz zawartością pyłów mineralnych od 1,3 do 1,4% wag. ZłoŜe piasków „Łubowo” (udokumentowane w dwóch polach) ma łączną powierzchnię ponad 32 ha, formę pokładową i jest suche. MiąŜszość złoŜa wynosi od 2,0 do 8,6 m (śr. 4,2 m). Nadkład stanowi gleba i piaski drobnoziarniste o średniej grubości 0,4 m. Kru- szywo piaskowe, nadające się do zastosowania w drogownictwie, charakteryzuje się średnim punktem piaskowym 90,9% wag. oraz średnią zawartością pyłów mineralnych 1,48% wag. (Kirschke, 1982). Opisane złoŜa zawierają kopaliny pospolite, powszechnie występujące i łatwo dostępne, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do klasy 4, stosując kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złóŜ kopalin stałych (Zasady..., 2002). Klasyfikację sozologiczną złóŜ przeprowadzono uwzględniając stopień kolizyjności ich eksploatacji w odniesieniu do róŜnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja..., 2005). Z tego względu złoŜa torfów „Łazice” i „Łysinin” oraz złoŜe piasków i Ŝwirów „Karsno” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych, moŜliwych do eksploatacji po spełnieniu wymogów ochrony środowiska określonych na podstawie kom- pleksowej oceny oddziaływania na środowisko zakładu wydobywczo-przeróbczego. Pozosta- łe złoŜa zaliczono do klasy A, czyli złóŜ małokonfliktowych (tab. 1). Konfliktowość złoŜa „Karsno” wynika z połoŜenia w otulinie Drawskiego Parku Krajobrazowego oraz w obszarze specjalnej ochrony ptaków europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. ZłoŜa torfów są konfliktowe ze względu na połoŜenie na obszarach łąk chronionych. ZłoŜe „Łysinin-pole B” z uwagi na małą powierzchnię (około 1,9 ha) i planowane wydobycie poniŜej 20 tys. m3, uznano za małokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Łubowo górnictwo i przetwórstwo kopalin koncentruje się na eksploatacji torfów ze złóŜ: „Łazice” i „Łysinin”. UŜytkownicy dwóch eksploatowa- nych złóŜ posiadają waŜne koncesje, a złoŜa mają zatwierdzone obszary i tereny górnicze. ZłoŜe „Łazice” ma koncesję waŜną do dnia 31.12.2011 roku, a złoŜe „Łysinin” do końca roku 2022. Granice obszarów górniczych złóŜ: „Łazice” i „Łysinin” mają powierzchnię odpowiednio około 10,8 ha i 2,0 ha.

11 Eksploatowane na obszarze arkusza złoŜa mają zawodnione, wgłębne wyrobiska o powierzchniach nieprzekraczających 1 ha. Brak jest składowisk odpadów eksploatacyjnych i przeróbczych. Torfy są sprzedawane jako surowiec bez pierwotnej przeróbki. Udokumento- wane zasoby bilansowe torfu (ponad 960 tys. m3) przy obecnym poziomie wydobycia około 30 tys. m3 w ciągu roku, starczą na wiele lat. Pozostałością po wydobyciu kruszywa naturalnego ze złóŜ: „Łubowo”, „Karsno” i „Piekary” są ulegające stopniowej samorekultywacji, wgłębne wyrobiska poeksploatacyjne o powierzchniach około kilku hektarów kaŜde. Eksploatacji złóŜ: „Łubowo” i „Karsno” za- niechano z przyczyn ekonomicznych a udokumentowane zasoby pozostałe w złoŜu „Piekary” są na wyczerpaniu. Okresowo i na niewielką skalę występuje równieŜ niekontrolowana, eksploatacja pia- sków w rejonie miejscowości: Czarne Wielkie i Liszkowo. Zespół kilku wyrobisk poeksploatacyjnych w rejonie Broczyna i Trzcińca jest nieczynny co najmniej od kilku lat. Nieczynne jest równieŜ wyrobisko połoŜone na północny wschód od miejscowości Miłków. Kruszywo z odkrywek wykorzystywane jest głównie do sezonowych napraw lokalnych dróg oraz w budownictwie indywidualnym na róŜnorodne potrzeby gospodarskie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Łubowo został dość dobrze rozpoznany pod względem budowy geologicznej i perspektyw występowania kopalin (Gawroński, 1980; Juszczak, 1997; Kajdan, 1979; Samocka, 1997; OstrzyŜek, Dembek 1996; Lewandowski i in., 2006). Na podstawie analizy dostępnych materiałów i opracowań złoŜowych oraz zwiadu terenowego wyznaczono obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego piaskowego oraz torfów. PowyŜsze materiały, po skonfrontowaniu z kryteriami bilansowości złóŜ kopalin ustalonymi przez Ministra Środowi- ska (Rozporządzenie..., 2007), dały podstawy do wyznaczenia jednego obszaru prognostycz- nego dla udokumentowania złóŜ piasków i jednego dla torfów. Wytypowano takŜe dwa rejony perspektywiczne występowania złóŜ kruszywa piaskowego z domieszką Ŝwiru lub piasków drobnoziarnistych. W rejonie kolonii Liszkowo, na wschód od złoŜa piasków „Łubowo”, na kontakcie gliny zwałowej z utworami akumulacji wodnolodowcowej, istnieją przesłanki geologiczne rozpoznania złoŜa o zasobach szacunkowych kilkuset tysięcy ton (Kajdan, 1979). Drugim obszarem perspektywicznym jest pagórek kemowy Dębogóra, połoŜony na południe od Dobrzycy Małej, gdzie istnieje moŜliwość rozpoznania złoŜa o zasobach szacunkowych do 500 tys. ton (Gawroński, 1980). W rejonie Lisz- kowa, w sąsiedztwie rejonu perspektywicznego złoŜa piasków, znajduje się wystąpienie torfu

12 niskiego o popielności około 13%, spełniające kryteria potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy- Ŝek, Dembek 1996). Są szanse na udokumentowanie, w obrębie tego wystąpienia, złoŜa torfu o zasobach rzędu 50–60 tys. m3. Obszarem prognostycznym dla udokumentowania złoŜa bilansowego jest wystąpienie torfu w Łazicach (tabela 2). W powyŜszym rejonie torf był eksploatowany nielegalnie aŜ do roku 2002, kiedy to udokumentowano zasoby geologiczne tej kopaliny na poziomie 750 tys. m3 (złoŜe „Łazice”). W rejonie połoŜonym na zachód od miejscowości Trzciniec są prognozy na udokumentowanie złoŜa kruszywa piaskowego z domieszką Ŝwiru. W tym rejonie, wśród sandrowych osadów, prowadzono poszukiwania złoŜa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego (Gawroński, 1980; Juszczak, 1997). W czterech, połoŜonych obok siebie otworach natrafiono na piaski o miąŜ- szości od 16,5 do 25 m, zalegające bezpośrednio pod cienkim nadkładem gleby. Jest w tym obszarze szansa udokumentowania duŜego złoŜa piasków o zasobach prognostycznych sza- cowanych na ponad 30 mln ton (tabela 2). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Wiek kom- Średnia Zasoby Parametry kompleksu Zasto- Numer Pow. Rodzaj pleksu litolo- grubość w kat. D jakościowe surowcowego 1 sowanie obszaru (ha) kopaliny giczno- nadkładu (tys. m3; (% wag.) (od – do; śr.) kopaliny surowcowego (m) tys. ton*) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielność śr. 1,0–6,8 m; I 50 t Q 0,0 1 400 I 5,91 śr 2,81 m ziaren <2,0 mm II 80 p Q 0,4 śr. 21,0 m 30 250* Skb od 85 do 100

Objaśnienia: Rubryka 3: t – torfy, p – piaski, Rubryka 9: Sb – surowce skalne kruszyw budowlanych, I – kopaliny inne (torfy dla rolnictwa)

Na mapę naniesiono równieŜ obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno- poszukiwawcze za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym dały wyniki negatywne. Są to rejony poszukiwań kruszywa naturalnego w okolicach Karsna i Łazic oraz w rejonie na zachód od Trzcińca (Gawroński, 1980; Juszczak, 1997; Samocka, 1997). Poszukiwania kruszywa naturalnego w rejonie Karsna i Łazic dały negatywne wyniki ze względu na niekorzystne parametry jakościowe nawierconych tu piasków i Ŝwirów lub zbyt małą miąŜszość. Podobnie negatywnie zakończyły się poszukiwania kruszywa naturalnego w rejonie Dzikowa. W wykonanych tu sondach stwierdzono, Ŝe wystąpienia piasku z do- mieszką Ŝwiru mają niewielkie rozprzestrzenienie i występują zazwyczaj na przemian z glinami lub mułkami (Gawroński, 1980).

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Centralna, południowa i północno – wschodnia część arkusza Łubowo naleŜy do zlewni Noteci (zlewnia II rzędu), dopływu Odry (zlewnia I rzędu). Bezpośrednio opisywany teren odwadniają: Dobrzyca i Piława, prawe dopływy Gwdy, która jest prawym dopływem Noteci. W północno – zachodniej części omawianego terenu przebiega strefa wododziałowa bezpo- średniego zlewiska Bałtyku oraz dorzecza Odry. WaŜnym elementem sieci hydrograficznej arkusza Łubowo są liczne jeziora polodowcowe, zwykle o charakterze rynnowym. Występują one głównie na obszarze pojezierzy Drawskiego i Szczecinieckiego. Największymiu z jezior omawianego terenu SA: Pile, Komo- rze, Niewlino (Nobliny) oraz Jezioro Lubicko Wielkie. Jezioro Pile, o łącznej powierzchni 980,1 ha i średniej głębokości 11,7 m charakteryzuje się dobrze rozwiniętą linią brzegową, urozmaiconym dnem oraz czystą wodą (II klasa jakości, 2006 rok), a przez to obfitością fauny (Raport…, 2008). Powierzchnia Jeziora Komorze wynosi 416,7 ha, a jego średnia głębokość to 11,8 m. Komorze, typowe jezioro rynnowe, o przebiegu południkowym, jest uznane za jedno z najbardziej zarybionych jezior regionu. WzdłuŜ zachodnich brzegów jeziora, ze względu na walory krajobrazowe, przebiegają lokalne szlaki turystyczne. Jezioro Niewlino, o powierzchni 152 ha i średniej głębokości 6,1 m, gromadzi wody o dobrej jakości (badania wykonane przed 2002 rokiem). Jezioro to, połoŜone z dala od głównych szlaków turystycz- nych, charakteryzuje się urozmaiconą linią brzegową. Jezioro Lubicko Wielkie ma po- wierzchnię 168 ha, i maksymalną głębokość ok. 30 m. Przy południowym brzegu zbiornika znajduje się często uczęszczane pole namiotowe. Lustro wody wymienionych zbiorników kształtuje się na rzędnych 130 – 136 m n.p.m. Na terenie arkusza występują równieŜ mniejsze jeziora, między innymi: Strzeszyno, Kocie Południowe, Brody, Broczyno, Czaplino, Długie, Czochryńskie, Kortkowo, Szepc, Motarskie. W południowej część arkusza, naleŜącej do Równiny Wałeckiej, występuje gęsta sieć niewielkich cieków i rowów melioracyjnych. Obszar ten jest odwadniany przez Piławę i Dobrzycę. Znajdują się tu duŜe torfowiska oraz tereny podmokłe. Piława prowadzi wody II klasy jakości, natomiast w Dobrzycy płyną wody III klasy ja- kości (2005 r; Raport…, 2008). Zalewy Nadarzyckie – sztuczne zbiorniki retencyjne powstałe na rzece Piława przed II Wojną Światową, które z biegiem lat ulegały dziczeniu, są połoŜone w południowo – wschodniej części arkusza. Zalewy Nadarzyckie stanowią zamknięty jazami akwen wodny

14 o powierzchni 202,72 ha. Głębokość zbiornika wynosi od 2 do 8 metrów. Uchwałą Rady Miejskiej w Bornem Sulinowie teren „Zalewów Nadarzyckich” oraz wzdłuŜ rzeki Piławy do Jeziora Dołgie i wzdłuŜ linii brzegowej tego jeziora wyznaczono jako teren Obszaru Chronio- nego Krajobrazu. Na rzekach: Płytnicy, Dobrzycy oraz przez większe jeziora wytyczone zostały liczne szlaki kajakowe.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne arkusza łubowo zostały scharakteryzowane głównie na podstawie informacji zawartych na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łu- bowo (Bielec, Operacz, 2004). Zgodnie z hydrogeologicznym podziałem Polski dokonanym przez Paczyńskiego (1995), region objęty arkuszem Łubowo naleŜy do makroregionu północno-zachodniego, regionu V-pomorskiego, rejonu VA-pilskiego. Według podziału słuŜącego realizacji Ramowej Dyrektywy Wodnej, teren znajduje się w Prowincji Odry, Regionie Warty, Subregionie Warty nizinnym (SWn) i naleŜy do Jednolitej Części Wód Podziemnych (JCWPd) nr 27 (Paczyński, Sadurski, 2007). Na opisywanym terenie występują dwa uŜytkowe piętra wodonośne – czwartorzędowe i neogeńskie. W czwartorzędowym piętrze wodonośnym wydzielone zostały cztery poziomy wodo- nośne: przypowierzchniowy, międzyglinowy, podglinowy i poziom dolinny. Przypowierzch- niowy poziom wodonośny, zbudowany z utworów piaszczysto-Ŝwirowych o zmiennych pa- rametrach hydrogeologicznych zasilany jest bezpośrednio wodami z infiltracji atmosferycz- nej. MiąŜszość osadów wodonośnych mieści się w przedziale od 10 do 20 m, a zwierciadło wód podziemnych ma charakter swobodny. Poziom przypowierzchniowy jest przedmiotem eksploatacji wielu pojedynczych studni, których wydajności zawierają się w przedziale od 10 do 50 m3/h. Międzyglinowy poziom wodonośny reprezentowany jest przez osady piaszczyste kopalnych dolin rzecznych powstałych w okresie zlodowaceń Odry i Warty. Poziom międzygli- nowy, którego miąŜszość lokalnie przekracza 40 m, jest izolowany od powierzchni warstwą glin o miąŜszości dochodzącej do 50 m. Ze względu na dobrą jakość wód jest to najczęściej eksploatowany poziom wodonośny; ujęcia znajdują się między innymi w miejscowościach: Polne, Czarne Wielkie, Czarne Małe, Łubowo. Wydajności jednostkowe studzien są zmienne, mieszczą się w przedziale od 6 do 50 m3/h.

15 Podglinowy poziom wodonośny (czwartorzędowo-neogeński) związany jest z piaszczysto-Ŝwirowymi osadami podglinowymi najstarszego zlodowacenia oraz ze stropowymi par- tiami osadów mioceńskich. Poziom ten jest dobrze izolowany od powierzchni terenu i charakteryzuje się duŜą zasobnością, jednak ze względu na głębokość występowania jego wykorzy- stanie jest niewielkie. Dolinny poziom wodonośny, związany z utworami piaszczysto – Ŝwirowymi występu- jącymi w rynnie jeziora Komorze i Pile, charakteryzuje duŜa zmienność przestrzenna wy- kształcenia litologicznego, która powoduje duŜe zróŜnicowanie wartości parametrów hydrogeologicznych. Poziom dolinny pozbawiony jest warstwy izolacyjnej, w związku z czym jest podatny na zanieczyszczenia. Wydajności studzien ujmujących ten poziom są zmienne – mieszczą się w przedziale od 10 do ponad 70 m3/h. Neogeńskie piętro wodonośne związane jest z wodonośnymi utworami miocenu, zwier- ciadło wód podziemnych ma charakter naparowy. Wydajności studzien ujmujących ten poziom wodonośny są zmienne, od 9 do 60 m3/h. Zasilanie wód podziemnych odbywa się przez przesączanie wód przez nadległy kompleks lub poprzez bezpośrednią infiltrację opadów at- mosferycznych i wód powierzchniowych. Poziom ten moŜe kontaktować się z czwartorzędo- wym, podglinowym poziomem wodonośnym tworząc lokalnie jeden poziom wodonośny. Na omawianym terenie wody podziemne charakteryzują się zwykle bardzo dobrą i do- brą, rzadziej średnią jakością. Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych o wydajności powyŜej 25 m3/h, są one zlokalizowane w: Łubowie, Międzylesiu i Rakowie. Obszar arkusza Łubowo jest połoŜony poza głównymi zbiornikami wód podziemnych (fig. 3; Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Łubowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica zbiornika w utworach porowych; 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 4 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 120 Zbiornik międzymorenowy Bobolice, czwartorzęd (Q); 125 – Zbiornik międzymorenowy Wałcz–Piła, czwartorzęd (Q); 126 – Zbiornik Szczecinek , czwartorzęd, trzeciorzęd (Q, Tr)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 197 – Łubowo,

17 umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość prze- Wartość przecięt- zawartości w ciętnych (me- nych (median) w Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie glebach na dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra arkuszu 197 – na 197 – Łu- niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Łubowo bowo Polski 4)

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–42 22 27 Cr Chrom 50 150 500 2–6 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 15–46 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–8 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4–18 12 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 197 – Łubowo 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych Hg Rtęć 8 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza 197 – Łubowo do poszczególnych grup uŜyt- nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbanizowa- kowania (ilość próbek) ne z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

18 Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

19 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości badanych pierwiastków w glebach arkusza są mniejsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Większą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość chromu. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstających na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a takŜe składników wytrącających się z wody oraz osadzania się materiału docierającego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związ- ków organicznych trafiających do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poru- szenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowiązujące w

20 Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartoś ci PEL. Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Tło Pierwiastek Rozporządzenie MŚ* PEL** geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów jeziornych pobrano z głęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski). Przy

21 klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, Ŝadnego pierwiastka nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior Czaplina, Lu- bicka Wielkiego, Niewlina i Pile. Osady tych jezior charakteryzują się podwyŜszona zawarto- ścią potencjalnie szkodliwych pierwiastków. W osadach występują znacząco podwyŜszone zawartości cynku, ołowiu i rtęci, w stosunku do wartości ich tła geochemicznego. JednakŜe są to zawartości niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowi- ska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Lubicko Czaplino Niewlino Pile Pierwiastek Wielkie (1996 r.) (2002 r.) (2005 r.) (1998 r.) Arsen (As) <5 5 10 5 Chrom (Cr) 12 16 11 10 Cynk (Zn) 128 157 109 94 Kadm (Cd) 0,6 1 1,6 0,7 Miedź (Cu) 16 17 16 13 Nikiel (Ni) 7 12 10 10 Ołów (Pb) 33 60 51 45 Rtęć (Hg) 0,12 0,13 0,146 0,108

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

22 stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od około 30 nGy/h do około 55 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 40 nGy/h i jest nieco wyŜ- sza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego war- tości promieniowania gamma zmieniają się od około 12 do około 48 nGy/h i przeciętnie wy- noszą około 30 nGy/h. W profilu zachodnim gliny zwałowe cechują się nieco wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (40-55 nGy/h) w porównaniu z utworami wodnolodowcowymi i lodowco- wymi (30-40 nGy/h). W profilu wschodnim obserwuje się podobne zakresy wartości promieniowania gamma dla glin zwałowych (25-48 nGy/h) i osadów wodnolodowcowych (25- 45 nGy/h). NiŜsze wartości promieniowania gamma (< 25 nGy/h) są związane z osadami lo- dowcowymi, rzecznymi lub torfami StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0 do 4,1 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,4 do 4,6 kBq/m2.

23 273W PROFIL ZACHODNI 273E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5909792 5908598

5900632 5906980 m m 5898532 5901748

5896724 5897835

5894793 5894983 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

24 24 StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5909792 5908598

5900632 5906980 m m 5898532 5901748

5896724 5897835

5894793 5894983 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 1 2 3 4 5

kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Łubowo (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmo- dyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające póź- niejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej.

25 Na terenach, na których moŜliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono takŜe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące Typ naturalnej bariery geologicznej składowiska miąŜszość współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie:

─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 6), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do

26 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranego otworu wiertniczego. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Łubowo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bielec, Operacz, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Łubowo bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: ─ zwarta zabudowa miejscowości Łubowo, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Jeziora Czaplineckie” PLH 320039, „Dolina Piławy” PLH 320025 (obszary specjalnej ochrony siedlisk) i „Ostoja Drawska” (obszar specjalnej ochrony ptaków), ─ obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów (60% obszaru objętego arkuszem), ─ rezerwaty przyrody: „Torfowisko wokół jeziora Tyczno” (krajobrazowy, torfowiskowy), „Śródleśny Mszar Przejściowy” (torfowiskowy) „Wyspa Łubicka” (leśny), „Młyń- skie Bagno” (florystyczny, torfowiskowy), ─ obszary podmokłe, bagienne i źródliskowe, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Piławy (Piły), Dobrzycy, Piławki i pozostałych licznych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Komorze (Rakowskie), Kołbackie Północne i Połu- dniowe, Tyczno, Głębokie (Głębsko), Silne, Kamieńskie Długie, Bastion, Zarosłe, Krzemień, Brody, Rakowo, Lubicko Wielkie i Małe, StrzeŜyno, Kocie Południowe, Łą- ka, Pile, Uniemino, Karasie, Dołgie (Długie), Sikory, Dołgie (Wielkie), Motarskie,

27 Niewlino (Noblino), Czaplino, Broczyno, Broczyno Małe, Szepc (Dobrzyckie), Kort- kowo, Młynówek, Łęgi, Płyćwia (Jeziorno), Czochryńskie, Młyńskie, Brzeźno, Kowal, Dudylany, Bagnisko, Rozlewiska Nadarzyckie i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10°, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi: rejon Kuszewo–Komorze–Okole, rejon Siko- rów i okolice jezior: Łubisko Wielkie, Pile, Dołgie Wielkie, Uniemino, Komorze Ra- kowskie i Brody (Grabowski, 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w granicach powierzchniowego występowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia Wisły budujących powierzchnie wysoczyzn morenowych falistych i poziomów sandrowych. Gliny zwałowe (dolne) fazy leszczyńsko-poznańskiej występują na całym obszarze ob- jętym arkuszem. Są to gliny piaszczysto-pyłowate, szare, w partiach stropowych brunatne, z duŜą zawartością eratyków, mocno wapniste. Ich miąŜszość jest zmienna, od około 8 m do 30 m. Piaszczysto-pyłowate gliny zwałowe górne o miąŜszościach od kilku do ponad 20 m, mają barwę brunatną, w stropie lokalnie przykryte są cienką pokrywą piaszczysto-gliniastą moreny ablacyjnej. W miejscach, gdzie na powierzchni glin występują osady wodnolodowcowe i lodowcowe właściwości izolacyjne określono na zmienne (mniej korzystne). Wy- kształcone są w postaci piasków i piasków ze Ŝwirami, ich miąŜszość nie przekracza 2 m. Przedstawione na mapie obszary wytypowane do lokalizacji składowisk wyznaczono na podstawie zgeneralizowanego obrazu budowy geologicznej (Lewandowski i in., 2006). Cha- rakterystyka glin zwałowych stanowiących naturalną barierę geologiczną jest ogólna, nie ustala właściwości izolacyjnych warstwy. Decyzję o lokalizacji składowisk odpadów w granicach wyznaczonych obszarów muszą poprzedzić szczegółowe badania geologiczne mające na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego warstw gliniastych oraz badania hydrogeologiczne.

28 Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w rejo- nach: Juchowo, Silnowo, Piława, Kolonia Liszkowo, Liszkowo w gminie Borne Sulinowo oraz Czarnego Małego, Łysinina, Miłkowa i Trzcińca w gminie Czaplinek. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w części północno–wschodniej analizowanego terenu jest połoŜenie w Obszarze Chronionego Krajo- brazu Jezior Szczecinieckich. Obszary predysponowane do składowania odpadów są połoŜone przy drogach dojazdo- wych, a ich powierzchnie na tyle duŜe, Ŝe istnieje moŜliwość lokalizacji składowisk w do- godnej odległości od zabudowań.

Problem składowania odpadów komunalnych Na obszarach predysponowanych do składowania odpadów w strefie głębokości do 2,5 m p.p.t. nie występują osady, których właściwości izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowania odpadów komunalnych. W profilu otworu wiertniczego wykonanego w rejonie miejscowości Miłkowa w gminie Czaplinek stwierdzono występowanie 2 m warstwy iłów warwowych (strop na 4 m) podścielonych glinami zwałowymi o miąŜszości 7 m. Teren w bezpośrednim sąsiedztwie otworu moŜna dodatkowo rozpoznać pod kątem składowania odpadów komunalnych. Według informacji zawartych w Objaśnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski występujące w strefie przypowierzchniowej gliny zwałowe górne i dolne mogą mieć duŜe miąŜszości (od kilku do 20–30 m). W razie konieczności budowy składowiska odpadów komunalnych, po określeniu miejsca jego lokalizacji, teren projektowanej inwestycji moŜna dodatkowo rozpoznać, w celu ustalenia rozprzestrzenienia i miąŜszości warstw gliniastych. NaleŜy się liczyć z koniecznością wykonania dodatkowej, sztucznej bariery izolacyjnej pod- łoŜa i skarp obiektu. Na analizowanym terenie odpady komunalne składowane są w rejonie Okola. W Siko- rach składowany jest złom. Są to składowiska napowierzchniowe, nie figurują w zestawie- niach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Szczecinie. Znajdują się na terenach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Naturalną barierę geologiczną stanowią gliny zwałowe zlodowacenia Wisły. MiąŜszość glin moŜe wynosić od kilku do 20-30 m. Gliny stanowią wystarczającą warstwę izolującą dla składowania odpadów obojętnych. W przypadku decyzji o lokalizacji w ich granicach skła-

29 dowiska odpadów komunalnych konieczne jest dodatkowe rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne. Według danych z przekroju geologicznego C–D wykonanego dla Szczegółowej mapy geologicznej Polski w rejonie na południe od Trzcińca moŜna spodziewać się około 30-met- rowych pakietów gliniastych. Tereny te moŜna rozpatrywać w pierwszej kolejności w razie decyzji o lokalizacji składowiska odpadów. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. Wytypowane obszary znajdują się na terenach o niskim, podrzędnie średnim stopniu za- groŜenia wód uŜytkowych poziomów wodonośnych w utworach czwartorzędowych. Najbar- dziej korzystne warunki mają obszary wytypowane w części północno-wschodniej (rejon Sil- nowa), gdzie poziom wodonośny występuje na głębokości 50-100 m. W rejonie Silnowa Dol- nego i Piławy stopień zagroŜenia wód uŜytkowego poziomu wodonośnego określono na wysoki, ze względu na niską odporność poziomu i słabą izolację oraz obecność licznych ognisk zanieczyszczeń.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod kątem składowania odpadów moŜna rozpatrywać wyrobiska zaniechanego złoŜa kruszywa naturalnego (piasków) „Łubowo”. Konieczne będzie szczegółowe rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne oraz wykonanie sztucznej bariery izolującej podłoŜe i skarpy ewentualnego składowiska. Wyrobiska zlokalizowane są na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji. Wyrobiska pozostałych złóŜ oraz niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych znajdują się na obszarach bezwzględnie wyłączonych z moŜli- wości składowania odpadów i nie powinny być rozpatrywane dla tych celów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozy- cji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowa- dzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku

30 o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska od- padów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Ocenę obszaru arkusza Łubowo pod względem warunków budowlanych, wykonano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Łubowo (Le- wandowski i in. 2006), opracowania „System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w wojewódz- twie zachodniopomorskim” (Grabowski i in. 2007) oraz analizy map topograficznych. Warunki podłoŜa budowlanego zostały określone zgodnie z Instrukcją (Instrukcja..., 2005)., z pominięciem obszarów występowania złóŜ kopalin, przyrodniczych obszarów chronionych, terenów leśnych i rolnych w klasie I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego. Ogółem waloryzacji poddano około 40% powierzchni mapy. Wyznaczono dwie kategorie obszarów – o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Obszary o korzystnych dla budownictwa warunkach zostały wyznaczone, tam gdzie występują grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty niespoiste śred- niozagęszczone i zagęszczone, na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a głę- bokość do zwierciadła wody podziemnej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Do obszarów o korzystnych dla budownictwa warunkach zakwalifikowane zostały tereny połoŜone w centralnej części arkusza na obszarze płaskiej wysoczyzny, w rejonie miej- scowości: Łubowo, Liszkowo, Rakowo, Nobliny oraz w południowo-zachodniej części arkusza, w okolicach miejscowości: Broczyno, Czarne Małe, Trzciniec (obszar wysoczyzny oraz sandrów). Ponadto, jako obszary korzystne, uznane zostały tereny połoŜone w północno- wschodniej części arkusza w obrębie wysoczyzny falistej, w okolicach miejscowości: Silno- wo, Uniemino, Dąbie i Okole oraz zachodniej i południowo-zachodniej części arkusza w rejonie miejscowości Sikory, Czarne Wielkie i Polne.

31 Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa są rejony występowania gruntów słabonośnych (głównie namułów organicznych i piasków aluwialnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej występuje się płycej niŜ 2 m p.p.t., a takŜe obszary predysponowane do występowania ruchów masowych. Do obszarów o niekorzystnych dla budownictwa warunkach, ze względu na występo- wania obszarów podmokłych lub predysponowanych do występowania ruchów masowych, zakwalifikowano tereny połoŜone na północ od miejscowości Czarne Wielkie, na wschód od wsi Łubowo (wraz z Łubicką Wyspą) oraz grunty gmin Kłoskowo i Wełnica. Warunki utrud- niające budownictwo wymagają specjalnych zabiegów przy prowadzeniu robót budowlanych (np. wymiany gruntu, odwodnienia).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Łubowo charakteryzuje urozmaicona rzeźba młodoglacjalna, mnogość jezior polodowcowych i duŜa lesistość (około 65% powierzchni pokrywa las). Wymienione cechy sprawiają, Ŝe obszar ten posiada unikalne walory przyrodniczo – krajobrazowe. Skład gatunkowy lasów jest związany z warunkami podłoŜa. Powierzchnie sandrowe porastane są przez bory sosnowe typu wrzosowiskowego (o duŜym znaczeniu gospodarczym), na podłoŜu gliniastym występują kompleksy bukowo – dębowe z domieszką innych drzew, polodowcowe obniŜenia wytopiskowe porastają lasy brzozowo – sosnowe. Na obszarze wysoczyznowym powszechnie występują torfowiska wysokie typu kontynentalnego. W południowo – wschodniej części arkusza niezamieszkałe tereny śródleśne, o duŜej powierzchni, zasiedlone są przez zespoły roślinne z duŜym udziałem wrzosów. Są to tereny w znacznym stopniu zdegradowa- ne, nieistniejącego dziś poligonu wojskowego. Grunty rolne o najlepszych właściwościach (klasa I–IVa), zajmujące około 5% powierzchni arkusza, występują w rejonie miejscowości Silnowo, na południe od miejscowości Silnowo Dolne, w północno-wschodniej części arkusza oraz w rejonie wsi: Sikory, Kuszewo, Karśno i Czarne Małe usytuowanych w zachodniej części arkusza. Ponadto gleby chronione klas I–IVa występują w rejonie miejscowości Miłkowo i Trzciniec w południowo-zachodniej części arkusza oraz w okolicach miejscowości Broczyno i Liszkowo. System obszarów chronionych na obszarze arkusza tworzą: 1 park krajobrazowy, 2 obszary chronionego krajobrazu, 4 uŜytków ekologicznych, 3 obszary Natura 2000 oraz 24 pomniki przyrody oŜywionej i nieoŜywionej. Północno-zachodnia część arkusza Łubowo połoŜona się w granicach Drawskiego Par- ku Krajobrazowego i jego otuliny. Na jego terenie znajdują się cenne obiekty krajobrazowe

32 oraz zabytki kultury. Najcenniejsze pod względem przyrodniczym są jeziora lobeliowe cha- rakteryzujące się bardzo czystymi wodami i występowaniem roślinności reliktowej. Szata roślinna Drawskiego Parku Krajobrazowego jest mocno zróŜnicowana. Zachowały się tu naturalne stanowiska roślinności łąkowej, torfowiskowej, szuwarowej, jeziornej i leśnej, z licznymi reliktami polodowcowymi i roślinami chronionymi jak: rosiczka okrągłolistna, pośrednia i długolistna, wawrzynek wilczełyko i inne. Z uwagi na występowanie na terenie Drawskiego Parku Krajobrazowego jezior, trzcinowisk, bagien i wilgotnych łąk, jest on miejscem bytowania wielu gatunków ptaków, szczególnie wodno-błotnych. śyją tu łabędzie, per- kozy, kaczki, Ŝurawie, czaple, kormorany, w jeziorach i rzekach liczne ryby: szczupaki, lesz- cze, płocie, okonie, sieje, sielawy i pstrągi potokowe. W lasach Drawskiego Parku Krajobra- zowego występują sarny, dziki, lisy, a takŜe gady: padalec, Ŝmija zygzakowata i gniewosz plamisty. Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Drawskie” obejmuje północno-wschodnią część arkusza Łubowo. Obszar charakteryzuje się malowniczym krajobrazem polodowcowym z duŜą ilości jezior i cieków wodnych, płoŜonych w zagłębieniach i dolinach. Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina rzeki Płytnicy” w obrębie opisywanego arkusza obejmuje jego wschodnią część. Teren obszaru chronionego krajobrazu jest zróŜnicowa- ny, znajdują się tu równiny sandrowe z wyŜej wyniesionymi pasmami wzgórz wysoczyzno- wych, rozciągającymi się zarówno wzdłuŜ zachodniej jak i wschodniej granicy obszaru chronionego krajobrazu. Teren arkusza Łubowo jest miejscem bytowania wielu cennych gatunków roślin i zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. Wśród wielu gatunków wymienić moŜna: skrzyp olbrzymi, rosiczkę okrągłolistną, rosiczkę pośrednią, storczyka krwistego. Do obję- tych ochroną przedstawicieli fauny naleŜą między innymi ciosa, piskorz, pstrąg potokowy, traszka grzebieniasta, Ŝmija zygzakowata, bóbr europejski, mroczek późny, a z ptaków mię- dzy innymi bocian biały, kania rdzawa, łabędź krzykliwy, puchacz, trzmielojad czy zimoro- dek. Na terenie arkusza Łubowo funkcjonują liczne pomniki przyrody oraz uŜytki ekologiczne (tabela 7). Głazy narzutowe o średnicy powyŜej 1,5 m niezaklasyfikowane jako pomniki przyrody występują w rejonie miejscowości Sikory.

33 Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i uŜytków ekologicznych

Numer Gmina Forma Rok obiektu Miejscowość Rodzaj obiektu ochrony zatwierdzenia na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Czaplinek PŜ, brzoza brodawkowata, 1 P Czarne Wielkie 1995 drawski obwód 2,05m, wysokość 22m Czaplinek PŜ, lipa drobnolistna, 2 P Polne 1995 drawski obwód 5,07m, wysokość 20m Czaplinek PŜ, dąb szypułkowy, 3 P Dąbie 1995 drawski obwód 4,20 m, wysokość 30m Czaplinek PŜ, modrzew europejski 4 P Dąbie 1995 drawski obwód 3,40 wysokość 32m, Czaplinek PŜ, lipa drobnolistna, 5 P Sulinowo 1995 drawski obwód 3,00 m, wysokość 26 m Czaplinek 6 P Sulinowo 1995 PŜ, bluszcz pospolity, 10 sztuk drawski Czaplinek PŜ, lipa drobnolistna, obwód 2,98 m , 7 P Sikory 1995 drawski wysokość 28 m, Barwice 8 P Komorze 1995 PŜ, Ŝywotnik zachodni, szczecinecki Borne Sulinowo PŜ, buk pospolity, 4 sztuki, 9 P Raków 1992 szczecinecki obwód 2,10–4,30 m, wysokość 10–26m Borne Sulinowo PŜ, jałowiec pospolity, 10 P Raków 1995 szczecinecki obwód 1,00 m, wysokość 8m Borne Sulinowo PŜ, dąb szypułkowy, 11 P Komorze 1995 szczecinecki obwód 5,56m, wysokość 26 m Borne Sulinowo PŜ, sosna europejska, 12 P Komorze 1999 szczecinecki obwód 3,30 m, wysokość 22 m Borne Sulinowo PŜ, kasztanowiec pospolity, 13 P Pile 1997 szczecinecki obwód 4,04 m, wysokość 25 m Borne Sulinowo PŜ, dąb szypułkowy, 14 P Sikory 1995 szczecinecki obwód 3,54 m, wysokość 26 m szczecinecki PŜ, dąb szypułkowy, 15 P Sikory 1995 Borne Sulinowo obwód 5,14m, wysokość 28 m Borne Sulinowo PŜ, klon zwyczajny, 16 P Łubowo 1995 szczecinecki obwód 2,74 m, wysokość 22m Borne Sulinowo PŜ, jałowiec pospolity, 4 sztuki, 17 P Łazice 1995 szczecinecki obwód 0,92–1,16 m, wysokość 6–9 m Borne Sulinowo PŜ, wiąŜ szypułkowy, 18 P Łazice 1995 szczecinecki obwód 4,80 m, wysokość 28 m Borne Sulinowo PŜ, dąb szypułkowy, 19 P Łazice 1998 szczecinecki obwód 5,90 m, wysokość 22 m Borne Sulinowo PŜ, dąb szypułkowy, 20 P Łubowo 1998 szczecinecki obwód 5,80 m, wysokość 28 m

34 1 2 3 4 5 6 Czaplinek 21 P Sikory 1995 Pn, G, gnejs, obwód 12,7 m drawski Czaplinek 22 P Łazice 1995 Pn, G, gnejs, obwód 5,8 m drawski Czaplinek 23 P Łazice 1995 Pn ,G, gnejs, obwód 6,8 m drawski Czaplinek 24 P Łazice 1995 Pn ,G, granitognejs, obwód 7,2 m drawski Barwice Kompleks roślinności bagiennej, 25 U Polne 2001 szczecinecki nasadzony świerk** Barwice Kompleks roślinności bagienno- 26 U Polne 2001 torfowiskowej, występuje rosiczka szczecinecki okrągłolistna** Barwice 27 U Polne 2001 Kompleks roślinności bagiennej** szczecinecki Barwice 28 U Polne 2001 Kompleks roślinności bagiennej** szczecinecki Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy ** brak informacji o powierzchni uŜytku

Obszar Pojezierza Drawskiego, którego część znajduje się w obrębie arkusza Łubowo, to waŜny element w systemie ECONET (fig. 5). Teren ten uznany został za obszar węzłowy (symbol 6M) o znaczeniu międzynarodowym. Węzeł Pojezierza Drawskiego bezpośrednio łączy się na południowym zachodzie z obszarem węzłowym sieci 7M – węzłem Drawy, a na wschodzie, poprzez międzynarodowy korytarz ekologiczny 5M (Pojezierza Szczecineckiego) z obszarem węzłowym 9M (Pojezierze Kaszubskie). Ponadto, obszar arkusza Łubowo ma połączenie z terenami sąsiednimi przez wyznaczone korytarze ekologiczne o randze krajowej: 15k (korytarz Piławy), łączący omawiany teren z krajowym obszarem węzłowym 5K (węzeł Gwdy).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Łubowo na tle systemów ECONET (Liro, (red.), 1997) 1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym i jego numer: 6M – Pojezierza Drawskie; 9M – Pojezierze Ka- szubskie 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym: 5m – Pojezierze Szczecineckie 3 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym i jego numer: 5K – Gwda 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 14k – Pojezierze Wałeckie, 15k – Piława 5 – jeziora

Na terenie arkusza Łubowo funkcjonują trzy obszary wchodzące w skład sieci Natu- ra 2000: Dolina Piławy, Jeziora Czaplineckie, Ostoja Drawska (tabela 8). Dolina Piławy PLH320052 jest Specjalnym Obszarem Ochrony, który obejmuje fragment terenu dawnego poligonu w Bornem-Sulinowie oraz dolinę rzeki Pilawy na odcinku tzw. Zalewów Nadarzyckich. Jest to niepowtarzalny ciąg ekosystemów wodnych i torfowi- skowych związanych z rynną wytopiskową. Występują tu liczne, jak na stosunkowo niewielki obszar, doskonale zachowane torfowiska, które cechuje duŜa zmienność wynikająca ze zróŜ- nicowania morfologii wytopisk, w obrębie których powstały.

36 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu Nazwa obszaru PołoŜenie administracyjne obszaru Typ obszaru Powierzchnia Lp. Kod obszaru i symbol oznacze- obszaru Długość obszaru (ha) Powiat (w obrębie Gmina (w obrębie nia na mapie Szerokość geogr. Kod NUTS Województwo geogr. arkusza) arkusza) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 160 PLOG2 zachodnio- 1 B PLH320025 Dolina Piławy (S) 530 31’44’’N 2187,39 szczecinecki Borne Sulinowo 29’23’’E PLOF1 pomorskie drawski, Jezioro Czaplinec- 160 zachodnio- Borne Sulinowo, 2 I PLH320039 530 36’35’’N 31949,3 PLOG2 szczecinecki kie (S) 11’45’’E pomorskie Czaplinek, Barwice

drawski, Ostoja Drawska zachodnio- Borne Sulinowo, 3 F PLB320019 160 8’3’’E 530 35’26’’N 139754,52 PLOG2 szczecinecki (P) pomorskie Czaplinek, Barwice

Rubryka 2: F – obszar OSO, całkowicie zawierający w sobie obszar SOO; B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; I – SOO, zawierający w sobie wydzielony OSO 37 37 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Specjalny Obszar Ochrony Jezioro Czaplineckie PLH320039 to najcenniejszy przyrodniczo i krajobrazowo fragment Pojezierza Drawskiego. Rzeźba terenu jest silnie urozmaicona, występują tu wały moreny czołowej, ozy, liczne jary, doliny rzek, jeziora rynnowe i wytopiskowe. Brzegi jezior są wysokie, porośnięte lasem, głównie łęgami i buczyną, lub niskie, z pasem roślinności przybrzeŜnej. RóŜnorodność ukształtowania powierzchni gwaran- tuje funkcjonowanie zróŜnicowanych, niezwykle cennych ekosystemów. Obszar w połoŜony granicach Drawskiego Parku Krajobrazowego. Obszar Specjalnej Ochrony Ostoja Drawska PLB320019 charakteryzuje zróŜnicowana rzeźba terenu, z licznymi wąwozami, parowami, niewielkimi, bezodpływowymi zbiornikami wodnymi, bagnami i torfowiskami. Ponadto na terenie ostoi występują wały moreny czoło- wej, ozy, liczne jary, doliny rzek, jeziora rynnowe i wytopiskowe. Jeziora mają urozmaiconą linię brzegową, na niektórych są wyspy. Brzegi jezior są wysokie, porośnięte lasem, głównie łęgami i buczyną, lub niskie, z roślinnością przybrzeŜną. Na terenie Ostoi Drawskiej gniazdu- je wiele chronionych gatunków ptaków.

XII. Zabytki kultury

Zabytkiem archeologicznym jest kaŜdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leŜy w interesie społecznym ze względu na war- tość historyczną, artystyczną lub naukową. Na terenie arkusza Łubowo obecne są liczne ślady bytności człowieka. NajwaŜniejsze stanowiska archeologiczne zostały zaznaczone na mapie. Najstarsze ślady osadnictwa pocho- dzą z mezolitu. Najpełniejszą sekwencję osadniczą moŜna obserwować w okolicach Łubowa. Pierwsze informacje o osadnictwie na terenach dzisiejszego Łubowa datowane są na VI–V wiek p.n.e. Natrafiono tu równieŜ na znaleziska z epoki brązu, tzw. „sosnowa górka”, znajdu- jąca nad jeziorem Lubicko Wielkie, była miejscem kultu słowiańskich bóstw. Na terenie Łu- bowa-Kolonii odkryto groby skrzynkowe – pozostałość kultury wschodnioeuropejskiej. Ślady pobytu ludzi znane są równieŜ ze Strzeszyna i Uniemina. W okolicach Broczyna znajduje się osada otwarta z okresu wpływów rzymskich. Osadnictwo o charakterze stacjonarnym zaistniało na tym terenie dopiero we wczesnym średniowieczu, co było efektem jego duŜej niedostępności. Na okres wczesnośredniowieczny i średniowieczny (VII–XII w.) datowane są pierwsze ślady zasiedlenia terenów dzisiejszej wsi Rakowo. Wczesne ślady osadnictwa występują takŜe w okolicach wsi Liszkowo, gdzie odkryto wczesnośredniowieczne grodzisko oraz usytuowaną nieopodal osadę. Grodziska wczesnośredniowieczne odkryto równieŜ nad rzeką Piławą oraz nad jeziorem Dołgie Wielkie w okolicach Sikor. W rejonie Komorza i Uniemina zinwentaryzowano

38 i przebadano liczne stanowiska nowoŜytne. Największe skupisko osad późnośredniowiecznych i nowoŜytnych zlokalizowano w pobliŜu wsi Sikory. Od co najmniej XIV w. wieś była waŜnym ośrodkiem garncarstwa i produkcji cegieł. Z wypalanych tutaj cegieł zbudowano zamek w Drahimiu. Na terenie arkusza Łubowo zachowały się liczne obiekty zabytkowe. Wiele wsi zacho- wało historyczny układ dróg i działek. NajwaŜniejsze zabytki zostały objęte ochroną konser- watorską. W rejestrze obiektów zabytkowych, objętych ochroną konserwatorską zapisane zostały: • pochodzący z XVIII w. kościół ewangelicki pw. MB Królowej Polski we wsi Polne, • zbudowany w 1702 r. kościół ewangelicki w miejscowości Dąbie, • park pałacowy z 1. połowy XIX w. w Liszkowie, • neoromański kościół pw. Wniebowzięcia NMP oraz przykościelny cmentarz w Łubowie, • kościół pw. św. Wojciecha oraz przykościelny cmentarz we wsi Okole, • dwór z 1892 r. we wsi Okole, • we wsi Broczyno: kościół ewangelicki, obecnie parafia rzymsko – katolicka pw. MB Częstochowskiej, park dworski z 1. połowy XIX w. oraz dom z 1. połowy XIX w. (wszystkie obiekty w ramach zabytkowego zespołu architektonicznego), • leśniczówka oraz park leśny w miejscowości Łazice, • zespół pałacowy w miejscowości Trzciniec z początku XXw. wraz z parkiem, • forteczny jaz piętrzący w Czochryniu na rzece Piławie zbudowany w latach 1935– 1936. Miejsce pamięci w postaci pomnika jest zlokalizowane w Łubowie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Łubowo jest połoŜony w obrębie trzech róŜnych krain geograficznych: Pojezierza Drawskiego, Równiny Wałeckiej oraz Pojezierza Wałeckiego. Cechą wspólną ca- łego obszaru jest niezwykle duŜa wartość przyrodnicza. System obszarów chronionych na obszarze arkusza tworzą: 1 park krajobrazowy, 2 obszary chronionego krajobrazu, 4 uŜytki ekologiczne, 3 obszary Natura 2000 oraz 24 pomniki przyrody oŜywionej i nieoŜywionej. Na obszarze arkusza Łubowo są połoŜne niewielkie miejscowości, w których nie ma duŜych zakładów przemysłowych. PoniewaŜ jest to teren słabo zurbanizowany i nie ma tu

39 duŜych zakładów przemysłowych, dla zaspokojenia potrzeb ludności, zupełnie wystarczą ma- łe ujęcia wód. DuŜa lesistość sprawiła, Ŝe podstawą gospodarki regionu jest przemysł drzewny. Rol- nictwo nie odgrywa tu większej roli. Liczne, czyste jeziora stanowią niewątpliwą atrakcję turystyczną, dlatego z roku na rok rośnie rola turystyki w gospodarce ternu. W przemyśle turystycznym i w obsłudze tego ruchu, naleŜy upatrywać przyszłość ekonomiczną tego regionu. Na terenach objętych arkuszem Łubowo wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów obojętnych. Naturalną barierę geologiczną stanowią górne i dolne gliny zwałowe stadiału głównego zlodowacenia Wisły. Obszary predysponowane do składowania odpadów znajdują się na terenach gmin: Borne Sulinowo i Czaplinek. Pod kątem składowania odpadów komunalnych w pierwszej kolejności moŜna dodatkowo rozpoznać obszar wyznaczony w rejonie na południe od Trzcińska, gdzie według informacji zawartych w Objaśnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski mogą wy- stępować gliny o 30-metrowej miąŜszości. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. PrzewaŜającą część obszarów wytypowano na terenach o niskim i średnim stopniu zagroŜenia wód uŜytkowych poziomów wodonośnych. Najmniej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk w rejonie Silnowo Dolne i Piława, gdzie wyznaczono wysoki stopień zagroŜenia wód poziomu uŜytkowego (niska odporność poziomu przy licznych ogniskach zanieczyszczeń). Na składowisko odpadów, po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego i hydrogeologicznego oraz wykonaniu sztucznej bariery izolacyjnej podłoŜa i skarp moŜna przeznaczyć wyrobisko zaniechanego złoŜa kruszywa naturalnego „Łubowo”. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Ze względu na występowanie lasów wraz z licznymi obszarami objętymi ochroną prawna, podstawowymi kierunkami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru są turysty- ka oraz przemysł drzewny.

40 XIV. Literatura

BIELEC B., OPERACZ T., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łubowo, Państw. Inst. Geol, Warszawa. Bielec B., Operacz T., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Łubo- wo, Warszawa. Bielec B., Operacz T., 2004 – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Łubowo, Warszawa. GAWROŃSKI J., 1980 – Sprawozdanie z poszukiwań złóŜ kruszywa naturalnego na terenie województwa koszalińskiego. Kombinat Geologiczny „Zachód” we Wrocławiu. Wrocław. GIENTKA M., MALON A., DYLĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. CAG PIG, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol, Warszawa. JUSZCZAK E., 1997 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem ele- mentów ochrony środowiska dla województwa koszalińskiego /zbiorcze zestawienie danych/. KAJDAN D., 1979 – Zestawienie wyników z badań geologiczno-penetracyjnych w rej. miej- scowości Łubowo. Dyrekcja Okręgowa Dróg Publicznych w Koszalinie. KARGER M., 1999, Mapa geologiczno – gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Łubo- wo, PIG, Warszawa KIRSCHKE J., 1982 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego Łubowo. Przedsię- biorstwo Górniczo –Geologiczne Przemysłu Materiałów Budowlanych „Geobud” Oddział we Wrocławiu. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Objaśnienia Mapy obszarów Głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, Kraków. KOKOCIŃSKI M., 1976a – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego w miejscowości Karsno. Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego w Szczecinku.

41 KOKOCIŃSKI M., 1976b – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego w miejscowości Piekary. Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego w Szczecinku KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. Kryteria bilansowości złóŜ kopalin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 09 stycznia 2007 r., Dzienni Ustaw 2007.7.57, Warszawa. LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z., CHYBIORZ R., 2006 – Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łubowo, z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol, War- szawa. LIRO A. (red), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Wyd. Fun- dacja ICUN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa Geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MOJSKI J.E., 1974, Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Szczecinek, Instytut Geologiczny, Warszawa

NAPIÓRKOWSKI L., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Łysinin” w kat. C1. Przedsiębiorstwo Obsługi Kopalń Surowców Mineralnych w Bydgoszczy. NAPIÓRKOWSKI L., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Łysinin-pole B” w kat.

C1. Przedsiębiorstwo Obsługi Kopalń Surowców Mineralnych w Bydgoszczy.

OLSZEWSKI J., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Łazice” w kat. C1. Przedsię- biorstwo Geologiczne Polgeol w Warszawie, Zakład w Gdańsku. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. [red.], 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. [red.], 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski t. I Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2006–2007, praca zbiorowa, 2008, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Szczecin.

42 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kryteriów bilansowości złóŜ kopalin. Dziennik Ustaw nr 7, poz. 57 z dnia 17 stycznia 2007 r. SAMOCKA B., 1997 – Inwentaryzacja złóŜ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk od- padów mineralnych z uwzględnieniem ochrony środowiska na obszarze gminy Czplinek. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie „Polgeol”. Gdańsk. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa.