HEROVER DE FORTEN fietsen door de groene rand van antwerpen INHOUD Ben je op zoek naar natuur, cultuur en ontspanning? De forten rond Antwerpen zijn hiervoor de ideale Route 1 plek. In de twee fortengordels rond Antwerpen DE BRIALMONTROUTE 6 kan je genieten van historische domeinen met een Route 2 militair verleden, zoals forten en kastelen. Ontdek ANTWERPSE POLDERS dit gebied aan de hand van zes fietsroutes die we in EN KASTEELDOMEINEN 12 dit boekje aanraden. Route 3 ANTITANKGRACHT Per route vind je leuke suggesties in de omgeving EN HEIDE 18 die je kan combineren. Maak tijdens je fietstocht Route 4 een kleine stop op een kinderboerderij, een mini- LANGS EN camping, spoorfietsen of een gezellige brasserie. GROENTESTREEK 24 Wil je jouw route aanpassen? Neem dan een kijkje Route 5 op www.scheldeland.be en www.kempen.be. VERSTERKT ERFGOED IN KLEIN-BRABANT 30 Nieuwsgierig naar meer? Route 6 Surf naar www.fortengordels.be. FORTEN EN KASTELEN IN HET WAASLAND 36 Veel fietsplezier!

Luk Lemmens Gedeputeerde Erfgoed Provincie Antwerpen

3 Ontdek de zes prachtige routes tussen de forten Route 1 — 44 km DE BRIALMONTROUTE , , , , , Wilrijk & Hoboken

eze route is genoemd verstedelijkte Antwerpen. Elk naar Henri Alexis Brial- fort heeft een eigen bestemming D mont, de ontwerper van en een uniek karakter. In de de forten. Tussen 1860 en 1864 forten van Borsbeek, Mortsel, bouwden 13.000 arbeiders in een Edegem en Hoboken kan je Bezoek onderweg het Provinciaal Groendomein Rivierenhof recordtijd de acht forten tussen gaan wandelen. De forten van ↗ Wijnegem en Hoboken. De Wommelgem en Wilrijk zijn deels Brialmontroute verbindt de acht of volledig ontoegankelijk. Zin om forten rond de stad Antwerpen toch een kijkje te nemen? Een Blijf ontdekken 18e-eeuws kasteel, twee koets- en is te herkennen aan de witte gids neemt je graag mee. Fiets langs een indrukwekkend huizen en een grote vijver. Er is zeshoekige bordjes met bruin staaltje militaire architectuur en een kleine speeltuin en op de opschrift. beleef de mooie natuur in de om- gracht kan je vissen. ↓ Loop door de expositiegang in geving van de forten. Even een Herover deze forten Fort 4 en kom meer te weten over de pauze? Rust dan uit in het Provin- Wil je al wandelend de forten De forten zijn allemaal goed be- Brialmontforten ciaal Groendomein Rivierenhof: bewonderen? Gebruik dan de waard gebleven, enkel Fort 1 van www.rivierenhof.be. wandelkaart van het Wijnegem niet. In 1959 werd dit ‘Landschapspark Zuidrand’. fort afgebroken om de - Samen met Hof Terlinden De wandelkaarten zijn te sebaan recht te trekken. Later is vormt fort 5 Edegem een groot koop bij de gemeenten van er het Shopping Center bovenop groengebied van bijna 90 de Zuidrand. gebouwd. hectare. Het kasteeldomein van Hof Ter Linden is een grandioos De zeven overgebleven forten parkdomein. Wat heeft dit te vormen een groene oase in het bieden? Een blikvanger van het

6 7 Ontdek wat Fort 4 Mortsel op route 1 te bieden heeft

Route 2 — 31,4 km Blijf ontdekken Bezoek dan het Gunfire Museum. Zin in iets lekkers? In de schaduw Om de forten te bevoorraden, van het kasteel Ravenhof, aan werd een militaire spoorlijn ANTWERPSE POLDERS knooppunt 84, is Brasserie ’t aangelegd tussen Kapellen Koetshuis een ideale locatie om en . Vanaf het fort EN KASTEELDOMEINEN je smaakpapillen te verwennen. van Kapellen kan je vandaag , Merksem, Kapellen Ook het Mastenbos is een stop met de hele familie over dat waard. In dit Kapelse bos vind je spoor denderen op speciale een deel van een Duitse verdedi- spoorfietsen! Reserveer je rit op gingslinie uit WOI. In 2014 is hier www.spoorfietsen.be. het ‘Loopgravenpad’ aangelegd, p deze route geniet een aanrader om die verborgen Ga je liever te voet? Kijk op je tijdens het fietsen geschiedenis te beleven! www.wandelknooppunt.be om O van kasteeldomeinen, een mooie wandeling uit te bossen en het open gebied van Geïnteresseerd in kanonnen, stippelen. de Antwerpse polders. Zo kan tanks en militair geschiedenis? je de omgeving verkennen van de forten in Merksem, Stabroek ↘ Ontdek langs deze route de sluisbunkers van de Antitankgracht en Kapellen. in Kapellen

↑ Laat je fascineren door het fort van Herover deze forten Ertbrand Start bij het fort van Merksem, waar je langs de fortgracht kan op het kaartje en ontdek het fort wandelen en fietsen. Fiets van middenin de haven. de buitenwijken van Antwerpen en Kapellen naar het open Je fietst langs de ontoegankelijke polderlandschap van Stabroek. forten van Ertbrand en Kapellen. Vlakbij het fort van Kapellen Het fort van Stabroek (Stafort) vind je verschillende servitude- ligt aan het begin van de woningen: houten huisjes die Antitankgracht. Een geoefende snel konden worden afgebroken fietser kan hier zijn fietstocht bij oorlogsdreiging. Eén van de verlengen en zo het fort van Lillo huisjes tussen knooppunten 76 bereiken. Volg de knooppunten en 77 is nu een café.

12 13 Laat je met een spoorfiets leiden doorheen dit prachtige landschap

Route 3 — 59 km ANTITANKGRACHT EN HEIDE , &

eze fietsroute voert je Herover deze forten langs de Antitankgracht, Start aan het fort van Oelegem, D heidegebied en verschil- een vleermuizenreservaat. Fiets lende kasteeldomeinen. vervolgens langs de Antitank- gracht en het Albertkanaal De Antitankgracht werd richting het fort van Kessel. De ↗ De Kesselse Heide is een Kempens landschap zoals het vroeger was, een zeldzaamheid in Vlaanderen aangelegd net voor de Tweede korte wandeling rond het fort is Wereldoorlog en diende om een zeker een aanrader. vijandige opmars tegen te hou- Blijf ontdekken Verken de omgeving te voet den. De gracht is 33 kilometer Zet nadien je route verder door- Aan knooppunt 57 kan je het via wandelknooppunten of lang en 6 meter breed, wat dit heen het gevarieerde landschap Provinciaal Groendomein dankzij de Groene Halte: daarbij het langste beschermde land- van Ranst en Schilde tot je terug Vrieselhof bezoeken. combineer je de wandeltocht schap van Vlaanderen maakt. aan de Antitankgracht komt. Op de plaats waar de met het openbaar vervoer: Een soepelere route? Neem Kempen beginnen, ligt dit www.wandelknooppunt.be en ↓ Fort Kessel is te bezoeken met gids dan de knooppunten 25-53-26 rustige kasteeldomein: www.groenehalte.be. en verkort je route met 10km. www.vrieselhof.be. Op Schildestrand, het fort van ’s-Gravenwezel, kan je uitrusten Vlakbij het fort van Kessel kan in brasserie MaNo. Via de schans je op adem komen in een fraai van Schilde kom je terug in stukje natuur: het Provinciaal Oelegem. Groendomein Kesselse Heide. De kleuren veranderen hier met de seizoenen: www.kesselseheide.be.

18 19 Natuur en rust? Fiets langs de groene omgeving van het fort van Oelegem en de Antitankgracht

Route 4 — 50 km LANGS NETE EN GROENTESTREEK , Lier, Sint-Katelijne-Waver & Walem

ijdens deze route fiets je Herover deze forten T langs vijf forten die de Start aan het fort van Duffel, Eerste Wereldoorlog hebben waar veel te beleven is. Een meegemaakt: Lier, Koningshooikt, deel van het fort is gereserveerd Sint-Katelijne-Waver, Walem en als overwinteringsplaats voor Duffel. vleermuizen. Je kan een ↗ Het fort van Duffel is het hele jaar geopend voor bezoekers tentoonstelling in het fort ↓ Natuur en historie gaan hand in hand bezoeken en iets lekkers eten Walem. Zo keer je terug naar de Op een boogscheut van in het Abdijdomein Roosendael in Brasserie De Krone. Op startplaats. Deze forten zijn te het fort van Walem vind je deze bijzondere plek krijgen bezoeken met een gids. abdijdomein Roosendael. jongeren met autisme de kans om Hier kan je ontspannen in werkervaring op te doen. Blijf ontdekken het fietscafé of overnachten Een leuke plaats om even iets in de mini-camping. Vanaf Fiets via de Nete naar het fort te eten? Stop dan even bij de het Grachtwandelpad kan van Lier. Na knooppunt 40 neem Pannenkoekenbistro je het hele domein bekijken: je de derde weg rechts: deze zal Midzeelhoeve vlakbij het fort www.roosendael.be. je leiden naar het fort. van Sint-Katelijne-Waver. Zij Keer nadien terug naar de Nete wonnen de horeca-award voor Wandel je graag? Bezoek de en ga via de knooppunten naar meest kind- en fietsvriendelijke forten van Walem, Duffel, Lier en het fort van Koningshooikt. horecazaak in België. Hier vind Kessel via de wandelknooppun- Doorheen de groentestreek fiets je ook het interactieve ten: www.wandelknooppunt.be. je langs het fort van groentemuseum ’t Grom. Sint-Katelijne-Waver. Als laatste stop ga je naar het fort van

24 25 Het fort van Lier en zijn goed bewaarde stervorm 93 62 4,2 N1 VINKENSTRAAT Modelhoeve 88 DENNEN- BEEKHOEK- N14 LAAN 0,9 1,1 STRAAT 1,6 2,1 1,9 3,3 89 1,9 54 4 Kessel Vallei van de 14 N 2,2 Grote Nete

Rodenburg 1,6 Route 4 – 50 km 12 20 1,5 0 km 2 km 3 1,5 11 TUINWEG 57 1,7 Kesselhof LANGSKontich- NETE EN 52 1,7 Variante via Lierse Vesten 1,9 Kazerne 16 LUITERSHEIDE van maandag tot NEERLOOP GROENTESTREEK 3,5 zaterdagmiddag 12 uur 30 Grote Nete 16 05 2,9 LINT 4,9 BOUWEN- 2 LIER P fietsknooppunt STRAAT 0,3 65 2,7 Paardenmelkerij STADS- 28 20 VEST 2,1 LIERSE- 3 TULPEN- 3,4 STEENWEG STRAAT

fietsroute 4,5 3,1 N14 Lachenenbeek fietsroute (autovrij) 13 Fort van 2,3 Lier STRAAT 2,7 PIME 5,2 40 1,2 BABBELKROON-fietsroute (onverhard 27 0,6 4,7 SPREET 72 en autovrij) 0,8 RECHTSTRAAT EBROEK

MISSE- 2 STRAAT HEISTRAAT SCHAARBROEK fietsroute (afwijkend WELVAARTSTRAAT BEEK- 31 48 BOSHOEK van het routenetwerk) 19 4,2 0,6 0,9

4,5 1,4 N10 DRAAKBOSWEG Netekanaal kilometeraanduiding21 Babelse Beek 60 Waarloosfort 2,3 EUSTER 49 N108 KRUISSTRAAT Met dank aan Toerisme Provincie Antwerpen ©2017 | Schans Nadruk of aanpassing onder gelijk welke vorm is verboden | Tallaart Kaartontwerp TPA & Elke Feusels | www.provincieantwerpen.be | DUFFEL Mijlstraat 3,6 Voor verbeteringen en suggesties op de routes en de Perwijs BRANDESTRAAT bewegwijzering: www.routedokter.be KRAANSTRAAT Ju rouwenbossen 5,7 Ter Elst 66

N1 (Ruïne) BOSSEN Koningshooikt

HOVENIERSSTRAAT 1,4

GANGELBERG HEIDESTRAAT Bemortel 5,9 Itterbeek 3,8 56 N14 BEEK- 5,3 STRAAT

DONDER-HEIDE BEEK N10 Nete VARESTRAAT STEEN- WATERSTRAAT Brede Zijp

Pauwenberghoeve BREDE- HEIDE 18 17 42 Fort van

8,9 1,7 4,6 2,7 2,7 3,1 Koningshooikt MUILSHOEK Wachtbekken Fort van BEMORTEL LIERBAAN Eekhoven GRENSSTRAAT 1,8 91 4,2 DRAPLEI VRUCHTELEI Du el Schans Schans BOTER-HOEK Kleine Goorhoeve Dorpveld ERF- 39 55 Bosbeek Hondsbossen STRAAT Schrans- 3,3 hoeve 1,2 Domein 25 35 1,1

Roosendael 0,7 SINT- Schaapsstal N14 Gasthuisbossen 1,5 17 Kleine 43 KATELIJNE- Vijver 3,5 Elzestraat 36 Sint Ursula Walem Sikkelhoeve 24 O endonksebeek WAVER DR. LAENEN- STRAAT Onze-Lieve-1,4 3,3 Emmaus 4,6 1,3 37 Fort van Walem Vrouw-Waver MUSSEPPI LEEMSTRAAT

2,8 PATERSWEG Augustijnenhoeve Fort van 65 KEGELSLEI VOORSLAG- R6 Sint-Katelijne-Waver HEIWEG Grote HEUVEL AUGUSTIJNENLEI 2,4

N105 Pitsemburghoeve Kauwendaal Grote vijver Domein Tivoli Kleine Boom 2,8 Route 5 — 36,4 km VERSTERKT ERFGOED IN KLEIN-BRABANT Puurs, , Temse & Breendonk

et beste van Klein-Brabant? Herover deze forten H Fiets dan langs de forten Start aan het museumfort van van Liezele, Bornem, Steendorp Liezele, een bezoek waard. en Breendonk. Verderop passeer je de schans van Puurs met speeltuin en ↗ In het museumfort van Liezele vind je ingerichte commandoposten, cafetaria, perfect voor een stop troepenkamers en geschutopstellingen ↓ Het Hof van Coolhem in Puurs met kinderen! Een fris drankje? vormt een uniek kader tijdens het Op het fort van Bornem kan dit. aspergefestival en Duvel Blues Volg er het poëziepad met kinderboerderij ‘Barelhoeve’: Na de oversteek van de Schelde dierenfabels op rijm. Het fort www.barelhoeve.be. passeer je het fort van Steen- van Breendonk is een museum dorp, een uitgestrekt natuurge- over de gruwel van de Tweede Wijk af van de route tussen bied. De wandeling rond het fort Wereldoorlog. Om het te bezoe- knooppunten 40 en 3 om Kasteel levert spectaculaire natuurbeel- ken, wijk je na knooppunt 82 af Marnix de Saint Aldegonde en den op. Via het veer Rupel- richting 83 en 39. Volg daarna de Kasteel d’Ursel te bewonderen. monde-Wintam kom je terug in wegwijzers. Klein-Brabant. Geniet van dit Het infokantoor Toerisme zalige intermezzo! De vaartijden Blijf ontdekken Klein-Brabant vind je bij knoop- vind je op www.wenz.be. Aan het fort van Bornem start punt 40. Of neem een kijkje op de mooie Bunkerroute. Meer www.toerismekleinbrabant.be. Fiets langs het zeekanaal richting info? Dan kan je terecht bij In de omgeving kan je ook wan- . In het Hof van Toerisme Klein-Brabant en delen via wandelknooppunten: Coolhem aan knooppunt 37 vind in het fort. Iets verderop kan www.wandelknooppunt.be. je een mix van natuur en cultuur. je genieten van een ijsje in

30 31 Een wandeling of picknick? Het park van kasteel d’Ursel is hiervoor ideaal

Route 6 — 48,1 km FORTEN EN KASTELEN IN HET WAASLAND Temse, Beveren, Zwijndrecht, Kruibeke & Hoboken

iet enkel fietsen, maar ook N varen staat op deze route centraal. Je steekt driemaal het water over en fietst langs de forten van Zwijndrecht, Kruibeke, Hoboken, Steendorp en Haasdonk. ↗ Via het wandelpad rond de buitenste omwalling kan je het fort van Steendorp bewonderen Herover deze forten Start aan het fort van Steendorp, een prachtig natuurgebied. Fiets Blijf ontdekken én een mooie aansluiting verder richting het fort van Haas- Tussen knooppunten 9 en 7 fiets op het wandelnetwerk: donk, waar je kan genieten van je door het Hof ter Saksen met www.wandelknooppunt.be. een heerlijke wandeling langs de als pronkstuk het 18e-eeuws fortgracht. kasteel. Je kan een pauze nemen Nadat je de Schelde een laatste bij Kasteel Cortewalle, een wa- keer hebt overgestoken, kom je Fiets daarna richting Beveren en ↑ De Graventoren kan je vrij bezoeken terburcht tussen knooppunten 7 in Rupelmonde aan knooppunt de forten van Zwijndrecht en of onder begeleiding van een gids. Vanop en 50. Op bepaalde dagen of op 86 de Graventoren tegen: het de toren geniet je van een panoramisch Kruibeke. Die worden vandaag uitzicht over Rupelmonde en de Schelde aanvraag, kan je het kasteel met enige overblijfsel van een nog gebruikt door het leger een gids bezoeken. Meer info bij voormalige waterburcht. waardoor ze niet toegankelijk zijn. veer naar Wintam neemt. Beide Toerisme Beveren. Vergeet geen kijkje te nemen In Kruibeke neem je de veerboot veren varen het hele jaar door. bij de getijdenmolen en het naar Hoboken waar je Fort 8 pas- Vervolgens neem je het veer naar Wat verder vind je in , standbeeld van Mercator seert, een van de best bewaarde Rupelmonde, kijk hiervoor zeker aan knooppunt 30, iets verderop. Meer info Brialmontforten. Via Hemiksem de vaartijden na. De vaartijden de Sint-Bernardusabdij met het www.toerismewaasland.be. fiets je naar waar je het kan je vinden op www.wenz.be. Heymissen- en Roelantsmuseum

36 37 Bezoek het kasteel van het recent herstelde Hof ter Saksen

Deze brochure past binnen het strategisch project COLOFON Met dank aan Toerisme Provincie ‘Fortengordels rond Antwerpen’ van de provincie Antwerpen voor de helpende Antwerpen. Deze brochure werd uitgegeven handen en bijkomende informatie door de dienst Erfgoed van de Via dat project wil de provincie de fortenlinies op Provincie Antwerpen in het Contactadres — een duurzame manier ontwikkelen en bewaren, kader van het strategisch project Provinciebestuur Antwerpen, met aandacht voor de verscheidenheid van de Fortengordels rond Antwerpen. Koningin Elisabethlei 22, verschillende forten. Tijdens de Fortengordel, 2018 Antwerpen een jaarlijks evenement, openen de forten hun De uitgave kwam tot stand in poorten voor het publiek. Het hele jaar door kunnen opdracht van de deputatie van Depot — D/2016/0180/14 wandelaars, lopers en fietsers genieten van de de provincieraad van Antwerpen: mooie fortomgeving. Voorzitter — Cathy Berx, gouverneur Naast de forten zelf, wil de provincie ook de Leden — Luk Lemmens, open ruimte rond de forten vrijwaren en op een Ludwig Caluwé, Inga Verhaert, kwalitatieve manier invullen. Bruno Peeters, Peter Bellens, Rik Röttger, gedeputeerden Meer informatie over de 35 forten rond Antwerpen Provinciegriffier — Danny Toelen en over het strategisch project vind je op de website www.fortengordels.be. Tekst — Marloes van der Burgt, Joachim Piens, Jusra Salija Vormgeving — Catapult.be Fotografie— Ian Segal, Yves Adams (Vilda) Coördinatie en redactie — Joachim Piens, Winnie Moonen Vormgeving fietskaarten— Elke Feusels In samenwerking met Departement Vrije Tijd. VU: Wim Lux, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen 22, 2018 Elisabethlei Koningin Lux, Wim VU:

42