1

Papur Bro Dyffryn Ogwen

Rhifyn 516 . Ionawr 2021 . Rhifyn Digidol . Am Ddim Yma o hyd Mae pawb ohonom yn iawn ar adegau. Mae sawl ymwybodol bod y Coronafeirws unigolyn wedi rhoi rhoddion wedi creu hafoc yn ein ariannol yn ogystal â bwyd, cymunedau ac wedi ein gorfodi ac ers sefydlu’r pwynt casglu i newid ein harferion am bron i yn Londis Bethesda mae’r flwyddyn. Bu 2020 yn greulon cyfraniadau wedi llifo’i fewn. i lawer o deuluoedd yn Nyffryn Mae sawl cwmni arall gan Ogwen, ac ‘r ydym yn dal i feddwl gynnwys Zip World a’r Royal amdanynt. Oak, Rachub wedi’n cefnogi yn Ond wyddoch chi be? Mi fedr ogystal â chasgliad arbennig gan y rhan fwyaf ohonom gyhoeddi’n drigolion Mynydd Llandegai ac ddiolchgar ein bod ni YMA O rydym yn ddiolchgar iawn am yr HYD! Ac ydi, mae cymdeithas holl gefnogaeth. Yn y llun gwelir glos a chynnes, a chymwynasgar llond fan o fwyd ‘Fareshare’. a chyfeillgar Dyffryn Ogwen YMA O HYD! Pobol yn gofalu am ei Casgliad Teganau – Mewn ymateb gilydd, ac yn arbennig felly mewn i’r clo diweddaraf treuliodd cyfnod anodd fel llynedd. Mae’r Vanessa Williams a Lowri Banc Bwyd lleol yn enghraifft pandemig. Dyma rai enghreifftiau i Bawb ym mis Awst i ymestyn Harrington oriau maith yn casglu amlwg o hynny, yn ogystal â yn unig: y cynllun ac mae wedi profi’n teganau ar hyd y lled yr ardal. chymdogion yn gwneud y siopa hynod lwyddiannus. Bellach Cafwyd pentwr o gyfraniadau, a chasglu presgripsiwn ac ati, Cyfaill Cymunedol – Cynhaliwyd rydym wedi cefnogi bron i 1,000 llawer ohonynt yn newydd sbon, lle bo angen. Clywsom am rai y dosbarthiad olaf o brydau o unigolion i ddarparu bwyd ac fe rannwyd rheini ochr yn ochr wedi rhannu cinio ‘Dolig i’w maethlon Caffi Coed y Brenin iddynt mewn blwyddyn galed a’r gwasanaeth bwyd. cymdogion! gan griw Partneriaeth Ogwen Gallem fynd ymlaen i restru ar ddydd Iau, Rhagfyr 17eg. llawer o bethau sy’n digwydd Mae’r cynllun yma a gefnogir Dyma lun rhywbeth a gododd yma ac yn cynnal yr ysbryd gan gronfa ICF Cyngor Gwynedd Mae galonnau cyn y Nadolig, sef cymdogol - ac yn fodd i godi wedi bod yn llwyddiant mawr taith Siôn Corn i bob twll a calon mewn dyddiau dyrys. Sut dros y deufis diwethaf. Nid yn Santa YMA chornel yn Nyffryn Ogwen. flwyddyn fydd 2021 i ni tybed? unig ran dosbarthu bwyd blasus Diolch i bwyllgor Carnifal Anodd darogan, ond fe allwn Karen a’r criw ond hefyd wrth O HYD Bethesda am drefnu’r cyfan! ni ddweud yn ffyddiog y bydd greu cysylltiad a rhoi rhywfaint cymdeithas gynnes y Dyffryn o gwmnïaeth i drigolion hy^n YMA O HYD! y dyffryn. Bydd y cynllun hwn Yn rhyfedd iawn, wedi i yn ail-ddechrau wythnos gyntaf mi ysgrifennu hyn o lith, Ionawr a beryg y byddwn cyrhaeddodd neges gan Huw yn brysur iawn unwaith eto. Davies, Rheolwr Dyffryn Gwyrdd, Diolch yn fawr i’r Caffi ac i staff yn cadarnhau fy nheimladau, fel ymroddedig y cynllun. petae. Mae’n werth i’w gynnwys yma ar dudalen flaen y Llais: Cronfa Cefnogi Cymunedol – “Cafwyd sawl esiampl dros y Mae’r prosiect yma wedi tyfu’n dyddiau diwethaf o drigolion yn sylweddol ers ei sefydlu gan dangos caredigrwydd a chariad Manon Williams a Dilwyn Llwyd tuag at eu cyd-ddynion yma yn nôl ym mis Mawrth. Cawsom Nyffryn Ogwen. Mae ein gwaith gefnogaeth ariannol gan gronfa Blwyddyn newydd dda i holl fel Partneriaeth Ogwen wedi Ynni Ogwen, y Cynghorau mynd rhagddo er gwaethaf y Cymuned ac wedyn cronfa Arian ddarllenwyr y Llais 2 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Panel Golygyddol

Derfel Roberts Golygydd y mis 2020  600965 Coblyn O Flwyddyn I’r Dyffryn Golygwyd rhifyn y mis hwn gan (a phob dyffryn arall.) [email protected] Neville Hughes. Ieuan Wyn Colli rhyddid, colli teithio,  600297 Y golygyddion ym mis Chwefror fydd Colli ffrindiau’n galw heibio, [email protected] Walter a Menai Williams, Colli cyffwrdd a chofleidio, Lowri Roberts 14 Erw Las, Rhaid cadw pellter dan y clo!  07815 093955 Bethesda, LL57 3NN. [email protected] 01248 601167 Colli hwyl a cholli iechyd, E-bost: [email protected] Colli ffrindiau, colli bywyd, Neville Hughes Colli pleser a cholli hefyd  600853 Pob deunydd i law erbyn dydd Sadwrn, Ffordd o fyw oherwydd Cofid! [email protected] 30 Ionawr, os gwelwch yn dda. Dewi A Morgan Ni fydd angen casglu a dosbarthu gan Colli capel, colli oedfa,  602440 mai rhifyn digidol fydd hwn. Colli canu’r hen emyna’, [email protected] Colli Ysgol Sul bob bora, NID OES GWARANT Wrth gael ein sigo gan y pla! Trystan Pritchard DALIER SYLW: Y BYDD UNRHYW DDEUNYDD FYDD  07402 373444 YN CYRRAEDD AR ÔL Y DYDDIAD Colli ysgol, colli gwersi, [email protected] CAU YN CAEL EI GYNNWYS. Colli addysg, colli swyddi, Walter a Menai Williams Colli cyflog a busnesi,  601167 A rhai’n wynebu byw mewn tlodi! [email protected] Rhodri Llŷr Evans Colli crwydro, colli gwyliau,  07713 865452 Colli drama a chyngherddau, [email protected] Colli myned i theatrau Archebu Am fod y feirws wedi eu cau! Owain Evans trwy’r  07588 636259 post 2021 [email protected] Croesawu a Gobeithio Carwyn Meredydd Adfer rhyddid i fyw yn normal,  07867 536102 Gwledydd Prydain – £22 Dyna’r gobaith sy’n ein cynnal, [email protected] Ewrop – £30 Gweld goleuni ‘mhen draw’r tynnal Rhys Llwyd Gweddill y Byd – £40 Gyda’r brechlyn yn ein dal.  01248 601606 Owen G. Jones, 1 Erw Las, Bethesda, [email protected] Wedi’r t’wyllwch fu’n ein llethu Gwynedd LL57 3NN Daw goleuni gyda’r brechu, [email protected]  01248 600184 Ein gobaith yw bydd hwn yn trechu Swyddogion A gorchfygu’r dyddiau du. (NH) CADEIRYDD: Dewi A Morgan, Park Villa, Apêl am roddion i gynnal Lôn Newydd Coetmor, Llais Ogwan Bethesda, Gwynedd Mae’r Cyfnod Clo oherwydd y feirws LL57 3DT  602440 Llais Ogwan ar CD Covid-19 wedi ein gorfodi i ohirio cyhoeddi [email protected] copïau caled o Llais Ogwan am y tro. Fodd Gellir cael copi trwy gysylltu â Gwyn yn swyddfa’r deillion, Bangor TREFNYDD HYSBYSEBION: bynnag, ‘rydym wedi penderfynu parhau 01248 353604 Neville Hughes, 14 Pant, i gyhoeddi rhifynnau digidol o’r papur am Os gwyddoch am rywun sy’n cael trafferth Bethesda LL57 3PA  600853 ddim ar wefannau Llais Ogwan a Bro360. â’i olwg, ac a hoffai dderbyn copi o’r Llais ar [email protected] Ond, golyga hyn nad ydym yn derbyn arian CD bob mis, cysylltwch ag un o’r canlynol: o werthiant y papur a bydd hyn yn lleihau’r Gareth Llwyd  601415 YSGRIFENNYDD: incwm sydd ar gael i gynnal ein papur bro Neville Hughes  600853 Gareth Llwyd, Talgarnedd, sydd wedi cael ei gyhoeddi yn ddi-dor ers y 3 Sgwâr Buddug, Bethesda cychwyn ym mis Hydref 1974. LL57 3AH  601415 Gobeithiwn bod pawb yn mwynhau derbyn [email protected] rhifynnau digidol o’r papur i’w darllen pob Apêl Arbennig y Llais mis. Byddem yn ddiolchgar iawn o dderbyn TRYSORYDD: unrhyw roddion gan ein darllenwyr i’n Ionawr 2021 Godfrey Northam, 4 Llwyn cynorthwyo gyda’r gwaith o gynnal y papur. £16.00 – Ken Jones, Edgeware. Bedw, Rachub, Llanllechid Gallwch ddanfon eich rhoddion at: £20.00 – Di-enw, Llanfairpwll. LL57 3EZ  600872 Diolch yn fawr i bawb [email protected] Mr Neville Hughes 14 Ffordd Pant, Y LLAIS DRWY’R POST: Bethesda, Owen G Jones, 1 Erw Las, Gwynedd LL57 3PA Bethesda, Gwynedd LL57 3NN  600184 Diolchwn i bawb am eu cymorth a’u [email protected] cefnogaeth i Llais Ogwan. 3 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

Rachub a Capel Carmel Mynydd Llandygai

Llanllechid Dymuna’r Gweinidog a’r swyddogion Flwyddyn Newydd Dda, a gwell, i holl Emlyn Williams, Pont Llan, Llanllechid, Colli Theta Bangor, LL57 3LE aelodau’r eglwys, aelodau Clwb Dwylo Gyda thristwch y clywsom am farwolaeth 01248 605582 a 07887624459 Prysur, a phlant yr Ysgol Sul, gan obeithio sydyn Mrs. Theta Mary Owen. Bu farw’n [email protected] y cawn gyd-addoli yn fuan. dawel yn ei chartref, Gwêl y Môr, ar 18 Rhagfyr, yn 81 mlwydd oed. Priod annwyl y Penblwyddi Arbennig diweddar Leslie Owen, mam hoffus i Lynda, Llongyfarchiadau Dathlodd un o’n haelodau ei phenblwydd Cheryl a Susan a hefyd yn nain a hen nain. I Tegwen Northam, Aberdeen (merch i Jean yn 90 mlwydd oed ar 9 Rhagfyr, sef Mrs. Colled fawr i’w theulu a’i ffrindiau, a cholled a Godfrey Northam, Llwyn Bedw) ar gael ei Betty Percival Jones, Ffordd Tanybwlch. hefyd i Llais Ogwen. Bu Theta yn casglu derbyn i fod yn aelod o’r Institiwt o Beirianwyr Llongyfarchiadau a chofion cynnes atoch! newyddion Mynydd Llandygai i’r Llais ers Mecanyddol, ac am gyflwyno gweminar cangen Un arall fydd yn dathlu penblwydd nifer o flynyddoedd, ac fe werthfawrogwn ei Aberdeen yn ddiweddar. arbennig ddiwedd Ionawr fydd Mrs. Helen chyfraniad. Bydd bwlch ar ei hôl! Wyn Williams. Penblwydd hapus Helen, a Cynhaliwyd angladd preifat ar 31 Rhagfyr, Cydymdeimlo diolch am eich holl waith yn y capel. ac fe anfonwn ein cydymdeimlad dwysaf at Cydymdeimlwn â Iona a Gordon Robertson, y teulu i gyd yn eu hiraeth. Maes Bleddyn a’r teulu, wedi marwolaeth Colli Aelodau Mark (brawd Iona) wythnosau cyn y Nadolig, a Collodd yr Eglwys bedwar aelod yn ystod hefyd â Gwenan Davies Jones (Pennaeth Ysgol 2020, sef: Mrs. Eira Hughes, Ffordd Ffrydlas; Llanllechid) yn ei phrofedigaeth hithau. Mrs. Dorothy Williams, Bron Arfon; Mrs. Plaid Cymru Cangen Arfona Williams, Maes y Garnedd a Mr. Ben Tai Newydd Richards, Stryd John. Rydym yn cofio’n Dyffryn Ogwen Da oedd clywed fod y datblygiad o 30 o gynnes iawn at eu teuluoedd. Fel y rhelyw o bwyllgorau a anheddau yng Nghae Rhosydd (dros ffordd i chymdeithasau yn y dyffryn, blwyddyn Maes Bleddyn) wedi cael caniatad cynllunio. Taid a Nain wahanol iawn oedd hi i ninnau eleni. Diolchwn i’r trigolion gerllaw oedd ddim wedi Llongyfarchiadau i ddau deulu ar yr Dim boreau coffi na chymdeithasu. Er gwrthwynebu’r datblygiad, er mwyn sicrhau achlysur hapus o ddod yn daid a nain am y hyn drwy gyfrwng technoleg cawsom bod eraill yn cael rhywle i fyw. Mae’r datblygwr tro cyntaf, sef Linda a Dilwyn Pritchard, ar gyfarfodydd o’r Gangen i wneud yn siwr wedi ymrwymo i roi swm sylweddol o arian i enedigaeth Siwan Esyllt i Huw ac Angharad, bod yr olwynion yn dal i droi. Newydd iawn Ysgol Llanllechid oherwydd yr effaith arni. a Deri a Megan Tomos ar enedigaeth oedd pwyllgora fel hyn i rai ohonom, ond Meredydd John i Cynon a Branwen. fel y dywed Tudur Owen yn wythnosol Nadolig Disglair bron “Dydy hi byth rhy hwyr!” Gyda diolch Da oedd gweld cymaint o dai yn yr ardal wedi Cydymdeimlo i Gwynfor Rowlinson sefydlwyd tudalen ar eu harddurno efo goleuadau Nadolig yn ystod Cydymdeimlwn â Keith a Val Thomas a’r y gweplyfr sef Plaid Cymru Dyffryn Ogwen. yr wˆ yl, er diflastod y cyfnod clo. teulu yn eu profedigaeth o golli brawd yn Beth am gael golwg arni. sydyn, sef Mr. Selwyn Thomas. Gwyddom bod trigolion y dyffryn wedi Cyfeiriad Newydd cael blwyddyn wahanol iawn, a rhai wedi Nodwn bod y cyfeiriad i yrru newyddion cael un galetach na’i gilydd. Yn ystod y neu wybodaeth i Llais Ogwan yn “Rachub cyfnod bu ein Cynghorwyr Sir yn brysur a Llanllechid” wedi newid ar ôl i Emlyn ac iawn. Gyda diolch i Paul Rowlinson Eleri Williams symud o Hen Barc i Pont Llan, a Rheinallt Puw ail gychwynwyd Llanllechid. Fe fydd y rhif ffôn a’r e-bost yn aros SIOP gwasanaeth bws Arriva o Gerlan. Cafwyd yr un fath. nifer o gwynion gan y trigolion, ynghyd OGWEN ag Ann a Linda, y cynghorwyr cymuned, 33 Stryd Fawr, Bethesda am y diffyg gwasanaeth, ac o’r diwedd cafwyd y maen i’r wal. Mae rhifau Peidiwch anghofio am Siop Ogwen. cysylltu ein Cynghorwyr Sir yn y Llais. Galwch draw! Gwelsom hefyd bwysigrwydd ein Anrhegion a chrefftau lleol, Cardiau, busnesau lleol a’u parodrwydd i Llyfrau, Coffi Poblado, Jam Cartra, CDs, Lluniau, Gemwaith, Sebon, Canhwyllau, wasanaethu eu cymdeithas. Diolch iddynt Dillad, Golwg, Y Cymro, Llais Ogwan a a chofiwn bod cefnogi’n lleol yn dda i’r llawer mwy! economi leol. Cewch archebu llyfrau Cyngor Llyfrau Gobeithio gyda dyfodiad y frechlyn Cymru trwy’r siop, neu gylchgronau y bydd 2021 yn well blwyddyn i bawb. (e.e. Barn, Mellten, Bore Da, Mae hi hefyd yn flwyddyn etholiad, ac Y Traethodydd, O’r Pedwar Gwynt ayyb) ym mis Mai byddwn yn ethol ein haelod a CDs hefyd. seneddol i Senedd Cymru. Bu Siân Ar agor ddydd Mercher (10-2), Gwenllian yn hynod weithgar dros y Dydd Iau /Gwener (10-5) a dydd Sadwrn (10-3). bedair blynedd ddiwethaf. I hysbysebu yn Llais Ogwan, Felly Blwyddyn Newydd Dda, gan Neville Hughes 600853 [email protected] obeithio y bydd hi yn un well i bawb yn 01248 208 485 yr ardal! 4 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Hel Meddyliau wrth Hunanynysu

Ddechrau mis Rhagfyr mi fûm i’n ddigon ffodus o gael lletya yn Rhes Gordon, Bethesda am bythefnos er mwyn hunanynysu oherwydd y feirws covid. Dwi’n byw yn y Gaiman ym Mhatagonia ac ar ôl y daith awyren hir yn ôl i Gymru, rhaid oedd hunanynysu er mwyn cael mynd wedyn i dreulio’r Dolig efo fy rhieni yn y Ffôr ger Pwllheli – a pha le gwell i wneud hynny na Dyffryn Ogwen! Er nad oeddwn i’n cael mynd i dyˆ fy chwaer Fflur a’i theulu, sy’n byw yn Garneddwen, mi gefais gyfle i grwydro strydoedd Pesda a glannau afon Ogwen, gan hel meddyliau am hyn a’r llall. Yn rhyfedd ddigon roedd dwy o hen, hen neiniau fy ngwˆr wedi ymfudo o Ddyffryn Ogwen i Batagonia yn 1865. Mae hanes y ddwy braidd yn niwlog erbyn hyn ond gwyddom mai un o Fethesda oedd Grace Elizabeth Pritchard yn ferch ifanc (gyda’i Mabon Llywelyn ac Idris Llwyd o’r Gaiman, Roberts, ac yn ôl yr ysgrifen ar gefn hen lun brawd?) ac Isaac Williams (a’i wraig?), Llain Patagonia ar eu ffordd i Ysgol Abercaseg yn o Elizabeth Pritchard yn hogan ifanc, roedd Hir, Bethesda (tynnwyd yn y 1850au). 2014 ac yn mwynhau yno efo ffrindia hithau wedi byw yn ‘Llain Hir, Bethesda’ efo rhyw Isaac Williams a’i wraig. (Mae’n debyg ei bod hi’n blentyn amddifad a’r ddau yma uniad hwnnw ydy Cristian fy ngwˆr i, a Mabon Roberts ac Elizabeth Pritchard, y ddwy ferch wedi ei chymryd i’w magu. Mae sôn ei bod ac Idris ein dau fab. ifanc a hwyliodd i ben arall y byd dros gant a wedi byw yn ardal Pentir hefyd, a Chaergybi.) Ar ymweliad â Bethesda rhyw chwe hanner o flynyddoedd yn ôl. Pan oedd Grace yn 25 oed ac Elizabeth yn mlynedd yn ôl, cafodd Mabon ac Idris groeso Tybed a oes unrhyw un yn ardal Bethesda 20, roedd rhyw ddyn yn poeni un ohonynt yn cynnes yn Ysgol Abercaseg a threulio ychydig neu Bentir yn cofio rhyw sôn am berthnasau ôl yr hanes ac felly fe benderfynodd y ddwy ddyddiau gyda’r plant yno. Cofiaf feddwl ar pell draw yn y Wladfa ym Mhatagonia, neu hwylio ar long y Mimosa i Batagonia. Ymhen y pryd mor braf fyddai cael gwybod tybed a rywun sydd wedi bod yn hel achau gan ddod y flwyddyn roedd y ddwy wedi priodi dau lanc oedden nhw’n perthyn o bell i rai o’u ffrindia ar draws enw Grace Roberts neu Elizabeth ifanc a oedd yn cyd-deithio â nhw ar y llong. newydd yr ysgol – a dyna oedd yn mynd drwy Pritchard? Byddai’n braf iawn cael gwybod Rai blynyddoedd wedyn priododd un o feibion fy meddwl unwaith eto wrth hunanynysu bod gan Mabon ac Idris fwy fyth o deulu yn Grace (Llywelyn Berry Rhys) ag un o ferched yn y dre a chrwydro ardaloedd difyr Gerlan, Nyffryn Ogwen hyd heddiw. Elizabeth (Dilys Berwyn) a disgynyddion o’r Carneddi, Braichmelyn… gan feddwl am Grace Esyllt Nest Roberts

Yn yr Ardd Ionawr Ym mis Ionawr mae angen amddiffyn 5. Edrychwch yn ofalus ar y Dahlia, dyma’ch cyfle i’w bwydo nhw rwˆan. yr ardd rhag rhew a barrug, gwyntoedd Begonia a’r Canna rhag ofn eu bod wedi Cliriwch hen ddeilach a glaswellt a cryfion a glaw trwm. Gallech symud rhai pydru. spigwch y lawnt yn ddwfn hefo fforch. Mae planhigion er mwyn sicrhau eu bod yn cael 6. Gallwch docio coed afalau a gellyg. hwn yn waith caled ond mae’n talu ar ei mwy o oleuni. Cofiwch fwydo’r adar hefyd – 7. Gallwch roi bwced ar y riwbob a’i ganfed am fod yr aer yn ysgafnhau’r pridd mae bwyd yn brin iawn iddyn nhw yn ystod berswadio i dyfu’n gynt. ac yn rhwystro mwsog yn nes ymlaen. y gaeaf. 8. Cynlluniwch y modd yr ydych am Gallwch hefyd ddechrau cynllunio ar gyfer gylchdroi eich cnydau yn yr ardd lysiau Planhigyn y mis – Hamamelis mollis (Collen yr ardd lysiau eleni. eleni. ystwyth/Wych hazel) 9. Rhowch fwyd a diod yn rheolaidd i’r Daeth y goeden hon o Tsieina yn 1879. Tasgau adar. Mae’n goeden boblogaidd gan fod y brigau 1. Gwaredu’r goeden Nadolig trwy ei 10. Mwynhewch gynllunio ymlaen wrth sy’n dal clystyrau o flodau melyn peraroglus thorri’n ddarnau mân a’i defnyddio fel ddarllen eich catalogau. yn dod â lliw ar ganol gaeaf. Yn nes taenfa [mulch] i orchuddio’r pridd. Os yw’r ddaear wedi rhewi, cuddiwch eich ymlaen, bathwyd yr enw collen ystwyth gan 2. Agorwch ffenestri’r tyˆ gwydr ar rhosynnau neu goed ffrwythau sydd heb eu ymsefydlwyr Prydeinig i Ogledd America ddyddiau braf. plannu â gwrtaith a’u gosod mewn potyn oedd yn gweld tebygrwydd i’r gollen oedd 3. Pan nad yw’r pridd yn rhy wlyb, gallwch mewn lle cysgodol neu sied hyd nes y bydd yn gyfarwydd iddynt o’u mamwlad. balu rhannau nad ydynt eisoes wedi’u y tywydd yn gwella. Byddai’r hen bobl Daw’r gair ‘wych’ o’r hen air Saesneg am palu. yn dweud ei fod yn syniad da i roi cinio ar frigau hyblyg; dyna pam y defnyddir brigyn 4. Gallwch drwsio ac ail-siapio ochrau’r ddiwrnod Nadolig i’r rhosod hefyd. Os na o’r gollen hon fel gwialen i chwilio am ddwˆr lawnt. wnaethoch chi hynny ychydig yn ôl, wel – ‘dowsing rod’. 5 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

Ysbyty yng Nghyffordd Llandudno. mynwent Coetmor, ddydd Bethesda Anfonwn ddymuniadau da am Cydymdeimlwn a’i frawd a’i Gwener, 11 Rhagfyr, gyda’r adferiad buan i Dilwyn Owen, chwaer yng nghyfraith Keith a Barchedig Tracy Jones, Bangor, Mary Jones, [email protected] Erw Las. Derbyniodd Dilwyn Val Thomas, Rachub, a’r teulu oll, yn gwasanaethu. Cydymdeimlwn  07443 047642 driniaeth yn Ysbyty Glan Clwyd ynghyd â nifer o’i ffrindiau yn yr â chwi fel teulu a hefyd gyda staff ychydig ddyddiau cyn y Nadolig, ardal yn cynnwys Andre a Sylvia, siop Londis, Bethesda, ble ‘roedd Joe Hughes, Awel y Nant, Ffordd Ffrydlas, Bethesda ond cafodd ddod adref ar noswyl Mary ac Angharad. Anfonwn ein Heulwen yn uchel iawn ei pharch.  601902 y Nadolig. Gobeithio ei fod yn cofion at Carys, Bethan, Rich, teimlo’n well bellach. Megan a Gethin. Vera Gordon Davies Gwellhad buan i Margaret Ar ddydd Nadolig, yn Ysbyty Ymddeoliad Roberts, Ffordd Ffrydlas a Diolch Gwynedd, bu farw Mrs. Vera Ar ddiwedd y flwyddyn 2020, wedi gipiwyd i’r Ysbyty cyn y Nadolig, Dymuna Mary Jones, Erw Las Gordon Davies, Dolgoch yn 96 18 mlynedd o wasanaeth, mae ond wedi triniaeth cafodd ddod ddiolch o galon i deulu, cymdogion mlwydd oed. Priod y diweddar Susan Jones wedi ymddeol o’i adref at ei gwˆ r, Emyr. Nid yw a chyfeillion am eu holl ofal a Mr. Gwilym Davies, a modryb gwaith yn Llyfrgell Gymunedol yntau chwaith wedi bod yn dda yn chefnogaeth yn ystod y flwyddyn annwyl i Wendy, Gareth a Rita. Dyffryn Ogwen ym Methesda. ddiweddar. Cofion gorau at y ddau a aeth heibio. Rydym mor lwcus i Bu yn nyrs hyd at ei hymddeoliad Dymunwn ymddeoliad hir a hapus ohonoch. fyw mewn cymuned lle mae pobl (“Sister” yn yr hen Ysbyty i chi Susan! Cofion cynnes â’n dymuniadau yn edrych ar ôl ei gilydd. Buasai Dewi Sant, Glanadda, Bangor). gorau am wellhad buan i Mr. bywyd wedi bod yn anodd iawn Bu gwasanaeth yr angladd Phillip Thomas, Rhes Douglas, heb gymdogion arbennig. yn Amlosgfa Bangor ddydd Mrs. Margaret Swift, Maes Gwener, 8 Ionawr. Anfonwn ein Coetmor a Mr. John Roberts, Marwolaethau cydymdeimlad atoch fel teulu. Ffordd Pant, a fu yn yr ysbyty yn Heulwen Roberts ddiweddar. Yn ei chartref, 22 Maes y Garnedd, Arthur Glynne Williams ar 6 Rhagfyr, bu farw Heulwen Ar 28 Rhagfyr, yn Ysbyty Gwella Roberts yn 65 mlwydd oed. Mam Gwynedd, bu farw Mr. Arthur Da yw gweld bod Janet Jones, a mam yng nghyfraith annwyl Glynne Williams, Cae Garnedd, Erw Las yn gwella ac yn mentro i John a Mandy, Derfel a Kerry, Penrhosgarnedd (gynt o Allt allan am dro. Gerallt a Dana, a Donna a John. Penybryn, Bethesda) yn 75 Nain hoffus i Mark, Rebecca , mlwydd oed. Priod annwyl Cydymdeimlo Natalie, Gwyn, Sam, Shaun, Dion, y ddiweddar Mrs. Catherine Yn ddisymwth iawn ddiwedd Cara, Huw a Gwawr. Hen nain i Williams. Colled fawr i’w lys-deulu Tachwedd bu farw Selwyn Max, Tommy ac Olivia a chwaer i a chyfeillion. Bu’r angladd yn Thomas, un o hogia Maes Helen, Violet, Dennis a David. Amlosgfa Bangor, ddydd Gwener, Coetmor. Roedd Sel a’i wraig Cynhaliwyd ei hangladd yn 15 Ionawr. Cydymdeimlwn â’r Carys wedi ymgartrefu Eglwys Crist Glanogwen a teulu yn eu colled.

Yr Eglwys Unedig hyfryd, cyflwynwyd iddi englyn o waith y Prifardd Ieuan Wyn, a diolch iddo amdano. Gwasanaethau Yn y llun gwelwn Alwenna gyda’i Cynhaliwyd amryw o wasanaethau ar y ffôn anrhegion, a hefyd yr englyn gan Ieuan Wyn. ar foreau Sul yn ystod y misoedd a aeth heibio, ac ‘rydym yn ddiolchgar iawn i’r rhai I Alwenna Puw a fu’n ein harwain ynddynt. Diolch hefyd i’r (fel arwydd o werhfawrogiad Ysgol Sul Parchedig R.O. Jones am gynnal gwasanaeth Jerusalem) bendithiol fore’r Nadolig – eto ar y ffôn, - pryd y daeth cynulleidfa deilwng iawn at Ar y Sul ymroes i waith, - a hynny ei gilydd. Gwerthfawrogwn ffyddlondeb yr Yn wasanaeth hirfaith; aelodau, a ffrindiau, sydd yn ymuno â ni, Rhoi i’r ifanc drwy afiaith ac er na fedrwn eich gweld, mae’n hynod o Foes-ganllawiau dechrau’r daith. braf cael clywed eich lleisiau! Yn wyneb y Ieuan Wyn 2020 cyfyngiadau parthed y pandemig, byddwn yn parhau â’r trefniadau hyn ar gyfer Cofion yr wythnosau nesaf yma, ac os hoffech Anfonwn ein cofion cywiraf at bawb nad ymuno â ni, cysylltwch â’r Ysgrifennydd ydynt yn mwynhau’r iechyd gorau ar hyn o (01248 601 167) er mwyn cael y wybodaeth bryd, gan obeithio y daw 2021 â gwellhad angenrheidiol. Mae croeso cynnes iawn i iddynt. Yn yr un modd, dymunwn flwyddyn bawb. Anrhegu newydd well i bob un ohonoch: Ar achlysur ymddeoliad Mrs Alwenna Puw, “Awn rhagom i’r anwybod Y Blwyddlyfr wedi blynyddoedd maith o fod yn Arolygydd A’n pwys ar ddwyfol fraich; Mae’r Blwyddlyfr wedi cyrraedd erbyn hyn – yr Ysgol Sul, cyflwynodd yr athrawon a’r Rho nerth am flwyddyn arall cysylltwch â’r Ysgrifennydd os am gael copi plant anrhegion iddi mewn gwerthfawrogiad I bob un ddwyn ei faich.” ohono. o’i hymroddiad clodwiw. Ynghyd â blodau (John Roderick Rees) 6 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

Eglwys Crist, Glanogwen

DIolch i bawb ddaeth i’n gwasanaethau dros Cawsom fel eglwys ein syfrdanu ddechrau y Nadolig, sef y 9 Llith a Charol ar Rhagfyr Rhagfyr o glywed am farwolaeth annisgwyl y 20 a’r Cymun Noswyl Nadolig. Cafwyd Parchedig Lloyd Jones. Ficer Clynnog oedd ymateb cadarnhaol iawn yn dilyn y ddau Lloyd, ond fel ein Deon Gwlad bu’n gofalu gyfarfod, a diolch i’r rhai gymerodd ran ac i am eglwysi Bro Ogwen dros y flwyddyn bawb am gadw at y canllawiau. ddiwethaf ers i ni fod heb ficer ein hunain, Gobeithiwn gynnal gwasanaeth Cymun a mawr oedd ein parch at ei arweiniad, ei ar y Sul cyntaf o’r mis dros y gaeaf, onibai gefnogaeth a’i gyfeillgarwch yn ystod y bod newid mawr yn y canllawiau gan yr cyfnod hwn. Estynnwn ein cydymdeimlad awdurdodau. dwys â Casi, ei weddw, a’r meibion Dafydd a Diolch o galon i bawb ddaeth a rhoddion Tomos yn eu profedigaeth lem. i Fanc Bwyd y Gadeirlan. Braf oedd cael Dymunwn Flwyddyn Newydd Well o trosglwyddo llond cist car o nwyddau a lawer i’n haelodau i gyd ar gyfer 2021, gan danteithion, ac roedd y gwirfoddolwyr yn obeithio’n fawr y bydd y Newyddion yn rhai ddiolchgar dros ben am ein haelioni. Braf gwell i bawb cyn bo hir. meddwl ein bod fel eglwys yn gallu ymestyn Cofiwch bod Barbara (600530) a Glenys help llaw i rai llai ffodus na ni yn ein (600371) ar ben arall y ffôn os am gael cymuned leol. sgwrs.

Y Fronfraith, Anti Hilda a Fi

Ar fy nhaith foreol ddoe coed afalau. Mae’r adar yn hoff roeddwn i wedi mynd â fy iawn o’r darn yna – llawer o mheiriant recordio efo fi. Mae fwyd blasus! Roedd hi’n hapus gymaint o adar yn canu yn ei byd yn chwilota a phob hyn a yr awr cyn y wawr, ac mae’n hyn yn aros i syllu arnaf. Y ddau gyfle da i recordio cyn i’r holl ohonom yn fodlon iawn i rannu’r geir ddechrau llenwi’r ffyrdd. ardd. Meddyliais mai dim ond pwyso’r Gofynnodd Gwylan i’w mam a botwm oedd rhaid, ond nid oedd hi’n cofio’r amser aethon oeddwn wedi gosod y lefelau, nhw i aros yn Stratford a mynd felly doedd dim un o’r lleisiau i theatr yr RSC. Oedd mi oedd. melys wedi cael ei ddal. Er A oedd hi’n cofio mynd i’r theatr mwyn paratoi am gael ail arall ‘The Other Place’ i weld y gyfle nes i eistedd yn yr ardd ddrama Gardd Eden? gofynnodd i baratoi’r peiriant er mwyn o Ddolgellau’r holl ffordd i Gwylan. Oedd mi oedd a wnaeth gwneud ail ymdrech heddiw. Gymoedd y De. Aros mewn hi ychwanegu efo cyffro “and Doedd dim llawer o adar yn Youth Hostels oedden nhw. they were all nude!” Dim ond canu ar y pryd ond digon i mi Roedd Anti May yn hyˆn ac yn ar y llwyfan wrth gwrs, roedd wneud yn siwˆr bod popeth gryfach ond mi roedd hi’n aros y gynulleidfa yn gymharol wedi cael ei osod yn iawn. Wrth ar ben yr elltydd er mwyn i Anti barchus. Wedi i mi glywed hi’n bwyso’r botwm i wrando ar y Hilda ddal i fyny, ond wedyn dweud hyn syrthiodd y recorder canlyniadau, nid yr adar oedd yn mynd ymlaen yn syth ar ei oddi ar fy nglin a throi ei hun i canu ond Anti Hilda yn siarad! thaith! Doedd Anti Hilda ddim ffwrdd. Codais fy mhen i weld Tair blynedd ynghynt roeddwn yn cael cyfle i gael ei gwynt y fronfraith yn heglu hi o’na i wedi mynd i’r gogledd yn yn ôl! Aeth tair o’r chwiorydd efo’i hadenydd yn dynn dros ei y campyrfan ac yn ystod yr i seiclo yn ardal Lleyn hefyd. chlustiau mewn syndod. ymweliad wedi galw i weld Anti Dyna le oedden nhw’n edmygu Does dim ffordd i wneud Hilda efo Gwylan, fy nghyfnither. harddwch y wlad o’u cwmpas, ‘fast forward’ ar y recorder, ac Heblaw am y pleser o weld Anti ac un yn codi ei braich i dynnu roedd hyn wedi digwydd awr i Hilda roedden ni’n gobeithio sylw at safle’r ysgol fomio. Wrth gwrs doedd y ffyrdd ddim mewn i’r sgwrs, felly nid ydw recordio sgwrs. Collodd ei chydbwysedd a mor brysur a heddiw, ond sut i’n cofio mwy. Ond gan fod y Nes i osod y meicroffon ar syrthio yn erbyn y chwaer ar y oedd eu cyflwr? Gyda llaw straeon gorau i gyd yn gorffen y bwrdd, pwyso’r botwm a chwith, hithau’n taro’r drydedd roedd wyth chwaer, druan o efo ‘cliffhanger’ mi wna i adael ffwrdd â ni. Siaradon ni am chwaer a’r tair yn glanio yn un Taid ynte! popeth yn fanna! seiclo a hithau’n sôn am yr pentwr ar y llawr. A pham bod Wrth i mi eistedd yn yr ardd Hwyl fawr i chi, a’ch amser wnaeth hi ac Anti May, rhaid mynd mor bell dim ond yn gwrando ar hyn sylwais ar dychymyg! a oedd yn hyˆn na hi, seiclo i chwarae dominos dwedwch? fronfraith yn crwydro o dan y Rob Evans 7 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Colli Ivor Melancthon Williams, Tywysog Y Moduron Porffor

Tua hanner awr wedi pump bnawn Gwener, nghwmni Ivor ac yntau’n mwynhau sôn am Tachwedd 6, y llynedd, canodd y ffôn. Gillian, y dyddiau a fu ‘ar y bysys’ a dwyn i gof nifer merch Ivor a Beti, 47 Abercaseg, oedd y pen o droeon trwstan oedd wedi digwydd ar y arall gyda neges drist iawn. Roedd newydd golli Moduron Porffor. Ond cofiem ein dau am Ivor ei thad (yn 92 oed) ychydig oriau yng nghynt ac, yn yrrwr medrus a phwyllog, bob amser yn at hynny, roedd Beti, ei mam, hefyd yn glaf yn yr ofalus a chwrtais gyda’r miloedd o deithwyr y un ysbyty. Roedd Gillian ar fin cychwyn i Fangor byddai’n eu gyrru i bob rhan o Gymru, a’r tu i dorri’r newyddion drwg i’w mam. hwnt. Er nad oedd Ivor wedi bod yn dda ers Roedd ei goets Bedford fel pin mewn papur blynyddoedd ac yn gaeth i’w gadair ers tro gynno fo bob amser ac edrychai ar ei hôl fel byd, cafodd y gofal tyneraf gan Bet (er i’w pe bai o’i hun wedi talu amdani! Mae’n deg hiechyd hithau fod yn bur fregus yn ystod yr dweud fod ei gylch cyfeillion yn enfawr a un cyfnod) ac roedd ymweliadau cyson Shirley châi’r parch a ddangosai tuag at ei deithwyr ei a Gillian yn rhoi cysur mawr iddo, ynghyd â’r adlewyrchu yn eu parch hwythau tuag ato fo. hwyl a gâi gyda’i wyrion a’i orwyrion. Bu colli Ivor yn ergyd drom i bawb oedd Cefais innau groeso cynnes iawn gynno fo yn ei adnabod ac, wrth gwrs, i Beti, Shirley, a Bet bob tro y byddwn yn galw yno, ac yn Gillian, a’u teuluoedd. Cydymdeimlwn yn enwedig felly pan fyddwn yn mynd â chyfaill ddwys efo Beti a’r teulu yn eu galar a’u i ni’n dau, Ivor a minnau, efo fi. A phwy oedd profedigaeth lem. Mae’n dda cael adrodd hwnnw, tybed? Neb llai na’r diweddar David bod Beti bellach gartref o’r ysbyty ers rhai Elwyn Pritchard, oedd yn fwy cyfarwydd i ni i wythnosau. Cadwch gyd fel Dafydd Rose – ‘halen y ddaear’ a ffrind Cynhaliwyd gwasanaeth ei angladd triw. Gwyddwn y byddai Dafydd weithiau’n yn Eglwys Crist Glanogwen ac yna yn yr yn saff galw ar ei ben ei hun i weld Ivor nes i Amlosgfa ym Mangor bnawn Gwener, broblemau iechyd wneud hynny’n anodd iddo. Tachwedd 20. Mynd i lawr lôn atgof y byddem yng JEH

Gosod mannau gwefru ar gyfer ceir trydan yng Ngwynedd Mae Cyngor Gwynedd yn awyddus i wrando ar farn ein cymunedau wrth fynd ati i osod mannau gwefru ar gyfer cerbydau trydan ar draws y sir. Dros y blynyddoedd diwethaf mae’r defnydd o geir trydan wedi cynyddu, gyda llawer mwy yn ymwybodol o’r angen i leihau ein ôl-troed carbon. Mae’r Cyngor rwˆan yn gofyn i drigolion am y lleoliadau maen nhw’n deimlo fyddai’n addas i sefydlu’r mannau gwefru. Dywedodd Cynghorydd Gareth Griffith, Aelod Cabinet Amgylchedd y Cyngor: “Mae Cyngor Gwynedd eisiau ei gwneud hi’n haws i drigolion newid o gerbydau petrol a disel drwy ddarparu rhagor o bwyntiau gwefru ceir trydan ar draws y sir. “Fel Cyngor, rydym wedi lleihau ein hallyriadau carbon o 47% ers 2006. Mae’r datblygiad cyffrous yma o ddatblygu safleoedd pwyntiau gwefru yn adeiladu Y Cynghorydd Catrin Wager a’r Cynghorydd Gareth Griffith, Aelodau Cabinet Cyngor Gwynedd ar y gwaith da yma ac yn gam pwysig yn gydag un o gerbydau trydan y Cyngor. ein hymrwymiad i fynd i’r afael â newid hinsawdd. Energy Networks [SPEN], ein bwriad dros i geisio annog y defnydd o gerbydau trydan “Y llynedd fe ddaru ni gychwyn y gwaith y ddwy flynedd nesaf ydi cyflwyno rhagor o yn y sir. Rydan ni’n annog pobl i ddweud eu o adnewyddu ein cerbydau tanwydd disel leoliadau gwefru ceir mewn meysydd parcio dweud fel y gallwn sicrhau fod ein cynlluniau a phetrol gyda cherbydau trydan. Er mwyn a safleoedd y Cyngor iddynt fod ar gael i’r yn cyd-fynd gyda dyheadau pobl Gwynedd.” eu pweru gosodwyd pwyntiau gwefru yn cyhoedd. I wybod mwy am y gwaith ac i ddweud y lleoliadau ble mae’r cerbydau yn cael eu “Mae holiadur ar gael ar wefan y Cyngor, eich dweud am bwyntiau gwefru ceir yng parcio yn ystod y nos. sydd hefyd yn rhoi’r cyfle i ni fel Cyngor weld Ngwynedd ewch i: www.gwynedd.llyw.cymru/ “Drwy gydweithio gyda Scottish Power os oes unrhyw rwystrau neu gyfleoedd eraill PwyntiauGwefru 8 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

a’r fynwent fawr hanesyddol. ystod tymor anodd y Nadolig. Llandygái Gellir gyrru cyfraniadau i unrhyw un o’r swyddogion Gwasanaethau Sant Tegai AnnwylLlythyr Olygydd, Iona Wyn Jones, Dyma Fo, canlynol: Llandygai 16 Pentref, Llandygái, Grantiau Cronfa Dreftadaeth y Loteri Bangor LL57 4HU Ann E. Williams ( Warden Yn ystod cyfnod y coronafirws Genedlaethol yng Nghymru  01248 354280 y Ficer), Llwyn Coed, 9 Llwyn mae aelodau’r gynulleidfa yn Mae Cronfa Dreftadaeth y Loteri Bleddyn, Llanllechid, Bangor, cadw mewn cysylltiad clos Genedlaethol yng Nghymru yn Gwynedd. LL57 3EF (Ffôn drwy ebost ac yn ymuno pob ariannu prosiectau sy’n cysylltu Eglwys Sant Tegai, Llandygai 01248 600719) dydd Sul am 10.15 mewn pobl o bob cefndir, cenhedlaeth a Blwyddyn Newydd Dda! Nerys Jones (Ysgrifennydd cydweddi ddistaw yn y tyˆ gydag chymuned â’u treftadaeth leol a Fel cynulleidfa hoffem yr Eglwys a Sacristan), 2 Bryn, eglwysi eraill Bro Ogwen. chenedlaethol. ddymuno Blwyddyn Newydd Pentre Llandygai, Bangor, Mae Warden y Ficer yn gyrru Mae treftadaeth ar gyfer pawb Dda i bawb yn Nyffryn Ogwen. Gwynedd. LL57 4LD (Ffôn deunydd addoli yn wythnosol ac rydym wedi ymrwymo i gefnogi Mewn amser mor anodd 01248 354369) drwy ebost. Croeso i chi oleuo sector treftadaeth gyfoethog ac dymunwn hedd, hapusrwydd ac Edmond Douglas Pennant cannwyll, darllen darn o’r Beibl amrywiol Cymru, sefydliadau dielw, iechyd da i chi a’ch teuluoedd. (Trysorydd a Warden y Bobl), neu fyfyrdod a dweud gweddi y sector cyhoeddus ac awdurdodau Mae ein meddyliau a’n Lodge Drws Melyn, Pentre gyda ni. lleol drwy’r argyfwng COVID-19. gweddiau gyda Liz Jones, Pat Llandygai, Bangor, Gwynedd Mae ambell aelod o’r eglwys Fel rhan o’r ymrwymiad yma, Jones a Joy Radcliffe, aelodau LL57 4HU. wedi mynychu gwasanaethau mae Cronfa Dreftadaeth y Loteri o’r gynulleidfa sydd wedi Sieciau yn daladwy i ‘Eglwys boreol weddi , carolau a Genedlaethol yng Nghymru wedi treulio cyfnod yn yr ysbyty yn Llandegai” neu arian parod Nadolig yn eglwysi eraill Bro ailagor ei rhaglen grantiau ar gyfer ddiweddar neu mewn iechyd mewn amlen gydag enw a Ogwen sydd wedi ail-agor yn prosiectau treftadaeth. bregus. chyfeiriad llawn. Gallwch ddiweddar. Gweler manylion Rydym yn derbyn ceisiadau unwaith gysylltu i gael manylion banc unigol gan Eglwysi St Cross eto am grantiau gan sefydliadau sy’n Diolch Arbennig yr eglwys i wneud taliad Talybont, St Cedol Pentir, Crist gweithio gyda threftadaeth i adeiladu Diolch yn fawr i aelodau a uniongyrchol os yw yn fwy Glanogwen, Gelli Tregarth a St eu gwydnwch fel y gallant addasu ffrindiau eraill yr eglwys cyfleus. Fair Mynydd Llandegai. ac ymateb i’r amgylchedd newydd y yn y pentref ac yn yr ardal Diolch i’r Esgob ac i Mary maent bellach yn gweithredu ynddo. am eu cyfraniadau i Apêl Cydymdeimlo Stallard am y myfyrdodau Mae’n bwysig bod ein treftadaeth Nadolig Eglwys Sant Tegai. Ar drothwy’r Nadolig wythnosol ac i Catrin Hobson, yn adlewyrchu amrywiaeth â phawb Bydd yr arian ychwanegol yn clywsom y newyddion trist St Cross am drosglwyddo yn y gymdeithas ac yn cwmpasu helpu i barhau gyda’r gwaith am farwolaeth annisgwyl yr holl ddeunydd i Eglwys pobl o wahanol grwpiau oedran a sylweddol o atgyweirio adeilad ein Deon Gwlad, Y Parchedig Llandegai ac i’r eglwysi chredoau crefyddol, lleiafrifoedd pwysig o’r Canol Oesoedd. Lloyd Jones. Lloyd oedd yn eraill ym Mro Ogwen. ethnig, cymunedau LHDT+ a phobl Cafwyd ymateb ardderchog hyd gyfrifol am eglwysi Bro Ogwen Cynhaliodd Sion Rhys Evans anabl. yn hyn a braf oedd cael derbyn ers ymadawiad ein cyn-Ficer gyda chymorth Archddiacon Felly, rydym yn croesawu ceisiadau rhoddion hael gan bentrefwyr John Matthews a chyflawnodd Meirionydd Andrew Jones grant gan grwpiau i ganolbwyntio neu ffrindiau o ardaloedd eraill ei waith fel arweinydd ardal a’r organydd Robert Jones ar yr amrywiaeth yma drwy sydd ddim yn angenrheidiol yn ddiffuant a chydwybodol. wasanaeth Gosber trwy brosiectau megis archwilio gwahanol yn addolwyr cyson ond yn Gyrrwn ein cydymdeimlad gyfrwng y Gymraeg bob genedlaethau, cymunedau a’u hanes, barod i helpu mewn cyfnod o dwysaf i’w weddw, Y Parchedig nos Sul yn ystod yr Adfent prosiectau sy’n canolbwyntio ar argyfwng neu angen. Bydd yr Casi Jones ac i’w deulu. a’r Ystwyll. Gweler gwefan hanes dan arweiniad pobl ifanc neu eglwys wrth gwrs yn parhau yr Esgobaeth am yr holl rannu treftadaeth LHDT+. ar gau trwy gydol misoedd y Llywodraethwyr Ysgol ddarpariaeth addoli. Mae gan dreftadaeth rôl Gaeaf a’r Gwanwyn fel mae’r Llandygai hollbwysig i’w chwarae o ran helpu gwaith yn mynd ymlaen ar y to Mewn cyfarfod diweddar o Manylion Cyswllt pobl, cymunedau a lleoedd drwy’r a’ r waliau allanol. Talwyd dros Microsoft Teams ar-lein bu Tra mae eglwysi Bro Ogwen argyfwng COVID-19 a byddwn £20,000 eisoes am y gwaith cyfle i gynrychiolwyr yr eglwys yn disgwyl am apwyntiad Ficer yn gwneud popeth o fewn ein a wnaethpwyd ers yr Hydref ar Gorff Llywodraethol Ysgol newydd, rhaid cysylltu â’r gallu i helpu sector treftadaeth a 2020. Fel canlyniad, rydym yn Llandygai longyfarch a diolch Archddiacon, Yr Hybarch Mary chymunedau Cymru i oroesi’r cyfnod parhau i dderbyn yn ddiolchgar i’r Pennaeth, Mr Elfed Morgan Stallard, Llandudno 01492 anodd yma a ffynnu eto diolch i iawn unrhyw gyfraniadau tuag Morris , staff a disgyblion yr 876624 ynglyˆn ag unrhyw fater chwaraewyr y Loteri Genedlaethol. at gynnal a chadw yr adeilad ysgol am eu gwaith caled yn yn ymwneud â’r eglwys. Dyna pam yr hoffwn wahodd eich darllenwyr i ddarganfod mwy am y mentrau hyn drwy ymweld â’n gwefan – https://www.heritagefund. org.uk/cy a chlicio ar y tab ‘Ariannu’ lle gallan nhw ddod o hyd i’r holl fanylion a gwybodaeth am raglenni eraill. Yn gywir Andrew White, Cyfarwyddwr, Cronfa Dreftadaeth y 600763 neu 07708 008051 Loteri Genedlaethol yng Nghymru E-bost Cyffredfinol: walescontact@ heritagefund.org.uk 9 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

Cae Derwen, Tregarth , yn Ysbyty gofal ardderchog gan y teulu. Tregarth Eryri, Caernarfon ar Ragfyr 17, Pwyll rwan Bet a chymerwch ac yntau yn 85 mlwydd oed. bethau yn ysgafn yn ystod y Olwen Hills (Anti Olwen), 48 Bro Syr Ifor, Tregarth  600192 Anfonwn ein cydymdeimlad gaeaf ma. Angharad Williams, 23 Ffordd Tanrhiw, Tregarth  601544 llwyraf gyda’i wraig Brenda, ei frawd a gweddill y teulu. Bu’r Capel Shiloh Blwyddyn newydd dda i bob un dair teledu yn barod roedd yn angladd yn Amlosgfa Bangor ar Mae’r capel wedi bod ar agor ohonoch yn ardal Tregarth a hapus iawn i dderbyn yr un Ragfyr 24. ar gyfer gwasanaethau byr bob Dyffryn Ogwen. Ein gobaith ni i newydd trwy law y cyflwynydd Brodor o Ddolgellau yn Sir Nos Sul am 5 o’r gloch. Am gyd yw y byddwch yn ofalus ac a pheldroediwr Owain Tudur Feirionnydd oedd Buckley a fwy o fanylion gallwch weld yr yn osgoi y pandemig sydd o’n Jones. Cawsom gyfle i weld Aled bu’n gweithio fel saer i Gwmni hysbysfwrdd o flaen y capel. cwmpas y dyddiau hyn. yn derbyn y teledu ar y rhaglen Theatr Cymru ym Mangor am Cydymdeimlwn gydag un o’n yn ddiweddarach. Da iawn chdi rai blynyddoedd cyn agor Siop haelodau, sef Anwen Griffiths, Ennill Gwobr Aled! Dillad Dynion ym Methesda Cysgod y Parc, Sling, a brofodd Llongyfarchiadau i Aled Parry am gyfnod. Bu’n weithgar brofedigaeth yn ddiweddar. Bu Williams, Bro Syr Ifor, a fu’n Profedigaeth iawn hefyd gyda Chlwb Rygbi farw ei brawd yng nghyfraith yn ffodus iawn i ennill teledu ar y Daeth y newyddion trist am Bethesda a bydd llawer o’i Penarlag. rhaglen Heno. Er fod gannddo farwolaeth Buckley Wyn Jones, ffrindiau yn gweld ei golli yn Daeth profedigaeth i ran fawr. un arall o’n haelodau, sef Bethan Crowe a’r teulu, yn Diolch Sling. Bu farw mam Bethan Dymuna Arthur, Sioned, Rhys, oedd yn frodor o Lanberis, Llion a’r teulu oll ddiolch am ac fe gollodd ei mam yng bob arwydd o gydymdeimlad nghyfraith yn ddiweddar hefyd. yn ystod eu profedigaeth o Cydymdeimlwn gyda Bethan a’i golli Carys. Hoffem ddiolch phriod a’r plant Luke ac Esme. yn ddi-ffuant i’w holl ffrindiau am eu haelioni, cefnogaeth Genedigaeth a charedigrwydd yn ystod ei Llongyfarchiadau i Olga a salwch. Diolch i’r Parchg. Huw Haydn Davies, Hen Berllan, Dob, John Hughes am arwain y Tregarth am ddod yn hen Nain gwasanaeth yn yr amlosgfa ac i a Taid i fachgen bach newydd Gareth Williams, yr ymgymerwr, sbon yn Las Vegas, Yr Unol am ei waith trylwyr. Diolch i Dalieithiau. haelioni pawb fe gasglwyd £4000 Ganed Haydn Ogwen Beer STEPHEN JONES o roddion i’w rhannu rhwng i Elizabeth a Christopher Nyrsus Cymunedol Bethesda a Beer ychydig cyn y Dolig. Mae TREFNWR Nyrsus Gofal Lliniarol (palliative Elizabeth yn ferch i Gwyn a care) – yr oedd eu cefnogaeth yn Rene Davies, sef mab Olga a ANGLADDAU CYF amhrisiadwy. Haydn a’i wraig. Mae Gwyn PEN Y BRYN BETHESDA wedi setlo yn Las Vegas ers GWASANAETH PERSONOL Gwellhad buan blynyddoedd bellch ond mae’n Syrthio a thorri ei choes wnaeth amlwg nad ydio wedi colli nac PEDAIR AWR AR HUGAIN Beti Morris, Ffordd Tanrhiw, wedi anghofio ei wreiddiau. CAPEL GORFFWYS a bu›n rhaid gwario cyfnod yn Llongyfarchiadai i chi i gyd fel BETHESDA l 01248 600455 l 07770265976 Ysbyty Gwynedd ond braf iawn teulu a chofion at Haydn Ogwen Ebost: [email protected] yw deall ei bod adre ac yn cael o Ddyffryn Ogwen. 10 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Enwau Dyffryn Ogwen 6

(Diolch i Dafydd Fôn Williams am ei ganiatâd i ddefnyddio cynnwys allan o’r wefan ‘Enwau Dyffryn Ogwen’. Mae o’n gweithio ar y wefan ac yn cynnwys mwy o’i waith ymchwil i enwau’r fro wrth fynd ymlaen, felly bydd ychwanegiadau a newidiadau i rai o’r nodiadau fel mae’r gwaith yn datblygu. Trafodir enwau sy’n dechrau gyda’r llythrennau T, W, Y, y mis hwn.)

T Tafarnau adeiladau yn gwerthu diod/ bwyd Tai’n Coed yr adeiladau yn y coed Tai’r Meibion adeiladau ym meddiant y meibion/ llanciau Tai Teilwriaid adeiladau’r teilwriaid Talgae 1. tir wedi ei amgau < atalgae 2. Cae pellaf Talybraich pen draw braich mynydd Talysarn pen draw llwybr, ffordd Tanybwlch o dan Bwlch Molchi Tan y Foel o dan un o’r moelydd Moel Faban a Moelyci Tan y Fynwent yn is na’r fynwent Tan y Garth o dan y gefnen Tan Rhiw o dan yr allt Tan yr Allt fel Tan Rhiw Tai Isa yr adeiladau isaf Talybont ger pen y bont Trergarth y fferm ar y gefnen Tyddyn daliad o dir, fferm (y) Bartle ym meddiant dyn gyda’r cyfenw Bartley Canol/Isaf/Uchaf (Llanllechid 1. Uchder 2. Pellter oddi wrth y ganolfan weinyddol Owen’s Tregarth a Llandygai) ganolfan weinyddol Cerbydau 4, 8 ac 16 sedd Cwta crintachlyd, tir gwael Arbenigo mewn (Y) Ceiliog ym meddiant dyn a lysenwyd yn Geiliog (tipyn o lanc) meysydd awyr (y) Clawdd ger y clawdd Cludiant Preifat Dicym eiddo dyn o’r enw? Dickham a Bws Mini Du yng nghysgod yr haul Elis Dafydd eiddo Elis Dafydd 01248 60 22 60 | 07761 619 475 Felin Hen yn perthyn i’r hen felin w w w . o w e n s w a l e s . c o . u k (y) Fertos/feitoes/defeitos aneglur, gan nad oes ffurf sicr ohono Iolyn eiddo Iolyn – enw anwes ar Iolo, sydd ei hun yn enw anwes ar Iorwerth (y) Lôn ar ochr y lôn (o Bont Twr i Lanllechid) Maes y Groes 1. y tir eang ger y groesffordd 2. Y tir eang ble saif croes Sabel ym meddiant merch o’r enw Isabella Sache/ Sachre ym meddiant dyn o’r enw Sechareia (y) Wern y tir gwlyb, gwael Ty Gwyn hunan-eglurhaol Ty Hen o’i gymharu ag un newydd Ty Newydd fel uchod Tyn Ffridd tyddyn y tir garw Tyn lôn tyddyn ger y lôn Ty Mawr ty mwy na’r tai arferol Tyn Clwt 1. tyddyn gydag ychydig bach o dir. 2. Tyddyn gyda llawer o blanhigion egrai (clwt) ar ei dir Tyn Twr tyddyn y twr canoloesol Tyn y Caeau y ty yn y caeau Arfbais Douglas Arms Tyn y Felin tyddyn yn perthyn i’r felin Cwrw Casgen - Gardd Gwrw Tyn y Maes y tyddyn yn y maes (Caradog) Ty Slates ty wedi ei wneud, wedi ei doi, efo llechi Oriau Agor Llun a Mawrth - wedi cau W Mercher – Gwener 18:00 – 23:00 Wern Fawr tir gwael, gwlyb mawr Sadwrn 15:30 – 00:00 Winllan 1. cyfair o goed 2. gwinllan Sul 13:00 – 15:00 a 20:00 – 23:00 01248 602537 Y Ysgubor Newydd hunan-eglurhaol Ysgubor y Growton ysgubor yn perthyn i berson gyda’r cyfenw Growton 11 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Ymddeol o'r Amgueddfa

Ceidwad Amgueddfa Lechi Cymru, Llanberis berffaith i mi!” yn ymddeol ar ôl 40 mlynedd o rannu hanes Yn ystod ei gyfnod yn yr amgueddfa mae y diwydiant llechi gyda’r byd wedi llywio sawl datblygiad cyffrous – gan gynnwys ail-ddatblygiad yr amgueddfa ym Mae 2020 wedi bod yn flwyddyn heriol 1998 diolch i gais llwyddiannus am grant i bawb. I staff Amgueddfa Lechi Cymru, o £1.6 miliwn gan Gronfa Dreftadaeth y Llanberis, mae hefyd yn ddiwedd cyfnod wrth Loteri, oedd yn cynnwys symud teras o dai i Dr Dafydd Roberts – sydd wedi bod yn yr chwarelwyr i’r amgueddfa, ac atgyweirio amgueddfa ers bron i 40 mlynedd – ymddeol Inclein Vivian (V2). ddiwedd Rhagfyr. Yn dilyn lansio mynediad am ddim yn Wedi astudio Hanes ym Mhrifysgol 2001, tyfodd nifer yr ymwelwyr blynyddol Aberystwyth, dechreuodd Dafydd ei yrfa o 30,000 i tua 150,000, ac mae sawl pen- gydag Amgueddfa Cymru ym mis Hydref blwydd a dathliad cofiadwy wedi bod ar hyd 1980 yn Adran Amaeth a Bywyd Gwerin, Sain y blynyddoedd. Ond un o’r projectau mwyaf Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. cyffrous efallai yw’r cais diweddar am Statws Penodwyd Dafydd yn Gymhorthydd Treftadaeth Byd i dirwedd llechi’r gogledd- Ymchwil gyda gofal dros Amgueddfa Lechi orllewin. Cyngor Gwynedd sy’n arwain y Cymru (Amgueddfa Chwareli Llechi Gogledd cais hwn, ond mae Dafydd wedi bod yn rhan Cymru wrth galon y dehongliad wrth i ni Cymru bryd hynny) ym 1981. Yn y cyfnod allweddol ohono o’r dechrau. gyflwyno hanes y chwareli i gynulleidfa fyd- hwn cwblhaodd ei Ddoethuriaeth ar bwnc Dywedodd Dafydd: “Rwyf wedi mwynhau eang.” ‘Cymunedau Chwarelyddol Sir Gaernarfon a fy amser yn Amgueddfa Lechi Cymru yn Dywedodd David Anderson, Cyfarwyddwr Sir Feirionnydd, 1911–1939.’ aruthrol. Mae pob un diwrnod yn wahanol, ac Cyffredinol Amgueddfa Cymru: Daeth yn Geidwad Amgueddfa’r Gogledd mae’r misoedd diwethaf wedi dangos hynny “Rwyf yn hynod o ddiolchgar i Dafydd am (yn cynnwys Amgueddfa Lechi Cymru a yn fwy nag erioed. Ond yr amrywiaeth honno ei ymroddiad i Amgueddfa Lechi Cymru. Mae chyn-safle Oriel Eryri yn Llanberis) ym sydd wedi fy nghyfareddu dros y deugain ei wybodaeth a’i angerdd am y diwydiant 1988 – swydd oedd yn berffaith iddo fel yr mlynedd diwethaf. Y peth gorau am y swydd wedi bod yn arbennig o werthfawr dros esboniodd: yw’r cyfle i esbonio i’n holl ymwelwyr hanes y blynyddoedd a bydd yn gadael bwlch “Mae fy nghysylltiad â’r diwydiant llechi’n a phwysigrwydd y diwydiant rhyfeddol hwn – fydd yn anodd iawn ei lenwi. Mae wedi mynd yn ôl sawl cenhedlaeth. Roedd fy yn enwedig y bobl fu’n rhan o’r diwydiant, ac bod yn rhan o daith yr Amgueddfa ers y nhad, fy nhaid a’m hen-daid yn chwarelwyr sy’n dal i fod. dechrau un, ac mae’r amgueddfa bellach felly mae’r diwydiant – ac yn arbennig ei Edrychaf ymlaen at 2021, a’r holl gyfleoedd yn un o brif sefydliadau diwylliannol ac bobl – wedi bod o ddiddordeb mawr i mi newydd fydd gen i, ond hefyd – gobeithio – atyniadau twristaidd y gogledd-orllewin. I’w erioed. Pobl ardaloedd y chwareli yw’r bobl at glywed cyhoeddiad bod diwydiant llechi arweinyddiaeth ef y mae llawer o’r diolch orau yn y byd yn fy marn i, felly roedd y gogledd Cymru wedi’i ddynodi yn Safle am hynny. Dymunwn yn dda iawn iddo yn ei cyfle i weithio yn Amgueddfa Lechi Cymru yn Treftadaeth Byd. Bydd Amgueddfa Lechi ymddeoliad.”

Dafydd a staff yr Amgueddfa ar achlysur dathlu 40 oed yr Amgueddfa yn 2012. 12 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Talybont Pwy Sy’n Cofio Neville Hughes, 14 Pant, Bethesda  600853 Barbara Jones, 1 Dol Helyg, Talybont  353500 Ddoe? © Dr J. Elwyn Hughes

Capel Bethlehem yn ddi-flino yn ei ymdrechion Mewn ymgynghoriad â’n i gadw’r pentref yn daclus. gweinidog, Y Parchedig Beth am benderfynu, eleni, y Dyma sypyn arall o gofnodion a’i throsglwyddo o genhedlaeth i John Pritchard, rydym wedi gwnawn hynny a fedrwn i’w o ddyddiaduron Dafydd Ifans, genhedlaeth, roedd John Iorc wedi penderfynnu peidio cynnal gefnogi? Glanrafon, ac ymhelaethaf arnyn cuddio’i ‘drysorau’ yn y clwt o dir ein hoedfaon misol tan fis nhw er diddordeb. y tu ôl i’r tyˆ. Dywedir iddo addo Ebrill, gan obeithio bydd Cydymdeimlad Tachwedd 5, 1930: Miss Ann ar ei wely angau yn y Gloddaeth, sefyllfa’r pandemig wedi Cydymdeimlwn yn ddwys â Thomas, Tyntwˆr, yn marw’n sydyn Llandudno, y dychwelai fel ysbryd gwella erbyn hynny. Cofiwch, Sheila, Millbank, Dolhelyg. Ar iawn – 82 oed. i ddweud wrth bwy bynnag oedd os oes unrhyw fater yr Noswyl y Nadolig, bu farw ei Roedd Ann Thomas yn byw yn Nhyˆ yn haeddu cael gwybod ble’r oedd hoffech ei drafod, mae croeso chwaer-yng-nghyfraith, Vera John Iorc yn Nhyntwˆr, y tyˆ lle’r oedd wedi cuddio’i ‘drysorau’. Ac fe i chi ffonio Ysgrifennydd yr Owen o Heol Dewi, Bangor. yn rhannu’i chartref gydag ysbryd wnaeth hynny, meddan nhw, ac Eglwys, sef Neville Hughes, Gweithiodd Vera’n galed am Archesgob Caer Efrog, yn ôl coel ymddangos ganol nos un tro ger ar 01248 600853. flynyddoedd lawer dros Glwb gwlad. Mwy amdani hi ymhellach bron chwarelwr tlawd a rhannu’r Pêl-droed Dinas Bangor. ymlaen, ond hanes yr ysbryd i gyfrinach efo fo. Yn hytrach na Nadolig Gwahanol Roedd hi’n boblogaidd iawn, ddechrau. mynd ati’n syth bin i dyrchu yn ei Aeth y gwyliau Nadolig ac yn uchel ei pharch ymysg Ganed John Williams, disgynnydd ardd, aeth at ei waith yn y bore ond, rhyfeddaf yn hanes y pawb a’i hadnabu. o deuluoedd y Penrhyn a gwaetha’r modd, cafodd ei ladd mwyafrif ohonom heibio, a Gyda thristwch, clywsom Chochwillan, ger Tal-y-bont, yn 1582 yn Chwarel y Penrhyn y diwrnod dyma ni ar drothwy blwyddyn am farwolaeth yr annwyl (a bu farw yn 1650). Edrychid yn hwnnw. newydd sbon. Er gwaethaf Glyn Owen, Lodge Capel ffafriol arno ar y pryd gan y Brenin, A dyma ddwˆad at Ann Thomas. pob rhwystr, ymdrechodd Graig, Y Faenol. Bu farw’n yn gymaint felly fel y rhoddwyd Roedd hi’n chwaer i Benjamin pawb i ddathlu Gwˆyl y Geni dawel yn Ysbyty Gwynedd iddo swydd Arglwydd-Geidwad y Thomas, a ysgrifennodd y gân yn y ffordd orau bosibl ac, er ar yr 20ed o Ragfyr. Roedd Sêl Fawr yn llywodraeth y dydd ac ‘Moliannwn’ pan oedd yn byw yn bod y dathliadau ar raddfa Glyn yn wˆr i Pat (Bailey, gynt) yna’n Archesgob Caer Efrog. Fodd New Rockland, Canada – ond stori llai nag arfer, roedd llawer a fagwyd yn rhif 2 Dolhelyg, bynnag, yn dilyn cyhuddo Siarl I arall ydi honno! ohonom yn ddiolchgar am Talybont. Derbynia ein o deyrnfradwriaeth a’i ddienyddio Un noson ddechrau Tachwedd athrylith y dechnoleg gyfoes cydymdeimlad dwysaf, Pat, a yn 1648, ac o wybod bod Oliver 1930, roedd Ann wedi cerdded i fyny i’n cysylltu efo’n hanwyliaid, hefyd dy ddwy ferch Shirley Cromwell am waed y rhai fu’n agos i’r Gerlan i ymweld â brawd arall, lle bynnag y bônt. a Wendy, a’u gwyˆr, George at y Brenin, dywedir i John Iorc Jeremiah. Daeth yn storm enbyd o a Richard. Mae gan bobl ffoi’n ôl i’w gynefin ar gefn ei geffyl wynt a glaw a chrefodd Jeremiah ar Llongyfarchiadau hyˆn Talybont atgofion melys gwyn, a’i fagiau cyfrwy’n llawn o’i Ann i beidio â mentro i’r fath storm Roedd gan Mathew Parry iawn o’r amser buost ti, dy ‘drysorau’. ac i aros yno tan y bore. Ei hateb reswm da i ddathlu, am iddo ddiweddar brawd, Michael, Tyfodd chwedl ddiddorol pendant oedd: ‘Na, dw i’n mynd adra lwyddo ar y cynnig cyntaf a’th rieni, yn byw yma. amdano’n cuddio yn simnai hen dyˆ – efallai mai heno y daw o’! Ond yn ei Brawf Gyrru ychydig yn Nhy’n-twˆr nes oedd Pengryniaid ’chawn ni byth wybod a ymwelodd o amser cyn y Nadolig. Ymadael Cromwell wedi gadael yr ardal. Er John Iorc â’i hen loches y noson Dymunwn flynyddoedd o Mae Rhian Haf, a’i thair mwyn i ni gael darlun cliriach o honno, gan i Ann druan gael ei yrru’n ddiogel iti, Mathew. merch, Alys, Elen a Beca Nia, guddfan John Iorc, mae’n debygol threchu gan y storm a chafwyd hyd Llongyfarchiadau a wedi gadael 36. Bro Emrys, fod croglofft fechan ynghlwm wrth iddi ar lawr wrth ymyl Bodforus, dymuniadau gorau i’r i fyw ar Ynys Môn. Un o y simnai, gyda drws yn creu sêl ychydig dros ganllath o’i chartref. dyfodol i Siôn Kendrick, 4 Lanfairynghornwy ydi Rhian, rhyngddynt. Bu farw ar Dachwedd 5, 1930, fel Lôn Ddwˆr, ar ei ddyweddiad ac mae hi wedi dychwelyd, Yn ôl y stori y mae trigolion y cofnododd Dafydd Ifans yn ei â Natalie Smith. Byddant fel llawer iawn o blant yr Dyffryn Ogwen wedi ei hadrodd ddyddiadur. yn ymgartrefu ym Mae Ynys, at ei gwreiddiau. Bydd Colwyn, lle mae Siôn yn chwith mawr ar eich holau yn athro yn Ysgol Eirias ers rhai Nhalybont, genod. Byddwn yn blynyddoedd, a Natalie, sy’n colli eich cyfeillgarwch, a’ch hanu o’r Bae, yn dysgu yn y parodrwydd i fynd yr ail filltir Rhyl. Pob bendith iddynt . bob amser. Pob bendith a iechyd da i chi yn eich cartref Diolch! newydd. Mawr ddiolch i Julian Johnson am ysgubo’r dail A dyna’n dymuniad i bawb yn Nhwll Pistyll, rhag ofn i yn y Dyffryn ar gyfer 2021. rywun lithro arnynt a thorri Iechyd da, dedwyddwch a braich neu goes. Mae Julian bendithion lu. 13 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 CHWILA R

Mynyddoedd Cymru

Yn y chwilair mis yma mae enwau DEUDDEG O FYNYDDOEDD CYMRU i’w darganfod. Mae un cliw wedi ei ddangos yn barod. A oes modd i chwi ddod o hyd i’r gweddill? (Mae LL, CH, DD, TH, acyb yn un llythyren yn y Gymraeg, ond i bwrpas y chwilair dangosir hwynt fel dwy lythyren ar wahân).

NID OES ANGEN ANFON ATEBION AR GYFER Y CHWILAIR YMA, I’CH DIDDORI YN UNIG YW.

Dyma atebion chwilair Rhagfyr:- Abergwyngregyn; Betws Garmon; Bryncroes; Dwygyfylchi; Edern; Llanalhaearn; Llanystumdwy; Mellteyrn; Penmachno; Pistyll; Trefriw; Ynyscynhaearn.

Cerdyn Angladd gan Andre Lomozik

Tua dechrau’r flwyddyn cysylltodd Dafydd Vaughan Ellis, Tregarth, a mi yn dweud fod 0808 164 0123 ganddo gerdyn angladd yn ei feddiant, ac yn holi a oeddwn i â diddordeb i’w gael. Roedd dau beth yn ddiddorol am y cerdyn, sef ei fod yn dyddio o 1866, ac wedi cael ei fframio, er mwyn cael ei arddangos ar wal, ac mae rhestr o enwau wedi cael eu ysgrifennu ar gefn y ffrâm. Cerdyn er cof am Mary Jones a fu farw Gorffennaf 1866 yw’r cerdyn. Dyma beth sydd wedi ei ysgrifennu arno:- ‘Er cof am Mary Jones, Gwraig William Jones, Crydd, Braich Melyn, Yr hon a fu farw, Gorphenaf 2, 1866, Yn 42 Mlwydd Oed, Ac a gladdwyd yn Mynwent Glan Ogwen, Gorph. 6.’ yn ôl i Ddinbych, oherwydd cawn ef yn byw Wrth ymchwilio i gyfrifiad 1861, gwelais gyda’i frawd a’i chwaer, sef John ag Ann fod William a Mary yn byw yn Pont y Twˆr, ac Jones, yn ôl cyfrifiad 1871. Mae ei frawd yn roedd William yn wreiddiol o Sir Ddinbych, cael ei ddisgrifio fel ‘Master shoemaker’. a Mary o Rhuddlan. Ar ôl marwolaeth Mary Roedd Ann yn gofalu am y cartref ac wedi mae’n debygol fod William wedi dychwelyd cael ei disgrifio fel bod yn fyddar. 14 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

gan Derfel Roberts Côr y Penrhyn Creu recordiad rhithiol gael cyd-weithio gyda’r côr er bod Cyn y Nadolig bu Côr y Penrhyn dros 100 milltir rhyngddynt yn yn cymryd rhan mewn recordiad ddaearyddol. o’r garol Nadolig ‘O Ddwyfol Gwnaed y gwaith o drefnu’r Nos’ gyda Band Pres Fairey gerddoriaeth a pharatoi o Stockport, ger Manceinion. recordiadau lleisiol unigol gan Oherwydd y cyfyngiadau Covid-19 Owain Arwel a golygwyd y doedd hi ddim yn bosibl i’r band tapiau gan Caleb Rhys Jones, a’r côr gyfarfod felly bu raid i’r Is-arweinydd Côr y Penrhyn. Bu ddau gorff recordio eu rhannau’n Alun Davies â rhan flaenllaw yn unigol. y cynhyrchiad hefyd, gan iddo Daeth y band i gysylltiad â’r côr dreulio oriau yn gosod offer wedi i Adam Cooke, arweinydd y recordio a ffilmio yn Neuadd band glywed y côr yn perfformio Owain Arwel Davies, arweinydd Côr y Penrhyn ydy’r unawdydd ar y Ogwen ac yn ei gartref, er mwyn yn Stavanger, Norwy llynedd. recordiad rhithiol. Yn y paneli ar y dde gwelir rai o aelodau Band Fairey yn i’r aelodau llai hyderus gyda Roedd Adam ar y pryd yn arwain yr hanner uchaf ac aelodau’r côr yn yr hanner isaf. thechnoleg gael mynd draw yn Band Pres Stavanger ond ers unigol i recordio eu cyfraniadau. Mis Mai 2020 mae wedi dod yn sy’n cynhyrchu pontydd ar gyfer ar Facebook, Twitter a YouTube Dyma enghraifft arall o’r côr yn ôl i Loegr i arwain band Fairey. defnydd milwrol. gyda miloedd yn gwrando a mentro i greu rhywbeth gwahanol Daw’r enw Fairey o’r hen gwmni gwylio’r perfformiad o fewn ac yn llwyddo i ennill cyfeillion a awyrennau Fairey Aviation a Derbyniad gwresog ychydig oriau a dyddiau. Wrth chefnogwyr o’r newydd. Diolch i aeth yn fethdalwr yn y 70au ond Cafodd y recordiad rhithiol lansio’r recordiad dywedodd holl aelodau a swyddogion y côr mae’r enw’n dal i fynd ar gwmni dderbyniad ardderchog gan bobl Band Fairey eu bod yn falch o a’r band am eu gwaith arloesol.

Cymeriadau’r Côr Cyfres yw hon sy’n rhoi ychydig o fanylion ohono. Cyfarfod ag Arwel ac Elfyn ar 14. Oes yna rywbeth faset ti’n hoffi gweld am aelodau Côr y Penrhyn. Yr aelod y noson allan ym Methesda a chael ordors y côr yn ei wneud? Dwi’n meddwl ein mis hwn yw Richard Owen sy’n Rheolwr i droi i fyny yn Ysgol Pen y Bryn nos Lun bod yn lwcus iawn fel côr bod gynnon ni Peiriannyddol wrth ei waith bob dydd. wnes i (Rôn i’n byw yn St. Annes ar y bwyllgor brwdfrydig ac yn enwedig bod pryd). Arwel gynnon ni fel arweinydd. Mi hoffwn 1. Be’ ydy dy enw llawn? Richard Pierce 10. Pa un ydy dy hoff gân yn rhaglen y weld y côr yn cario ‘mlaen fel rydan ni. Owen côr? Mae dewis yn anodd! Dwi’n cofio 15. Unrhyw sylw arall yn ymwneud â’r côr? 2. Oed? 38 yn fy ymarfer cyntaf i mi glywed ‘Y Gobeithio y cawn ddod yn ôl at ein 3. Gwaith Rheolwr Peirianyddol yn Greadigaeth’ am y tro cyntaf ac ias ym gilydd mor fuan â phosib unwaith fydd Nhrawsfynydd ers ychydig o fisoedd, a mynd i lawr fy nghefn! y brechlyn wedi gwneud ei waith. Tan cyn hynny wedi bod yn Oruchwyliwr Sifft 10. Pwy ydy dy hoff ganwr/gantores? hynny, cadwch yn ddiogel bawb! Peirianyddol yng Ngorsaf Niwclear Wylfa Ddim un yn benodol ond yn hoff iawn o ers rhyw 10 mlynedd. wahanol fathau o gerddoriaeth. Yn aml 4. Lle wyt ti’n byw? Bethel, Caernarfon iawn mi fyddai’n gadael i Alexa ddewis 5. Un o le wyt ti’n wreiddiol? Llanengan Pen rhywbeth i mi. Llyn 11. Beth ydy dy farn di am ganu pop? 6. Pa dri pheth fasai’n dy ddisgrifio orau? Ddim barn ond mae’n braf gweld bandiau Gwirion, blin a hapus yn ôl y plant! Licio Cymraeg yn gwneud yn dda. meddwl fy mod i’n berson reit bositif a 12 Oes gen ti atgof am ryw ymweliad efo’r ddim yn gor-boeni am bethau sy’ tu allan côr? Mi wnes i fwynhau canu hefo ‘The i fy rheolaeth. Mae hynny wedi bod yn Good, The Bad and The Queen’ yn enwedig ddefnyddiol iawn yn ystod 2020! yn y London Palladium. Yn aml iawn y 7. Ers faint wyt ti’n aelod o’r côr Ers 2006 canu yn y bar wedyn sy’n gwneud taith (dwi’n meddwl!) dda. 8. Pa lais wyt ti? Bas 2 13. Pa ddiddordebau eraill sy gen ti y tu allan 9. Pam wnest ti ymuno â Chôr y Penrhyn? i’r côr? Mae’r plant yn fy nghadw’n brysur Dwi’n mwynhau canu mewn côr a hefyd fel arfer ond mi fyddai’n hoff o wneud wrth fy modd efo’r ochor gymdeithasol unrhyw beth “hands on”. Richard Owen efo Damon Albarn yn Glastonbury 15 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

llyfr am Diana gan Andrew Morton, llyfr a honno. Byddai nifer dda iawn yn mynychu Rhiwlas ddadlenodd dipyn am ei bywyd a’i phriodas. bob blwyddyn. Roedd bwyd ar gael, ac wedi Hefyd bu tân mawr yng Nghastell Windsor. Yn bwyta a chadw’r byrddau byddai gemau i’r Iona Jones, 17 Bro Rhiwen, Rhiwlas sicr y mae 2020 wedi bod yn Annus Horribilis plant a byddai’n noson hwyliog iawn. Byddai’r  01248 355336 inni i gyd. Ers Mis Mawrth mae wedi bod yn gemau a’r hwyl yn dod i ben fel roedd yn nesu gyfnod anodd a heriol, gyda miloedd wedi colli at hanner nos a phawb yn ymdawelu. Doedd O Gofnodion Cyngor Llanddeiniolen - Cynllun eu hanwyliaid a’r gweithwyr yn ein hysbytai dim swˆn Big Ben, ond rhywun yn edrych ar ei “Awards For All” yn gweld cyfnod anodd iawn, ond yn dal ati. oriawr a Dafydd Arfon Owen yn dweud fod y Derbyniwyd llythyr gan Elwyn Jones ynglyˆn Mae’n dyled yn fawr iddynt. Ond mae’r cyfnod flwyddyn newydd wedi cyrraedd ac yna yn ein â’r cynllun yma sydd yn cael ei ariannu gan yma wedi dod a phobl at ei gilydd ac yn barod harwain mewn gweddi. grant o’r gist Loteri. Cynllun lle mae grwpiau o i helpu eraill. Roedd arferiad arall hefyd, wedi’r noson wirfoddolwyr wedi eu sefydlu mewn pentrefi i Yn anffodus y mae 2021 yn cychwyn gyda’r yn y Neuadd byddai rhai’n mynd o amgylch y gefnogi ac i ddosbarthu pecynnau bwyd syml yn Cofid-19 ar ei anterth unwaith eto ac os am ei pentref yn dwyn giatiau ac ni fyddai pob un yn wythnosol. Ni fydd angen i’r Cyngor Cymuned goncro mae’n rhaid inni gadw at y rheolau a dod i’r golwg y bore wedyn chwaith! Byddai’r wneud dim ond derbyn yr arian, a thalu yn fisol bod yn ofalus. ymwelydd cyntaf i’r cartref ar fore Calan yn am y bwyd o’r arian sydd wedi ei glustnodi. bwysig hefyd, ac yn draddodiadol byddai dyn Wedi trafodaeth, penderfynwyd ei fod yn syniad Dymuno’n dda â gwallt tywyll yn dod dros y trothwy yn dod gwych a derbyniwyd y cais. Bydd y Cynghorydd Braf yw clywed fod Elliw Mai yn well wedi â lwc dda i’r teulu. Cofiaf mam yn sôn am Elwyn Jones yn gobeithio felly derbyn arian iddi hi ddioddef o’r feirws yma a threulio peth Dafydd ei brawd, un tywyll ei wallt, yn mynd o’r gist loteri (os yn llwyddiannus), a bydd yn amser yn yr Ysbyty. Bu’n gyfnod pryderus i dai y teulu gan obeithio dod â lwc iddynt. dosbarthu nwyddau i’r henoed dros 65 ym iawn i’w rhieni, Ieuan a Donna. Bellach mae’n Traddodiad arall oedd mynd o dyˆ i dyˆ yn y bore Mhenisa’r-waun a Rhiwlas. Pwysleisiwyd ei bod ôl yn ei gwaith gyda Radio Cymru yn darllen y yn casglu calennig ac roedd mam yn sôn fel y yn bwysig fod pawb sydd yn disgyn i’r categori newyddion. Rydym yn falch dy fod wedi gwella byddai’n mynd o amgylch y pentref gan ganu yn cael y cynnig. Pob hwyl gyda’r cais Elwyn! a chymer ofal! pennill a gofyn am galennig. Yn anffodus roedd yr arferiad yma wedi diflannu yn fy nghyfnod i. Annus Horribilis Atgofion Nos Calan yn Rhiwlas Os oes atgofion gan eraill am y noson Pwy sy’n cofio Annus Horribilis, yn 1992? Y Rydwi’n sicr bod rhai o oedran arbennig yn y yn y Neuadd, ysgrifennwch bwt i’r Llais os Frenhines a lefarodd y geiriau yma yn 1992 yn pentref yn cofio am y nosweithiau a gawsom gwelwch yn dda. ei haraith Nadolig. Yn ystod y flwyddyn honno yn y Neuadd ar Nos Calan, er mai “Watch Blwyddyn Newydd Dda, yn sicr blwyddyn chwalodd priodas dau o’i phlant. cyhoeddwyd Night” oeddem yn galw’r noson arbennig well i bawb. Byddwch yn ofalus!

Y Brechlyn wedi cyrraedd y Dyffryn

Mae Canolfan Feddygol yr Hen Orsaf wedi gan fod y llinellau ffôn yn brysur iawn, ac meddygfeydd eraill yn Arfon a Môn yn cyhoeddi fod y gwaith o frechu cleifion mae angen i’r staff fedru derbyn galwadau ogystal â’r Bwrdd Iechyd. gyda brechlyn Covid-19 wedi cychwyn. gan y cleifion hynny sydd angen cyngor “Mae’r gwaith yn ddibynnol ar faint o’r Mewn neges ar eu cyfrif Facebook, meddygol. brechlyn sydd yn cael ei ddosbarthu i ni.” dywedwyd y bydd cleifion mewn cartrefi “Yr ydym yn gweithio mor gyflym Newyddion gobeithiol i bawb ar ddechrau’r gofal yn cael eu brechu gyntaf, cyn cychwyn â phosib, ac yn cydweithio hefo’r flwyddyn – gan obeithio am well 2021! brechu unigolion sydd yn 80 oed neu yn hyˆn. “Bydd y cleifion yma’n cael eu galw i’r feddygfa neu i ysbyty Enfys, Bangor,” meddai’r neges. “Fe fydd tîm y nyrsys cymunedol yn ein helpu i frechu y cleifion sydd yn gaeth i’w cartref. “Byddwn yn cysylltu hefo’r cleifion yn eu tro, felly plîs peidiwch â ffonio’r feddygfa, 16 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Ysgol Llanllechid Wil a’r Hogia’ Ela wythnos am gyfanswm o chwe wythnos. Cwta ddwy flynedd yn ôl, doedd Ela Bu Ela yn hynod ddewr drwy’r cyfan ddim yn teimlo’n dda; yn teimlo’n oll, gan orwedd yn hollol, hollol lonydd flinedig ac yn gweld ser o flaen ei er mwyn i’r driniaeth wneud ei waith, llygaid. Trefnwyd apwyntiad gyda’r ac roedd Lili wrth law pob amser yn optegydd, a chafodd Ela fach ei chyfeirio edrych ar ôl ei chwaer fawr.Yn dilyn yn syth i Ysbty Gwynedd. O ganlyniad hyn, dangosodd y scan nesaf fod y i’r profion gwaed a gynhaliwyd, tiwmor yn lleihau, ac mae Ela yn parhau derbyniwyd y newyddion ysgytwol fod i dderbyn scaniau yn rheolaidd, a bydd gan Ela diwmor ar yr ymenydd. Roedd yr un nesaf yn Alder Hey ar Ragfyr rhaid cymryd steroids yn syth, gan nad 10fed. oedd ei chorff yn cynhyrchu cortisol. Yr enw ar y tiwmor ydi Roedd rhaid gweithredu’n syth bin, craniopharyngioma, a chan ei fod wedi ac aeth y teulu adref am noson, pacio ei leoli ar y ‘pituitary gland’, mae wedi bagiau a threfnu fod neiniau a teidiau achosi niwed i’r ‘gland’ yma, ac felly wrth law i warchod Lili, cyn ei throi hi’r mae Ela yn byw gyda cyflyrau meddygol diwrnod wedyn am Alder Hey. - ‘adrenal insufficiency’, ‘growth Derbyniodd Ela lawdriniaeth ym hormone deficiency’ a ‘hypothyroidism’ Wrth ddarllen straeon Wil Williams yn y Llais mi mis Ionawr 2019, lle cafodd dynnu’r ac yn gorfod cymeryd meddyginiaeth gofiais fel y byddai’n ffonio yma yn aml i sgwrsio tiwmor drwy’r trwyn (transsphenoidal). dyddiol (tabledi a pigiadau). Gallaf am Fethesda, trafod Llais Ogwan a holi am Hogia’ Aethpwyd am scan cynnar mis Mawrth ddweud â llaw ar fy nghalon na wnewch Llandegai. ‘Roedd yn dipyn o fêts efo’r Hogia’ ac yn 2019, gan fod symptomau wedi gyfarfod hogan ifanc mor ddewr yn dod i wrando arnom ni pan fyddem o fewn cyrraedd dychwelyd, a gwelwyd fod y tiwmor unman, ac mae Lili hefyd yn un i’w i Gaergybi. Fo oedd yn gyfrifol am y gwahoddiad i wedi tyfu’n ôl, ond y tro hwn dywedwyd chanmol yn fawr am fod yna’n gefn i’w Ron a finna’ i gymryd noson mewn cymdeithas capel nad oedd modd gwneud llaw drinaieth chwaer. yng Nghaergybi yn 2002. bellach. Genod bach arbennig iawn yw Ela Ar ddiwedd y noson roedd rhywun yn tynnu Newidiwyd bywydau’r teulu bach o a Lili, sy’n dod i’r ysgol pob dydd a lluniau, a doedd ‘na ddim trafferth i berswadio Wil i Ebrill 2019 hyd at Fehefin 2019 pan gwên ar eu hwynebau, ac i ddweud y ddod atom, nag i afael yn fy ngitâr i chwaith. Mae’n dderbyniodd Ela Proton Beam Therapy gwir, yn codi ein calonnau ni i gyd yma! amlwg ei fod wrth ei fodd efo’r llun oherwydd iddo yn Yr Almaen (Essen). Roedd hyn yn Dymunwn bopeth gorau i’r ddwy fach i’r gael gwneud calendr ohono ar gyfer 2003. Ie, dipyn golygu triniaeth am bum diwrnod yr dyfodol. o gymeriad! (Nev.)

Un dydd ar y tro: Cyfres fideo i gynnal llesiant ac iechyd meddwl plant

Mae Leisa Mererid, yr athrawes Gymraeg.” ioga ac ymwybyddiaeth ofalgar Meddai Leisa Mererid, sy’n boblogaidd wedi creu cyfres o athrawes ioga brofiadol ac fideos dyddiol i blant cynradd a wedi cymhwyso fel ymarferydd fydd yn eu cynorthwyo i gynnal ymwybyddiaeth ofalgar i blant: llesiant ac iechyd meddwl. “Cyfres o ymarferiadau byr ac Yn ôl Ifan Jones, Swyddog effeithiol fydd cynnwys y fideos i Mae Leisa Mererid wedi creu cyfres o fideos dyddiol i blant cynradd i Datblygu Iaith gyda Hunaniaith: gefnogi iechyd a lles disgyblion, helpu eu llesiant ac iechyd Menter Iaith Gwynedd, sy’n athrawon a cymorthyddion. Mae trefnu a noddi’r gyfres: “Mi fydd yna saith wythnos o ddeunydd Dydd Llun Llesol, angen i helpu angori’r dysgu. y fideos yn cael eu darlledu yn yn y pecyn i gyd fynd â thymor Dydd Mawrth Mynegi, Mae gwers lyfr wedi ei baratoi ddyddiol, ddydd Llun tan ddydd yr ysgol. Dydd Mercher gan Leisa fydd yn cefnogi Gwener yn ystod y tymor rhwng “Bwriad yr ymarferion yw Meddylgarwch, athrawon a chymorthyddion 4 Ionawr a 26 Chwefror 2021 ar cyflwyno Ioga ac Ymwybyddiaeth Dydd Iau Ioga, dysgu i arwain eu dosbarthiadau sianel ddigidol AM Cymru. Ofalgar (Meddylgarwch) i’r Dydd Gwener Gorffwys. drwy’r ymarferion; fe’i “Mae gan Leisa Mererid sgiliau cwricwlwm mewn ffordd syml a cynhyrchwyd gyda nawdd Adran a phrofiad arbennig yn y maes hwyliog, gan wneud hynny ‘un Bydd yr ymarferion byr yn Anghenion Dysgu Ychwanegol a yma ac roeddem yn awyddus dydd ar y tro’.” paratoi’r plant ar gyfer y dydd Chynhwysiad Cyngor Gwynedd. i ychwanegu at yr amrediad Mi fydd patrwm penodol sydd o’n blaenau. Mi fydd posib Cysylltwch â Hunaniaith ar o adnoddau sydd ar gael yn i’r rhaglen sy’n dilyn trefn ail ymweld â’r ymarferion sawl [email protected]. y maes yma drwy gyfrwng y dyddiau’r wythnos: gwaith yn ystod y dydd fel bod cymru i gael copi PDF ohono. 17 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Y Gerlan Caren Brown, Cilwern, 14 Ffordd Cofio’r Sul Gerlan, Bethesda, LL57 3ST.  01248 602509 / 07789 916166 [email protected] Pennod 2 Linda Brown, 1 Gwernydd, Gerlan, Bethesda, LL57 3TY.  01248 601526 (Yn y stori yn ein rhifyn diwetha’ roedd “Yn.... y... y... yn y chwaral syr” meddwn Wil a dau ffrind wedi mynd i’r chwarel heb yn grynedig iawn erbyn hyn. Cododd ganiatâd un pnawn Sul ond fe’u daliwyd yntau’r ‘register’ gan ei ddal tuag ataf a Blwyddyn newydd dda! gan un o’r goruchwylwyr. Bygythiai gwelwn enw ‘nhad wedi ei gofrestru arno’n ‘Roedd 2020 yn flwyddyn hegar mewn hwnnw fod Rowlands, y plisman lleol yn eglur. Gydag osgo ac awdurdod a chan syllu sawl ffordd i gymaint o bobl am wahanol disgwyl amdanyn nhw ar ben y chwarel.) i’m llygaid, meddai, “Wel, sac i’r boi yna,” a resymau. Bu’n rhaid cydymdeimlo gyda rhoddodd strôc fawr ddu â’i bensil ar gyfer gymaint o deuluoedd wedi iddynt golli Nid oedd sôn am Rowlands y plisman ac enw ‘nhad. Roeddwn wedi fy syfrdanu. Fy anwyliaid hen ac ifanc. ‘Roedd ‘na deimlad aethpwyd â’r tri ohonom i gaban wedi ei nhad i golli ei waith yn y chwarel am fy mod hefyd o gymuned ar goll wrth i bentref godi o lechi hirion a phennau llifiau o’r felin i wedi tresbasu yno ar bnawn Sul. Roedd prysur ddod i stop ond hefyd teimlad o gyfagos. Yno’n disgwyl amdanom roedd tri hi ar ben arnaf. Holwyd fy nau gyfaill ar yr bentref yn agosau wrth i ni fedru helpu’n gwˆr hollbwysig yr olwg fel barnwyr yn yr un llinellau a minnau’n gwrando’n llaith fy gilydd boed hynny’n ymarferol neu drwy Old Bailey yn Llundain. Mae’n debyg mai llygaid. Ond yna, fel ton o heulwen, daeth godi calon o bell. Waeth beth yw eich barn dyna’r tro cyntaf i ni fel triawd fod o flaen gwên drugarog i wynebau’r tri barnwr, ac am y flwyddyn sydd wedi mynd heibio, dwi’n ein gwell. Er hynny, sylweddolais fy mod meddai dyn y mwstas, “Wel rwˆan hogia, dwi siwˆr y bydd pawb yn cytuno ei bod wedi bod yn gyfarwydd â gweld y gwˆr a eisteddai yn am i chi addo dau beth i mi. Peidio dod ar yn un rhyfedd iawn ac yn un mae pawb yn y canol. Roedd ganddo het galed a mwstas gyfyl y chwarel ‘ma eto a chofiwch fynd i’r falch o’i gweld yn pasio. trwchus fel cyrn beic o dan ei drwyn. Craffai capel heno.” Wrth i ni edrych ‘mlaen i 2021, dwi’n yntau arnaf dros ei sbectol a hynny am Dyma driawd balch yn ateb ac yn addo’n gobeithio y byddwn yn gweld pethau’n beth amser, fel pe bawn yn anweledig bron! bendant, “Mi awn i’r capel heno syr.” dychwelyd i “normal” yn raddol ac y bydd Sylweddolais yn y man ei fod yn fy adnabod, Addewid hefyd na welai neb ôl troed yr un bwrlwm parhaus y Dyffryn yn dychwelyd ond erbyn hynny ni chymerai lawer o sylw ohonom yn Chwarel y Penrhyn ar ôl hynny. dros y misoedd nesaf. Felly, dyma gyfle i ohonof. Yn sydyn, fel ergyd o wn a hwnnw Ymhen dwy awr roeddwn yn eistedd yn ddweud blwyddyn newydd dda a gwell i wedi ei anelu ataf, meddai’n awdurdodol, sant i gyd yn sedd y teulu yng nghapel bawb yn Gerlan a thu hwnt. Mae pethau yn “Be ‘di dy enw di was?” a minnau â lwmp fel Siloam gyda ‘nhad a mam a’m chwaer yn mynd i wella a daw eto haul ar fryn. marblen yng nghorn fy ngwddf. gwrando ar W.J. y pen blaenor yn arwain y “Lle wyt ti’n byw Wil?” gofynnodd seiat. Wrth iddo gyhoeddi’r fendith gwelwn Adref o’r Ysbyty wedyn. Roeddwn wrthi’n bustachu i roi’r y wên anwylaf ganddo ac roeddwn yn sicr Bu Linda Brown, Gwernydd, yn Ysbyty cyfeiriad iddo pan dorrodd ar fy nhraws mai er mwyn yr un a fu rai oriau ynghynt yng Gwynedd am dros fythefnos ym mis Rhagfyr. gyda’r cwestiwn mawr, “I ba gapel wyt ti’n nghrombil y chwarel, y daeth y wên honno. Cafodd ddod adref chydig ddyddiau cyn mynd?” Cadwais fy ngair i’r hen flaenor. Fu mi Dolig ac mae’n cryfhau’n ddyddiol ers “Siloam syr,” meddwn innau lond fy ddim yn y chwarel ond rwy’n dal i gapela. hynny. Hoffai ddiolch yn fawr i bawb sydd ngheg ac mor ddewr ag y gallwn fod, Sul hyfryd ydoedd yng nghwmni’r hogia wedi cysylltu i ddymuno’n dda iddi dros yr gan obeithio ei blesio. Daeth eiliad o a hoelion wyth Siloam a thrwy ddafnau wythnosau diwethaf. Brysia wella Linda! ddistawrwydd cyn i mi brofi min ei dafod, oerion a niwl y blynyddoedd, teimlaf “Lle mae dy dad yn gweithio was?” wresogrwydd eu cyfeillgarwch hyd heddiw. Ysbyty Gyrrwn ein cofion cynnes at Robin Loraine Hughes, Freithwen Isaf sydd yn Ysbyty Gwynedd. Bu yn yr ysbyty am 10 wythnos cyn y Nadolig ac mae wedi gorfod dychwelyd yno’n anffodus. Mae ei deulu a’i ffrindiau i gyd yn cofio ato ac yn gobeithio y bydd yn cael dod adra’n fuan.

Wil Bach pan oedd o’n gweithio yn Siop Tomi Jones y Barbar yn y 30au. 18 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Ysgol Penybryn ac Abercaseg

Nid dwy ysgol ydym heno Llongyfarchiadau gwresog i Celyn Rhys o ddosbarth Glyder am fod Gyda’n gilydd un min nos yn un o enillwyr cystadleuaeth creu cymeriad ar gyfer cyfres newydd Ond dau safle wedi uno Deian a Loli. Roedd dros 170 o ymgeiswyr, ac mae Celyn yn un o dri Dan un hen seren dlos. enillydd gyda’i chymeriad Lili’r Wyddfa.

Llongyfarchiadau i blant Penybryn ac Abercaseg ar eu perfformiad yng nghyngerdd Nadolig yr ysgol eleni. Thema’r ddwy ysgol neu yn hytrach y ddau safle oedd ‘Un Seren’ a phenderfynodd bob dosbarth gyflwyno a dehongli’r neges mewn sawl ffordd ddifyr. Roedd yn hyfryd gweld y plant yn trin a thrafod yr hyn sy’n wirioneddol bwysig yn ystod y cyfnod heriol yma. Diolch o galon i Neuadd Ogwen am recordio’r plant yn perfformio ar lwyfan fawr gan adael i ni ddefnyddio’r adnodd arbennig yma yng nghalon ein cymuned. Llongyfarchiadau i Betsi hefyd addurniadau di-ri yn ogystal Roedd yn wir yn brofiad amhrisiadwy i blant Penybryn ac Abercaseg, o ddosbarth Elidir am gael ei â dathlu diwrnod siwmper ac er yr holl gyfyngiadau mi gafodd ein teuluoedd hefyd y fraint o dewis i leisio cartwˆ n newydd Nadolig a mwynhau cinio Nadolig fwynhau’r perfformiad ar fideo gartref! sbon ‘Sol’ a gafodd ei ddarlledu bendigedig Anti Marian ac Anti ar dros y Nadolig. Cafodd hefyd Sandra! Hefyd, cawsom ymweliad ei ddarlledu yn Gymraeg efo is- ac anrhegion gan Sïon Corn yn deitlau Saesneg ar CiTV! Rydym ogystal â heriau dyddiol gan mor ofnadwy o falch o Celyn a gorachod bach Ffrydlas gan Betsi! gynnwys anrhegion a llawer iawn, Bu plant Glyder a Glyder Fach iawn o gemau! yn lwcus iawn o gael sesiwn Er gwaethaf y tywydd garw, bu Playmaker a Ffitrwydd gan griw rhai o’r disgyblion yn plannu coed Chwaraeon am Oes. Roedd yn ffrwythau ar dir ysgol Abercaseg. sesiwn ddiddorol iawn a chafodd Diolch o galon I Bartneriaeth y plant gyfleoedd i greu gemau Ogwen am y coed! chwaraeon eu hunain gan Hoffai’r ysgol ddiolch i gwmni ddefnyddio amrywiaeth o offer. Howdens, Llandegai a Tecso Yna, buont yn dysgu am sut roedd Bethesda am eu rhoddion caredig gwahanol chwaraeon wedi’u i’r ysgol dros gyfnod yr wˆyl. haddasu ar gyfer pobl gydag Hefyd, diolch i rieni a staff yr anableddau. Roedd yn hynod ysgol am gyfrannu nwyddau mor ddiddorol ac ymatebodd y plant hael i breswylwyr Plas Ogwen yn yn wych. ystod y cyfnod anodd yma iddynt. Mae’r plant wedi bod yn brysur Dymuna Ysgol Penybryn ac iawn dros y mis diwethaf – rhwng Abercaseg ddymuno Blwyddyn yr ymarfer a pherfformio ein Newydd Dda i holl ddarllenwyr sioe Nadolig, creu cardiau ac Llais Ogwan!

www.llaisogwan.com @Llais_Ogwan 19 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Ysgol Tregarth

Parti ac ymweliad pwysig! Cafodd dosbarth meithrin a derbyn brynhawn hyfryd yn dathlu’r Nadolig – parti, dawnsio ac ymweliad gan Siôn Corn ei hun (o bellter wrth gwrs!) Aeth ar daith o amgylch tu allan yr ysgol yn dymuno’n dda i’r plant cyn gadael anrheg fach iddynt.

Sioe Nadolig rithiol DoReMi Cafodd y Cyfnod Sylfaen sioe Nadolig arbennig ar-lein yn ystod yr wythnos olaf gan ‘DoReMi’. Roedd pawb wedi mwynhau canu, dawnsio a chael ymweliad gan Siôn Corn. Roedd hi’n braf gweld y plant yn mwynhau eu hunain ar ddiwedd tymor anodd i bawb.

Cinio Nadolig Diolch i Anti Shirley ac Anti Fiona Rhagfyr 11eg. Roedd pawb yn am baratoi cinio bendigiedig i edrych yn wych a lliwgar iawn yn ni eto eleni. Roedd pawb wedi eu siwmperi. Casglwyd £60. mwynhau’r wledd ac yn diolch i’r ddwy am eu gwaith drwy’r Cyswllt gyda Griffin Primary flwyddyn. School (Llundain) Yn ystod yr wythnosau olaf, Cyngerdd Nadolig cafodd dosbarth Ogwen gyfle i Un o uchafbwyntiau ein blwyddyn wneud cyswllt gyda dosbarth ysgol yw’r cyngerdd Nadolig, ond blwyddyn 3 a 4 o Griffin Primary er y cyfyngiadau eleni roeddem School draw yn Llundain. Roedd yn benderfynol o gynhyrchu ein disgyblion wedi gyrru cerdyn cyngerdd i’r rhieni. Felly, bu Nadolig i ddisgybl o’r ysgol yn pob dosbarth wrthi’n brysur Llundain, ac roedd ein plant ni yn ymarfer, yn ffilmio ac yn wedi derbyn cerdyn yn ôl hefyd. golygu er mwyn creu cyngerdd Ychydig o ddyddiau wedyn, gwych eto eleni. Diolch i’r plant cawsom gyfle i ddod wyneb yn am weithio yr un mor galed i wyneb a’r dosbarth dros sesiwn gynhyrhcu cyngerdd rhithiol – zoom. Cawsom gyfle i gynnal roedddech chi’n wych! sesiwn mathemateg pen rhwng y ddau ddosbarth gan edrych ar Siwmper Nadolig hafaliadau, a chwarae gemau Mae’r ysgol wedi cefnogi elusen megis bingo a dyfalu pwy. ‘Achub y Plant’ eto eleni drwy Edrychwn ymlaen at barhau ofyn i bawb wisgo siwmper gyda’r cyswllt yma yn y flwyddyn Nadolig i’r ysgol ar ddydd Gwener newydd.

I hysbysebu yn Llais Ogwan, Neville Hughes 600853 20 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

Rhwydwaith y Gymuned MAB Y CHWARELWRNyth yERYR Gân Magwrfa dlawd, gyffredin Y brenin balch, di-rinwedd – yn hurtio Gadd ef ’rôl colli’i dad Y durtur drwy gamwedd; Ffermio, FCN Fel nifer o blant eraill Ei aur big a’i dwg i’r bedd O drefydd a chefn gwlad. Yn gelain ddiymgeledd. Cymru Mae Rhwydwaith y Gymuned Ei gariad fu at lyfrau Ffermio neu FCN Cymru yn cynnig A than y gannwyll fain cefnogaeth i ffermwyr a’i teuluoedd Fe gafodd drwy astudio ar draws Cymru a Lloegr. Sefydlwyd Wybodaeth gan y rhain. y mudiad dros ugain mlynedd yn ôl. Bellach mae tîm o weithwyr Ei fam ac ef ymdrechodd Gan wneud heb ddim sawl tro achos profiadol Cymraeg ar gael i Er mwyn i’r coleg dderbyn gynorthwyo ffermwyr a’i teuluoedd Un fagwyd yn y fro. yn yr amseroedd anodd ac ansicr yma. Bydd y gweithwyr yma yn Llwyddiannus fu’r astudio cynnig cymorth a chyd-gerdded Dros gyfnod gweddol faith, gydag unrhyw un sydd yn chwilio A gyrfa bur ysgafnach am gymorth a chefnogaeth. Ond tydi A ddaeth o’r newydd daith. hyn yn dda i ddim onibai fod pobol DINODEDD DYN yn gwybod am y mudiad a sut y gall Mewn lleoedd mwyn a llawen – yn fy myw fod o gymorth iddyn nhw neu eu Gwelaf fy mawr angen; cydnabod. Dyn wyf, bregus dan y nen, Mae swyddog newydd wedi ei Brau ei einioes fel brwynen. benodi fel Swyddog Datblygu’r Rhwydwaith Gymuned Ffermio. DYFODOL CYMRU Magwyd William Shilvock yn Y Ffôr Ein gwlad, o’i hamddifadu – o’i heniaith ger Pwllheli ,ac ar ôl treulio amser A’n hanes ni’r Cymry, yng Ngholeg Prifysgol Aberystwyth Fydd heb oror yfory Yn oedi’n llwfr dan don llu. yn astudio Amaethyddiaeth a Chadwraeth Cefn Gwlad bu’n Y TYMHORAU gweithio ar Fferm laeth, cwmni codi Y GIGFRAN GWANWYN adeiladau amaethyddol a diwydiannol Y waliau sydd i’w gweled, a sŵn hen Mae’r awen hyd y glennydd, – a’i fiwsig yn ogystal a gweithio fel swyddog Sy’n hynod i’w glywed; Dros faes a thros fynydd; cyswllt ffermydd yr Ymddiredolaeth Ar gwr y tir agored Daw’n don dros lethrau’r bronnydd, Genedlaethol. Mae William wedi Yno’n hwyr y frân a hed. Dod yn deg I hudo’n dydd. ymgartrefu yn Llithfaen gyda’i bartner Angharad a’r meibion Seth Y MYNYDD HAF ac Albi. Dywedodd ei fod yn “llawn Hir adlais ddaw i’w rodle o urddas Daw’r haf a’i gynhesaf hin – i droedio sylweddoli’r angen am gefnogaeth A harddwch cadarnle; Drwy adwy’n cynefin; i ffermwyr a’u teuluoedd gan y Draw’n y cwm mor llwm yw’r lle Dod yn llawen fel brenin bydd sail yr economi amaethyddol A hydref wrth ei odre. Yn rhwysg ei liw gwiw fel gwin. yn newid yn y blynyddoedd nesaf”. Ychwanegodd ei fod yn “edrych Y DDERWEN HYDREF ymlaen i hyrwyddo yr elusen fel bod Am fisoedd mae’r grom fesen yn y pridd Hydref drachefn a edrydd – hud oriau pawb yn gallu manteisio arni.” Y Wrth fôn praff y dderwen; Ei stori a’i gynnydd; O’r bêl tu fewn i’r bowlen I’r pren daw’r ffrwyth ysblennydd cyfan sydd angen wneud ydi ffonio Y daw tylwyth ffrwyth ei phren. A daw’r gwrid i lawnder grudd. 03000111999 unrhyw dro rhwng 7yb ac 11yh ac fe gewch wasanaeth ARLUNYDD GAEAF cyfangwbwl gyfrinachol a phersonnol. Y doniau gwych a’n denodd i sylwi Tymor y gwae yw’r gaeaf, – haearnaidd Gallwch hefyd ymweld a fcn.org. Mor soled y paentiodd; Yn ei oerni garwaf; uk/?lang=cy neu www.farmwell. Yn bur ei lafur lifodd, Adeg y nychu duaf cymru am fwy o wybodaeth. Yn ei rin y bu ei rodd. A ddaw’n glwyf â’i ddyddiau’n glaf.

Dafydd Morris MOZART Rhagoriaeth ei gerddoriaeth gain – yw’r nwyd Yma o Hyd Ddaw o’r nodau cywrain; JAMIAU CARTRA' Mae oriau hyfryd mirain Cysylltwch â gwefan Yn swyn hudolus ei sain. CADWYN OGWEN neu Neville ac Angharad Goronwy Wyn Owen (ffoniwch nhw ar 600853) Elw at Elusennau 21 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Pobl ddŵad ym mhlwyf Llanllechid erbyn 1851

Rai blynyddoedd yn ôl bellach fe B: Bagshot (Surrey) 2; Bangor 157; Llanelian (Môn) 11; Llanelwy 6; fues i’n ymchwilio i achau teulu Beddgelert 28; Betws Garmon Llanenddwyn 2; Llannerchymedd S: Sct (Yr Alban) 3; Sir y Fflint mam, Nesta Griffith (Jones gynt) a 11; Betws Gwerfy(?)l Goch 1; 7; Llaneurgrad 2; Llanfachraeth 1, St. Martin (Llundain) 1; STS aned yn y Carneddi, Bethesda, yn Betws y Coed 12; Betws yn 2; Llanfaelog 9; Llanfaes 4; (Swydd Stafford?) heb fanylu 1; 1910, ac fe olygodd hynny dreulio Rhos 2; Biwmares 12; Bodedern Llanfaethlu 2; Llanfaglan 1; Summit 1 oriau pleserus lawer yn pori drwy 5; Bodewryd 3; Bryncroes 2; Llanfair (Caernarfon) 13; Llanfair gofrestri plwyf Llanllechid, a Bryntrefaelia 1; Butterton 3; (Dinbych) 1; Llanfair (Meirion.) 2; T: Tal-y-Llyn 3; Trawsfynydd gwahanol gyfrifiadau cenedlaethol Llanfair (Môn) 16; Llanfairfechan 1; Trefdraeth (Môn) 9; Trefriw sy’n rhoi darlun hynod o ddiddorol C: Caer 1; Caergybi 18; Caerhun 39; Llanfairisgaer 2; Llanfairllwyfo 21; Treffynnon 4; Tregaean 9; o ran poblogaeth o sut yr oedd 40; Caernarfon 103; Caerwys 2; 1; Llanfair Mathafarn Eithaf 3; Tremeirchion 2; Trewalchmai 15; pethau yn yr ardal dros y Capel Curig 17; Capel Garmon 3; Llanfairtalhaearn 1; Llanfawr Trewydyr 7; Tudweiliog 1; Tywyn blynyddoedd. Ceido 2; Cernyw 3; Cerrigceinwen 2; Llanfechell 3; Llanfihangel (Meir.) 3; Yng nghyfrifiad 1841 yr unig 8; Cerrig y Drudion 6; CGN (Caernarfon) 4; Llanfihangel wybodaeth a geir am fan geni (Ceredigion?) 2; Clay Cross 1; C.G.N. 1; Llanfihangel (Meir.) W: Wandsworth (Surrey) 1; person yw a yw wedi ei eni o fewn Clocaenog 1; Clynnog Fawr 29; 7; Llanfihangel (Môn) 12; Waterford 2. Y: Ynyscynhaearn 2; y sir, sef Sir Gaernarfon, ai peidio. Coedana 1; Combs (Suffolk?) 1; Llanfihangel Glyn Myfyr 1; Y Rhiw 1; Yr Wyddgrug 3; Ysbyty Erbyn cyfrifiad 1851, a oedd yn Conwy 16; Cork 1; Croesoswallt 1; Llanfihangel Ysgeifiog 7; Ifan 2 canolbwyntio ar noson 30/31 o Llanfihangel y Traethau 1; Fawrth, fe nodir am y tro cyntaf CH: Cheadle 3; CHS (Swydd Caer?) Llanfrothen 5; Llanfugail 1; Ar nodyn personol. Ar un ochr blwyf / tref / pentref genedigol 1 Llanfwrog 4; Llanffinan 3; i deulu mam roedd hen, hen, pawb, ac felly tasg hawdd, yn Llangadwaladr / Llanferian hen daid - chwarelwr, a aned ein hachos ni, yw darganfod D: Deiniolen 7; Deptford (Caint) 6; Llangaffo 2; Llangefni 29; yn Llanddeiniolen, a’i wraig, a pwy’n union na aned ym mhlwyf 1; Derwen 1; Dinbych (Tref neu Llangeinwen 8; Llangelynnin aned yn Llandwrog, yn byw yn Llanllechid. Sir) 17; Dolbenmaen 5; Dolgellau 3; Llangernyw 1; Llangian 2; Cefn Capel Cwta erbyn 1851. A Dyma, felly, olwg ar y 4; Dolwyddelan 33; Dulyn 1; Llangoed 11; Llangristiolus hefyd erbyn 1851 roedd hen, hen mewnlifiad i’r plwyf a oedd wedi Dwygyfylchi 26 7; Llangwm 1; Llangwnadl 1; daid ar yr ochr arall, a aned yn digwydd erbyn 1851. Fe restrir Llangwyfan 1; Llangwyllog?? Llanddoged, yn byw yn Llidiart isod fannau geni pobl, ond nid yw E: Eglwysbach 10 (Môn) 5; Llangybi 4; Llangystenin y Gwenyn, ac yntau hefyd yn hynny o reidrwydd yn golygu mai F: Folkestone 1 3; Llanidan 35; Llaniestyn 6; chwarelwr. yn yr ardaloedd hyn yr oeddynt FF: Ffestiniog 44; Fflint 2 Llanllibio 1; Llanllyfni 90; Llannor Tybed a fydd rhai ohonoch chi yn byw’n union cyn symud i blwyf 11; Llanrug 37; Llanrwst 22; sy’n ymchwilio i achau teulu’n Llanllechid. G: Glo (Caerloyw?) 1; Grindon 1; Llan-rhos 4; Llanrhwydrys 2; gweld cyswllt o gwbl yn un, neu Gwelir hefyd y nifer o’r Gwyddelwern 2; Gyffin 13 Llanrhychwyn 29; Llanrhyddladd fwy nag un, o’r lleoedd a enwir mewnfudwyr a aned yn y 2; Llansadwrn 12; Llansanffraid uchod. gwahanol ardaloedd. H: Had 1; Harrington 1; Heneglwys Glan Conwy 8; Llansanffraid Fe ellir wrth gwrs wneud yr Nid yw’r cyfrifiad o reidrwydd 5; Hornsey (Middlesex) 1 Glyn Dyfrdwy 5; Llantrisant 2; ymchwil pleserus uchod gyda yn dweud wrthym pwy oedd Llanuwchllyn 1; Llanwenllwyfo chyfrifiadau eraill yn ogystal â yn byw ym mhlwyf Llanllechid I: Irl (Iwerddon) heb fanylu 6 3; Llanwnda 26; Llanwrin 2; 1851, ond fe adawaf hynny i rywun ar y noson cyn dydd y cyfrif yn K: Kenn (Dyfnaint); Kilsby 1 Llanycil 1; Llanymawddwy 1; arall!! 1851, dim ond dweud pwy oedd Llanystumdwy 6; Llechgynfarwy 6; Wrth ystyried cymaint o wedi treulio’r noson honno yno. L : Lancaster 1; Leeds 1; Leek 1; Llundain 1; wahanol ardaloedd sy’n cael eu Gall rhywun ddigwydd bod wedi Lerpwl 16 M: Machynlleth 1; Maentwrog 1, cynrychioli uchod ni ellir ond ymweld â theulu neu ffrindiau, Manceinion 6; Meirionnydd 10; dychmygu’r cyfoeth ieithyddol, neu aros mewn gwesty am yr LL: Llan(ael)haearn 2; Llanallgo Mellteyrn 2; Merthyr (Tydful?) 1; ar wahân i unrhywbeth arall, a un noson honno’n unig. Ac felly 3; Llanasa 1; Llanbadrig 4; MGY (Trefaldwyn?) 1; Môn/Sir Fôn ddaeth yn sgil yr holl ymfudo, nid yw cyfanswm y niferoedd Llanbeblig 77; Llanbedr(Sir (heb fanylu ardal) 18 - geirfaoedd amrywiol a isod yn golygu o reidrwydd Gaernarfon) 5; Llanbedr (Meir) dywediadau unigryw o gymaint o bod cynifer â hynny’n byw ym 1; Llanbedrgoch 6; Llanbedrog 3; N: Nantglyn 1; Nefyn 5; Nelson/ wahanol gefndiroedd, a’r cyfan yn mhlwyf Llanllechid ar noson y Llanbedr Niwbwrch 11; Llanbedr y Melson (swydd Stafford?) 1 eu tro’n ymblethu i roi i’r dyffryn cyfrifiad, ond mae’n sefyll i reswm Cennin 29 (ai’r un lle â’r Llanbedr hwn Gymraeg gyda’r gadarnaf yng bod hynny’n wir am y mwyafrif uchod?), Llanberis 30; Llanbeulan P: Paddington (Middlesex) 1; Nghymru bid siwr. helaeth. 1; Llandanwg 3; Llandegfan 10; Pem (Penfro) 2; Penmachno Diddorol hefyd yw meddwl Dyma, felly, restr o enwau’r Llandrillo yn Rhos 6; Llandrygan 11; Penmon 1; Penmorfa tybed faint o’r enwau presennol mannau hynny yr oedd llawer o 4; Llandudno 14; Llandwrog 8; Penmynydd 9; Pennal 1; o fewn y plwyf - adeiladau, boblogaeth plwyf Llanllechid ym 69; Llandyfrydog 4; (Plwyf) Penrhosllugwy 4; Pentir 1; ffermydd, caeau, ffriddoedd, mis Mawrth 1851 wedi eu geni Llandygái 428; Llandygwnn(?)ing Pentraeth 19; Pentrefoelas 2; lonydd, pyllau afon, ffynhonnau, ynddynt, ynghyd â’r niferoedd a 1; Llandysilio (Môn) 6; Llandysul Pistyll 7, Plm (Plymouth?) 3; a.y.y.b. a gludwyd yma o aned yn y lleoedd hynny 1; Llanddaniel 2; Llanddaniel ardaloedd eraill gyda’r mewnlifiad Fab 12; Llanddeiniolen 81; R: Reading 1; dros y degawdau. (Maes ymchwil A: Aberdaron 2; Abererch Llandderfel 1; Llanddeusant arall i rywun?) 5; Aberffraw 5; Abergele 5; 5; Llanddoged 8; Llanddona RH: Rhiw 1; Rhiwabon 1; John Ffrancon Griffith, Abergele Abergwyngregyn 88; Alstonfield 1; 5; Llanddulas 1; Llanddyfnan Rhodogeido 4; Rhoscolyn 2; (Bethesda gynt) Amlwch 33 11; Llanedwen 8; Llanengan 2; Rhosmeirch 1; Rhuthun 2; 22 Llais Ogwan | Ionawr | 2021 Cymunedau Digidol Cymru:

Mae’n bosib eich bod wedi cael chyflwyno darnau bach o hanes hwnnw a fu’n arfer hawlio pob yma. (https://www.coflein.gov. tabled neu ffôn yn anrheg gan i’ch teulu. Yn amlwg, fe fydd silff lyfrau ar aelwydydd Cymru. uk/) Sion Corn! Ag os ydi’r teclyn dal casgliad pob archifdy yn wahanol, A’r fantais yw fod y Llyfrgell yn Os mai cestyll yw eich bryd, yn ei focs ers ‘Dolig yn hel llwch, gyda graddfa yr adnoddau sydd parhau i ychwanegu enwau ato gellir llawlwytho ap Cadw ar eich beth am fynd amdani a dechrau ar gael ar y We yn amrywio. Ond https://bywgraffiadur.cymru/ ffôn clyfar trwy’r adran Apps Store ei ddefnyddio? Mae yna gant a cofiwch glicio ar eich awdurdod Prosiect sy’n canolbwyntio’n ar eich ffon Apple neu Play ar eich mil y gallwch ei gwneud hefo nhw lleol i weld sydd beth sydd benodol ar y Rhyfel Byd Cyntaf Android https://cadw.gov.wales/ wrth gwrs ond dwi am drafod ganddynt ar gael ar y We. yw Cymru 1914 sydd dan adain y app neu ymweld â’r Wefan, ble adnoddau hanes ar y We yn y Yn genedlaethol, y man cyntaf Llyfrgell Genedlaethol a thrwy’r ceir llwyth am gestyll Edward I i’n golofn tro yma, esgus da i dreulio i fynd ati i chwilio yw gwefan casgliad, datgelir hanes cudd y cestyll cynhenid https://cadw.gov. oriau yn chwilota am bethau difyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru a Rhyfel Byd Cyntaf, gan ddangos wales/ a diddorol o’ch soffa dros yr Wyˆl. theipiwch yr enw yn Google.com sut y bu’r hanes yn effeithio ar Cofiwch hefyd, gellir canfod Dwi’n siwr fod llawer ohonoch neu deipiwch y canlynol ar dop fywyd, iaith a diwylliant yng casgliadau ar-lein ar wefan yn ymwelwyr cyson â’ch archifdy, y porwr: https://www.llyfrgell. Nghymru. (https://cymru1914. Amgueddfa Cymru yn https:// amgueddfa neu’r Llyfrgell cymru/ org/cy) amgueddfa.cymru/casgliadau/ Genedlaethol i chwilota mewn Mae’r adrannau sydd ar gael ar Sefydliad arall sy’n hanfodol ar arlein/ Un wefan sy’n berffaith ar dogfennau hanes neu’n hel achau y We yn cynnwys Lleoedd Cymru gyfer eich ymchwil yw Comisiwn gyfer hel atgofion yw chwaraeydd ond daeth hynny i stop i bob sy’n cynnwys casgliad o fapiau Brenhinol Henebion Cymru y BFI neu’r British Films Institute pwrpas gyda llawer o archifdai Degwm Cymru (https://lleoedd. (https://rcahmw.gov.uk/ ) Mae lle gellir gwylio degau o ffilmiau a llyfrgelloedd wedi cau dros y llyfrgell.cymru/). Gellir hefyd yna ffilmiau 360 gradd ar gael i’w archif dros y 90 mlynedd diwethaf misoedd diwethaf. cael mynediad i Cylchgronau gwylio yn dangos hen dechnegau o’ch ardal leol sy’n cynnwys O ganlyniad i’r prinder cyfleoedd Cymru sy’n gasgliad o gyfnodolion amaethyddol (https://cbhc.gov. clasur John Roberts Williams Yr yma, dwi am fwrw golwg dros yr Cymru o’r Traethodydd i’r Geninen uk/archwiliwch-eich-archifau- Etifeddiaeth. https://player.bfi. adnoddau sydd ar gael yn lleol (https://cylchgronau.llyfrgell. 2020-technolegau-digidol-ym- org.uk/free Ag wrth gwrs, heb ac yn genedlaethol er mwyn cymru/) maes-treftadaeth/). Fe geir anghofio amwww.youtube.com ymchwilio ein hanes ar-lein. Ac Gellir tyrchu trwy bapurau hefyd miloedd o luniau yng sy’n llawn fideos o’ch hardal leol. yn sicr mae yna gryn dipyn i’ch newydd Cymru hefyd o’r Western Nghasgliad y Werin yn cynnwys Mwynhewch y pori, y gwylio a’r cadw’n brysur. Mail i’r Goleuad a hynny o ffotograffau Geoff Charles https:// syrffio! A chofiwch wneud defnydd I ddechrau wrth ein traed, ac foethusrwydd eich cartref: www.casgliadywerin.cymru/ da o’r tabled neu’r ffôn hwnnw! yn lleol. Yn aml na pheidio, mae’r (https://papuraunewydd.llyfrgell. collections/1313441 Blwyddyn newydd dda! archifdy lleol yn fan cychwyn da i cymru/) Un adnodd gwerthfawr tu hwnt Deian ap Rhisiart ddechrau i ganfod adnoddau ar y Mae’r Bywgraffiadur Cymreig yw Coflein sy’n gatalog ar-lein Ymgynghorydd a hyfforddwr We. Er enghraifft yng Ngwynedd heb os yn adnodd gwych i ganfod anferth o archaeoleg, adeiladu Cynhwysiad Digidol sef Archifdy Sir Gaernarfon, mae hanes pobl o bwys sydd wedi a threftadaeth ddiwydiannol ac Cymunedau Digidol Cymru: Hyder degau o luniau wedi eu digideiddio cyfrannu’n sylweddol at hanes arforol Cymru. Mi fedrwch dreulio Digidol a lechyd a Llesiant a’u catelogio, o bob tref a phentref. Cymru ac mae’r fersiwn ar-lein dyddiau yn chwilio am olion [e-bost: Deian.apRhisiart@wales. Mae’n gyfle da i hel atgofion a yn estyniad o’r beibl gwreiddiol archaeolegol yn eich ardal chi coop]

Ymgynghori ar godi premiwm treth cyngor ar ail gartrefi a thai gwag hir-dymor yng Ngwynedd Mae Cyngor Gwynedd yn cynnal penderfynu ar ei bolisi dros y misoedd nesaf, i afael pobl leol mewn nifer cynyddol o’n trefi ymgynghoriad cyhoeddus ar gynnig i ond cyn i gyfarfod o’r Cyngor llawn ystyried a phentrefi. gynyddu’r Premiwm Treth Cyngor ar Ail y mater mae cyfle rwan i aelodau’r cyhoedd “Rydym felly yn falch fod arian sydd wedi Gartrefi ac Eiddo Gwag Hirdymor i hyd at gyflwyno eu sylwadau drwy lenwi holiadur ei sicrhau trwy’r premiwm treth cyngor wedi 100% ar gyfer blwyddyn ariannol 2021/22. byr. ei glustnodi ar gyfer Cynllun Gweithredu Tai Ers Ebrill 2018, mae’r Cyngor wedi gosod Meddai’r Cynghorydd Ioan Thomas, Aelod Gwynedd fydd yn anelu at gefnogi pobl Gwynedd premiwm treth cyngor o 50% ar yr eiddo yma. Cabinet Cyllid Cyngor Gwynedd: i gael mynediad i dai addas yn ein cymunedau. Er hynny, mae gwaith ymchwil a gomisiynwyd “Ers Ebrill 2018, mae’r Cyngor wedi codi 50% “Mae hawl gan y Cyngor i godi 100% o gan Gabinet y Cyngor ar reoli’r defnydd o dai yn ychwanegol o dreth cyngor ar berchnogion bremiwm ail dai ar ail gartrefi ac eiddo sydd fel cartrefi gwyliau yn dangos fod niferoedd yn ail gartrefi a thai gwag, gyda’r arian yma yn wedi bod yn wag am gyfnod o amser. Felly parhau i gynyddu yn y sir. cael ei glustnodi ar gyfer cynlluniau tai yma rydym yn awyddus i glywed barn trigolion Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi’r grym yng Ngwynedd. Gwynedd, perchnogion ail gartrefi ac eiddo i gynghorau i godi swm ychwanegol o hyd at “Mae gwaith ymchwil diweddar wedi dangos sydd wedi bod yn wag am gyfnod ar y ffordd 100% dros lefel safonol treth cyngor ar eiddo fod sefyllfa tai gwyliau yn fater o argyfwng a ymlaen.” o’r fath ac mae Cyngor Gwynedd yn awyddus bod llawer iawn o bobl Gwynedd yn ei chael Mae’r cyfnod ymgynghori ar agor i glywed barn trigolion os y dylid cyflwyno yn agos at amhosib i gael troed ar y farchnad tan 1 Chwefror 2021. I gymryd rhan, cyfradd uwch o dreth cyngor ar ail gartrefi a dai – i brynu ac i rentu. Y gwir ydi fod prisiau ewch i: www.gwynedd.llyw.cymru/ thai gwag. tai uchel yn sgil y galw am unedau gwyliau ac YmgynghoriadPremiwm neu am gopi papur, Mae disgwyl y bydd Cyngor Gwynedd yn ail gartrefi yn gwthio prisiau ymhell y tu hwnt ffoniwch 01766 771000. 23 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

gair neu ddau John Pritchard

Y DYFODOL YN DYWYLL am ‘blygion tywyll ei dyfodol hi’ mae’r gwbl fodlon am ei fod yn gwybod y caiff Yr un bob tro oedd brawddeg agoriadol emynydd yn cydnabod y gwirionedd yr afael yn llaw’r Hollalluog. gweddi un o ffyddloniaid y Seiat ym Mhen oedd y gweddïwr yn rhoi mynegiant iddo’n Beth bynnag a ddigwydd y flwyddyn Llŷn. Yn ddi-ffael, dros y blynyddoedd, gyson: ni ŵyr yr un ohonom beth a ddaw newydd hon, byddwn yn gwbl ddiogel yn byddai’r cyfaill annwyl yn agor ei weddi â’r yfory. Mae pob blwyddyn, a phob dydd hyd llaw’r Arglwydd Dduw. Mae’r emynydd yn geiriau: ‘Mae’r dyfodol yn dywyll i ni, Ein yn oed, yn ddirgelwch. Fyddai neb ohonom credu hynny; a gallwn ninnau trwy ras Duw Tad, ond yn olau i Ti’. Ac i mi, eleni eto, wedi medru rhagweld digwyddiadau 2020. gredu a dweud hynny. Ac oes, y mae arnom mae’r geiriau’n adleisio’r emyn cyfarwydd Ond nid am flwyddyn gwbl anarferol fel y angen gras i ymddiried yn Nuw ac i geisio’i ar gyfer dechrau blwyddyn: llynedd yn unig y mae hyn yn wir: y mae gymorth a’i arweiniad o ddydd i ddydd: ‘Tad tragwyddoldeb, plygaf ger dy fron, pob blwyddyn yn llawn o ‘blygion tywyll’, ‘Rho imi beunydd fyw’n d’oleuni di: ceisiaf dy fendith ddechrau’r flwyddyn hon; yn cynnwys wrth gwrs y flwyddyn newydd Ddihenydd sanctaidd, tyred, arwain fi.’ trwy blygion tywyll ei dyfodol hi, a wawriodd. At y Dihenydd Sanctaidd y mae’r Arweinydd anffaeledig, arwain fi. Wedi cydnabod nad yw’n gwybod beth emynydd yn troi am arweiniad. O’r Beibl y Beth fydd fy rhan ar hyd ei misoedd maith? a ddigwydd, mae’r emynydd yn brysio i daw’r enw hwn ar Dduw (o seithfed bennod Nis gwn, fy Nuw; ni fynnwn wybod chwaith. ychwanegu na fyn wybod chwaith. Ni fyn Llyfr Daniel er enghraifft). Ac ar ddechrau Ai hyfryd ddydd, ai nos dymhestlog ddaw? wybod am y dyddiau da na’r dyddiau drwg blwyddyn, cysur yw gwybod mai ar yr ‘Hen Bodlon, os caf ymaflyd yn dy law.’ a all fod wrth law. Nid yw’n chwennych yr Ddihenydd’ y medrwn ninnau alw: yr un Er y byddwn yn falch o fedru rhoi fy enw hyfrydwch o ddisgwyl y melys na’r pryder o ‘un nad yw’n hanu’; y Duw Tragwyddol sy’n dan yr emyn hwn, gwell i mi gydnabod aros am y chwerw. Ond nid eistedd yn ôl yn ‘Hen’ yn yr ystyr nad oes iddo ddechrau na mai John Pritchard arall a’i cyfansoddodd: ddigalon, fel rhywun yn derbyn ei dynged diwedd. Eleni, fel erioed, bydd yr Arglwydd Thomas John Pritchard, neu a rhoi gan sylweddoli na all wneud dim i’w newid, yn arwain ac yn cynnal ei bobl. iddo’i enw barddol, ‘Glan Dyfi’. Wrth sôn a wna’r emynydd. Eistedd yn ôl a wna yn Blwyddyn Newydd Dda i chi.

Bygythiad y Farchnad Dai Gwyliau

Mae Cylch yr Iaith yn a gwrthod cydnabod y ail gartrefi a llety gwyliau beirniadu Llywodraeth chwalfa gymunedol a’r tymor-byr, a sicrhau bod Cymru yn hallt am fethu anghyfiawnder cymdeithasol, angen caniatâd cynllunio ag ymateb i argyfwng y gyda phobl yn methu cael gan awdurdod lleol ar gyfer farchnad dai gwyliau sy’n cartref yn eu ardaloedd eu troi tyˆ yn dyˆ gwyliau tymor- tanseilio strwythur a gwead hunain. byr neu’n ail gartref, neu ar cymdeithasol ein cymunedau “Mae’r farchnad dai gyfer defnyddio tyˆ newydd a thrwy hynny beryglu’r iaith. yn cael ei meddiannu’n fel tyˆ gwyliau tymor-byr neu Bydd Julie James AS, Y gynyddol gan bobl o’r tu ail gartref. Gweinidog Tai a Llywodraeth allan, a does gan drigolion 2. Rhoi grym i awdurdodau Leol, yn cyhoeddi bwriadau lleol ddim gobaith cystadlu lleol weithredu system Llywodaeth Cymru ynglyˆn oherwydd bod y prisiau drwyddedu orfodol ar gyfer â thai gwyliau y mis yma, a ar gynnydd yn gyson a llety gwyliau. hynny o ganlyniad i bwysau chyflogau cymharol isel 3. Gwahardd ail gartrefi o sawl cyfeiriad. siroedd y gorllewin yn a thai gwyliau tymor-byr Meddai Cylch yr Iaith aros yn eu hunfan. Yng rhag bod yn gymwys ar mewn datganiad, ”Mae’r Ngwynedd, mae dros 10% o gyfer y rhyddhad o ardrethi Llywodraeth Lafur yng stoc tai bellach yn ail gartrefi annomestig. Nghaerdydd wedi gadael a thai gwyliau tymor-byr.” Yn ôl Cylch yr Iaith, rhaid i’r farchnad dai gwyliau Mae’r mudiad wedi i awdurdodau lleol gael y ddatblygu’n ddi-reol fel anfon at Mark Drakeford grymoedd statudol i reoli’r bod argyfwng cymdeithasol ac at y Gweinidog Tai yn farchnad dai gwyliau, fel ac ieithyddol mewn nifer galw arnynt i weithredu’n y gallant warchod ein o gymunedau ers tro, a gadarn ac ar frys er mwyn cymunedau rhag cael chymunedau ychwanegol yn newid y sefyllfa’n sylfaenol. eu chwalu a throi ein dod o dan bwysau cynyddol Mae gofynion y mudiad yn hardaloedd i fod yn ddim oherwydd dwysedd tai cynnwys: ond cyrchfannau gwyliau. gwyliau. Maen nhw wedi 1. Diwygio Gorchymyn anwybyddu’r broblem Cynllunio Deddf Gwlad Howard Huws drwy’r blynyddoedd ac a Thref i greu Dosbarth Cydlynydd Ymgyrch wedi dewis cau llygaid Defnydd penodol ar gyfer Dwristiaeth Cylch yr Iaith 24 Llais Ogwan | Ionawr | 2021

AR DRAWS Croesair Ionawr 2021 2 Darlun yn y meddwl (7) 1 2 3 4 5 6 7 Dechrau melystra a diwedd tlodi i gael y mis ffrwythlon (4) 7 8 8 Llusern fel un Fflorens gynt (4) 9 Coban - dilledyn i gwsg braf (5) 9 10 Un hir i ‘sipian’ yn chwarel y Penrhyn neu’n finiog rhwng caeau fferm (6) 10 11 Yn well na’r lleill (6) 12 Yn ddiarhebol, mae’n dysgu ei fam sut i fwyta ! (3) 11 14 Yn y bar rywsut yn gu i gael peint o gwrw (5) 12 13 16 Un o weithgareddau crefftus y chwarelwr (5) 14 15 12 16 14 17 18 I ddal barf (3) 21 E.e. y disgyblion (6) 18 19 23 Gwobr, ac i’r da y bwysicaf yn yr Eisteddfod (6) 24 Cortyn tenau (5) 20 16 21 20 22 25 Dihiryn (4) 26 Cyhuddiad llys o’r anghyfreithlon (4) 23 27 Yn oer a rhynllyd fy nghyflwr (7) 24 1 I LAWR 1 Swnio fel lle mewn carchar i gadw 25 26 porthiant, ond na, tynnu coes ydw i (7) 2 Sorri’n bwt os na chaf help i godi yn iawn 27 2223 (5) 3 Er mwyn cael hyd iddo (6) 4 I gwmni’r meddyg esgyrn i wella’r ffêr neu ran o’r llaw (6) ATEBION CROESAIR RHAGFYR 2020 5 Symudiad awyren di-beiriant (7) AR DRAWS 1 Pigog, 4 Sawru, 8 Awdures 9 Mwgwd, 10 Talwr, 11 Erlynydd, 12 Canu Plygain, 6 Ym mlaen hon yn gywir y mae rhoi’r 16 Rhagflas, 18 Ardal, 20 Gosod, 21 Oblegid, 22 Dyddio, 23 Dileu stamp (5) I LAWR 1 Plasty, 2 Gydol, 3 Gororau, 4 Symol, 5 Wagenni, 6 Un Dydd, 7 Esgeulustod, 13 Y fo ysgrythurol, (3) 13 Atgasedd, 14 Gwaelod, 15 Blodau, 16 Rheged, 17 Ledio, 19 Degol 15 Gwlad ac ychydig o famwlad ymhell bell i ffwrdd (7) Ni fyddwn yn ystyried y Croesair fel cystadleuaeth nes y daw diogelwch a threfn arferol yn 17 Nid yw’r llwybr yn syth heb y chwa at ôl. Er lles a thegwch â phawb yn yr amser dyrys yma gofynnir i chi’n garedig i beidio ag Ogo’r Lle Tawel (7) anfon atebion fel arfer mewn e-bost na thrwy’r post na thrwy’r twll llythyrau. Diolch am eich 18 Yn ymyl (6) cydweithrediad. Cynhwysir y Croesair uchod yn unig er mwyn i chi gael rhywbeth i’ch diddori 19 Ond oni’r rhain yw’r llysiau gorau i wneud mewn cyfnod mor ddiflas !! Cewch yr atebion yn rhifyn y mis nesaf. Hysbyswn chi pan fyddwn blas (6) yn ailafael ynddi o ddifri unwaith eto. 20 Pentref Laura Ashley (5) 22 Blaendal (5) BLWYDDYN NEWYDD DDA A DIOGEL i bob un ohonoch.