Uchwala Nr LII/341/2014 Z Dnia 27 Pazdziernika 2014 R

UCHWAŁA NR LII/341/2014 RADY MIEJSKIEJ W LIPSKU

z dnia 27 października 2014 r.

w sprawie przyjęcia "Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014- 2018"

Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tj. Dz. U. 2013 r., poz. 594, zm. poz. 645, 1318 z 2014 r. poz. 379 i 1072) i art. 87 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.1)) uchwala się, co następuje: § 1. Przyjmuje się „Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014 - 2018” zaopiniowany pozytywnie przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, stanowiący załącznik nr 1 do niniejszej uchwały. § 2. Uchwała podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego.

Przewodniczący Rady Miejskiej w Lipsku

mgr Marek Łata

1) Zm. z 2004 r. Nr 96, poz. 959 i Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362 i Nr 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, z 2009 r. Nr 31, poz. 206 i Nr 97, poz. 804 oraz z 2010 r. Nr 75, poz. 474 i Nr 130, poz. 871.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 1 Załącznik do Uchwały Nr LII/341/2014 Rady Miejskiej w Lipsku z dnia 27 października 2014 r.

Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Lipsko 2014

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 2 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Program opracowany przez: PPUH „BaSz” mgr inż. Bartosz Szymusik 26-200 Końskie ul. Polna 72 tel./fax: 41 372 49 75 e-mail: [email protected] www.basz.pl

Przy współpracy: Urzędu Miasta i Gminy Lipsko

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 3 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Spis treści 1. Wstęp ...... 4 2. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce ...... 5 Podstawa prawna opracowania „Programu Opieki nad Zabytkami” ...... 5 Uwarunkowania prawne ...... 7 3. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 8 Wybrane strategiczne cele polityki paostwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami ... 8 Relacje Programu do dokumentów wojewódzkich ...... 10 2.3. Relacja Programu do dokumentów strategicznych powiatu lipskiego ...... 11 Relacja Programu do dokumentów strategicznych gminy Lipsko ...... 12 4. Charakterystyka zasobów, analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Lipsko ...... 13 4.1 Zarys historii gminy ...... 13 4.2. Krajobraz kulturowy ...... 16 4.3. Obiekty zabytkowe nieruchome na terenie gminy ...... 19 4.3.1. Obiekty wpisane do Rejestru Zabytków ...... 19 4.3.2. Obiekty znajdujące się w Gminnej Ewidencji Zabytków ...... 22 4.4. Zabytki ruchome ...... 25 4.4.1. Zabytki w zbiorach muzealnych lub stanowiące wyposażenie obiektów ...... 26 4.4.2. Cmentarze, kapliczki, Miejsca Pamięci Narodowej ...... 27 4.5. Stanowiska archeologiczne...... 28 4.6. Dziedzictwo niematerialne ...... 31 5. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy ...... 35 6. Założenia „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko ” ...... 36 6.1. Priorytety i kierunki opieki nad zabytkami w gminie ...... 36 6.2. Formy opieki nad zabytkami...... 37 6.2.1. Rozpoznanie ...... 37 6.2.2. Zabezpieczenie ...... 37 6.2.3. Konserwacja ...... 39 6.2.4. Rewaloryzacja i rewitalizacja ...... 40 6.2.5. Edukacja ...... 41 6.2.6. Promocja ...... 41 6.3. Zadania „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014- 2018” ...... 42 6.4. Instrumenty realizacji Programu ...... 43 6.5. Źródła finansowania ...... 44 6.6. Zasady oceny realizacji „Programu Opieki nad Zabytkami" ...... 46 Wykorzystane dokumenty i materiały ...... 47

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 4 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

1. Wstęp

Zakres „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” określa ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dziennik Ustaw nr 162. poz. 1568) oraz ustawa z dnia 18 marca 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zmianie niektórych ustaw (Dziennik Ustaw nr 75. poz. 474). Przedmiotem opracowania dokumentu jest dziedzictwo kulturowe w granicach administracyjnych gminy Lipsko obejmujące obiekty zabytkowe w kontekście uwarunkowań przestrzennych gminy – jako pojedyncze obiekty oraz jako integralne części krajobrazu gminy (wraz z ukształtowaniem przyrodniczym terenu, obiektami nie mającymi charakteru zabytkowego dawnymi i współczesnymi). Na terenie gminy Lipsko znajduje sie 5 obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Mazowieckiego, liczne obiekty wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków (kapliczki przydrożne, domy mieszkalne) oraz rozpoznane stanowiska archeologiczne (ślady osadnictwa, obozowiska). „Program” przedstawia przede wszystkim charakterystykę zasobów i dziedzictwa kulturowego gminy Lipsko oraz wyznacza cele – kierunki działań i zadania na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami na lata przyszłe – 2014-2018. Charakterystyka zasobów została oparta na określeniu zasobów kulturowych gminy oraz oszacowaniu ich znaczenia i wartości w kontekście przestrzennym, historycznym, kulturowym. W ramach „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” wykazane zostały sposoby finansowania działań ochronnych środowiska kulturowego oraz działań edukacyjnych i wychowawczych wobec społeczności gminy. Spodziewanym efektem realizacji celów i zadań zawartych w „Programie” będzie:  poprawa stanu środowiska kulturowego gminy,  zwiększona dbałośd lub odnowa obiektów zabytkowych z rejestru zabytków i gminnej ewidencji zabytków,  wzrost estetyki przestrzeni poszczególnych miejscowości,  pośrednio – rozwój przedsiębiorczości,  uwrażliwienie mieszkaoców i inwestorów na potrzeby związane z utrzymaniem i ochroną środowiska kulturowego,  nadanie obiektom zabytkowym nowych funkcji,  poprawa warunków zamieszkania, prowadzenia działalności, życia społecznego, kulturalnego itp.  wzmocnienie identyfikacji mieszkaoców z gminą. „Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” jest dokumentem o charakterze uzupełniającym w stosunku do innych aktów planowania w gminie.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 5 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

2. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

Podstawa prawna opracowania „Programu Opieki nad Zabytkami”

„Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” powstał w oparciu o ustawę z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dziennik Ustaw nr 162. poz. 1568) oraz ustawę z dnia 18 marca 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zmianie niektórych ustaw (Dziennik Ustaw nr 75. poz. 474). W/w ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nałożyły na jednostki samorządu terytorialnego obowiązek opracowania programów opieki nad zabytkami. Programy powinny być sporządzane na okres 4 lat. Ich realizacja ma prowadzić do zahamowania procesów degradacji zabytków, poprawy stanu zachowania obiektów, zwiększenia atrakcyjności zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych. „Program Opieki nad Zabytkami” ma na celu (Art. 87):  włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadao strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania,  uwzględnienie uwarunkowao ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej,  zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenia do poprawy stanu ich zachowania,  wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,  podejmowanie działao zwiększających atrakcyjnośd zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami,  określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków,  podejmowanie przedsięwzięd umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie zabytku oraz wprowadza pojęcia ochrony i opieki nad zabytkami. Zabytek jest to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich cześć lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki lub zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym. Do zabytków zalicza się obiekty nieruchome, ruchome i archeologiczne ze względu na posiadaną przez nie wartość historyczną, artystyczną lub naukową. W myśl ustawy ochronie i opiece podlegają (bez względu na stan zachowania):  zabytki nieruchome będące, w szczególności:  krajobrazami kulturowymi,  układami urbanistycznymi i zespołami budowlanymi,  dziełami architektury i budownictwa,  dziełami budownictwa obronnego,  obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi,  cmentarzami,

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 6 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,  miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalnośd wybitnych osobistości lub instytucji,  zabytki ruchome będące, w szczególności:  dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,  kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,  numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami,  sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,  wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznej dla dawnych i nowych form gospodarki,  dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego,  materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668 z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984),  instrumentami muzycznymi,  wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,  przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalnośd wybitnych osobistości lub instytucji;  zabytki archeologiczne będące, w szczególności:  pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,  cmentarzyskami,  kurhanami,  reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej”, (art. 6.2 ustawy). Ochrona zabytku to ochrona obiektu wpisanego do Rejestru Zabytków, Gminnej Ewidencji Zabytków. Formami ochrony są:  wpis do rejestru zabytków,  uznanie za pomnik historii,  utworzenie parku kulturowego,  ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ochrona zabytków polega na podejmowaniu działań mających na celu (Art. 4, w/w ustawy): zapewnieniu warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla ich wartości, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i kształtowaniu środowiska. Opieka nad zabytkiem (Art. 5) sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega na zapewnieniu warunków:  naukowego badania i dokumentacji zabytku,  prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych przy zabytku,

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 7 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 zabezpieczania i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie,  korzystaniu z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości,  popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. szczególną rolę w opiece nad zabytkami przeznaczyła zapisom strategii rozwoju gmin, studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowym planom zagospodarowania przestrzennego (Art. 18). Niezależnie bowiem od ochrony wynikającej z wpisu do rejestru zabytków gmina decyduje poprzez zapisy w w/w dokumentach o sposobach opieki nad swym dziedzictwem, mającym znaczenie lokalne i ponadlokalne. W roku 2004 został opracowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego na lata 2004- 2013”. Wprowadza on zasady aktywnego zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego, a w związku z tym nowe pojęcie produktu turystycznego oraz zasady ochrony i podnoszenia świadomości społecznej.

Uwarunkowania prawne

Problematyka ochrony materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regulowana jest aktami prawa krajowego i międzynarodowego. Art. 5 Konstytucji RP mówi: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Dostęp do dóbr kultury gwarantuje Art. 6 Konstytucji RP, który mówi: „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Do konieczności zapewnienia dobrego stanu środowiska (naturalnego, kulturowego) nawiązuje Art. 86 brzmiący: „Każdy obywatel obowiązany jest do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie”. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym dziedzictwa kulturowego w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami). Jeżeli w niniejszym opracowaniu występuje powołanie się na ustawę bez podania jej nazwy należy przyjąć, że chodzi o ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wykonanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem m.in. samorządów. Na szczeblu gminnym reguluje to ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2013r. poz. 594 z późniejszymi zmianami). Uregulowania prawne dotyczące opieki nad zabytkami znajdują się również w ustawach:  z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity Dz. U. 2012 r., poz. 647 z późniejszymi zmianami)  z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późniejszymi zmianami)  z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. 2013 poz. 885 z późniejszymi zmianami)  z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późniejszymi zmianami)  z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo Ochrony Środowiska (tekst jednolity Dz. U. 2013 r. poz. 1232 z późniejszymi zmianami)

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 8 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz. U. 2013 r. poz. 627 z późniejszymi zmianami)  z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późniejszymi zmianami)  z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (teks jednolity Dz. U. 2012 r., poz. 406)  z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (tekst jednolity Dz. U. 2010 r., Nr 234, poz. 1536 z późniejszymi zmianami)  z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. 2012 r., poz. 987)  z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. 2012 r., poz. 642 z późniejszymi zmianami)  ustawa z dnia 14 lipca 1983 o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jednolity Dz. U. 2011 r. Nr 123, poz. 698 z późniejszymi zmianami)  z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. 2006 Nr 144, poz. 1041). Unia Europejska reguluje zagadnienia opieki nad zabytkami w Traktacie z Maastricht z dnia 2 lutego 1992 r. oraz w:  Rozporządzeniu Rady EWG z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie wywozu dóbr kultury  Dyrektywie Rady EWG z dnia 15 marca 1993 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z obszaru Paostwa Członkowskiego. Wagę problematyki ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego podkreśla opracowana pod egidą ONZ konwencja UNESCO (przyjęta w Paryżu przez Konferencję Generalną ONZ dla Wychowania, Nauki i Kultury w roku 1972, ratyfikowana przez Polskę w 1976r.). Konwencja umożliwiła wyróżnienie obszarów i obiektów mających „najwyższą powszechną wartość” poprzez wpisanie ich na „Listę światowego dziedzictwa”. W 2003 r. sporządzono w Paryżu konwencję UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Konwencja została ratyfikowana przez Prezydenta RP dnia 8 lutego 2011 r.

3. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

Wybrane strategiczne cele polityki paostwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami

Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016 Cel główny - Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków Cel szczegółowy 1. Wspierania rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce Cel szczegółowy 2. Wzmocnienie strategii działania organów ochrony zabytków Cel szczegółowy 3. Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji.

Odniesienia "Krajowego Programu Ochrony Zabytków..." w programach strategicznych:  Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030: Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 9 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Kierunki działania: 4.1. Integracja działao w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju jako podstawa ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych 4.3. Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami europejskiej konwencji krajobrazowej Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego  Strategia Rozwoju Kraju 2018. Sprawne Paostwo Konkurencyjna Gospodarka Aktywne Społeczeostwo Cel I. Przejście od administrowania do zarządzania rozwojem I. 1.5. Zapewnienie ładu przestrzennego  Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2018: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie Cel 1. Wspomaganie wzrostu konkurencyjności regionów Kierunek działania: 1.3. Budowa podstaw konkurencyjności województw – działania tematyczne 1.3.6. Wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego  Strategia Bezpieczeostwo Energetyczne i Środowisko 2018 Cel 1. Zrównoważone gospodarowanie zasobami środowiska 1.4. Uporządkowanie zarządzania przestrzenią

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2018 Cel strategiczny: Zrównoważenie rozwoju kultury w regionach Cele operacyjne: 1. Wzrost efektywności zarządzania kulturą 2. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązao w systemie organizacji działalności kulturalnej w zakresie upowszechniania kultury 3. Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury 4. Wzrost uczestnictwa i wyrównanie szans w dostępie do szkolnictwa artystycznego, dobór usług kultury 5. Poprawa warunków działalności artystycznej 6. Efektywna promocja twórczości 7. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków 8. Zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizacje i rozbudowę infrastruktury kultury

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 10 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Relacje Programu do dokumentów wojewódzkich

Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015 Cel strategiczny: "Zachowanie regionalnej przestrzeni kulturowej i kultywowanie tradycji jako podstawa budowania tożsamości kulturowej regionu i kształtowania postaw społecznych w sferze opieki na zabytkami oraz wykorzystywania dziedzictwa dla rozwoju regionu" Cele operacyjne: 1. Ochrona i zachowanie materialnego i nie materialnego dziedzictwa regionu 1.1. Ochrona i zachowanie wartości dziedzictwa materialnego 1.2. Ochrona zabytków ruchomych 1.3. Ochrona zabytków archeologicznych 1.4. Ochrona, dokumentacja i popularyzacja zasobów o szczególnej wartości decydujących o specyfice regionu 1.5. Ochrona i kreowanie krajobrazów kulturowych zachowujących tożsamośd kulturową i walory krajobrazowe, w tym komponowanych ciągów zieleni 1.6. Kształtowanie i ochrona przestrzeni historycznych miast i wsi 1.7. Rewitalizacja historycznych ośrodków życia kulturalnego 1.8. Pielęgnowanie tradycji i lokalnego folkloru w powiązaniu z zasobami dziedzictwa materialnego 1.9. Popularyzacja i zwiększenie dostępności do zasobów dziedzictwa 2. Kształtowanie tożsamości regionalnej 2.1. Utrwalanie i kształtowanie świadomości mieszkaoców o historii i zasobach dziedzictwa kulturowego, w tym regionalnego i lokalnego oraz budowanie i pielęgnowanie wrażliwości na bogactwo przestrzeni kulturowej 2.2. Kształtowanie regionalnej dumy w oparciu o zabytki architektury i budownictwa, krajobraz kulturowy, wydarzenie historyczne oraz działalnośd wybitnych osób 2.3. Wykorzystanie pamięci historycznej i zasobów dziedzictwa do integracji mieszkaoców i stymulowania rozwoju - tworzenie przestrzennych ciągów inicjatyw 2.4. Kreowanie ośrodków budowani tożsamości kulturowej regionu 2.5. Promocja walorów kulturowych regionu 3. Wzrost społecznej akceptacji dla ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego regionu 3.1.Stymulownie działao służących ochronie obiektów zabytkowych i promowanie najlepszych przykładów takich działao 3.2. Edukacji społeczeostwa w zakresie praw i obowiązków dotyczących opieki nad zabytkami 3.3. Stymulowanie i intensyfikacja współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i pozarządowym w działaniach na rzecz edukacji, promocji, podniesienia świadomości o zasobach i potrzebie zachowania dziedzictwa regionu 4. Efektywne zarządzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu oraz kreowanie pasm turystyczno-kulturowych 4.1. Wspieranie podmiotów posiadających w swoich zasobach znaczną liczbę zabytków w działaniach służących efektywnemu zarządzaniu obiektami zabytkowymi 4.2. Stymulowanie wykorzystania dziedzictwa kulturowego w obszarze przemysłów kultury i czasu wolnego 4.3. Kształtowanie pasm turystyczno-kulturowych

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 11 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

4.5. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju lokalnego i regionalnego poprze organizację wydarzeo kulturalno-historycznych w miejscach zabytkowych 4.6. Adaptacji obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych 4.7. Propagowanie korzyści płynących z wykorzystania dziedzictwa i krajobrazu kulturowego dla rozwoju regionalnego i lokalnego.

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego Celem polityki w zakresie ochrony i wykorzystania wartości kulturowych jest kształtowanie tożsamości kulturowej Mazowsza. Polityka adresowana jest do rejonów miast i miejscowości, które charakteryzują się najcenniejszymi układami urbanistycznymi, wartościami krajobrazowymi, tradycją historyczną, zabytkowymi obiektami. Plan zakłada ochronę obszarów takich jak: krajobrazy kulturowe, krajobraz kulturowy wsi i małych miast, zespoły budownictwa drewnianego, ośrodki tożsamości kulturowej regionu, układy urbanistyczne i ruralistyczne, miejsca pamięci narodowej.

Program Współpracy Samorządu Województwa Mazowieckiego z Organizacjami Pozarządowymi Program Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi dotyka sfery ochrony zabytków w zakresie obszaru „Kultura, promocja i turystyka”, gdzie celem strategicznym jest pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców Mazowsza, a także pielęgnowanie i rozwijanie ich tożsamości lokalnej i historycznej, która jest integralną częścią tożsamości całego narodu.

2.3. Relacja Programu do dokumentów strategicznych powiatu lipskiego

Strategia Rozwoju Powiatu Lipskiego Celem generalnym powiatu jest: „Powiat lipski zapewnia swoim mieszkańcom wysoki poziom bezpieczeństwa, jakości życia i edukacji poprzez poprawę infrastruktury technicznej i społecznej, przyjazny dla rozwoju rolnictwa i przedsiębiorczości, dbający o środowisko przyrodnicze”. Jednym z celów strategicznych rozwoju powiatu w paragrafie „Środowisko przyrodnicze i kulturowe” jest cel V: „Ochrona dziedzictwa kulturowego oraz wspomaganie rozwoju kultury, sportu, turystyki i rekreacji”. W ramach tego celu realizowany będzie cel operacyjny: „Ochrona dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego’ i w ramach niego działania, m.in.:

Lokalna Strategia Rozwoju dla Lokalnej Grupy Działania „Krzemienny Krąg” Wizja LGD: „region widzimy jako obszar zrównoważonego rozwoju społeczno- gospodarczego – ekorozwoju, opartego na czystym środowisku przyrodniczym, dziedzictwie historyczno-kulturowym, który dzięki partnerskiej współpracy samorządów, przedsiębiorstw i organizacji społecznych, stworzy obecnym i przyszłym mieszkańcom tego regionu warunki do lepszej jakości życia, a odwiedzającym go turystom warunki do atrakcyjnego wypoczynku i rekreacji”. Misja: „Lokalna Grupa Działania „Krzemienny Krąg” to sposób rozwiązywania problemów gospodarczych, społecznych i ekonomicznych metodą partnerską, polegającą na łączeniu zasobów, kompetencji i możliwości samorządu terytorialnego, organizacji gospodarczych i społecznych, celem wypracowania zintegrowanych i skoordynowanych działań, mających na celu efektywną realizację przyjętej wspólnej wizji”. Cele ogólne Strategii LGD:

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 12 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 Cel ogólny 1. Podniesienie świadomości i znaczenia środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego w zrównoważonym rozwoju oraz wzmacnianie poczucia tożsamości mieszkaoców poprzez kultywowanie tradycji, rozwój kultury i pobudzenie aktywności społecznej.  Cel ogólny 2. Efektywne wykorzystanie zasobów naturalnych. Kulturowych i przyrodniczych dla celów turystycznych i około turystycznych, zapewniając ich trwała dostępnośd dla obecnego i przyszłych pokoleo.  Cel ogólny 3. Zapewnienie warunków efektywnej sprzedaży produktów lokalnych i turystycznych regionu  Cel ogólny 4. Rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości oraz rozwój przedsiębiorczości i rolnictwa.

Relacja Programu do dokumentów strategicznych gminy Lipsko

Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Lipsko na lata 2000-2015 Misja gminy: „Gmina Lipsko — oazą spokoju i zrównoważonego rozwoju społeczno- gospodarczego” Cel strategiczny I – Rozwój i doskonalenie infrastruktury technicznej Cel strategiczny II – Doskonalenie infrastruktury społecznej Cel strategiczny III – Rozwój przedsiębiorczości Cel strategiczny IV – Modernizacja i restrukturyzacja rolnictwa Cel strategiczny V – Rozwój oświaty i kultury Cel strategiczny VI – Ochrona środowiska naturalnego Cel strategiczny VII – Rozwój turystyki sportu i rekreacji

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego Zapisy odnośnie: zabytków, zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, dóbr kultury współczesnej, innych obiektów i obszarów objętych ochroną prawną na podstawie przepisów o ochronie dóbr kultury, dla których ustalono zasady ochrony na podstawie przepisów szczególnych i odrębnych w Studium i w dokumentach zagospodarowania przestrzennego brzmią:  w strefach sąsiedztwa obiektów zabytkowych dostosowywad architekturę budynków nowoprojektowanych oraz sposób zagospodarowania terenu do wymogów konserwatorskich,  w przypadku lokalizacji nowych inwestycji związanych z wykonywaniem robót ziemnych we wskazanych przez odpowiedni organ rejonach zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych, projekty tych inwestycji należy uzgadniad z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków lub organem działającym w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną,  w przypadku odkrycia podczas robót ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, należy: wstrzymad wszelkie roboty mogące uszkodzid lub zniszczyd odkryty przedmiot, zabezpieczyd, przy użyciu dostępnych środków przedmiot i miejsce jego odkrycia, niezwłocznie zawiadomid o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub organ działający w jego imieniu zgodnie z właściwością terytorialną, a jeśli nie jest to możliwe, Burmistrza Miasta i Gminy Lipsko. Wstrzymanie robót, winno trwad do czasu uzyskania decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków (lub organu działającego w jego imieniu

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 13 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

zgodnie z właściwością terytorialną) o sposobie dalszego postępowania z odkrytym przedmiotem lub w razie nie dokonania przez konserwatora odpowiednich oględzin przedmiotu – nie więcej niż 5 dni.  dopuszcza się roboty budowlane w odległości 5 m od kapliczek pod warunkiem wystąpienia dla nich o pozwolenia na budowę lub ich zgłoszenia do organu właściwego w sprawach administracji architektoniczno-budowlanej, a w przypadku braku obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę lub zgłoszenia robót budowlanych, na 5 dni przed rozpoczęciem tych robót,  dopuszcza się zmianę lokalizacji kapliczek lub zespołów kapliczek pod warunkiem uprzedniego zawiadomienia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz kierowanie się przy wyborze nowej lokalizacji nadaniu obiektowi podobnych warunków ekspozycji w przestrzeni publicznej.

4. Charakterystyka zasobów, analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Lipsko

4.1 Zarys historii gminy

Herb Miasta i Gminy Lipsko

Herb Gminy Lipsko przedstawia na prostokątno-półokrągłej tarczy w kolorze gules (czerwonym) centralnie umieszczony krzyż grecki koloru argent (biały), w którego czwartym polu widniej godło Łękawica w kolorze argent.

Historia Gminy Ziemia Lipska od samego początku wchodzi w skład państwa polskiego i wraz z całą ziemią sandomierską należała do dzielnicy senioralnej. W okresie panowania Kazimierza Wielkiego (początek wieku XIV) zaczęły się w regionie rozwijać miejscowości, głównie te nadwiślane. Pierwsze dokumenty potwierdzające istnienie Lipska datowane są na wiek XVI. W dniu 08.04.1589 roku założycielka osady - Katarzyna Wolska - wyjednała u Króla Zygmunta III Wazy przywilej organizacji na miejscu byłej wsi Lipa jarmarku w dniu święta apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca). Wraz z początkiem XVII Lipsko przeszło w ręce silnego rodu Oleśnickich, właścicieli pobliskiego Daniszowa. Zarządzający wówczas osadą, Mikołaj Oleśnicki herbu Dębno wraz z żoną Zofią z Lubomirskich, wznieśli w 1614r. kościół murowany w miejsce dawnego drewnianego. Jedna z najstarszych trwałych miejscowości w gminie jest Krępa Kościelna – przez Jana Długosza (1408 r.) nazywana Krampą. Według legendy z Krępy pochodziła słynna

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 14 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

sandomierska dziewica Halina Krępianka, która ocaliła miasto przed najazdem tatarskim sama ginąc. W Krępie urodził się także w 1876 r. regionalista ks. Jan Wiśniewski. Prawa miejskie nadane przez króla Zygmunta III Wazę Lipsko uzyskało po raz pierwszy w roku 1613. Po tym fakcie Lipsko było własnością kolejno rodów: Denhoffów, Sanguszków, Kickich, Kochanowskich, Dzianotów, Wiercińskiech, Wielgłowskich i Zboińskich. Pod koniec XVIII wieku król Stanisław August Poniatowski nadał miastu ostatnie przywileje, według których Lipsko otrzymało możliwość organizowania 10 specjalnych jarmarków w roku. Z roku 1662 pochodzi pierwsza wzmianka o ludności żydowskiej na terenie miasta, którzy z czasem będę stanowili połowę jego mieszkańców. Po III rozbiorze Polski cały obszar lipski znalazł się na terenie Austro-Węgier, w prowizji Galicja, a w okresie po 1809 roku – po okresie wojen napoleońskich – wszedł w skład Księstwa Warszawskiego (pod rządami Rosji Carskiej). Początek XIX wieku to lata zarządzania miastem przez dziedzica Wiercińskiego ze Śmiłowa i przez Aleksandra i Eustachego Wielogłowskich. Według spisu z roku 1820 miasto liczyło wówczas 1017 mieszkańców i posiadało 26 domów murowanych i 169 drewnianych. We wrześniu 1831 roku w okolicy Lipska walkę z oddziałami rosyjskimi stoczył generał Samuel Różycki. Korpus polski liczył 5 tys. żołnierzy i 6 dział. Po nierównej bitwie Polacy musieli się wycofać. W czasie powstania listopadowego epidemia cholery wyludniła miasto, a w roku 1857 pożar zniszczył jego znaczną część. W miejscowości Jawor Solecki zginął w 1863 roku legendarny przywódca powstania styczniowego – Dionizy Czachowski. W marcu 1864 roku do Daniszowa przybył generał Józef Hauke-Bosak i wraz z odziałem powstańczym mjr Andrzeja Denisewicza stoczył zwycięską walkę z Rosjanami. W roku 1868 Lipsko utraciło prawa miejskie na okres 90 lat. W tym czasie Lipsko było osadą, gdzie funkcjonowała działalność rzemieślnicza, handlowa i rolnictwo. Handel i rzemiosło prowadzone było głownie przez Żydów. W okresie od sierpnia 1914 do lipca 1915 roku rejon Lipska był terenem walk rosyjskich, austriackich i niemieckich. W tym czasie miejscowość została całkowicie zniszczona. W okresie okupacji hitlerowskiej Lipsko było bardzo aktywnym ośrodkiem konspiracji. Pierwsze oddziały niemieckie pojawiły się 7 września 1939 roku, a następnego dnia niemiecka kolumna pancerna odcięła od mostów na Wiśle oddział gen. Skwarczyńskiego. Tego samego dnia w lesie koło Dąbrowy, pomiędzy Ciepielowem a Lipskiem, doszło do pierwszego starcia oddziałów polskich z niemieckimi. W pierwszych dniach września 1939 r. Niemcy stworzyli szpital polowy w dworze w Daniszowie. Ponadto 8 września Niemcy spalili w Lipsku zabytkową, barokową synagogę z 60 Żydami oraz rozstrzelano 300 polskich żołnierzy wziętych do niewoli. Polski ruch oporu po Kampanii Wrześniowej w rejonie lipskim reprezentowały głównie organizacja „Bataliony Chłopskie”, w 1940 roku powstał sztab podobwodu IV Powiśle (później Zorza). Jednym z najbardziej czynnych oddziałów było zgrupowanie „Ośka”, należące do Batalionów Chłopskich. W roku 1940 powstało, a w październiku 1942 r. zostało zlikwidowane lipskie getto i ludność żydowska została przewieziona do obozu zagłady w Treblince. W styczniu roku 1944 miasto zostało opanowane przez oddział Armii Krajowej Antoniego Hedy „Szarego”, a w maju przez oddziały Batalionów Chłopskich Władysława Gołąbka „Boryny”. W dniu 16 stycznia 1945 roku oddziały niemieckie opuściły miasto. W wyniku okupacji hitlerowskiej i działań wojennych straciło życie około 50% mieszkańców Lipska, zaś z 1699 osób ludności żydowskiej nie pozostała ani jedna (kilkudziesięciu osobom udało się wyemigrować). Szacuje się, że po zakończeniu wojny w Lipsku mieszkało około 1300 osób.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 15 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

W lipcu 1946 doszło do krótkotrwałego zajęcia miasta przez oddziały antykomunistyczne Wolność i Niezawisłość (w walkach zginęło 4 partyzantów i 4 milicjantów). W tym czasie miasto się wyludniało, były kłopoty lokalowe, nie było dróg, instytucji itp. Po wojnie ziemia Lipska znalazła się w województwie kieleckim aż do roku 1975 kiedy weszła w skład województw radomskiego, ale położona z dala od stolicy województwa była pozbawiona wpływów gospodarczych. Pierwsze oznaki rozwoju miasta nastąpiły dopiero w okresie planu sześcioletniego (1950-55). W tych warunkach dochodzi 1.01.1956r. do utworzenia w Lipsku siedziby powiatu, mimo że Lipsko nie jest miastem – prawa miejskie otrzymuje dopiero w 1958 roku. W latach sześćdziesiątych XX w. oddano do użytku wiele budynków użyteczności publicznej, powstają zakłady związane z rolnictwem (Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego „Hortex”, Zakład Mleczarski) i inne (Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego, Zakład Zespołów Samochodowych, Spółdzielnia Usług Wielobranżowych), budownictwo wielorodzinne. Przemiany ustrojowe po 1989 r. Lipsko i okolice przeszły tak jak większość miast regionu. Lipsko i gminy powiatu lipskiego zostały włączone do województwa mazowieckiego.

Sławne osoby związane z gminą Lipsko Antoni Gustaw Bem (ur. 4 czerwca w Lipsku, zm. 15 kwietnia 1902 r. w Warszawie), historyk literatury i krytyk. Urodził się w inteligenckiej rodzinie Karola i Joanny z Krężelewskich. Naukę rozpoczął w Collegium Gostomianum w Sandomierzu, Gimnazjum w Radomiu i kontynuował na wydziale filologiczno-historycznym Szkoły Głównej w Warszawie. Po studiach zajmował się pracą pedagogiczną, był nauczycielem prywatnym w Kielcach (do jego uczniów należał m.in. Stefan Żeromski) i w Warszawie. W 1888 przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie ze Stanisławem Krzemińskim i Aleksandrem Świętochowskim współtworzył tajny zespół publicystyczny „Towarzystwo Literackie”, jednocześnie publikował w: „Niwie”, „Gazecie Kieleckiej”, „Przeglądzie Krytycznym”, „Tygodniku Lwowskim”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Nowinach” i In., dokonywał przekładów, pisał podręczniki o gramatyce języka polskiego. Ks. Jan Wiśniewski (1876 w Krępie Kościelnej -1943) ksiądz prałat, regionalista. Ukończył gimnazjum w Radomiu, po czym wstąpił do Seminarium Duchownego w Sandomierzu. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1899 r.. Pracował w parafiach w Ćmielowie, Radomiu, a od 1913 roku objął parafię pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Borkowicach pow. Końskie, gdzie pozostał do końca życia. Ks. Wiśniewski prowadził rozległą działalność narodową, społeczną i kulturalną. Badał, chronił i restaurował zabytki kościelne. Kolekcjonował także obrazy, ryciny, meble, rzeźby, zegary, zbroje, wykopaliska, archiwalia i książki. W latach 1907-1936 opracował 13 tomowe dzieło monografii dekanatów, parafii i miejscowości położonych w obrębie dzisiejszych diecezji kieleckiej, radomskiej, sandomierskiej i archidiecezji częstochowskiej. W swoich opracowaniach przedstawiał dzieje parafii od ich powstania po XX w. Prace zawierają bogatą dokumentację historyczną, ryciny, zdjęcia, mapy oraz obszerne, unikalne teksty źródłowe, mają bezcenną wartość naukową. Część swoich zbiorów muzealnych ks. Wiśniewski przekazał Oddziałowi Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Radomiu i Bibliotece Seminarium Duchownego i Muzeum Diecezjalnemu w Sandomierzu. Był wielokrotnie odznaczony, m.in. Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1936) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1938). Dionizy Feliks Czachowski (ur. 6 kwietnia 1810 w Niedabylu, zm. 6 listopada 1863 pod Jaworem Soleckim), pułkownik, był uczestnikiem powstania listopadowego, naczelnikiem wojennym województwa sandomierskiego w powstaniu styczniowym. Mimo braku wyszkolenia wojskowego został przejściowo szefem sztabu pod Langiewiczem. Brał udział w bitwach pod: Małogoszczem (24 lutego), Pieskową Skałą (4 marca), Chrobrzem (17

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 16 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

marca), Grochowiskami (18 marca), Stefankowem (22 kwietnia), Borią, Jeziorkiem i Klewcowem (4-5 maja), pod Radzanowem (26 maja), Białobrzegami (29 maja), Bukownem (8 czerwca), Rusinowem (9 czerwca), Bobrzą (10 czerwca), Ryhnicą (20 października). 5 listopada przeszedł Wisłę pod Solcem, kierując się na Lipsko. 6 listopada 1863 we wsi Kręmpa oddział Czachowskiego został zaskoczony przez Rosjan, usiłując się wydobyć z oblężenia wódz poległ. Pochowany został na cmentarzu wiejskim w Bukównie, a następnie w mauzoleum przed kościołem ojców Bernardynów w Radomiu.

4.2. Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to (zgodnie z definicją ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami): „przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Miasto i Gmina Lipsko położona jest w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego w powiecie lipskim. Powierzchnia gminy wynosi 135,2 km2, w tym miasto 15,7 km2. Gmina graniczy z gminami powiatu lipskiego: Ciepielów, Chotcza, Sienno, Solec nad Wisłą oraz gminą Tarłów z województwa świętokrzyskiego, powiat opatowski. Ludność gminy wynosi 11607 osób (stan na 31.12.2012 r.), w tym 5711 mężczyzn i 5896 kobiet. Ludność miasta wynosi 5895 osoby, w tym 2853 mężczyzn, 3042 kobiet. Gęstość zaludnienia w gminie wynosi ok. 85 osób na km2. Miasteczko położone jest w dolinie rzeki Krępianki. Krzyżują się tu trasy z Warszawy i Radomia do Sandomierza z dawnym szlakiem handlowym prowadzącym z Szydłowca, Wąchocka i Iłży do przeprawy przez Wisłę w Solcu i dalej na lubelszczyznę. Gmina Lipsko ma charakter przemysłowo-rolniczy, a na terenach wiejskich dominuje rolnictwo. Powierzchnia użytków rolnych wynosi 10796 ha, w tym: grunty orne 8751 ha, sady 1540 ha, powierzchnia lasów 224 ha. W mieście koncentrują się większe zakłady przemysłowe regionu. Rozwinięte jest przetwórstwo owocowo-warzywne. Działalność gospodarcza w gminie to przede wszystkim działalność na potrzeby rolnictwa, handlu i usług. Do największych zakładów należą: SCANDIC FOOD Sp. z o.o., Zakład Produkcyjny w Lipsku, „MLEKO” Sp. z o.o. w Lipsku, Przetwórstwo Owoców i Warzyw „GOMAR” Walentynów, Zakład Produkcji Płyt Warstwowych „Kingspan” Sp. z o.o. w Lipsku. Pod względem fizyczno-geograficznym (wg Kondrackiego) obszar gminy Lipsko leży w obrębie mezoregionu Równina Radomska, która wchodzi w skład makroregionu Wzniesienia Południowomazowieckie, będące częścią podprowincji Niziny Środkowopolskie. Większa część gminy to zdenudowana płaska wysoczyzna położona na wysokości od 145 m n.p.m. do 200 m n.p.m. lokalnie nadbudowana wydmami. Wysoczyznę przecina dolina rzeki Krępianki, która ma płaskie i wąskie dno i tworzy krawędź o wysokości 10-20 m. Wg klasyfikacji R. Gumińskiego gmina Lipsko należy do radomskiej dzielnicy klimatycznej. Obszar gminy zalicza się do nadwiślańskiego regionu termicznego, który zaliczany jest do najcieplejszych w kraju. W gminie występują dobre warunki wodne, korzystne do produkcji rolniczej. Teren gminy Lipsko jest obszarem zasobnym w wodę podziemną. Na terenie całej gminy poziom wodonośny występujący w utworach kredowych, stanowi Główny Zbiornik Wód Podziemnych GZWP 405 – Niecka Radomska (Cr3). Główną rzeką gminy jest Krępianka (ok. 9 km na terenie gminy), lewobrzeżny dopływ Wisły, przepływająca przez centralną część gminy z zachodu na wschód. Północno-wschodnia część gminy odwadniana jest przez rzekę Strużankę, prawobrzeżny dopływ Iłżanki. Pozostałe rzeki to niewielkie, bezimienne cieki wodne będące dopływami rzek głównych oraz nieliczne rowy melioracyjne.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 17 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Teren gminy charakteryzuje się występowaniem gleb o wysokiej przydatności do produkcji rolniczej. Wskaźnik bonitacji gleb wynosi tu 0,96. Najliczniej reprezentowane są gleby klas IV, które zajmują 46%, natomiast mniej licznie występują gleby III klasy bonitacyjnej – 22 %. Od kilkunastu lat wzrasta w rejonie powierzchnia upraw owoców i warzyw – jest to region upraw wiśni. Złoża surowców mineralnych na obszarze gminy Lipsko związane są z utworami kredowymi i czwartorzędowymi. Najbardziej powszechne są: opoki i gezy, piaski, surowce ilaste oraz torfy. Lasy na terenie gminy występują głównie wąskim pasem wzdłuż granicy wschodniej oraz niewielkimi kompleksami w rejonie północno-wschodnim i północno-zachodnim. Wzdłuż wschodniej granicy gminy ciągnie się zwarty kompleks leśny przechodzący na tereny gminy Solec nad Wisłą objęty strefą krajobrazu chronionego. Innymi formami ochrony przyrody są pomniki przyrody w miejscowościach: Daniszów (4 sztuki – wiąz oraz lipy), Leszczyny (sosna pospolita), Walentynów (jałowiec pospolity) oraz zabytkowy park podworski w Daniszowie. Gmina ma dobre połączenia drogowe z większymi miastami w regionie oraz z Warszawą. Wewnętrzny układ drogowy gminy oparty jest na sieci dróg powiatowych i gminnych. W części wschodniej gminy przebiega droga krajowa nr 79 relacji Warszawa-Kozienice- Lipsko-Sandomierz-Tarnobrzeg. Inne drogi tranzytowe to drogi wojewódzkie: nr 747 relacji Iłża-Lipsko-Solec n. Wisłą-Opole Lubelskie-Bełżce, nr 874 Gołębiów-Wola Solecka-Boiska. Drogi powiatowe (87 km w gminie) i gminne (136 km) umożliwiają komunikację wewnętrzną. Stan techniczny sieci dróg publicznych w gminie jest zróżnicowany. W zakresie zagospodarowania przestrzeni Gmina Lipsko posiada uchwalone „Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego”. Kształt gminy jest nieregularny, wydłużony, w części wschodniej gminy znajduje się miasto. Strukturę osadniczą gminy tworzy miasto Lipsko oraz sołectwa: Babilon, Borowo, Boży Dar, Dąbrówka, Długowola Pierwsza, Długowola Druga, Gołębiów, Gruszczyn, Helenów, Huta, Jakubówka, Jelonek, Józefów, Katarzynów, Krępa Górna, Krępa Kościelna, Leopoldów, Leszczyny, Lipa Krępa, Lipa Miklas, Małgorzacin, Maruszów, Maziarze, Nowa Wieś, Poręba, Ratyniec, Szymanów, Śląsko, Tomaszówka, Walentynów, Wola Solecka Pierwsza, Wola Solecka Druga, Wólka i Zofiówka. Największe – pod względem liczby ludności – sołectwa to: Długowola, Krępa Kościelna, Lipa – Krępa, Maruszów, Wola Solecka Druga, Wola Solecka Pierwsza. W tych sołectwach występuję koncentracja aktywności gospodarczej. Miasto Lipsko stanowi ośrodek kulturotwórczy o znaczeniu ponadlokalnym jako miasto powiatowe oraz ośrodek lokalny z polityką rozwoju funkcji obsługi ludności i rozwoju rolnictwa. Funkcjonuje tu administracja samorządowa szczebla powiatowego i gminnego, instytucje i obiekty użyteczności publicznej: placówki oświaty, służby zdrowia, kultury i sportu. Na terenie gminy zwarta zabudowa wiejska występuje wzdłuż sieci ciągów komunikacyjnych – tzw. ulicówka rozchodzących się od miasta:  w kierunku południowym – Śląsko, Poręba, Daniszów Walentynów Maruszów, Długowola I, Długowola II i Józefów,  w kierunku zachodnim – Lipa Miklas, Nowa Wieś, Krępa Kościelna i Zofiówka,  w kierunku północnym Wola Solecka I, Wola Solecka II, Katarzynów, Gołębiów, i Szymanów. Zabudowa w centrach miejscowości jest raczej zwarta, a bardziej rozproszona na ich obrzeżach. W mniejszych miejscowościach zabudowa jest rozrzucona. We wsiach występuje głównie zabudowa jednorodzinna lub zagrodowa (funkcja mieszkalno-gospodarcza) oraz zabudowa produkcyjna (niewielkie obiekty) należąca do prywatnych właścicieli. Częstym elementem krajobrazu wsi są rzeczki i pomniejsze cieki wodne. Na terenach wiejskich

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 18 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

brakuje dominant w krajobrazie przestrzennym, jedynie w miejscowości Krępa Kościelna wyraźnie zaznacza się górujący nad okolicą kościół. Najatrakcyjniejsze tereny w gminie to dolina rzeki Krępianki oraz krajobraz wsi Daniszów – urozmaicona rzeźba terenu poprzecinana jarami z licznymi dębami śródpolnymi. Miasto podzielone jest przez dolinę rzeki Krępianki wraz z zalewem na dwie części. Jego historyczna część leży na wysokim, lewym brzegu rzeki. Dominantą przestrzenną jest barokowy kościół. W tej części zabudowę stanowią kamienice i domy jednorodzinne w najstarszej części miasta. Budynki te spełniają funkcje mieszkalną lub mieszkalno- usługową (głównie handel i drobne usługi). Ponadto w centrum miasta znajduje się zabudowa wielorodzinna przy ulicach Zwoleńskiej i 1-go Maja oraz osiedle domków jednorodzinnych. Większe obiekty to jednostki samorządu i administracji publicznej, szkoły oraz szpital. W tej części zabudowa jest raczej zwarta, rozlokowana wzdłuż ulic. Część południowa miasta znajdująca się na prawym brzegu Krępianki to głównie przestrzeń zarezerwowana dla przemysłu oraz obiektów o funkcjach magazynowych. Zabudowa mieszkaniowa w formie zabudowy jednorodzinnej kształtuje się wzdłuż ulic: Słoneczna, Polna, Spacerowa i Papiernia. W tej części miasta znajdują się ponadto tereny ogródków działkowych (dwa tereny) oraz cmentarz. Na omawianym obszarze znajdują się obszary i obiekty chronione na podstawie ustawy o ochronie dóbr kultury i objęte są ewidencją oraz rejestrem konserwatorskim. Są to obiekty: kościół p.w. św. Trójcy w Lipsku, kościół p.w. św. Piotra i Pawła oraz cmentarz w Krępie Kościelnej, park podworski w Daniszowie, dom drewniany w Zofiówce . W gminnej ewidencji obiektów zabytkowych znajduje się wiele obiektów – zwłaszcza domy mieszkalne oraz krzyże i kapliczki. Najwięcej obiektów znajduje się na terenie miasta w rejonie ulic Iłżeckiej i Soleckiej oraz w miejscowościach: Długowola, Krępa Górna i Zofiówka. Najwięcej ubytków w zabytkowej tkance mieszkaniowej są w miejscowościach: Krępa Kościelna, Lipa Miklas, Maruszów, Nowe Pole, Szymanów, Walentynów, Wólka, Wola Solecka Pierwsza. Elementem kulturowego krajobrazu gminy są miejsca kultu religijnego. W gminie znajdują się zabytkowe kościoły w Lipsku i Krepie Kościelnej oraz cmentarze w tych miejscowościach. Częstym motywem w krajobrazie gminy są kapliczki i krzyże przydrożne. Konserwacją, porządkowaniem oraz dekorowaniem kapliczek zajmują się najczęściej mieszkańcy poszczególnych miejscowości. W gminie znajdują się także miejsca pamięci narodowej mające wartość historyczną i symboliczną. Mieszkalnictwo w gminie Lipsko: przeciętna wielkość jednego mieszkania wynosi 74 m2, co daje na 1 osobę 25,3 m2. Mieszkania są zaopatrzone w wodę (ok. 97% ma terenie miasta, 64% na terenie wiejskim), łazienkę (odpowiednio: 94%, 54%), centralne ogrzewanie (odpowiednio: 91%, 54%). Sieć wodociągowa w gminie wynosi 60,9 km, sieć kanalizacyjna ma długość 14,9 km, nie ma sieci gazowej. Większość budynków opalana jest paliwami stałymi w indywidualnych kotłowniach, funkcjonuje również kilka lokalnych kotłowni zaopatrujących w ciepło obiekty użyteczności publicznej. Obecny stan zagospodarowania przestrzeni na terenie miasta i gminy Lipsko powinien mieć znaczący wpływ na jakość i kształt nowej zabudowy. Uwarunkowania lokalizacji nowych inwestycji powinny zawierać zasady m.in.: estetycznego kontynuowania zabudowy (zarówno zabudowy mieszkaniowej, jak i obiektów zabytkowych), ochrony gleb i ciągów ekologicznych (korytarze ekologiczne rzek), uwarunkowań technicznych.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 19 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

4.3. Obiekty zabytkowe nieruchome na terenie gminy

4.3.1. Obiekty wpisane do Rejestru Zabytków Do Centralnego Rejestru Decyzji Konserwatora Zabytków z terenu gminy Lipsko wpisane zostały następujące zabytki architektoniczne: 1. Daniszów – park podworski z przełomu XVIII i XIX w, nr rej. 740 z 20.12.1957 roku oraz 345/A z 04.11.1986 roku 2. Krępa Kościelna – kościół parafialny p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła z lat 1911- 1930, nr rej. 337/A z 10.04.1986 roku 3. Krępa Kościelna – cmentarz rzymsko-katolicki, założony na przełomie XVIII i XIX wieku, nr decyzji 36/2012 z dnia 12.01.2012 roku 4. Lipsko - kościół parafialny p.w. św. Trójcy, nr rej. 345/A/7 z 15.06.1976 roku oraz 81/A/81 z 12.03.1981 roku 5. Zofiówka – dom drewniany, koniec XIX w, nr rej. 121/A/81 z dnia 04.11.1981 rok. Dwa obiekty znajdujące się w Rejestrze Zabytków województwa mazowieckiego z terenu gminy Lipsko zostały przeniesione do Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu (Radom, ul. Szydłowiecka 30):  budynek dawnej szkoły w Krępie Kościelnej – drewniany z lat 1914-1915, nr rej. 319/A/85 z dnia 22.08.1985 roku  młyn wodny z Zofiówki – drewniany z 1914 roku, nr rej, 121/A/81 z dnia 17.07.1981 roku.

Zabytki z terenu gminy Lipsko znajdujące się w Rejestrze Zabytków Województwa Mazowieckiego

Park podworski w Daniszowie

Kościół parafialny w Krępie Kościelnej

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 20 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Cmentarz parafialny w Krępie Kościelnej

Kościół parafialny w Lipsku

Dom drewniany w Zofiówce

Daniszów - park podworski W chwili obecnej zachowały się jedynie fragmenty niegdyś okazałego parku. Znajduje się on w miejscowości Daniszów przy drodze do Kolonii Daniszów na działce ewidencyjnej nr 409/8. Zajmuje powierzchnię ok. 4,5 ha. Na terenie parku znajdują się m.in. pomniki przyrody: wiąz szypułkowy (330 cm w obwodzie), lipa drobnolistna (500 cm w obwodzie), lipa szerokolistna (220 cm w obwodzie), lipa drobnolistna (330 cm w obwodzie).

Krępa Kościelna - kościół parafialny p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła Pierwszy kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy w Lipsku wybudowali Mikołaj i Zofia z Lubomirskich Oleśniccy w 1614 roku, jego konsekracja odbyła się w roku 1686. Obecny kościół wybudowany w latach 1911-30 jest w stylu neogotyckim z czerwonej cegły. Bryła kościoła jest zwarta, z małym transeptem, przypory są umieszczone symetrycznie i bocznych częściach występują na przemian z ostrołukowymi oknami.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 21 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Kościół jest trzynawowy, środkowa nawa jest wyższa i szersza. Środkowa część jest wyraźnie zaznaczona w fasadzie: wysoka, wysunięta przed lico, zakończona prosto, z portalem ostrołukowym przechodzącym w ostrołukowe okno witrażowe, posiadająca na zwieńczeniu dwa, wąziutkie okna ostrołukowe. Część ta tworzy przedsionek Do części środkowej przylegają, zakończone skośnie, części boczne z portalami i wyżej ostrołukową płyciną, zwieńczone fryzem arkadkowym. Sklepienie wewnątrz kościoła jest ostrołukowe, krzyżowo-żebrowe, podtrzymywane kolumnami. Okna z witrażami zwieńczone ostrym łukiem. Obok kościoła znajduje się XIX wieczna dzwonnica drewniana, czworoboczna, z widocznymi w szczycie dzwonami – jeden mniejszy, drugi większy – zwieńczona czworobocznym, strzelistym dachem. Dzwonnica jest odnowiona.

Krępa Kościelna – cmentarz rzymsko-katolicki W rejestr zabytków wpisany jest układ przestrzenny cmentarza z alejami i murem, najcenniejsze nagrobki i płyty nagrobne. Cmentarz został założony był na przełomie XVIII i XIX wieku i nadal jest użytkowany. Cmentarz położony jest na wzniesieniu opadającym w kierunku wschodnim, ma kształt nieregularny. Pierwotny układ przestrzenny z ekspozycją wielu zabytkowych nagrobków jest zaakcentowany aleją prowadzącą od bramy w kierunku północnym oraz alejami wzdłuż muru południowego. Cmentarz ogrodzony jest murem kamiennym, wzniesionym w 1 połowie XX wieku oraz częściowo w 1945 roku. Stylistyka XIX-wiecznych nagrobków nawiązuje do form historycznych: najstarsze posiadają formę steli na cokole, są także nagrobki figuralne oraz nagrobki czerpiące ze wzorów neogotyckich. Najliczniejsze są nagrobki w formie krzyża na cokole wykonane pod koniec XIX w. i na początku XX w.. Nagrobki z lat 1925-1960 są jednorodne w stylistyce, zostały wykonane w lokalnym warsztacie i powielają wzorzec: forma kapliczki na cokole, z dekoracyjną wnęką na figurę Matki Boskiej u góry, z płaskorzeźbioną dekoracją w kształcie wieńca laurowego, Gorejącego Serca Jezusa oraz żłobień tworzących wzory liniowe i geometryczne. Na terenie cmentarza zachowało się 50 cennych nagrobków i płyt nagrobnych, wykonanych z piaskowca. Najstarszym obiektem jest płyta nagrobna Konstantego i Michała Krępowskich z 1 połowy XIX wieku. Zachowały się także nagrobki upamiętniające rody szlacheckie: Wandy Rudzkiej – właścicielki Krępy, Włodzimierza Niemirycza – dzierżawcy Jawora, Jana Gruszczyńskiego – właściciela Lipy, Jadwigi Leszczyńskiej. W nagrobku Michaliny Wiśniewskiej znajdują się prochy rodziny regionalisty ks. Jana Wiśniewskiego. Wykaz najcenniejszych nagrobków oraz płyt nagrobnych znajdujących się na cmentarzu w Krępie Kościelnej znajduje się z Załączniku nr 2.

Lipsko - kościół parafialny p.w. św. Trójcy Kościół wybudowany w stylu neogotyckim według projektu architekta Megera w latach 1911-1930. Kościół jest orientowany, wykonany z kamienia wapiennego, wzmocniony skarpami. Jest to budowla kamienna, jednonawowa z węższym prezbiterium, prostokątną zakrystią i czworoboczną wieżą z dzwonami. Nad odrzwiami i na skarpach znajdują się herby i napisy fundacyjne. Kościół jest trzynawowy, rozczłonkowany na zewnątrz. Wewnątrz wystrój barokowy, prezbiterium ma sklepienie i posadzkę marmurową. W kościele znajdowały się trzy dzwony: największy z 1712 roku, średni z 1788 roku i mały z 1707 roku. Z zabytkowych dzwonów pozostał największy. Dwa dzwony zostały ufundowane przez parafian w 1998 roku:  średni - Jan Paweł II – Papież Polak. „Czy przyjmujesz w posłuszeostwie wiary wobec Chrystusa mojego Pana zawierzając Matce Chrystusa i Kościoła – świadom wielkich trudności – przyjmuję.” 10.X.1978,

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 22 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 mały – „Niech pokorna dziewica z Nazaretu prowadzi ludzkośd Nowego Milenium ku Temu, który jest światłością prawdziwą oświecającą każdego człowieka.” (List Apostolski – Zbliżające się trzecie tysiąclecie). W ołtarzu (który został ufundowany w 1880 roku przez parafian) znajduje się obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, zasuwany obrazem Świętej Trójcy. Właścicielem i użytkownikiem tego obiektu jest Parafia Rzymsko-Katolicka w Lipsku.

Zofiówka – dom w zagrodzie młynarskiej Dom drewniany o węgłowej konstrukcji ścian, dach dwuspadowy. Budownictwo mieszkalne wchodzące w skład zabudowy młynarskiej ze schyłku XIX wieku. W chwili obecnej budynek jest użytkowany, ale dość zaniedbany.

4.3.2. Obiekty znajdujące się w Gminnej Ewidencji Zabytków Na kartach adresowych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków znajdują się obiekty z terenu gminy Lipsko. Karty adresowe były wykonywane głównie w drugiej połowie lat 70-tych i pierwszej połowie lat 80-tych XX-ego wieku. Stan wielu znajdujących się na nich obiektów często już wtedy był nienajlepszy, zwłaszcza, że większość obiektów to domy mieszkalne. Podczas badań terenowych przeprowadzonych przed opracowaniem niniejszego programu zweryfikowano dotychczasową ewidencję zabytków. Punktem wyjścia było sprawdzenie w terenie 5 zabytków rejestrowych oraz 284 obiektów ewidencyjnych. Ewidencja uzgodniona przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zawiera łącznie 63 zweryfikowane w terenie obiekty.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 23 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Pełna ewidencja zabytków nieruchomych na terenie gminy Lipsko (stan na 15.04.2014 r.): Miejscowość, numer Lp. Obiekt, czas powstania Uwagi porządkowy 1. Daniszów młyn murowany, II ćw. XX w. Karta nr 37/1655 Rej. nr 740 z 20.12.1957 r. i 354/A/86 2. Daniszów park podworski, XVIII/XIX w. z 4.11.1986 r. Karta nr 69/1655 3. Dąbrówka 4 dom drew., I ćw. XX w. Karta nr 41/1655 4. Długowola II kapliczka murowana, XIX w. Karta nr 40/1655 5. Długowola II kapliczka murowana, XIX w. Karta nr 39/1655 6. Długowola II kapliczka murowana, 1905 r. Karta nr 38/1655 kapliczka kubaturowa 7. Długowola I Karta nr 63/1655 z rzeźbami 8. Huta 17 dom drewniany, I ćw. XX w. Karta nr 47/1655 9. Huta kapliczka, pocz. XX w. Karta nr 46/1655 10. Krępa Górna 13 dom drewniany, ok. 1935 r. Karta nr 26/1655 dom murowany z kamienia, 11. Krępa Górna 22 Karta nr 28/1655 ok. 1895 r. 12. Krępa Górna 43 dom drewniany, XIX/XX w. Karta nr 29/1655 13. Krępa Górna 64 dom drewniany, 1923 r. Karta nr 30/1655 14. Krępa Górna kapliczka murowana, 1931 r. Karta nr 31/1655 15. Krępa Górna krzyż przydrożny drewniany Karta nr 61/1655 Rej. nr 337/A 16. Krępa Kościelna kościół murowany, 1930-1935 r. z 10.04.1986 Karta nr 70/1655 Dec. nr 36/2012 cmentarz rzymskokatolicki, 17. Krępa Kościelna z 12.01.2012 r. XVIII/XIX w. Karta nr 71/1655 kapliczka murowana, 18. Kostusin Karta nr 50/1655 pocz. XX w. kapliczka - figura murowana, Lipa Miklas 29 Karta nr 56/1655 19. 1951 20. Lipa Miklas 43 krzyż murowany, pocz. XX w. Karta nr 57/1655 Rej. nr 345/A/67 kościół parafialny p.w. św. z 15.06.1976 r. 21. Lipsko Trójcy murowany, barokowy, i 81/A/81 z 12.03.1981 r., 1614,1686 r. Karta nr 32/1655 Lipsko – skrzyżowanie krzyż – figura, murowana, 22. ul. Zwoleńskej Karta nr 25/1655 1886 r. i Obrońców Chotczy Lipsko 23. krzyż, murowany, pocz. XX w. Karta nr 48/1655 ul. Iłżecka 45 Lipsko 24. dom murowany, ok. 1916 r. Karta nr 33/1655 ul. Armii Ludowej 3 Lipsko 25. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 3/1655 ul. Iłżecka 7

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 24 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Lipsko 26. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 4/1655 ul. Iłżecka 9 Lipsko 27. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 34/1655 ul. Iłżecka 8 Lipsko 28. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 5/1655 ul. Iłżecka 11 Lipsko 29. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 6/1665 ul. Iłżecka 12 Lipsko 30. dom drewniany, pocz. XX w. Karta nr 7/1665 ul. Iłżecka 14 Lipsko 31. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 8/1655 ul. Iłżecka 18 Lipsko 32. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 9/1655 ul. Iłżecka 19 Lipsko 33. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 10/1655 ul. Iłżecka 20 Lipsko 34. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 11/1655 ul. Iłżecka 23 Lipsko 35. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 12/1655 ul. Iłżecka 24 i 26 Lipsko 36. dom drewniany, pocz. XX w. Karta nr 13/1655 ul. Iłżecka 27 Lipsko 37. dom drewniany,. pocz. XX w. Karta nr 14/1655 ul. Iłżecka 28 Lipsko 38. dom drewniany, pocz. XX w. Karta nr 36/1655 ul. Iłżecka 48 Lipsko 39. dom murowany z 1931 r. Karta nr 15/1655 ul. Kościuszki 16 Lipsko 40. dom drewniany z 1928 r. Karta nr 16/1655 ul. Kościuszki 20 Lipsko 41. dom drewniany, l. 20-te XX w. Karta nr 18/1655 ul. Solecka 14 Lipsko 42. dom drewniany, l. 20-te XX w. Karta nr 19/1655 ul. Solecka 15 Lipsko 43. dom murowany, l. 20-te XX w. Karta nr 20/1655 ul. Solecka 17 Lipsko 44. dom murowany, l. 20-te XX w. Karta nr 49/1655 ul. Solecka 18 Lipsko 45. dom murowany z 1926 r. Karta nr 21/1655 ul. Solecka 28 Lipsko 46. dom drewniany, pocz. XX w. Karta nr 24/1655 ul. Solecka 41 Lipsko 47. dom murowany, pocz. XX w. Karta nr 17/1655 ul. Solecka 2 i 3 cmentarz rzymskokatolicki, 48. Lipsko Karta nr 64/1655 XIX w. cmentarz rzymskokatolicki, 49. Lipsko Karta nr 65/1655 l. 30-te XX w. 50. Lipsko cmentarz żydowski (kirkut) Karta nr 66/1655

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 25 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

51. Nowa Wieś 39 dom drewniany, 1921 r. Karta nr 45/1655 figura Matki Boskiej 52. Śląsko z Dzieciątkiem, murowana, Karta nr 59/1655 XIX w Śląsko (przysiółek 53. kapliczka filarowa z latarnią Karta nr 62/1655 Krzywda) 54. Wiśniówek krzyż murowany, 1908 r. Karta nr 60/1655 55. Wola Solecka I 88 dom drewniany z 1929 r. Karta nr 44/1655 56. Wola Solecka II 120 dom drewniany z 1935 r. Karta nr 43/1655 57. Wola Solecka II 72 dom drewniany z 1931 r. Karta nr 42/1655 58. Zofiówka 106 dom drewniany z 1946 r. Karta nr 51/1655 59. Zofiówka 70 dom drewniany z 1946 r. Karta nr 52/1655 krzyż – figura murowana, 60. Zofiówka Karta nr 53/1655 kon. XIX w. 61. Zofiówka krzyż –murowany, 1901 r. Karta nr 54/1655 krzyż – figura murowana, 1906 62. Zofiówka Karta nr 55/1655 r. 63. Zofiówka 122 dom drewniany, kon. XIX w. Karta nr 67/1655

Powyższy wykaz stanowi zapis architektonicznego krajobrazu gminy Lipsko, który powinien być wzięty pod uwagę przy definiowaniu aktualnego charakteru zabudowy. „Gminna Ewidencja Zabytków dla Miasta i Gminy Lipsko” stanowi załącznik nr 1 do niniejszego opracowania.

4.4. Zabytki ruchome

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje zabytek ruchomy jako „rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, będących dziełem człowieka lub związanych z jego działalnością i stanowiących świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Do zabytków ruchomych podlegających ochronie i opiece zalicza się dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, prezentujące minione kierunki artystyczne oraz inne obiekty niebędące w pełni dziełami sztuki (np. wytwory sztuki ludowej i rękodzieła, obiekty etnograficzne, instrumenty muzyczne, przedmioty zgromadzone w kolekcjach, numizmaty, pieczęcie, medale i ordery, militaria, pamiątki historyczne, przedmioty związane z wybitnymi osobistościami lub instytucjami). Ponadto, prócz obiektów wchodzących w skład wyposażenia budowli, także ich wystrój architektoniczny nazywany jest zabytkiem ruchomym (np. rzeźby, płaskorzeźby, malowidła ścienne, mozaiki, sztukaterie i detal architektoniczny: gzymsy, obramowania otworów okiennych i drzwiowych oraz rzeźby ogrodowe, fontanny, kapliczki i krzyże przydrożne, drogowskazy kamienne, nagrobki itp.). Rejestr Zabytków Ruchomych prowadzony jest podobnie jak Rejestr Zabytków Nieruchomych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek właściciela zabytku lub z obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę. Do rejestru zabytków nieruchomych nie wpisuje się obiektów znajdujących się w inwentarzu muzeum lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 26 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

4.4.1. Zabytki w zbiorach muzealnych lub stanowiące wyposażenie obiektów

Na terenie gminy Lipsko nie ma pełnoprawnego oddziału muzealnego, skansenu czy innej instytucji w statucie zajmującej się ochroną zabytków. Dwa obiekty z terenu gminy Lipsko - młyn z Zofiówki oraz budynek dawnej szkoły z Krępie Kościelnej - znajdują się w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu (ul. Szydłowiecka 30). Są to zabytki znajdujące się w Rejestrze Zabytków Województwa Mazowieckiego.

Młyn z Zofiówki zrekonstruowany w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu (foto: http://www.muzeum-radom.pl/).

Pierwszy obiekt: młyn wodny z Zofiówki – drewniany budynek z kompletnym wyposażeniem technologicznym, osprzętem z roku 1914. Młyn został zmontowany i wyposażony, jest możliwość prezentacji jego pracy. Drugi obiekt: budynek dawnej szkoły w Krępie Kościelnej – drewniany z 1914 roku – znajduje się tymczasowo w magazynie inwestycyjnym i czeka na montaż w skansenie. Nie ma informacji czy jakiekolwiek inne zabytkowe obiekty lub zabytki ruchome z terenu gminy znajdują się w obiektach muzealnych w regionie i innych muzeach na terenie Polski. Znaleziska pochodzące ze stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w gminie Lipsko znajdują się głównie w archiwum Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. Zabytki ruchome, stanowiące wyposażenia wnętrz, znajdują się w kościołach w Lipsku i Krępie Kościelnej. Wyposażenie kościoła w Lipsku to m.in.:  obraz Matka Boska z Dzieciątkiem, czczony wśród parafian jako obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy – powstał na początku XVIII wieku, rozmiary 128x91 cm, namalowany techniką olejną  obraz Przemienienie Paoskie  obraz świętego Walentego – dwustronny, na odwrocie nieczytelny, z XIX w., wymiary 94x58, technika olejna. Wyposażenie kościoła w Krępie Kościelnej:  chrzcielnica kamienna barokowa z VII wieku (dec. Nr 18/B/3 z dnia 20.08.1982 r.),  figura św. Piotra i Pawła z ołtarza głównego (dec. Nr 18/B/1, 18/B/2 z dnia 20.08.1982 r.)  ołtarz główny i ołtarze boczne z figurami. Poza kościołami w gminie Lipsko nie ma obiektów, w których znajdowałyby się pamiątkowe, historyczne elementy wyposażenia czy inne zbytki ruchome. W Lipskim Centrum Kultury od 2009 roku funkcjonuje Galeria Regionalna. Celem Galerii jest ochrona dóbr kulturowych regionu, zwiększenie zainteresowania miejscowej społeczności historią własnej miejscowości, gminy, jej tradycjami i obyczajami. Prezentowana w Galerii Regionalnej ekspozycja stała dotyczy różnych dziedzin życia społecznego. Zbiory podzielono na kategorie: przedmioty codziennego użytku, twórcy

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 27 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

ludowi, historia miasta, dziedziny życia społecznego (m.in. organizacji: Państwowa Straż Pożarna, Strzelec, Las, Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie, Kościół). Można obejrzeć dawne sprzęty gospodarskie, wyposażenie chałup, przedmioty obrzędu religijnego, przykłady kultury ludowej, np. rzeźby. Ponadto Galeria prowadzi działalność wystawienniczą (wystawy stałe i czasowe) oraz dydaktyczną (lekcje muzealne, konkursy, prelekcje, spotkani autorskie i inne).

4.4.2. Cmentarze, kapliczki, Miejsca Pamięci Narodowej Ważnymi elementami krajobrazu kultowego gminy są miejsca związane z historią, kulturą, religią i obyczajami mieszkańców regionu.

Cmentarze Na terenie gminy Lipsko znajdują się cmentarze grzebalne w Lipsku i Krępie Kościelnej. Cmentarz rzymsko-katolicki w Lipsku znajduje się w południowej części miasta przy ulicy Spacerowej, na działce ewidencyjnej nr 1815. Zajmuje powierzchnię 2,26 ha. Na terenie cmentarza znajduje się nagrobek ks. Saturnina Goltza (1818-1875) proboszcza parafii Lipsko, który brał udział w ruchu patriotycznym- powstaniu styczniowym. Był w grupie trzech księży diecezji sandomierskiej wydelegowanych po manifestacji na Świętym Krzyżu w 1862 r. do Warszawy aby weszli w porozumienie z Komitetem Centralnym oraz był sprawozdawcą na zjeździe duchowieństwa w Świętomarzy. Cmentarz rzymsko-katolicki w Krępie Kościelnej znajduje się we wschodniej części miejscowości, przy drodze Iłża-Lipsko, niedaleko kościoła parafialnego, na działce ewidencyjnej nr 224, zajmuje powierzchnię 1,30 ha. Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków województwa mazowieckiego (nr decyzji 36/2012 z dnia 12.01.2012 roku). Cmentarz został założony na przełomie XVIII/XIX w. i nadal jest użytkowany. Opis cmentarza znajduje się w rozdziale „5.2.3.1. Obiekty wpisane do Rejestru Zabytków” w niniejszym opracowaniu.

Kapliczki Częstym elementem krajobrazu gminy Lipsko są kapliczki i krzyże przydrożne. Najczęściej kapliczki i krzyże ustawione są na rozdrożach lub na skraju drogi w centrum miejscowości. Najokazalsze obiekty zostały wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Lipsko, są to:  Długowola – kapliczka murowana, datowana na XIX w.  Długowola – kapliczka murowana, datowana na XIX w.  Długowola – kapliczka murowana, datowana na 1905 rok  Huta – kapliczka murowana, datowana na początek XX w.  Krępa Górna – kapliczka murowana, datowana na 1931 rok  Kostusin – kapliczka murowana, datowana na początek XX w.  Lipa Miklas – kapliczka, figura, murowana, datowana na 1951 rok  Lipa Miklas – krzyż murowany, datowany na początek XX w.  Lipsko, ul. Zwoleoska, ul. Obrooców Chotczy – krzyż, figura przydrożna, murowana, datowana na rok 1886  Lipsko, ul Iłżecka, obok nr 45 – krzyż murowany, datowany na początek XX w.  Śląsko – figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, murowana, datowana na XIX w.  Wiśniówek – krzyż murowany , datowany na 1808 rok  Zofiówka – krzyż, figura, murowana, datowane na koniec XIX w.  Zofiówka – krzyż, murowany, datowany na 1901 rok  Zofiówka – krzyż, figura, murowane, datowane na 1906 rok.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 28 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Poza w/w obiektami w gminie znajdują się również inne kapliczki i krzyże wykonane w końcu XX wieku i nie mające znacznych wartości artystycznych i historycznych. Najczęściej spotykane w gminie kapliczki są w formie:  krzyży, kapliczek murowanych, pobielonych, na postumentach schodkowych, w części zasadniczej z wnęką na figurę lub miejscem na obrazek, poniżej z inskrypcją, zwieoczonych krzyżem murowanym umieszczonym na sterczynie, czasem zdobionej (np. w 2 kapliczki w Długowoli, kapliczka w Hucie),  krzyży murowanych na postumentach schodkowych, bez zdobieo z płycinami na inskrypcję lub bez (Lipsko ul. Iłżecka),  krzyży metalowych na postumencie murowanym, składającym się z 2 części - schodków (Długowola),  kapliczek wnętrzowych w postaci niewielkiego domku z dwuspadowym dachem, dużym wejściem, wewnątrz umieszczony mały ołtarz i dekoracje (Krępa Górna),  figur Jezusa lub Matki Boskiej z Dzieciątkiem na postumencie schodkowym, murowana, z inskrypcją (Kostusin, Lipsko ul. Zwoleoska). Stan zachowania kapliczek jest ogólnie dobry. Porządkowaniem i dekorowaniem krzyży i kapliczek zajmują się najczęściej mieszkańcy poszczególnych miejscowości.

4.5. Stanowiska archeologiczne

Zabytkiem archeologicznym jest każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Można wyróżnić dwa typy zabytków archeologicznych: ruchome i nieruchome. Zabytki ruchome to przedmioty związane z działalnością człowieka w przeszłości. Z perspektywy nauki i dziedzictwa znacznie ważniejsze są jednak archeologiczne zabytki nieruchome – stanowiska archeologiczne, czyli zespoły obiektów o charakterze kultowym, grobowym, mieszkalnym lub gospodarczym, otaczający je układ warstw glebowych oraz znajdujące się w nich zabytki ruchome. Dziedzictwo archeologiczne jest nieodnawialne, ponieważ nie da się odtworzyć raz naruszonego układu warstw. Jedynym sposobem ochrony takiego zasobu jest zachowanie miejsc zalegania zabytków w stanie nienaruszonym tak, aby kolejne pokolenia mogły poznawać swoją przeszłość, stosując coraz bardziej skuteczne, a jednocześnie mniej inwazyjne, metody badawcze. Dotyczy to także archeologicznych badań wykopaliskowych, które są dopuszczalne tylko na stanowiskach zagrożonych zniszczeniem, np. w wyniku planowanej inwestycji budowlanej. Nie jest możliwe zachowanie w ten sposób wszystkich zabytków archeologicznych, pozostawianie stanowisk "in situ" może dotyczyć jedynie terenów szczególnie cennych. Stanowiska archeologiczne z terenu Gminy Lipsko zostały odkryte na podstawie badań Archeologicznego Zdjęcia Polski, które były realizowane w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Karty ewidencyjne stanowisk archeologicznych znajdują się w archiwum dokumentacji Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie i Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – Delegatura w Radomiu. Teren gminy Lipsko rozkłada się na powierzchni 5 obszarów AZP. Są to obszary oznaczone numerami: 78-72, 79-72, 79-73, 80-72, 81-72. Ogółem na terenie gminy znajduje się 21 zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 29 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Wykaz stanowisk archeologicznych zewidencjonowanych na terenie gminy Lipsko według dokumentacji Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – Delegatura w Radomiu oraz badań terenowych (stan na dzień: 15.04.2014 roku): l.p. Miejscowość Obszar Numer Numer Funkcja Kultura Chronologia AZP na stano. obszar w ze miejsc. 1. Babilon 79-72 8 1 Obozowisko Neolit 2. Gruszczyn 80-72 2 1 Ślad Nieokreślona Doły osadnictwa 3. Katarzynów 78-72 11 3 Obozowisko Świderska Paleolit schyłkowy 4. Jakubówka 79-72 13 1 Ślad Starożytność osadnictwa 5. Lipa – Krępa 79-72 3 1 Ślad - Neolit - osadnictwa wczesna epoka brązu 6. Lipa - Krępa 79-72 7 2 Obozowisko Mezolit - wczesna epoka brązu 7. Lipa – 79-72 11 1 Ślad Starożytność Miklas osadnictwa 8. Leopoldów 80-72 1 1 Ślad Epoka osadnictwa kamienia 9. Lipsko ul. 79-72 1 1 Obozowisko Neolit - Papiernia wczesna epoka brązu 10. Lipsko ul. 79-72 2 2 Obozowisko Neolit - Papiernia wczesna epoka brązu 11. Lipsko 79-72 5 3 Obozowisko Neolit Ślad Późne XV-XVIII osadnictwa średniowiecze wiek – okres nowożytny 12. Lipsko 79-72 6 4 Obozowisko Neolit 13. Lipsko 79-72 7 5 Obozowisko Neolit

14. Lipsko 79-72 12 6 Ślad Starożytność osadnictwa Ślad Okres osadnictwa nowożytny 15. Maruszów 81-72 3 1 Ślad Epoka osadnictwa kamienia – wczesna epoka brązu 16. Maruszów 81-72 6 2 Cmentarzysk Grobów Okres o kloszowych lateński 17. Maruszów 81-72 7 3 Ślad Przeworska Okres

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 30 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

osadnictwa rzymski Osada Późne średniowiecze 18. Nowa Wieś 79-72 9 1 Ślad Okres osadnictwa nowożytny 19. Nowa Wieś 79-72 10 2 Obozowisko Neolit – wczesna epoka brązu Ślad Starożytność osadnictwa 20. Wola Solecka 79-73 2 1 Stanowisko OWR hutnicze 21. Zofiówka 79-71 2 1 Ślad Mezolit Wczesna osadnictwa epoka brązu

Ewidencja stanowisk archeologicznych na terenie gminy Lipsko jest częścią Gminnej Ewidencji Zabytków, która stanowi integralna część niniejszego „Programu..”. Na terenie gminy Lipsko zarejestrowano ogółem 21 stanowiska archeologiczne, nie zaznaczone w terenie. Większość stanowisk są to ślady osadnictwa i obozowiska pochodzące z okresów neolitu oraz starożytności. Materiał zabytkowy pochodzący z badań przechowywany jest głównie magazynach Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. Zaewidencjonowane stanowiska w gminie Lipsko nie są zagrożone. Znajdują się na terenach łąkowo-polnych, przyrzecznych w oddaleniu od linii zabudowy poszczególnych miejscowości. Największe skupisko zaewidencjonowanych stanowisk archeologicznych w gminie rozciąga się w dolinie. Rzeki Krępianki w rejonie wsi: Nowa Wieś, Lipa Miklas, Babilon aż po zachodnie krańce miasta Lipsko.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 31 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

4.6. Dziedzictwo niematerialne

W rozumieniu Konwencji UNESCO, której tekst został przyjęty na 32 sesji Konferencji Generalnej UNESCO w październiku 2003 r., dziedzictwo niematerialne to zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiejętności oraz związane z nimi przedmioty i przestrzeń kulturowa, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę, grupę lub jednostki. Dziedzictwo niematerialne to rodzaj dziedzictwa, który jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzany przez wspólnoty i grupy w relacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do przyrody. Dla danej społeczności dziedzictwo niematerialne jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości. Dziedzictwo niematerialne w rozumieniu wspomnianej wyżej Konwencji obejmuje:  tradycje i przekazy ustne, w tym język jako narzędzie przekazu,  spektakle i widowiska,  zwyczaje, obyczaje i obchody świąteczne,  wiedzę o wszechświecie i przyrodzie oraz związane z nią praktyki,  umiejętności związane z tradycyjnym rzemiosłem.

Rejon gminy Lipsko związany jest w rolnictwem, a głównie z sadownictwem. Obecnie region słynie z upraw wiśni. W gminie organizowane jest doroczne „Święto Wiśni” przed zbiorami owoców. Lipsko jest ośrodkiem obsługi rolnictwa dla całej gminy, gdzie mieszczą się instytucje, podmioty oraz organizacje świadczące usługi na rzecz rolnictwa, mające znaczenie ponadlokalne. Instytucje i organizacje działające na rzecz rolnictwa w gminie to:  Wojewódzki inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Warszawie. Oddział w Lipsku, ul. Zwoleoska 9,  Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie. Odział Radom. Powiatowy Zespół Doradców, ul. Zwoleoska 9,  Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Biuro Powiatowe w Lipsku ul Iłżecka,  Inspekcja Weterynaryjna. Powiatowy Inspektorat Weterynarii w Lipsku ul. Iłżecka 2,  Związek Sadowników RP Odział Terenowy w Lipsku z siedzibą w Rzeczniowie.  Gminny Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych – pełni funkcje związkowe i gospodarcze, agrotechniczne, warsztatowe i transportowe,  Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska prowadząca działalnośd handlową,  „Agroma”. Przedsiębiorstwo Handlu Sprzętem Rolniczym obsługująca gminy: Lipsko, Solec, Ciepielów oraz Sienno. Na terenie gminy funkcjonują następując placówki oświatowe: Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Lipsku, Gimnazjum im. K.K. Baczyńskiego w Lipsku, Publiczne Gimnazjum w Krępie Kościelnej, Publiczne Szkoły w Podstawowe w Długowoli, Krępie Kościelnej, Lipsku, Woli Soleckiej oraz Publiczne Przedszkola Samorządowe w Długowoli, Krępie Kościelnej, Lipsku, odział przedszkolny w Woli Soleckiej. Szkoły oferują szereg zajęć pozalekcyjnych dla uczniów. Tradycje kościelne kultywowane są przez kościół parafialny p.w. św. Trójcy w Lipsku (dekanat lipski) oraz są przez kościół parafialny p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Krępie Kościelnej (dekanat sieneński), a także przez koła przy nich utworzone oraz przez mieszkańców gminy. Obrzędowość kościelna to uczestnictwo w świętach roku liturgicznego, dbałość miejsca kultu: kościół, kapliczki i krzyże przydrożne oraz nagrobki na cmentarzach. Z obrządkami kościelnymi wiążą się również uroczystości patriotyczne, które zwykle posiadają oprawę religijną.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 32 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Główną instytucją upowszechniania kultury na terenie miasta i gminy Lipsko jest Lipskie Centrum Kultury. W skład Centrum wchodzi: Dom Kultury, Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna, Lokalne Centrum Edukacji Ekologicznej, Galeria Regionalna, Kawiarenka Ex libris. Lipskie Centrum Kultury prowadzi działalność w różnych dziedzinach kultury, pełni funkcję aktywizacji i integracji lokalnego środowiska, realizując szereg lokalnych inicjatyw promocyjnych i innych. Działalność kulturalna realizowana jest poprzez organizowanie różnego rodzaju imprez: festiwali, przeglądów, festynów rodzinnych, imprez edukacyjnych o charakterze ekologicznym, koncertów okolicznościowych, spektakli teatralnych, wystaw artystycznych, wieczorów literackich, spotkań autorskich oraz akcji feryjnych i wakacyjnych. Ponadto LCK ma zadanie upowszechniania amatorskiego ruchu artystycznego, rodzimych osiągnięć kulturalnych ze szczególnym uwzględnieniem dziedzictwa kulturowego Powiśla oraz organizowanie różnorodnych form edukacji kulturalnej dla dzieci i młodzieży w dziedzinie teatru, plastyki, muzyki, tańca, ekologii itp. W LCK działają:  Studio Piosenki „Talent”,  Sekcja Taneczna,  Pracownia plastyczna „Fabryka Sztuki”,  Sekcja Teatralna,  Muzyczna Scena,  Sekcja Szachowa,  Warsztaty Perkusyjne,  Warsztaty Gitarowe,  Klub Wolontariatu,  Przedszkole Biblioteczne,  Plastusie  Klub Kubusia Puchatka – dla najmłodszych,  Klub Inicjatyw Różnych „X, Y, Z…” – zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży,  Klub Seniora „Szczęśliwa Przystao”,  Klub "Impuls" - inicjatywy dla aktywnej młodzieży,  Akademia ruchu – zajęcia ruchowe dla osób w rożnym wieku,  Klub Przyjaciół Krainki – klub pszczelarski. W Lipskim Centrum Kultury realizowane są programy profilaktyczne oraz projekty artystyczne (np. Street Art.), kulturalno-edukacyjne (np. „Z tradycją za pan brat”), a także imprezy cykliczne, do których należą, m.in.:  Festiwal Folkloru i Twórczości Nieprofesjonalnej POWIŚLE,  Przegląd Twórczości Dziecięcej i Młodzieżowej,  Jarmark Wielkanocny,  Lipskie Spotkania z Książką,  Dni Lipska,  Letni festyn rekreacyjny „ALE WKOŁO JEST WESOŁO”,  Festiwal Pieśni Patriotycznej i Legionowej,.  Biesiada Ludowa „Z tradycją przy biesiadnym stole”,  Spotkania Młodych Wokół Teatru i Muzyki. Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Lipsku wraz z filią w Długowoli prowadzi działalność upowszechniania czytelnictwa oraz kulturotwórczą i edukacyjną. Zadania te

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 33 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

realizuje poprzez spotkania z pisarzami , wieczory poezji ,wystawy, konkursy czytelnicze, literackie i plastyczne. W kalendarium imprez kulturalnych znajdują się imprezy cykliczne:  Tydzieo bibliotek,  Lipskie Spotkania z książką,  Ogólnopolski Konkurs Recytatorski,  Konkurs literacki „Mój świat malowany słowem”,  Konkurs literacki „Kreowad głosem”,  „Mój pierwszy konkurs recytatorski”. Celem Lokalnego Centrum Edukacji Ekologicznej jest kształtowanie postaw dzieci młodzieży zgodnie z etyką ekologiczną oraz podniesienie świadomości ekologicznej. Ważnym zadaniem jest współpraca z organizacjami społecznymi i placówkami oświato-kulturalnymi oraz promowanie i udostępnianie zbiorów z biblioteki LCEE. W Lipsku znajduje się również Biblioteka Pedagogiczna – filia radomska. Dla uczniów organizowane są m.in.: konkursy, pogadanki, prelekcje, spotkania z regionalistami, odbywają się wystawy tematyczne, jubileuszowe i okolicznościowe oraz związane z nimi tematycznie prelekcje. Działalność sportowa na terenie gminy prowadzona jest w oparciu o dwa obiekty:  stadion sportowy przy ul. Soleckiej 100 (z bieżnią i boiskami treningowymi mieszczący 10 tys. widzów, w tym 1300 miejsc siedzących i wyposażoną strzelnicę sportową),  halę sportową przy ul. Zwoleoskiej. W gminie działa Klub sportowy „Powiślanka” (klub ligi okręgowej w piłce nożnej) oraz Uczniowskie Kluby Sportowe: UKS „Lider” w Lipsku, UKS „Tajfun” w Woli Soleckiej Pierwszej, UKS „Orkan” w Krępie Kościelnej, UKS „Huragan” w Długowoli, UKS „Tornado” w Szymanowie. W gminie organizowanych jest wiele imprez cyklicznych oraz inicjatyw turystycznych, sportowych i innych przez rozmaite instytucje i organizacje współpracujące ze sobą (Starostwo Powiatowe, PTTK, ZHP, LGD „Krzemienny Krąg”, stowarzyszenia). Są to, np.:  Święto Wiśni - reaktywowane i organizowane przez Miasto i gminę Lipsko,  Rowerowa Pielgrzymka na Jasną Górę,  Rowerem po Powiślu – wakacyjny cykl turystycznych wyjazdów rowerowych,  Festiwal Piosenki Turystycznej i Harcerskiej,  Konkurs wiedzy o regionie,  Mikołajki dla dzieci specjalnej troski „Dajmy dzieciom uśmiech”,  Integracyjny Przegląd Twórczości Osób Niepełnosprawnych. Przez teren gminy wiodą szlaki rowerowe (5 szlaków) oraz piesze po obiektach kulturalnych oraz przyrodniczych regionu. „Szlak żółwia i dinozaura” to największa atrakcja turystyczna, powiązana z obiektami i miejscami także w województwie świętokrzyskim. Mieszkańcy gminy mają możliwość korzystania z imprez rodzinnych i okolicznościowych o zasięgu lokalnym i ponadregionalnym na terenie gminy jak i w innych gminach powiatu. Gmina należy do stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Krzemienny Krąg”. LGD obejmuje gminy województwa mazowieckiego: Chotcza, Lipsko, Sienno, Solec nad Wisłą i Rzeczniów oraz województwa świętokrzyskiego: Bałtów, Bodzechów, Ćmielów, Kunów, Sadowie. LGD została utworzona na zasadzie partnerstwa trójsektorowego, w którego skład wchodzą: przedstawiciele gmin, biznesu, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz osoby fizyczne. Stowarzyszenie działa w oparciu o Program Rozwoju Obszarów Wiejskich i inicjatywę LEADER. Dzięki otrzymanym z funduszy unijnych dotacjom LGD może m.in.:

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 34 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 realizowad projekty dotyczące rozbudowy infrastruktury turystycznej, sportowej i kulturalnej (tworzenie terenów zielonych, budowę chodników, punktów widokowych ścieżek rowerowych i spacerowych, zakładanie świetlic, klubów)  organizowad imprezy kulturalne, wystawy, festyny i szkolenia dla mieszkaoców regionu,  tworzyd lokalnie miejsca pracy,  sprzyjad rozwojowi społeczeostwa informacyjnego. Gminy należące do LGD „Krzemienny Krąg” realizują wspólnie zadania, m.in.: dotyczących promocji turystycznej, tworzenia „Szlaku żółwia i dinozaura”, wspierania małych projektów służących lokalnej społeczności. Na terenie gminy działają instytucje i stowarzyszenia, zrzeszające mieszkańców o rożnych zainteresowaniach:  Związek Strzelecki „STRZELEC”. Organizacja Społeczno – Wychowawcza – działa w gminie od 1993 r. i skupia głównie młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych. Jest to organizacja paramilitarna (z umundurowaniem) o charakterze patriotycznym. Strzelcy działają w oparciu o roczny plan działania, który uwzględnia cykliczne szkolenia oraz zajęcia praktyczne,  Związek Harcerstwa Polskiego – organizacja pożytku publicznego, skupiająca dzieci i młodzież w celu wszechstronnego, intelektualnego, emocjonalnego i fizycznego rozwoju w duchu patriotyzmu i tolerancji. W gminie działa Hufiec ZHP Lipsko im,. Bohaterów Chotczy,  Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze oddział w Lipsku – organizacja wczasów krajowych i zagranicznych, wycieczek szkolnych na terenie kraju, rajdów, biwaków, koloni, konkursów o tematyce krajoznawczo-turystycznej oraz działao promocyjnych m.in. szlaku turystycznego „Szlak Żółwia i Dinozaura”,  Zarząd Oddziału Powiatowego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczpospolitej Polskiej w Lipsku,  Zarząd Oddziału Miejsko - Gminnego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych RP – z terenu gminy skupia 5 jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych z: Lipska, Długowoli, Krępy Kościelnej, Maruszowa, Woli Soleckiej. Straże Pożarne uczestniczą w jubileuszach i imprezach ogólno gminnych czy sołeckich, biorą udział w uroczystościach patriotycznych i związanych z kalendarzem liturgicznym w kościele rzymsko-katolickim, organizują konkursy dla dzieci i młodzieży, uczestniczą w pracach społecznych, itp.. Jednostki OSP w gminie dysponują 5 strażnicami, zrzeszają ok. 180 członków czynnych i kilkunastu członków w Młodzieżowych Drużynach Pożarniczych,  Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Lipskiej „POWIŚLE” – stowarzyszenie społeczno- kulturalne, zajmuje się promocją kultury i historii regionu lipskiego, obejmuje swoim zasięgiem gminy powiatu lipskiego oraz 2 gminy z woj. świętokrzyskiego (gm. Bałtów, i gm. Tarłów), wydaje kwartalnik regionalny „Życie Powiśla”,  Stowarzyszenie „Pomocna Dłoo” im. św. Brata Alberta – prowadzi działalnośd w celu pomocy dla osób ubogich i niepełnosprawnych, dożywiania dzieci, prowadzeniu warsztatów terapii zajęciowej i świetlic środowiskowych, dystrybuuje p moc rzeczową, organizuje imprezy integracyjne,  Stowarzyszenie Wspierania Aktywności Społecznej „WINDA” - podejmuje działania na rzecz rozwoju miasta i gminy Lipsko oraz jej mieszkaoców głownie w dziedzinach związanych z pomocą społeczną, kulturą, edukacją, sportem i turystyką,

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 35 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 Amatorskie Ludowe Towarzystwo Sportowe OLD-BOYS – głównym celem działalności jest popularyzowanie kultury fizycznej wśród mieszkaoców miasta i gminy Lipsko m.in. poprzez organizowanie i uczestniczenie w różnego rodzaju zawodach i imprezach sportowych,  Stowarzyszenie „Dobro Dziecka” powstało z inicjatywy nauczycieli i rodziców uczniów PSP w Lipsku. Głównymi celami działalności stowarzyszenia jest pomoc dzieciom i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wyrównywanie szans edukacyjnych i rozwoju niezależnie od różnic wynikających z niepełnosprawności, trudności w uczeniu się, miejsca zamieszkania, popieranie inicjatyw w zakresie kultury, sportu, turystyki, ochrony środowiska. Region lipski ma swoje media, tj. działa „Twoje Radio Lipsko” oraz pismo społeczno- kulturalne regionu – „Życie Powiśla”. Rozgłośnia rozpoczęła nadawanie programu na falach średnich AM 963 kHz 7 lutego 2001 r. Twoje Radio Lipsko nadaje codziennie w dwóch blokach programowych od godziny 7.00 do 9.00 i od godziny 17.00 do 19.00 i mogą je odbierać również mieszkańcy sąsiednich gmin. Pismo „Życie Powiśla” jest kwartalnikiem, ukazuje się od stycznia 2001 r., w nakładzie 1200 egzemplarzy. Celem pisma jest przybliżenie czytelnikom historii i informowanie o najważniejszych wydarzeniach kulturalnych, społecznych i gospodarczych regionu. Pismo prezentuje gminy powiatu lipskiego w formie monograficznych opracowań.

5. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy

Diagnoza oraz ocena stanu dziedzictwa kulturowego Miasta i Gminy Lipsko została wykonana na podstawie:  przeprowadzenia sesji fotograficznej całego obszaru, sprawdzenie danych meldunkowych oraz działek w Urzędzie Miasta i Gminy Lipsko mającej na celu uaktualnienia Gminnej Ewidencji Zabytków, ewidencja wykonana przez Urząd Miasta i Gminy w Lipsku  przeprowadzenie weryfikacji stanowisk archeologicznych w kartach adresowych będących w posiadaniu Konserwatora Zabytków w Radomiu oraz podczas badao terenowych i weryfikacji terenów w Urzędzie Miasta i Gminy w Lipsku,  analizy dokumentów strategicznych gminy,  publikacji książkowych i wydao broszurowych dotyczących gminy i regionu,  informacji o inwestycjach zrealizowanych na terenie gminy oraz projektów do realizacji w najbliższych latach. Atuty stanu obecnego zabytków oraz przestrzeni kulturowej na terenie miasta i gminy Lipsko to: dobrze zachowane zabytki rejestrowe  nadanie nowej funkcji zabytkom z terenu gminy w Muzeum Wsi Radomskiej  ciekawa historia regionu, gminy  dbałośd mieszkaoców poszczególnych miejscowości o kapliczki przydrożne, figurki,  dbałośd o miejsca pamięci i cmentarze grzebalne,  brak obiektów szczególnie szkodliwych dla środowiska.  Szanse w zakresie zachowania dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Lipsko to:  aktywna działalnośd instytucji kultury i oświaty: biblioteki, szkół, świetlic,  poczucie lokalnej tożsamości mieszkaoców,  zachowanie tradycyjnych świąt kościelnych wraz z obrzędowością,

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 36 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

 działalnośd licznych grup i stowarzyszeo na rzecz rozwoju gminy i regionu. Słabości i zagrożenia to:  znaczny ubytek obiektów z Gminnej Ewidencji Zabytków, zwłaszcza zabudowy mieszkalnej i zagrodowej  brak przestrzeni publicznych w centrach miejscowości,  brak świadomości mieszkaoców odnośnie konieczności zachowania tradycyjnej zabudowy i właściwego odnawiania zabytków architektonicznych,  zagrożenie konfliktem zbrojnym lub sytuacją kryzysową.

6. Założenia „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko ”

6.1. Priorytety i kierunki opieki nad zabytkami w gminie

Na podstawie diagnozy dziedzictwa kulturowego, zweryfikowanej ewidencji obiektów zabytkowych nieruchomych i archeologicznych na terenie gminy Lipsko sformułowano poniższe założenia w ramach „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018”.

Priorytetem „Programu opieki nad zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” jest: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego Miasta i Gminy Lipsko oraz wykorzystanie istniejących zasobów dla rozwoju społeczno-gospodarczego.

Jakość przestrzeni publicznych, krajobrazu i architektury ma istotny wpływ na warunki życia i wymaga przyjęcia zintegrowanego podejścia do rozwoju w jego aspektach ekonomicznym, społecznym, ekologicznym i kulturowym, poprzez współpracę elementów systemu administracyjnego i politycznego oraz przedstawicieli społeczeństwa i sektora prywatnego. Ważnym elementem strategicznym jest ożywienie gospodarcze i społeczne gminy Lipsko oraz zwiększenie jej potencjału turystycznego i kulturalnego, w tym nadanie istniejącym obiektom zabytkowym nowych funkcji społeczno gospodarczych Dlatego należy prowadzić działania w celu:  zwiększenia atrakcyjnośd zabytków i ich wykorzystania dla rozwoju społeczno- gospodarczego,  zintegrowanie działao na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego z zagospodarowaniem przestrzeni i wymogami ochrony środowiska,  promocji dziedzictwa kulturowego służącego kreacji produktów turystycznych,  upowszechniania wiedzy o zabytkach i dziedzictwie gminy.

Celem „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018”, opracowanego w oparciu o gminną ewidencję zabytków, jest stworzenie wieloletniej strategii ochrony zabytków oraz tradycyjnej zabudowy miejscowości. W związku z powyższym przewiduje się realizacje następujących celów:

Cel 1. Ochrona i wyeksponowanie obiektów zabytkowych i obiektów wartościowych oraz walorów krajobrazu kulturowego gminy Cel 2. Dokumentacja i badanie oraz edukacja, popularyzacja i promocja dziedzictwa kulturowego gminy Cel 3. Kształtowanie struktur przestrzennych gminy z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju oraz zasad ochrony środowiska

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 37 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Cel 4. Współpraca instytucji, stowarzyszeń, sektora prywatnego na rzecz opieki nad zabytkami

„Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Lipsko... ” realizowany będzie w 4-letnich cyklach, optymalnymi środkami będącymi w dyspozycji gminy, tj.:  prawnymi (zapisami odnośnie ochrony zabytków w planach zagospodarowania przestrzennego),  finansowymi (przeznaczenie środków z budżetu gminy na ochronę zabytków).

6.2. Formy opieki nad zabytkami

6.2.1. Rozpoznanie Rozpoznanie substancji zabytkowej na terenie gminy Lipsko jest procesem ciągłym. Wykazy zabytków nieruchomych i archeologicznych, udostępnione gminie przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Radomiu, pochodzą z lat opracowywania zasobów. Ewidencja przekazana gminie Lipsko w związku z wprowadzeniem w życie Ustawy z dnia 18 marca 2010 r. posłużyła za bazę do weryfikacji i sporządzenia Gminnej Ewidencja Zabytków oraz niniejszego „Programu Opieki nad Zabytkami”. Przekazany wykaz zabytków został zweryfikowany pod kątem istnienia oraz stanu zachowania obiektów nieruchomych podczas badań terenowych oraz sprawdzenia lokalizacji stanowisk archeologicznych w kartach adresowych w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Radomiu i podczas badań terenowych. Zabytki architektoniczne zostały ponadto sprawdzone w ewidencji nieruchomości w Urzędzie Miasta i Gminy w Lipsku. Po przeprowadzonej weryfikacji ustalono Gminną Ewidencję Zabytków dla Miasta i Gminy Lipsko na dzień 15 kwietnia 2014 roku, dla której zostały sporządzone karty adresowe obiektów nieruchomych. "Gminna Ewidencja Zabytków" jest załącznikiem niniejszego opracowania.

6.2.2. Zabezpieczenie Ważnym elementem dbałości o dziedzictwo kulturowe jest zabezpieczenie obiektów zabytkowych w razie nagłego zagrożenia. Sposobami zabezpieczenia obiektów na terenie gminy Lipsko są:  prowadzenie gminnej ewidencji zabytków,  wpisanie do rejestru zabytków,  oznakowanie zabytkowych obiektów znakiem „Konwencji Haskiej”,  uwzględnienie ochrony zabytków w planach zagospodarowania przestrzennego.

Znakiem rozpoznawczym Konwencji jest tarcza skierowana ostrzem w dół, podzielona wzdłuż przekątnych na cztery pola, dwa błękitne i dwa białe (tarcza herbowa złożona z błękitnego kwadratu, którego jeden z kątów tworzy ostrze tarczy, oraz umieszczonego nad nim błękitnego trójkąta, rozgraniczonych po każdej stronie białym trójkątem).

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 38 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Zagrożenia dla obiektów zabytkowych mogą być rozmaite (zniszczenie, wandalizm, zagrożenie górnicze, itp.). Jeśli zabytek jest w jakiś sposób zagrożony powinien być monitorowany ich stan, a po ustaniu zagrożenia należy m.in.:  zabezpieczyd zabytek przed jego dalszą degradacją,  udokumentowad zaistniałe straty i podjęte w trakcie trwania zagrożenia działania,  poinformowad właściwe organy tj. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o zaistniałej sytuacji, stratach, podjętych działaniach, potrzebach pomocy,  wykonad ekspertyzę konserwatorską.

Wykaz jednostek, instytucji, organizacji i rzeczoznawców przewidzianych do udzielania pomocy zabytkom na terenie gminy Lipsko : Jednostka Adres Wojewódzki Konserwator Ul. Nowy Świat 18/20, 00-373 Warszawa Zabytków Tel. 22 4430400, Fax. 22 4430401 [email protected] Wojewódzki Urząd Ochrony Ul. Żeromskiego 53, 26-610 Radom Zabytków w Warszawie Tel. 48 3638514, Fax. 48 3639214 Delegatura w Radomiu Starostwo Powiatowe Ul. Rynek 1, 27-300 Lipsko w Lipsku Tel. 48 378301 Urząd Miasta i Gminy w Ul. 1 Maja 2, 27-300 Lipsko Lipsku Tel. 48 3780048 [email protected] Komenda Powiatowa Ul. Partyzantów 3, 27-300 Lipsko Państwowej Straży Pożarnej Tel. 48 3780108 w Lipsku Tel. alarmowy 998 lub 112 Komenda Powiatowa Policji Ul. Spacerowa 31A, 27-300 Lipsko w Lipsku Tel. 48 3784200 Tel. alarmowy 997 lub 112

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 39 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

6.2.3. Konserwacja Konserwacja zabytków to zespół stałych i systematycznych działań mających na celu utrzymanie obiektu zabytkowego w dobrym stanie technicznym. Konserwacja zabytków kieruje się zasadami:  zasadą minimalnej interwencji polegającej na zastosowaniu jak najskromniejszych środków, które mają wpływ na istniejącą tkankę zabytkową,  zasadą odwracalności interwencji polegającą na tym, że zawsze winna istnied możliwośd zlikwidowania skutków zabiegu konserwatorskiego, gdyby zaistniała potrzeba powrotu do stanu sprzed interwencji. Konserwację przeprowadza się po dokładnym zinwentaryzowaniu obiektu, które ma na celu ustalenie jego stanu oraz zakresu prac koniecznych do przeprowadzenia i wybraniu odpowiedniej metody konserwacji. Konserwacja ma zawsze charakter zachowawczy, bez uzupełniania brakujących fragmentów zabytku. W przypadku konieczności uzupełnienia brakującej tkanki zabytkowej, zabieg konserwatorski poszerza się o rekonstrukcje, czyli całość interwencji ma charakter restauracji obiektu. W zabiegach restauratorskich dopuszcza się rekonstrukcje pod warunkiem, iż po interwencji istnieje możliwość stosunkowo łatwej identyfikacji elementów dodanych do zabytkowej tkanki. W wielu przypadkach konserwacja zabytków zaleca uzupełnianie brakującej tkanki zabytkowej współczesną formą zharmonizowaną z charakterem zabytku w wymiarze estetycznym i materiałowym.

Zalecenia w przypadku prowadzenia inwestycji na terenie wpisanym do rejestru lub odkrycia stanowiska archeologicznego Prowadzenie robót budowlanych na obszarze wpisanym do rejestru zabytków, wymaga, (zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 414 z późniejszymi zmianami), przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wydanie przez organ architektoniczno-budowlany pozwolenia na prowadzenie robót budowlanych w stosunku do obszarów nie wpisanych do rejestru zabytków, objętych natomiast ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest możliwe, stosownie do przepisu art. 39 ust. 3, wyłącznie w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Organ ochrony zabytków jest zobligowany do zajęcia stanowiska w takich sprawach w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku. Po tym terminie uznaje się zgłoszone warunki projektowe za uzgodnione. Pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wymagają rozmaite prace i interwencje (m.in.: prowadzenia robót budowlanych, badań architektonicznych, zmiany przeznaczenia, itp.) prowadzone na obiektach zabytkowych – definiuje je art. 36 ustawy. Pozwolenie od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich itp. obejmuje: dane o zabytku, dane wnioskodawcy, zakres prac – przywołanie programu prac konserwatorskich, termin realizacji, wskazanie wykonawcy, nadzór konserwatorski. Pozwolenie to nie zwalnia z obowiązku ubiegania się o pozwolenie na budowę albo zgłoszenie robót budowlanych. Robotami budowlanymi przy zabytkach nieruchomych mogą kierować jedynie osoby, które posiadają odpowiednie uprawnienia budowlane (zgodnie z Prawem budowlanym) oraz odbyły minimum 2-letnią praktykę zawodową przy obiekcie zabytkowym. Roboty budowlane po uzyskaniu zezwoleń przebiegają w takiej samej formie jak prace przy innych obiektach budowlanych, tj. wymagają prowadzenia dziennika budowy, posiadania harmonogramu działań, zgodnego z prawem oddania obiektu do użytku i odbioru robót budowlanych. 39

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 40 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Jednym z obowiązków, który może być nałożony przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków jest przeprowadzenie na koszt inwestora ratowniczych badań archeologicznych na terenie stanowiska zagrożonego inwestycją. W przypadku, kiedy podczas realizacji inwestycji natrafiono na materiał archeologiczny (zgodnie z art. 32 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami) należy natychmiast wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot. Zabezpieczyć przedmiot i miejsce jego odkrycia przy użyciu dostępnych środków oraz niezwłocznie powiadomić właściwego terytorialnie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków albo Burmistrza Miasta i Gminy Lipsko . Jeśli informację o znalezisku otrzyma organ gminy, jest on zobowiązany w terminie nie dłuższym niż 3 dni przekazać ją Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków (WKZ). WKZ, w terminie 5 dni od dnia otrzymania informacji, jest zobowiązany dokonać oględzin znalezionego przedmiotu i miejsca jego znalezienia oraz, w razie potrzeby, nakazać przeprowadzenie na koszt inwestora ratunkowych badań archeologicznych. Badania ratunkowe wstrzymujące roboty inwestycyjne nie mogą trwać dłużej niż miesiąc od dnia doręczenia decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jednak, gdy znaleziska posiadają wyjątkową wartość, WKZ może wydać decyzję o przedłużeniu wstrzymania robót do 6 miesięcy. Nie zgłoszenie znaleziska archeologicznego lub narażenie go na zniszczenie bez powiadomienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków podlega według prawa karze grzywny (art. 115 ustawy o ochronie zabytków).

Prace konserwacyjne nieruchomych obiektów zabytkowych na terenie gminy Lipsko należą do zakresu obowiązków właścicieli zarządzających danymi obiektami. Właściciele obiektów zabytkowych pragnący przeprowadzić renowację lub inne działania dotyczące obiektu zabytkowego powinni zgłosić się do Urzędu Miasta i Gminy w Lipsko, gdzie zdobędą wszelkie potrzebne informacje odnośnie obiektu i wskazanie drogi postępowania przy jego właściwie przeprowadzonym remoncie.

6.2.4. Rewaloryzacja i rewitalizacja Rewaloryzacja zabytków dotyczy poszczególnych obiektów, które mogą być do pewnego stopnia przekształcane w takim zakresie, by dostosować je do współczesnych wymogów życia i aktualnych funkcji, tak by nie utraciły swych wartości zabytkowych i estetycznych. Rewitalizacja oznacza w sensie dosłownym „przywrócenie do życia” i jest pojęciem stosowanym najczęściej w odniesieniu do obszaru zurbanizowanego (np. części miasta lub zespołu obiektów budowlanych), który w wyniku przemian gospodarczych, społecznych, ekonomicznych i innych, utracił całkowicie lub częściowo swoją pierwotną funkcję i przeznaczenie. Pojęcie rewitalizacji odnosi się do kompleksowego procesu odnowy wyznaczonego terenu, znalezieniu dla niego nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym zmieni swoją funkcję. Rewitalizacja zawiera w sobie wiele innych pojęć: remont (przywrócenie takiego stanu (np. budynku), jaki istniał na początku poprzedniego cyklu jego eksploatacji), modernizacja (to remonty, które zostały uzupełnione o wprowadzanie nowych, lepszych, sprawniejszych, podnoszących komfort elementów wyposażenia), przebudowa (dostosowanie, poprzez dokonanie przebudowy obiektu do pełnienia nowych funkcji lub poprawy jego funkcjonalności, konserwacja (przeprowadzenie szeregu napraw i zabezpieczeń w obiektach już istniejących, zabezpieczenie ich przed niszczeniem i umożliwienie dalszego funkcjonowania), rewaloryzacja (przywrócenie wartości obiektów o szczególnej wartości, wyeksponowanie wartości zabytkowych lub kulturowych architektury), rehabilitacja

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 41 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

(„przywrócenie do sprawności”, czyli usunięcie defektów, niepożądanych dysfunkcji na terenach istniejących, nie zmieniając ich pierwotnie wskazanych funkcji).

6.2.5. Edukacja Zabytki należą do dóbr kształtujących tożsamość narodową i regionalną. Ich walory i wartość decydują o konkurencyjności przestrzeni, wzmacniają różnorodne działania gospodarcze i przyczyniają się do rozwoju regionu. Zadbane, dobrze eksponowane zabytki stanowią wartość ekonomiczną, kulturalną cenioną przez społeczeństwo, umożliwiają nawiązanie emocjonalnego związku mieszkańca z regionem, gminą, miejscowością. Działania edukacyjne powinny być skierowane do trzech grup docelowych:  specjalistów związanych zawodowo z ochroną zabytków,  właścicieli i zarządców obiektów,  społeczeostwa. Działania edukacyjne skierowane do specjalistów prowadzi przede wszystkim Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ), Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków. Działania dla tej grupy skupiają się na rozpowszechnianiu nowoczesnych standardów działań konserwatorskich oraz wymianie informacji i doświadczeń w zakresie ochrony zabytków, zarządzania dziedzictwem archeologicznym, przeciwdziałania nielegalnemu obrotowi dobrami kultury. Działania edukacyjne dla właścicieli i zarządców obiektów zabytkowych powinny się skupiać na:  określeniu potencjału społeczno-ekonomicznego dziedzictwa kulturowego, roli zabytków w zrównoważonym rozwoju,  popularyzowaniu wiedzy z zakresu norm prawa i standardów opieki nad zabytkami,  informacji na temat możliwości pozyskania środków z funduszy krajowych i zagranicznych na konserwację zabytków. Celem działań edukacyjnych skierowanych do społeczeństwa jest poszerzanie wiedzy o dziedzictwie kulturowym oraz zbudowanie emocjonalnej więzi oraz zwiększenie obywatelskiej odpowiedzialności za stan zabytków. Edukacja skierowana do społeczeństwa (mieszkańców i turystów) będzie prowadzona poprzez:  upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa w systemie edukacji przedszkolnej i szkolnej,  wsparcie finansowe przez Urząd Miasta i Gminy w Lipsku placówek edukacyjnych, biblioteki w tworzeniu zbiorów regionalnych (np. publikacji, zachowanych pamiątek po sławnych osobach, tworzenia miejsc pamięci, izb, itp.) oraz w działalności wystawienniczej i kulturotwórczej,  organizowanie i wspieranie finansowe przez Urząd Miasta i Gminy w Lipsku realizacji konkursów, wystaw i innych działao edukacyjnych związanych z regionem,  wydawanie i wspieranie finansowe przez Urząd Miasta i Gminy w Lipsku wydawania publikacji (w tym: folderów promocyjnych, monografii, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy,  dbałośd o Miejsca Pamięci Narodowej,  popularyzacja dobrych praktyk konserwatorskich, w odniesieniu głównie do budynków mieszkalnych będących własnością prywatną.

6.2.6. Promocja Podstawą promocji dziedzictwa kulturalnego w gminie Lipsko jest tworzenie systemu informacji, która jest atrakcyjna i czytelna oraz dostosowana do odpowiedniej grupy 41

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 42 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

odbiorców: mieszkańców gminy (mająca na celu zaprezentowanie zasobów, wspomagająca budowanie dumy lokalnej oraz utożsamianie się z regionem), właścicieli, inwestorów, oraz turystów. Promocja może odbywać się poprzez:  staranie się o włączanie atrakcyjnych obiektów lub terenów w gminie w turystyczne szlaki tematyczne,  wydanie folderów promocyjnych,  wydanie monografii,  organizowanie konkursów tematycznych dla mieszkaoców gminy,  organizacja imprez plenerowych kulturalnych, naukowych i innych,  uczestniczenie w targach turystycznych i imprezach organizowanych w regionie z ofertą promocyjną gminy.

6.3. Zadania „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018”

Wykonanie zadań z zakresu „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” leży w kompetencji:  wydziałów Urzędu Miasta i Gminy Lipsko ,  właścicieli obiektów,  jednostek organizacyjnych Urzędu Miasta i Gminy i instytucji społecznych z terenu gminy.

Zadania „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018”: Cel 1. Ochrona i wyeksponowanie obiektów zabytkowych oraz walorów krajobrazu kulturowego gminy 1. Prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich i porządkowych przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy. 2. Kontrola stanu zachowania i przeznaczenia oraz zabezpieczenia obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem, dewastacją i kradzieżą. 3. Wydawanie i wspieranie wydawania publikacji (w tym: folderów promocyjnych, monografii, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy Lipsko .

Cel 2. Dokumentacja i badanie oraz edukacja, popularyzacja i promocja, dziedzictwa kulturowego gminy 1. Stały monitoring zasobów, stanu oraz przeznaczenia obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków i Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta i Gminy Lipsko 2. Prowadzenie rozpoznania, ewidencji i dokumentacji obiektów zabytkowych i zabytków archeologicznych 3. Ewidencjonowanie i dokumentacja zabytkowych elementów wyposażenia wnętrz i innych cennych ruchomości 4. Udokumentowanie stanu zachowania kapliczek przydrożnych, miejsc pamięci narodowej oraz wartościowych nagrobków na cmentarzach w gminie 5. Gromadzenie publikacji, tekstów źródłowych, wypisów, dokumentacji fotograficznej o zabytkach, historii, kulturze, obyczajach itp. regionu i ich udostępnianie i rozpowszechnianie 6. Udostępnianie zabytków do naukowego badania

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 43 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

7. Współpraca międzygminna i regionalna w zakresie wspólnego promowania dziedzictwa kulturowego, organizacji imprez kulturalnych, historycznych, plenerowych festynów, szkoleń itp. 8. Organizacja cyklicznych imprez plenerowych 9. Stworzenie systemu informacji i promocji dziedzictwa kulturowego

Cel 3. Kształtowanie struktur przestrzennych gminy z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju oraz zasad ochrony środowiska 1. Kształtowanie świadomości mieszkańców odnośnie dbałości o własne gospodarstwa oraz najbliższą okolicę 2. Przestrzeganie zasad ochrony przyrody oraz zasad zagospodarowania przestrzennego wyznaczonych w odpowiednich dokumentach

Cel 4. Współpraca instytucji, stowarzyszeń, sektora prywatnego na rzecz opieki nad zabytkami 1. Współpraca z rządowymi służbami ochrony zabytków oraz instytucjami pomocowymi 2. Określanie warunków współpracy gminy z właścicielami obiektów oraz informowanie właścicieli budynków będących obiektami zabytkowymi o przysługujących im prawach i konieczności wypełniani obowiązków oraz o formach dofinansowania remontów itp. 3. Aktywna działalność stowarzyszeń, LGD, klubów, kół, związków oraz entuzjastów na rzecz rozwoju gminy 4. Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością różnych podmiotów

6.4. Instrumenty realizacji Programu

Założeniem „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” jest wspólne działanie władz gminnych, jednostek organizacyjnych gminy, właścicieli i zarządców obiektów, parafii, organizacji pozarządowych i stowarzyszeń. Instrumentarium służące realizacji niniejszego programu wynika z obowiązujących przepisów prawnych i opartych na nich działaniach w ramach finansów publicznych i instrumentów prawno-ekonomicznych. W imieniu gminy Lipsko zadania będą wykonywane przez Urząd Miasta i Gminy Lipsko oraz gminne jednostki organizacyjne (szkoły, bibliotekę, i inne) w ramach zadań własnych, poprzez istniejące i planowane instrumenty:  instrumenty prawne – wynikające z przepisów ustawowych dokumenty: dokumenty wydawane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, programy określające politykę paostwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, prowadzenie gminnej ewidencji zabytków,  instrumenty koordynacji: wszelkie plany strategiczne gminy: strategia rozwoju, program ochrony środowiska, studia, analizy i koncepcje, umowy i porozumienia, nadzorowanie instytucji – jednostek organizacyjnych samorządu, współpracę z ośrodkami naukowymi, akademickimi, kulturalnymi, muzeami oraz współpracę z diecezjami,  instrumenty finansowe: przeznaczenie środków z budżetu gminy na ochronę zabytków, szukanie zewnętrznego wsparcia finansowego na prace remontowe, konserwatorskie i prace budowlane, podpisanie umowy użyczenia z prawnym właścicielem na renowację obiektu, pozyskiwanie dotacji, subwencji, 43

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 44 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

dofinansowania, finansowanie nagród dla uczestników konkursów w ramach działao edukacyjnych,  instrumenty społeczne, do których należy: edukacja kulturowa, dostarczanie informacji na temat potrzeb programu, sprawna komunikacja pomiędzy wydziałami Urzędu Miasta i Gminy, współpraca pomiędzy instytucjami, w tym: współdziałanie z organizacjami społecznymi, wzbogacenie oferty miejsc pracy przy ochronie zabytków i działao prowadzących do przeciwdziałania bezrobociu, promocja,  instrumenty kontrolne – monitoring, analiza: bazy danych: geodezji i gospodarki gruntami, infrastruktury technicznej, stanu zagospodarowania przestrzennego gminy, stanu środowiska i krajobrazu kulturowego, stanu technicznego obiektów zabytkowych, zagadnieo społecznych, m.in.: poziomu bezrobocia. Koordynacja realizacji zadań związanych z ochroną zabytków spoczywa Urzędzie Miasta i Gminy Lipsko. Koordynacja ta przede wszystkim polegać będzie na:  dysponowaniu pełną i stale aktualizowaną bazą danych w zakresie zasobów zabytkowych gminy,  dysponowaniu aktualnym wykazem realizowanych działao i zadao gminnych jak i zadao podejmowanych przez właścicieli obiektów w zakresie ochrony zabytków,  współpracy z instytucjami, stowarzyszeniami, środowiskami, osobami prywatnymi, firmami, wolontariuszami,  wszechstronnej promocji gminy. Głównym odbiorcą programu są mieszkańcy gminy, którzy bezpośrednio odczują efekty jego wdrażania.

6.5. Źródła finansowania

Środki na realizację celów i działań zapisanych w „Programie Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” można pozyskiwać z wielu źródeł. Podstawowym sposobem finansowania są środki własne właściciela obiektu zabytkowego. Ponadto możliwe jest pozyskanie wsparcia ze źródeł:  krajowych (np. dotacje z budżetu paostwa i jednostek samorządu terytorialnego)  programów strategicznych, np.: Krajowego Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013-2016, Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004- 2018 w ramach programów operacyjnych, Wojewódzkiego Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015, Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014-2018 oraz programów operacyjnych  funduszy krajowych organizacji pozarządowych (m.in. Fundacja Kronenberga, Fundacja Współpracy Polsko- Niemieckiej, Lokalne Projekty Kulturalne, Fundacja Wspomagania Wsi) oraz funduszy organizacji międzynarodowych (m.in. Europa Nostra, European Cultural Foundation)  fundacji, organizacji działających lokalnie (np. LGD)  programów wspólnotowych oraz funduszy strukturalnych  środków prywatnych i zbiórek publicznych.

Podstawowe źródła finansowania zadań z zakresu opieki nad zabytkami i ochrony dziedzictwa kulturowego: Źródło finansowania Rodzaj finansowania Minister Kultury Dotacje z budżetu państwa w ramach programów operacyjnych i Dziedzictwa związanych z dziedzictwem kulturowym, rozwojem

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 45 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Narodowego infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego oraz edukacji kulturalnej i upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego. Wojewódzki Dotacje z budżetu państwa na realizację zadań z zakresu zadań Konserwator Zabytków z zakresu ochrony dóbr kultury, w tym m.in. promocja, ochrona i konserwacja zabytkowych obiektów ruchomych, architektury i techniki , dofinansowanie wydawnictw, sesji naukowych i wystaw dotyczących popularyzacji ochrony i konserwacji dóbr kultury. Minister Administracji Dotacje z budżetu państwa: i Cyfryzacji - w ramach Funduszu Kościelnego na realizację zadań związanych z remontami i konserwacją obiektów sakralnych o wartości zabytkowej (podstawowe prace zabezpieczające obiekt) - na realizację zadań mających na celu ochronę , zachowania, i rozwój tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowanie i rozwój języka regionalnego Środki Unii Europejskiej Dotacje w ramach: - programów operacyjnych zarządzanych na poziomie krajowym i/lub regionalnym: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Obszarów Wiejskich, Europejski Fundusz Społecznego - inicjatyw wspólnotowych - programów wspólnotowych. Mechanizm Finansowy Dotacja na zadania związane z konserwacją i rewitalizacją Europejskiego Obszaru dziedzictwa kulturowego oraz promowaniem różnorodności Gospodarczego oraz kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa Norweski Mechanizm kulturowego. Finansowy Sejmik Województwa Dotacja z budżetu Województwa Mazowieckiego na wykonanie Mazowieckiego prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków województwa. Wojewódzki Fundusz W zakresie działań dotyczących ochrony przyrody i krajobrazu, Ochrony Środowiska ze szczególnym uwzględnieniem planów ochrony obszarów i Gospodarki Wodnej cennych przyrodniczo.

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 46 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

6.6. Zasady oceny realizacji „Programu Opieki nad Zabytkami"

Obecny „Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko ” został sporządzony na lata 2014-2018. W wyniku obowiązku ustawowego istnieje konieczność jego aktualizacji w okresie 4 letnim od przyjęcia go przez Radę Miejską oraz obowiązek sporządzania co 2 lata sprawozdań z realizacji programu. Sprawozdanie takie Burmistrz Miasta i Gminy przedstawia Radzie Miejskiej. Monitoring realizacji „Programu…” może odbywać się na podstawie niżej sprecyzowanych wskaźników: Działanie Wskaźnik  poziom (%) wydatków budżetu gminy na ochronę i opiekę nad zabytkami Cel 1. Ochrona  wartośd finansowa realizowanych inwestycji, i wyeksponowanie obiektów programów, zadao itp. zabytkowych oraz walorów  wartośd finansowa wykonanych prac remontowo- krajobrazu kulturowego gminy konserwatorskich przy zabytkach  liczba zabytków poddanych pracom remontowo- konserwatorskim  potwierdzenie faktu utworzenia bazy informacji o zabytkach  liczba zgromadzonych archiwaliów na temat dziedzictwa kulturalnego gminy  liczba zorganizowanych działao promocyjnych  liczba utworzonych obiektów turystycznych na bazie Cel 2. Dokumentacja i badanie dziedzictwa kulturowego oraz edukacja, popularyzacja i  promocja, dziedzictwa liczba osób korzystających z powstałej infrastruktury kulturowego gminy turystycznej  liczba osób biorących udział w inicjatywach, imprezach kulturalnych, promocyjnych  liczba opracowanych wydawnictw (monografii, albumów, folderów, przewodników, kart pocztowych, itp.)  liczba cyklicznych imprez plenerowych  poziom objęcia terenu gminy (%) wykonanymi Cel 3. Kształtowanie struktur miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennych gminy przestrzennego z zachowaniem zasad  powierzchnia terenów zielonych poddanych zrównoważonego rozwoju oraz renowacji lub nowo utworzonych zasad ochrony środowiska  liczba elementów utworzonej bazy turystycznej i rekreacyjnej  liczba podmiotów z sektora prywatnego i organizacji pozarządowych współpracujących z Urzędem Miasta Cel 4. Współpraca instytucji, i Gminy Lipsko w celu ochrony zabytków stowarzyszeń, sektora i dziedzictwa kulturowego gminy prywatnego na rzecz opieki nad zabytkami  liczba partnerów wśród samorządów i instytucji kultury w regionie  analiza środków finansowych przeznaczonych przez 46

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 47 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

samorząd na wsparcie społecznej działalności przy ochronie dziedzictwa kulturowego  analiza ilości wdrożonych działao w ochronie i opiece nad zabytkami wspartych środkami samorządowymi

Monitoring „Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018” będzie prowadzony przez koordynatora do spraw ochrony zabytków w Urzędzie Miasta i Gminy Lipsko. Koordynator będzie gromadził dane z działalności gminy, działalności mieszkańców, grup społecznych, instytucji itp. oraz zbierał opinię turystów, mieszkańców i organizatorów życia kulturalnego.

Wykorzystane dokumenty i materiały

Dokumenty: 1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dziennik Ustaw Nr 162. Poz. 1568) oraz Ustawa z dnia 18 marca 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zmianie niektórych ustaw (Dziennik Ustaw Nr 75. Poz. 474) 2. Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego na lata 2004-2013, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego 2004 3. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury (Dz. U. z dnia 30 września 1976 r.) – tekst główny z aktualizacjami 4. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2006-2009, Zarząd Województwa Mazowieckiego, Załącznik do Uchwały nr 226/05 z dnia 19 grudnia 2005 r. 5. Strategia Rozwoju Powiatu Lipskiego na lata 2008-2020, Lipsko 2008 6. Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Lipsko , Lipsko 2007-2015

Publikacje: 1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce., pod red. J. Z. Łozioskiego i B. Wolff, Warszawa 1958 r. 2. Ks. Wiśniewski, Dekanat Iłżecki, Radom 1913 3. Sławomir Górzyoski, Jerzy Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Warszawa 1992 r. 4. Paweł Dudzioski, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997 r. 5. Red. Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szarota, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1996 r. 6. Czesław Zwolski – Radom i okolice przewodnik 7. Danuta Kopertowska - Nazwy miejscowe województwa radomskiego, Kielce 1994 r. 8. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce., pod red. J. Z. Łozioskiego i B. Wolff, tom 3 zeszyt 10, Warszawa 1961 9. Ks. Jan Wiśniewski, Monografia dekanatu lipskiego, Radom 1913 10. Informator wydany przez Urząd Miasta i Gminy Lipsko 11. Publikacje dotyczące historii, kultury, turystki na terenie działania Lokalnej Grupy Działania „Krzemienny Krąg”

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 48 Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta i Gminy Lipsko na lata 2014-2018

Strony internetowe: http://www.kobidz.pl/ http://www.nid.pl/ http://www.powiatlipsko.pl/ http://www.mazovia.pl/kultura-i-turystyka/zabytki/ http://www.lipsko.com.pl http://www.krzemiennykrag.info/index_gl.php http://www.lcklipsko.pl

Id: D861BB9B-FE65-4898-ACAA-CF43119D0264. Podpisany Strona 49