P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KOMARÓW (895)

Warszawa 2011

Autorzy: Tadeusz Sokołowski*, Joanna Świ ąder*, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Gra Ŝyna Hrybowicz***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Katedra Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica, Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2011

Spis tre ści I. Wst ęp – Tadeusz Sokołowski ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Tadeusz Sokołowski ...... 4 III. Budowa geologiczna – Tadeusz Sokołowski ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin – Tadeusz Sokołowski ...... 11 1. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej...... 14 2. Kopaliny okruchowe ...... 15 3. Torfy...... 17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Tadeusz Sokołowski ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Tadeusz Sokołowski ...... 19 VII. Warunki wodne – Tadeusz Sokołowski ...... 23 1. Wody powierzchniowe...... 23 2. Wody podziemne...... 25 VIII. Geochemia środowiska...... 28 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 28 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Jerzy Miecznik ...... 30 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Tadeusz Sokołowski ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Tadeusz Sokołowski, Joanna Świ ąder ...... 39 XII. Zabytki kultury – Tadeusz Sokołowski, Joanna Świ ąder ...... 48 XIII. Podsumowanie – Tadeusz Sokołowski, Joanna Świ ąder, Gra Ŝyna Hrybowicz .... 50 XIV. Literatura ...... 52

I. Wst ęp

Arkusz Komarów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Katedrze Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B). Powstały one w ramach programu „Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000” realizowanego przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny, a finansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Śro- dowiska i Gospodarki Wodnej. Map ę wykonano zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Opracowanie powstało w wyniku aktualizacji arkusza Komarów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Frankiewicz, 2005), a sporz ądzono go na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych składników środowiska przyrodniczego oraz zabytków kultury obj ętych ochron ą prawn ą. Uwzgl ędnia tak Ŝe wybrane elementy hydro- grafii, hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A za- wiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski uzupełnione o system NATURA 2000. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest do wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodar- czych. Słu Ŝyć ma instytucjom samorz ądu terytorialnego i administracji pa ństwowej w podej- mowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz plano- wania przestrzennego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przedstawione na mapie

3 informacje mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwo- ju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a tak Ŝe przy wykonywaniu woje- wódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych spo- łeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Arkusz Komarów MG śP powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archi- walnych i publikowanych, rekonesansu terenowego oraz kwerendy w: Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lu- blinie, w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatura w Zamo ściu, a tak Ŝe w urz ędach powiatowych w Zamo ściu i Tomaszowie Lubelskim oraz w urz ędach gmin w Komarowie–Osadzie, Łabuniach, Adamowie, Krasnobrodzie, Krynicach, Tarnawatce, Ra- chaniach i Tomaszowie Lubelskim. Informacje z materiałów archiwalnych były weryfikowa- ne podczas prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowisko- wej Polski (MG śP) i jest zintegrowana z Systemem Informacji Przestrzennej (GIS). Umo Ŝli- wia to wykorzystywanie wybranych grup informacji, w zale Ŝno ści od potrzeb. Dane dotycz ą- ce złó Ŝ kopalin pochodz ą z dokumentacji geologicznych oraz z „Bilansu zasobów” (Wołko- wicz i in. red., 2009). Stan zagospodarowania złó Ŝ został zweryfikowany w terenie. Szczegó- łowe dane o zło Ŝach zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Komarów zawiera si ę pomi ędzy współrz ędnymi geograficznymi 23○15’, a 23○30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 50○30’, a 50○40’ szeroko ści geogra- ficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci województwa lubelskiego na terenie powiatów zamojskiego (gminy Adamów, Łabu- nie, Komarów-Osada, Krasnobród, Zamo ść ) oraz tomaszowskiego (gminy Krynice, Tarna- watka, Rachanie, Tomaszów Lubelski). śadna z miejscowo ści nie posiada praw miejskich, a najwi ększymi z nich s ą siedziby gmin: Łabunie – 1700 mieszka ńców, Komarów-Osada – 1200 mieszka ńców, Tarnawatka – 1 000 mieszka ńców i Krynice – 660 mieszka ńców. Wi ększa cz ęść obszaru arkusza, jest poło Ŝona w zasi ęgu prowincji Wy Ŝyn Polskich (podprowincja Wy Ŝyny Lubelsko-Lwowskiej). Wschodnia jego cz ęść nale Ŝy za ś do prowincji

4 Wy Ŝyn Ukrai ńskich i jej podprowincji – Wy Ŝyny Woły ńsko-Podolskiej, znajduj ących si ę ju Ŝ na terenie Europy Wschodniej (Kondracki, 2002) (Fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Komarów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002). 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granice makroregionów, 4 – granice mezoregionów, 5 – granica pa ństwa, Prowincja: Wy Ŝyny Polskie Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska: 343 Makroregion: Wy Ŝyna Lubelska: 343.1 Mezoregiony: 343.18 – Działy Grabowieckie, 343.19 – Padół Zamojski; Makroregion: Roztocze 343.2 Mezoregiony: 343.22 – Roztocze Środkowe, 343.23 – Roztocze Wschodnie; Prowincja: Wy Ŝyny Ukrai ńskie Podprowincja: Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska Makroregion: Wy Ŝyna Woły ńska 851.1 Mezoregiony: 851.11 – Grz ęda Horodelska, 851.12 – Kotlina Hrubieszowska, 851.13 – Grz ęda Sokalska; Makroregion: Kotlina Pobu Ŝa 851.2 Mezoregion: 851.21 – Równina Bełska; Prowincja: Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Podprowincja: Północne Podkarpacie Makroregion: Kotlina Sandomierska 512.4-5 Mezoregiony: 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.49 – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki

5 Na Wy Ŝynie Lubelsko-Lwowskiej wyodr ębniaj ą si ę makroregiony Wy Ŝyny Lubelskiej oraz Roztocza. Ta pierwsza w północno-zachodniej częś ci obszaru arkusza zawiera mezoregion Padołu Zamojskiego, druga mezoregion Roztocza Środkowego, zajmuj ący południowo- zachodni ą cz ęść badanego obszaru. W skład Wy Ŝyny Woły ńsko-Podolskiej wchodz ą mezoregio- ny: Kotlina Hrubieszowska – w cz ęś ci północno-wschodniej oraz przylegaj ąca do niej od połu- dnia Grz ęda Sokalska. Wymienione jednostki fizyczno-geograficzne maj ą układ pasmowy na- wi ązuj ący do przebiegu jednostek geologicznych. Zró Ŝnicowane ukształtowanie powierzchni terenu jest wypadkow ą litologii i tektoniki utworów przedczwartorz ędowych, oraz czwartorz ę- dowych procesów rze źbotwórczych. Najni Ŝej – 212 m n.p.m. – znajduje si ę dno doliny Sieniochy na północ od Komorowa–Osady, najwy Ŝej – 353 m n.p.m. – si ęga kulminacja Góry Hołdy na

Roztoczu Środkowym, poło Ŝona na południowy zachód od Majdanu Małego. Padół Zamojski jest równole Ŝnikowo wydłu Ŝonym obni Ŝeniem denudacyjnym wypre- parowanym w marglach, opokach i kredzie pisz ącej górnego mastrychtu. Od niewyra źnych pagórów mi ędzy Komarowem a Łabuniami, wyznaczaj ących wododział mi ędzy Łabu ńką a Huczw ą, przechodzi ku wschodowi w Kotlin ę Hrubieszowsk ą o tym samym typie rze źby. Strop osadów kredowych tworzy poziom erozyjny (240–260 m n.p.m.) ścinający garby i wzgórza osta ńcowe si ęgaj ące 25–55 metrów ponad dna dolin (Maruszczak, 1972; Buraczy ń- ski, Superson, 2002). W tych ostatnich wyst ępuj ą tarasy rzeczne, czasem z równinami akumu- lacji biogenicznej w stropie. W pobli Ŝu Ruszczyzny i Wolicy Śniatyckiej towarzysz ą im glacigeniczne płaty tarasów kemowych i ozy (Buraczyński, Superson, 1997). Ku południowi, odcinaj ąc si ę od Padołu Zamojskiego wyra źną kraw ędzi ą rozwini ętą wzdłu Ŝ uskoku, wznosi si ę Roztocze Środkowe, a na wschód od Tarnawatki i Krynic, ci ągnie si ę Grz ęda Sokalska. W północnej cz ęś ci tych jednostek wyst ępuj ą rozległe równiny i garby lessowe porozcinane w ąwozami. Te ostatnie najlepiej rozwini ęte s ą wzdłu Ŝ granicznej kraw ę- dzi mi ędzy Rachodoszczami a Majdanem Krynickim. Na południe od Majdanu Wielkiego i Huty Tarnawackiej dominuj ą powierzchnie denudacyjnych zrówna ń, wy Ŝsze – 340–350 m n.p.m. i ni Ŝsze – 310–320 m n.p.m. ścinaj ące margle, wapienie, opoki i kred ę pisz ącą dolnego i górnego mastrychtu. W dolinach Wieprza, Łabu ńki i ich dopływów, wykorzystuj ących miejscami tekto- niczne obni Ŝenia, wyst ępuj ą trzy poziomy tarasów rzecznych o wysoko ściach 10–15, 3–6 oraz 1–3 metry n. p. rzeki. Na zajmuj ącym najwi ększe powierzchnie tarasie wy Ŝszym rozwi- ni ęte s ą miejscami równiny akumulacji biogenicznej. Poza nimi pojawiaj ą si ę te Ŝ wydmy two- rz ące wi ększe pola koło Majdanu i Zaborecznego.

6 Wedle podziału Gumi ńskiego (Stopa-Boryczka, Boryczka, 2005) obszar arkusza znaj- duje si ę w strefie granicznej dzielnic klimatycznych lubelskiej (nr XII) i chełmskiej (nr XIII), o wyra źnych wpływach kontynentalnych. Dobrze ilustruj ą to obserwacje z posterunku mete- orologicznego w Zamo ściu (dzielnica XII). Wieloletnie pomiary wskazuj ą, Ŝe warto ści wa Ŝ- niejszych elementów klimatu wynosiły: średnia temperatura roczna 7,4°C, średnie opady w roku są niewielkie i wynosiły 567 mm. Termiczne lato zaczyna si ę z pocz ątkiem czerwca, a ko ńczy pod koniec sierpnia trwaj ąc około 80 dni, a zima rozpoczyna si ę na pocz ątku grud- nia i ko ńczy na pocz ątku marca, trwaj ąc około 90 dni. Okres wegetacyjny wynosi 210 dni. Na lessach Roztocza Środkowego wykształciły si ę gleby brunatne: wła ściwe i wyłu- gowane o uregulowanych stosunkach wodnych. Rzadziej wyst ępuj ą czarnoziemy rozwini ęte pod wpływem długoletniej kultury rolnej i zaliczane do najwy Ŝszych klas bonitacyjnych. Na wychodniach osadów wieku kredowego (Padół Zamojski i południowa cz ęść Roztocza) przewa Ŝaj ą r ędziny – ci ęŜ kie na opokach, a próchniczne na marglach i kredzie pisz ącej. By- waj ą one za suche w okresach niedoboru opadów atmosferycznych. Na piaskach ró Ŝnej gene- zy wykształciły si ę gleby bielicowe i pseudobielicowe, cz ęsto zalesione, z wadliwymi stosun- kami wodnymi (zbyt zawodnione wiosn ą, a przesuszone w okresach niedoboru opadów). Na nadmiernie uwilgotnionych lessach i gliniastych piaskach, sporadycznie w lokalnych obni Ŝe- niach, w dolnych partiach stoków lub u ich podnó Ŝy pojawiaj ą si ę czarne ziemie wła ściwe. Okresowo s ą zbyt uwilgotnione, stanowi ąc trwałe u Ŝytki zielone. W cz ęsto podmokłych dnach dolin pojawiaj ą si ę gleby hydrogeniczne; torfowe i mułowe, uŜytkowane jako trwałe uŜytki zielone – ł ąki. Wymagaj ą jednak uregulowania stosunków wodnych. W bardziej su- chych, zmeliorowanych dolinach rzek, s ą Ŝyzne i urodzajne. Niestety gleby podlegaj ą silnej degradacji. Najbardziej niszcz ącą rol ę odgrywaj ą li- niowa erozja wodna ( Ŝłobinowa i w ąwozowa), a tak Ŝe denudacja chemiczna zuba Ŝaj ąca gleby w składniki pokarmowe, szczególnie zwi ązki wapnia i magnezu. Gleby w obszarze arkusza s ą zwykle dobrej jako ści (Zawadzka-Górska i in., 2001, 2002, 2003; Kostykiewicz, 2002; Michalczyk i in., 2002; Buszewicz i in., 2003; Kurek i in., 2003), determinuj ą wi ęc gospodark ę, st ąd dominacja rolnictwa na obszarze arkusza. Pod wzgl ędem bonitacji przewa Ŝaj ą gleby klas III i IV nale Ŝą ce najcz ęś ciej do rolnych komplek- sów pszennych (bardzo dobrych, dobrych i wadliwych), Ŝytnich (bardzo dobrych, dobrych, słabych i bardzo słabych) oraz zbo Ŝowo pastewnych. Wśród upraw przewa Ŝają zbo Ŝa, buraki cukrowe i warzywa, zwłaszcza str ączkowe, znaczny udział ma uprawa ziemniaków. Wśród uŜytków zielonych przewa Ŝaj ą u Ŝytki średnie. Wa Ŝną rol ę odgrywa hodowla – szczególnie drobiu, w tym kur, oraz Ŝywca wieprzowego. Mimo korzystnych warunków przyrodniczych,

7 rolnictwo jest silnie rozdrobnione, a przez to mało efektywne. Przewa Ŝaj ą gospodarstwa małe, o powierzchni nie przekraczaj ącej 10 ha. Większo ść produkuje wył ącznie na własne potrzeby, rzadko prowadz ąc działalno ść rynkow ą. Pewn ą rol ę odgrywa bazuj ąca na rolnictwie wytwór- czo ść artykułów spo Ŝywczych. Działaj ą piekarnie, mleczarnie oraz ubojnie z masarniami. Gleby chronione klas I-IVa zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza, za ś ł ąki na pod- ło Ŝu pochodzenia organicznego około 20%. Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza, z najwi ększymi kompleksami koło Majdanu Krynickiego, Krzywegostoku, Majdanu Małego, Pa ńkowa i Wieprzowa Tarnawac- kiego. Fragment kompleksu le śnego w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza jest poło Ŝony w obr ębie Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego. Pewn ą rol ę odgrywa przemysł drzewny. Działa kilka ró Ŝnej wielko ści tartaków. Najwi ększy znajduje si ę w przysiółku Tarnawatka– Tartak. Firma EURODOM produkuje w nim drewniane domy. Wobec braku wi ększych zakładów przemysłowych miejscowa ludno ść poza rolnic- twem znajduje zatrudnienie w usługach. Najwi ększ ą rol ę odgrywa handel, a dalej usługi bu- dowlane, transportowe oraz mechanika pojazdowa. Coraz wi ększ ą rol ę zaczyna odgrywa ć agroturystyka. Działa kilka oczyszczalni ścieków, odprowadzaj ących je do rzek. S ą to zwykle oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne (Tarnawatka–Tartak, Krynice, Łabunie) (Szczerbic- ka, 1998). W Łabuniach, Ruszczy źnie, Antoniówce, Krynicach, Dzier ąŜ ni i Tarnawatce umiejscowione s ą magazyny paliw płynnych (Szczerbicka, 1998). W średnio rozwini ętej sieci komunikacyjnej przewa Ŝaj ą drogi lokalne o nawierzchniach twardych i utwardzonych. Prze- biegaj ą te Ŝ przez obszar arkusza drogi wojewódzkie: 849 (Zamo ść –Józefów), 850 (Tomaszów Lubelski–Alojzów) i 853 (Tomaszów Lubelski–Majdan Nowy). Stan nawierzchni tych dróg jest zły. Główn ą tras ą jest droga krajowa nr 17 (Lublin–Zamo ść –przej ście graniczne Hreben- ne). Planowana jest jej rozbudowa w dwujezdniow ą drog ę ekspresow ą. Istnieje regularna sie ć komunikacji autobusowej i mikrobusowej. Funkcjonuj ą dobrze rozwini ęte sieci telekomuni- kacyjne.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Komarów opracowano na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski 1:50000 (Buraczy ński, Superson, 1997; 2002). Rozpatrywa- ny teren poło Ŝony jest w południowo-zachodniej cz ęś ci platformy prekambryjskiej. Strop jej cokołu le Ŝy na gł ęboko ści przekraczaj ącej 6000 metrów i buduj ą go proterozoiczne skały magmowe oraz osadowe. Pokryw ę platformy tworz ą osady paleozoiku, mezozoiku i kenozo- iku. Starszy paleozoik reprezentuj ą piaskowce przewarstwiaj ące si ę z iłowcami i rzadkimi

8 wkładkami wapieni, reprezentuj ące kambr, ordowik, sylur i dolny dewon, przykryte zwykle wapnistymi osadami dewonu środkowego i górnego. Z młodszego paleozoiku (karbon) po- chodz ą piaskowce, mułowce oraz iłowce z wkładkami wapieni (karbon dolny), a wy Ŝej w ęgli kamiennych (karbon górny). Profil osadów mezozoicznych rozpoczynaj ą piaskowce i dolomi- ty jury środkowej. Przykrywaj ą je piaskowce, wy Ŝej dolomity, wapienie i piaskowce oraz anhydryty jury górnej.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Komarów na tle Mapy geologicznej 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). Kenozoik, czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen nierozdzielony; czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 8 – lessy; 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno–deluwialne; 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne; plejstocen, zlodowacenia; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 22 – piaski i mułki jeziorne; 25 – piaski i mułki kemów; plejstocen, zlodowacenia południowopolskie: 30 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe; neogen, miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy; mezozoik, kreda, kreda górna: 44-wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki pia- skowców i gezy,

Uwaga: zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń Mapy geologicznej Polski 1:500 000. Wyst ępuj ące ponad nimi osady wieku kredowego osi ągaj ą du Ŝą , ok. 1100 metrow ą mi ąŜ szo ść . Profil rozpoczynaj ą piaskowce z wkładkami wapieni kredy dolnej (alb). Przykry-

9 waj ą je utwory kredy górnej (cenoman–kampan) reprezentowane przez wapienie oraz margle. Przechodz ą one ku górze w wapienie, wapienie margliste, margle i opoki mastrychtu dolnego, które s ą najstarszymi skałami odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni terenu. Szeroki pas ich wy- chodni znajduje si ę w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, ci ągn ąc si ę od Majdanu Wielkiego po okolice Huty Tarnawackiej. Poniewa Ŝ s ą to stosunkowo odporne skały, tworz ą topogra- ficzne kulminacje tej cz ęś ci Roztocza Środkowego. Przykrywaj ą je utwory mastrychtu górne- go, odsłaniaj ące si ę w północnej cz ęś ci, w zasi ęgu Padołu Zamojskiego oraz Kotliny Hrubie- szowskiej. Reprezentuje je ponownie seria utworów marglistych, wapiennych oraz opoki i kreda pisz ąca. Powy Ŝej zalegaj ą osady czwartorz ędowe (fig. 2). Najstarszymi s ą wyst ępuj ące w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza piaski ze Ŝwirami i Ŝwiry, czasem głazy ozów po- chodz ące ze zlodowacenia san 2 (wilgi – Buraczy ński, Superson, 2002). Buduj ą one wysoki na kilka metrów wał ci ągn ący si ę od północnej kraw ędzi Grz ędy Sokalskiej a Ŝ po północn ą granic ę arkusza koło Bródka. Pomi ędzy Krzywymstokiem a Wolic ą Śniatyck ą osady ozu wy- st ępuj ą w gł ębokiej na kilkana ście metrów kopalnej rynnie o przebiegu południkowym wyci ę- tej w utworach wieku kredowego. Osady ozów zaz ębiaj ą si ę bocznie z piaskami buduj ącymi taras kemowy. Cz ęść młodszych utworów czwartorz ędowych od zlodowacenia liwca pocz ąwszy, a Ŝ po stadiał środkowy zlodowacenia wisły, wyst ępuje wył ącznie w profilach odwiertów, rza- dziej tworz ąc niewielkie powierzchniowo wychodnie, nieznaczone przez Buraczy ńskiego, Supersona (1997) na mapie geologicznej. Ze zlodowacenia liwca pochodz ą wyst ępuj ące w dolinie Wieprza koło Majdanu Wielkiego piaski i laminowane mułki rzeczne i proluwialne. Zlodowacenie odry reprezentuje seria mułków rzecznych (rozlewiskowych). Tej samej gene- zy s ą mułki z dolin Wieprza i Kryniczanki wi ązane ze zlodowaceniem warty. Podczas niego, a takŜe jeszcze podczas zlodowacenia odry powstawały lessy napotkane koło Janówki Górnej na Grz ędzie Sokalskiej. W ich profilach zachowały si ę poziomy kopalnych gleb le śnych re- prezentuj ące interglacjały lubelski i eemski. Ze stadiałem środkowym zlodowacenia wisły łączone s ą piaski i mułki rzeczne napotkane w dolinie Wieprza. Rozległe powierzchnie w dolinie tej rzeki zajmuj ą równie Ŝ piaski i mułki rzeczne z interstadiału grudzi ądza buduj ące nadzalewowy taras o wysoko ści 10–15 m n. p. rzeki. W górnym odcinku doliny wyst ępuj ą mułki, przechodz ące z biegiem rzeki w piaski pyłowate i piaski pod ścielone mułkami o ł ącz- nej mi ąŜszo ści si ęgaj ącej 14 metrów. Do ść podobnie wykształcone s ą osady buduj ące dwa kolejne stopnie tarasów rzecznych i pochodz ące ze stadiału górnego zlodowacenia wisły. Wy Ŝszy z tarasów (3–6 metrów n.p. rzeki) wyst ępuje w dolinach Wieprza, Kryniczanki i nie-

10 wielkiego dopływu Łabu ńki w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, a buduj ące go osady osi ągaj ą maksymalnie 16 metrów mi ąŜ szo ści i utworzone s ą z naprzemianległych dwóch warstw mułkowych i dwóch piaszczystych. Ni Ŝszy taras (1–3 metry n. p. rzeki) wyst ę- puje we wszystkich dolinach rzecznych. Buduj ą go drobnoziarniste piaski. Najwi ększ ą powierzchni ę spo śród osadów czwartorz ędowych zajmuj ą lessy pocho- dz ące równie Ŝ z górnego stadiału zlodowacenia wisły i tworz ące ró Ŝnej wielko ści wychodnie w centralnej i południowej cz ęś ci arkusza. W wi ększo ści s ą to typowe, pylaste lessy o do ść wysokiej (do 10%) zawarto ści w ęglanów i osi ągaj ące 4–12 metrów mi ąŜ szo ści. Te wi ększe stwierdzono na zboczach dolin. W górnej cz ęś ci niektórych peryferycznych płatów pojawiaj ą si ę lessy piaszczyste, zwykle wyra źnie laminowane. Z pó źnym glacjałem mo Ŝna wi ąza ć powstanie wydm i równin piasków pokrywowych. Te pierwsze nadbudowuj ą cz ęściej tarasy nadzalewowe, głównie w dolinie Wieprza, rzadziej pola piasków pokrywowych. Wi ększe powierzchniowo wyst ąpienia tych ostatnich znajduj ą si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza na południe od Suchowoli. Dna wielu suchych dolin wypełniaj ą piaski i mułki deluwialne oraz deluwialno- rzeczne ze zlodowacenia wisły i holocenu. W dolinach rozwini ętych na lessach powstawały mułki, na pozostałym obszarze zwykle piaski (Buraczy ński, Superson, 2002). Osady holoce ńskie wyst ępuj ą w dnach dolin cieków stałych i okresowych oraz zagł ębie ń bezodpływowych. W tych pierwszych wykształcone s ą jako ró Ŝnoziarniste piaski, mady oraz torfy i namuły torfiaste. W dolinie Kryniczanki na północ od Zaborecznego wyst ępuj ą szaronie- bieskie mułki jeziorne o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej czasem 5 metrów. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą torfy niskie, turzycowo–szuwarowe, szuwarowe i turzycowe, średnio i dobrze rozło Ŝone, osi ągaj ące maksymaln ą mi ąŜ szo ść 7 metrów. Miejscami pod ścielaj ą je gytie. W pobli Ŝu zboczy oraz przy uj ściach bocznych dolin torfy przechodz ą w namuły torfiaste.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Komarów rozpoznano 15 złó Ŝ kopalin u Ŝytecznych (tabela 1) (Wołkowicz i in. red., 2010) – w tym jedno zło Ŝe torfu („Majdan Wielki I”), cztery zło Ŝa ko- palin ilastych ceramiki budowlanej („Antoniówka”, „Budy”, „Budy 1”, „Krynice”) i dziewi ęć złó Ŝ piasku oraz piasku i Ŝwiru. Udokumentowano tak Ŝe, najpierw w kat. C 1 (Uliasz i in.,

1970), pó źniej w kat. B+C 1 (Weil i in., 1974) zło Ŝe gazu ziemnego „Komarów”. Figurowało ono w bilansie do roku 1982, a powodem wykre ślenia było zawodnienie zło Ŝa i wyeksplo- atowanie du Ŝej cz ęś ci zasobów (zob. Karnkowski, 1993).

11

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan za- Wydo- Wiek kom- Zasto- Nr geologiczne Kategoria gospoda- bycie Klasyfikacja pleksu sowanie Przyczyny kon- zło Ŝa Nazwa Rodzaj bilansowe rozpoznania rowania [tys. t] złó Ŝ litologiczno- kopaliny fliktowo ści na zło Ŝa kopaliny [tys. t, tys. m 3*] zło Ŝa surowcowe- zło Ŝa mapie Wg stanu na 31.12. 2009 Klasy Klasy go (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1. Bródek p, p Ŝ Q 33 C1 Z ------Sd 4 B W, L, Gl 2. Wolica Śniatycka p Q 50 C1* Z ------Sb, Sd 4 B W, Gl, 3. Ruszczyzna p, p Ŝ Q 79 C1* N ------Sd 4 B W, L, Gl 4. Krzywy Stok p Q ------C1* Z ------Sd 4 B W, Gl, N 5. Suchowola dz. 3088–9 p Q 10 C1 Z ------Sd 4 B W, N 6. Zaboreczno p Q 20 C1* Z ------Sb, Sd 4 B W, 7. Antoniówka g(gc) Q 31* C1* Z ------Scb 4 B W, Gl, 12 8. Krynice g(gc) Q 603* A+B+C 2 Z ------Scb 4 B W, Gl,

9. Budy g(gc) Q 922* B+C 1 Z ------Scb 4 B W, Gl, 10. Majdan Wielki dz. 471 p Q ------C1 Z ------Sb, Sd 4 B W, N, Z 11. Majdan Wielki I t Q 191.5* C1 N ------I 4 B W, Gl, Z, N, 12. Huta Tarnawacka p Q 68 C1* Z ------Sb, Sd 4 B W, Gl, L 13. Białowola dz. 300-304 p Q 27 C2 Z ------Sb, Sd 4 B W, N, Gl 14. Budy 1* g(gc) Q 89* C1 G Scb 4 B W, Gl, Komarów G D ZWB Rubryka 2: * – zło Ŝe nieuj ęte w „Bilansie zasobów…”, zasoby wedle „Dokumentacji geologicznej …” Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, t – torfy (borowina), G – gaz ziemny Rubryka 4: Q – czwartorz ęd plejstocen, D – dewon * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych A, B, C 1, C2, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zamieszczone na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, I – kopaliny inne (lecznicze), Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: przyczyny konfliktowo ści zło Ŝ: Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, W – ochrona wód podziemnych, N – obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000

11

Tabela 2 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ i parametrów jako ściowych glin ceramiki budowlanej oraz tworzywa ceramicznego Antoniówka Krynice (8) Budy (9) Budy 1 Nazwa zło Ŝa/Nazwa parametru (7) kat. B kat. C 2 kat. B kat.C 1 (14) min.–max./ śr. min.–max./ śr. min.–max./ śr. min.–max./ śr. min.–max./ śr. min.–max./ śr. 1 2 3 4 5 Powierzchnia zło Ŝa [ha] 1.27 1.40 7.53 5.76 10.95 1.95 Grubo ść nadkładu [m] 0.0–0.2 0.0–2.2/0.25 0.0–2.2/0.51 0.0–0.9/0.4 0.2–1.0/0.5 0.3–0.4/0.3 Mi ąŜ szo ść kopaliny [m] 1.2–3.2 2.0–8.9/4.4 3.0–8.8/6.4 6.3–11.6/8.0 2.5–11.6/7.4 0.4–8.2/4.5 Woda zarobowa 19.7–24.4/22.6 16.6–25.2/22.2 19.4–28.0/23.4 Zawarto ść marglu w ziarnach max. 0.3 ślady–0.45/0.107 0.0–0.3/0.05 0.0–0.3/0.05 Zawarto ść frakcji piaszczystej 8.7 4.5–19.0 0.1–2.2/0.7 0.1–2.2/0.7 Zawarto ść frakcji ilastej 11.2 7.5–24.0 5.8–11.1/8.4 5.8–11.1/8.4 13 SiO 2 70.0–76.3/72.7 68.5 73.2–80.7/76.6 73.2–80.7/76.6 Al 2O3 8.5–11.6/10.1 10.5 9.0–11.2/10.6 9.0–11.2/10.6 Fe 2O3 2.5–3.9/3.1 3.7 2.2–2.9/2.6 2.2–2.9/2.6 Skład CaO 4.3–7.3/5.6 4.6 0.9–6.0/2.8 0.9–6.0/2.8 chemiczny MgO 1.0–1.5/1.3 1.9 0.8–1.4/1.1 0.8–1.4/1.1 Na 2O+K 2O 2.8–3.4/2.4 2.1 3.3–3.6/3.4 3.3–3.6/3.4 TiO 2 0.8 SO 3 0.0–0.08/0.05 0.3 Suma topników 7.9–12.9 7.9–12.9 Parametry Temperatura wypalania oC 860 950 1180 1200 tworzywa Nasi ąkliwo ść [%] 12.4–17.7/14.4 15.2–18.7/16.3 9.4–16.3/14.7 1.2* 1.3** ceramicz- Skurczliwo ść wypalania [%] -0.4- -0.5/-0.4 7.0 nego Wytrzymało ść na ściskanie [MPa] 5.37–10.25/8.5 6.75–14.98/10.0 7.7–17.8/10.7 94.8 Mrozoodporno ść [cykl] mrozoodporne mrozoodporne mrozoodporne mrozoodporne Rubryka 4: * – na zimno, ** – na gor ąco, Przy nazwie zło Ŝa w nawiasie podano jego numer na mapie

12

Zestawienie złó Ŝ kopalin, ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę ujmuje tabela 2, za ś zestawienie podstawowych parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych ujmuj ą tabe- le 2 i 3. Wszystkie zło Ŝa zgodnie z klasyfikacj ą sozologiczn ą (Zasady…, 1999) zaliczono do kla- sy 4 – złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych w skali kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło Ŝa nale Ŝą do klasy B – złó Ŝ kon- fliktowych. Za główn ą przyczyn ę nale Ŝy uzna ć poło Ŝenie całego terenu arkusza w zasi ęgu obszarów o bardzo silnym, silnym i średnim stopniu zagro Ŝenia (klasy A-B) jako ści wód pod- ziemnych Głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 (Kleczkowski, red., 1990; Zezula i in., 1996). W śród pozostałych przyczyn do wa Ŝniejszych nale Ŝą : ochrona gleb wysokich klas bonitacyjnych, ochrona obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, kon- flikty wynikaj ące z zagospodarowania terenu (strefa „C” ochrony uzdrowiska „Krasnobród”), czy strefa ochrony po średniej uj ęcia wód. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ zawiera tabela 1.

1. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej

Serie zło Ŝowe wszystkich złó Ŝ kopalin ilastych ceramiki budowlanej tworz ą lessy oraz mułki lessowe i gliny lessowe reprezentuj ące wiekowo górny stadiał zlodowacenia wisły. Jedno ze złó Ŝ („Antoniówka”) udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (kategoria przypisana umownie

C1*), pozostałe s ą udokumentowane w ró Ŝnych kategoriach. Wszystkie zło Ŝa s ą suche. Wysuni ęte najdalej ku zachodowi zło Ŝe „Antoniówka” znajduje si ę około 800 metrów na południe od zabudowy wsi o tej samej nazwie. Wydzielono w nim trzy bilansowe pola. W dolnej cz ęś ci profilu seria zło Ŝowa jest silnie zanieczyszczona wapienno-marglistymi kon- krecjami (Siliwo ńczuk, 1988a), skutkiem obecno ści w podło Ŝu margli kredowych. Kopalina odznacza si ę korzystn ą jako ści ą (tabela 2) i nadaje si ę do produkcji cegły pełnej klasy 50–75. W okolicy Bud Dzier ąŜ yńskich, obok drogi krajowej nr 17 Lublin–Hrebenne, udoku- mentowano dwa kolejne zło Ŝa „Krynice” (Bartnik, 1959; Morkowska, 1987) oraz „Budy” (Kozydra, 1959; Milewski, 1966; Świetlik, 1984). Dolna cz ęść serii zło Ŝowej bywa miejscami wyra źnie zailona, co mo Ŝe by ć efektem rozwoju pokrywy zwietrzelinowej na wyst ępuj ących w podło Ŝu marglach górnego mastrychtu. Nadkład w obu zło Ŝach tworzy gleba. Parametry jako ściowe (tabela 2), wskazuj ą, Ŝe surowiec pierwszego ze złó Ŝ nadaje si ę do produkcji ce- gły pełnej klas 50–75 i wyrobów grubo ściennych. Niska plastyczno ść , b ędąca skutkiem małej zawarto ści minerałów ilastych w kopalinie drugiego ze złó Ŝ, przy stosunkowo wysokiej za- warto ści topników (minerały w ęglanowe i Ŝelaza – tabela 2) pozwalaj ą na wykorzystanie su- rowców do produkcji dobrej jako ści klinkierowych wyrobów ceramicznych (Wyrwicki, Kos- mulska, 1984).

14

Z ko ńcem 2009 roku dokonano rozliczenia zasobów zło Ŝa „Budy” (Ptak, Siero ń, 2009). Poniewa Ŝ kopalina nie została całkowicie wyeksploatowana, na jego terenie udoku- mentowano kolejne, mniejsze zło Ŝe – „Budy 1” (Ptak, Siero ń, 2010). Jako ść surowca (tabela 2), przyj ętą za identyczn ą jak w zło Ŝu „Budy”, pozwala na produkcj ę cegły klinkierowej oraz gliny suszonej mielonej.

2. Kopaliny okruchowe

Zło Ŝa kopalin okruchowych maj ą formy pokładowe, s ą suche i wyst ępuj ą w obr ębie osadów piaszczystych, rzadziej piaszczysto-Ŝwirowych ró Ŝnej genezy. Wszystkie s ą małe (tabela 3), o stosunkowo niewielkich zasobach rozpoznanych najcz ęś ciej kart ą rejestracyjn ą (tabela 1). Niewielka średnia mi ąŜ szo ść, rzadko przekraczaj ąca 5 metrów, jest cz ęsto efektem dokumentowania złó Ŝ powy Ŝej poziomu wód gruntowych wyst ępującego ponad sp ągiem serii piaskowo-Ŝwirowych. Pozyskiwane kopaliny były wykorzystywane wył ącznie lokalnie. Obok niewielkich zasobów i mi ąŜ szo ści głównym powodem ograniczonego wykorzystania jest nie- zbyt dobra jako ść kopalin, cz ęsto odznaczaj ących si ę wysok ą zawarto ści ą pyłów (tabela 3) Zło Ŝa kopalin o grubszym uziarnieniu (piaski i Ŝwiry) wyst ępuj ą wył ącznie w pół- nocno-wschodniej częś ci obszaru arkusza, w obr ębie tarasów kemowych – zło Ŝe „Bródek” (Stec, 2003, 2006) i ozów – zło Ŝe „Ruszczyzna” (Czaja-Jarzmik, Pikula, 1977) pochodz ących ze zlodowacenia san 2 (wilgi) (Buraczy ński, Superson, 1997). W obu zło Ŝach kopalin ę pod- ścielaj ą margle i opoki margliste górnego mastrychtu, co skutkuje obecno ści ą otoczaków wa- pienno-marglistych w kopalinie podwy Ŝszaj ących jej pH. Nadkład tworzy gleba. Parametry jako ściowe pierwszego ze złó Ŝ (tabela 3) umo Ŝliwiaj ą zastosowanie surowca do produkcji mieszanek betonowych, podbudowy i ulepszania dróg oraz do drogowych i kolejowych robót ziemnych. Piaski i Ŝwiry drugiego zło Ŝa mog ą by ć wykorzystane na podbudowy stabilizowa- ne cementem i bituminami pod warunkiem obni Ŝenia pH lub na podbudowy stabilizowane wapnem albo popiołami. Zło Ŝa piasków wi ąŜą si ę z utworami o ró Ŝnej genezie. Osady tarasów kemowych udo- kumentowano w zło Ŝu „Wolica Śniatycka” (Siliwo ńczuk, 1988b) (tabele 1, 3). Mog ą mie ć one zastosowanie jako kruszywa budowlane i drogowe (tabela 1), w tym do produkcji beto- nów i mieszanek do zapraw i wypraw budowlanych.

15

Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ść kruszywa piaszczystego i Ŝwirowego Nu- Rodzaj Gęsto ść nasy- mer kopaliny: Po- Mi ąŜ szo ść Grubo ść Punkt piasko- Wska ź- Zawarto ść py- powa w stanie Sto- zło Ŝa główna wierzch- zło Ŝa nadkładu wy* nik łów zag ęszczonym, Nazwa sunek na nia od-do/ śr od-do/ śr od-do/ śr pia- od-do/ śr w stanie lu ź- zło Ŝa N/Z mapie (towarzy- zło Ŝa skowy nym* śr sz ąca) [ha] [m] [m] [%] śr [%] od-do/ śr [Mg/m 3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 p 1.6–6.7/3.3 100 69 4.0 1.53 1 Bródek* 1.49 0.2–0.3/0.28 0.08 pŜ 0.4–0.6 77 27 7.4 1.56 2 Wolica Śniatycka p 2.13 1.7–2.3 0.0–0.4 0.17 97.8–100/99.1 1.4–2.1/1.8 1.58–1.62/1.60* p, 2.0–5.5/3.5 0.3–1.5/0.7 93.3–99.9/97.9 92 1.6–2.3/1.9 1.67–1.89/1.75 3 Ruszczyzna 1.50 pŜ 1.2–4.7/2.3 0.3-3.0/1.5 51.8–82.0/67.9 5.1–21.2/12.5 1.54–1.79/1.68 16 4 Krzywy Stok p 0.30 4.2–6.0/5.2 0.3–0.4/0.3 0.06 100 2.7–4.1/3.4 1.58–1.62/1.60*

5 Suchowola dz.3088–9* p 0.85 2.3 0.4 0.18 100 62 do 1.8 1.53

6 Zaboreczno p 0.52 1.7–3.8/2.4 0.1–0.2/0.15 0.06 97.7–100/99.4 1.6–4.3/2.9 1.62–1.69/1.65*

10 Majdan Wielki dz. p 0.67 1.1–4.0/2.5 0.2 0.1 100 76 0.3 1.56 471*

12 Huta Tarnawacka p 1.01 2.5–10.1/5.2 0.3–0.4/0.35 0.07 100 4.6–8.9/6.6

13 Białowola p 0.83 1,0-5,6/ 3.3 0,4-0,6/0.5 0.15 98.9-100/ 99.6 3.3-4.9/ 4.2 1.61-1.68/ 1.65*

Rubryka 2: *– badania jako ści wykonywano dla jednej próbki, Rubryka 3: p Ŝ – piasek ze Ŝwirem, p – piasek, Rubryka 8: *– zawarto ść ziaren mniejszych od 2 mm

16

Piaszczyste osady nadzalewowych tarasów rzecznych pochodz ących ze zlodowacenia wisły s ą kopalinami w zło Ŝach „Białowola” (Sierant, 1993), „Zaboreczno” (Siliwo ń- czuk,1986a) oraz „Huta Tarnawacka” (Siliwo ńczuk, 1984). Ich jako ść (tabela 3) wskazuje, Ŝe w stanie naturalnym mog ą by ć wykorzystane do budowy nasypów i czasem jako kruszywo do nawierzchni drogowych lub podbudowy ze stabilizacj ą cementem, albo w celach budowla- nych, w tym do produkcji betonów. Niektórym osadom piaszczystym przypisywano pocz ątkowo genez ę wodnolodowco- wą (np. Siliwo ńczuk, 1989a), ostatnio Buraczy ński, Superson (1997) wi ąŜą j ą z działalno ści ą eoliczn ą podczas zlodowacenia wisły. Tworz ą one eoliczne pokrywy piaszczyste – zło Ŝe „Su- chowola” (Sierant, 1998a), albo wydmy – zło Ŝe „Majdan Wielki dz. 471” (Sierant, 1998b) (tabele 1, 3). Piasek z tych złó Ŝ nadaje si ę do wyrobu mieszanek betonowych, wypraw bu- dowlanych, nawierzchni drogowych, a tak Ŝe do podbudów stabilizowanych cementem i robót ziemnych. Zło Ŝe „Krzywy Stok” (Siliwo ńczuk, 1988c) znajduje si ę w obr ębie wyst ępowania lessów piaszczystych pochodz ących ze zlodowacenia wisły (Buraczy ński, Superson, 1997). Drobno- i średnioziarnisty piasek był wykorzystywany do celów drogowych.

3. Torfy

Zło Ŝe niskiego torfu „Majdan Wielki I” znajduje si ę na niskim, holoce ńskim, tarasie Wieprza, w odległo ści około 1.3 km ku północnemu wschodowi od wsi Majdan Wielki. Na powierzchni blisko 8,3 ha udokumentowano częś ciowo zawodnion ą seri ę zło Ŝow ą, pod ście- lon ą plejstoce ńskiego i cz ęś ciowo holoce ńskiego wieku piaszczyst ą zwietrzelin ą skał przedczwartorz ędowych. Nadkład o średniej grubo ści 0,24 cm tworzy gleba, a same torfy osi ągaj ące mi ąŜ szo ść 1,0-4,0 ( średnio 2,5) metra, są turzycowo-trzcinowo-mszyste. Czysto ść mikrobiologiczna (miano Coli pow. 1, miano B perfringens pow. 0,1), a tak Ŝe oznaczany mi- kroskopowo stopie ń rozkładu (46,4-53,5%) i wła ściwo ści koloidowe wskazuj ą, Ŝe torf z tego zło Ŝa jest dobrej jako ści kopalin ą lecznicz ą, balneologiczn ą (Sokołowski, 2000).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Komarów aktualnie prowadzone jest koncesjonowane wydobycie kopaliny tylko ze złoŜa „Budy 1”. Odbywa si ę ono systemem ścianowym, w jednym pozio- mie wydobywczym. Na miejscu działa zakład produkuj ący cegł ę klinkierow ą, a surowiec ze zło Ŝa jest do niego transportowany przeno śnikiem ta śmowym. Warto wspomnie ć o długolet- niej tutaj tradycji produkcji wyrobów klinkierowych, si ęgaj ącej roku 1913, kiedy to rozpocz ę-

17

ły działalno ść Zjednoczone Klinkiernie Pa ństwowe Województwa Lubelskiego. Zarówno wydobycie, jak i przetwórstwo, obecnie prowadzi Zamojska Klinkiernia w Budach, na pod- stawie koncesji nr RLO.7510–5/10 wydanej przez Starost ę Powiatu Tomaszów Lubelski, wa Ŝnej do 30.04.2040 roku. Ustanawia ona zarazem obszar i teren górniczy o powierzchni 1,95 ha. W latach ubiegłych prowadzono wydobycie glin ceramicznych z wszystkich udoku- mentowanych tu złóŜ, a z surowca produkowano cegł ę pełn ą. Wydobycie ze zło Ŝa „Anto- niówka” prowadziła w latach 1958–1990 Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w D ębem, za ś zło Ŝa „Krynice” w latach 1937–1991 Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Usługowo-Handlowe „WIG” w Zielonce, Zakład w Zamo ściu. Działalno ść wydobywcz ą przerwano w obu zło Ŝach z powodu nieopłacalno ści produkcji i problemów ze zbytem produktów. Pozostałe po eksplo- atacji wyrobiska cz ęś ciowo zrekultywowano („Antoniówka”), albo uległy one samorekulty- wacji w efekcie zapełzni ęcia skarp i zarośni ęcia drzewami i krzewami („Krynice”). Wydobycie kopalin okruchowych ze złóŜ: „Białowola”, „Bródek”, „Suchowola” oraz „Majdan Wielki dz. 471” prowadziły osoby prywatne. W s ąsiedztwie pierwszego ze złó Ŝ wy- dobycie rozpocz ęto około roku 1989, jeszcze przed jego udokumentowaniem, i zako ńczone je prawdopodobnie w latach 1994–1995. Sp ąg wyrobiska o wymiarach 260x60x4 m. jest miej- scami zalany wod ą, a ściany w efekcie samorekultywacji zapełzni ęte i zaro śni ęte traw ą i krzewami. Ze zło Ŝa „Bródek” wydobycie prowadzono najpierw bez koncesji i dopiero w ko ńcowym etapie (lata 2004-2005) na podstawie koncesji. Wysokie miejscami na 4 metry ściany powstałego wyrobiska są w znacznym stopniu zapełzni ęte i zaro śni ęte krzewami i tra- wami. Rozpocz ęte w 1998 roku na podstawie koncesji wydobycie ze zło Ŝa „Suchowola” za- ko ńczono w roku 2000. Wyrobisko cz ęś ciowo zasypano, a cało ść jest znacznie zaro śni ęta drzewami, krzewami i ro ślinno ści ą nisk ą. W tych samych latach na podstawie koncesji wydo- bywano piasek ze zło Ŝa „Majdan Wielki dz. 471”, a Ŝ do wyczerpania zasobów. Gł ębokie na ok. 4 metry stokowo-wgł ębne wyrobisko jest miejscami zalane wod ą, reszta zarasta drzewami i krzewami. UŜytkownikami pozostałych złó Ŝ kopalin okruchowych były Urz ędy Gmin: Komarów (zło Ŝa „Wolica Śniatycka” i „Krzywy Stok”), Krynice (zło Ŝe „Zaboreczno”) i Tarnawatka (zło Ŝe „Huta Tarnawacka”). Wydobycie z pierwszego z nich rozpocz ęto w 1971 roku (przed udokumentowaniem) i prowadzono do roku 1989. Wyrobisko zostało w du Ŝej cz ęś ci zasypa- ne. Podobnie wydobycie ze zło Ŝa „Krzywy Stok” rozpocz ęto przed jego udokumentowaniem w roku 1970 i prowadzono je do wyczerpania zasobów, prawdopodobnie do roku 1993. Daw- ne wyrobisko jest wykorzystywane jako szkółka le śna.

18

Wydobycie ze zło Ŝa „Zaboreczno” zacz ęto równie Ŝ przed jego udokumentowaniem (rok 1986) i prowadzono je prawdopodobnie do przełomu lat 80/90. Wyrobisko jest wykorzy- stywane jako gminne składowisko odpadów. Wydobycie z ostatniego z tych złó Ŝ rozpocz ęto równie Ŝ przed jego udokumentowa- niem (rok 1984), zaniechano w roku 1993. Wyrobisko stokowe o wysoko ści ścian si ęgaj ącej 5 metrów jest w znacznym stopniu zaro śni ęte samosiejkami drzew i krzewów. Jak dot ąd nie podj ęto wydobycia kopalin okruchowych ze zło Ŝa „Ruszczyzna” oraz torfu ze zło Ŝa „Majdan Wielki I”. Nie wyst ępowano te Ŝ o koncesje. W kilkudziesi ęciu punktach była lub nadal okresowo jest prowadzona niekoncesjono- wana eksploatacja piasku, czasem z domieszk ą Ŝwiru. Najwi ększe wyrobiska, ze śladami prowadzonej eksploatacji, znajduj ą si ę koło Ruszowa i Wólki Łabu ńskiej, mniejsze koło Bródka i Wolicy Śniatyckiej. U Ŝytkuj ą je dorywczo prywatni wła ściciele poszczególnych działek, a surowiec jest wykorzystywany do prac ziemnych (wyrównywania powierzchni te- renu), na podsypki drogowe, do wyrównywania nawierzchni dróg gruntowych, rzadziej do celów budowlanych. Eksploatacja jest chaotyczna i powoduje degradacj ę powierzchni terenu, w niektórych, zwykle zaro śni ętych wyrobiskach, składowane s ą odpady komunalne z oko- licznych domostw. Dla wi ększych punktów, ze śladami eksploatacji w ostatnim roku sporz ą- dzono karty wyst ępowania kopaliny. W przeszło ści prowadzono te Ŝ wydobycie margli oraz opok wieku kredowego. Z racji małej u Ŝyteczno ści tych skał eksploatacji zaniechano, nie za- znaczono równie Ŝ tych punktów na mapie, bo s ą ju Ŝ słabo czytelne w terenie.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Od połowy XX wieku rozpocz ęto na obszarze arkusza Komarów prace poszukiwaw- cze w celu udokumentowania złó Ŝ kopalin, oraz inwentaryzacj ę ich wyst ąpie ń i punktów eks- ploatacji (Gałus, 1975; Kulczycka, 1975; Matuk, 1979; Szyma ńska, 1985; Siliwo ńczuk, 1986b; 1986c; 1987a; 1989b; 1989c; 1991; 1994; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996; Szuwarzy ńska i in. 1996). Zwykle jednak zasi ęgi proponowanych obszarów perspektywicznych były wyzna- czane w sposób orientacyjny i na podstawie starszych materiałów kartograficznych. Wyko- rzystano je wi ęc w niewielkim zakresie. Zaprezentowane tutaj propozycje obszarów perspek- tywicznych glin ceramiki budowlanej oraz piasków i Ŝwirów (tabela 4) oparto przede wszyst- kim na analizie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, ark. Komarów (Buraczy ński, Super- son, 1997; 2002), dokumentacjach geologicznych złó Ŝ i własnych obserwacji terenowych. Gliny ceramiczne reprezentowane s ą przez lessy, miejscami zaglinione oraz mułki les- sowe wi ązane z ostatnim zlodowaceniem. Ich sp ąg bywa czasem pod ścielony ilastymi zwie-

19

trzelinami skał wieku kredowego. Zmienna mi ąŜ szo ść tych skał i zró Ŝnicowane parametry jako ściowe (granulometria, zawarto ść marglu, topników itp.) determinuj ą ich zastosowanie ograniczaj ące si ę, poza wyrobami klinkierowymi, praktycznie do produkcji elementów gru- bo ściennych niskich klas. Produkcja nie wytrzymuje wi ęc konkurencji z zakładami ceramicz- nymi wykorzystuj ących surowiec o lepszych parametrach. Z tych powodów wyznaczono tyl- ko trzy obszary perspektywiczne glin ceramicznych. Dwa przylegaj ą do złó Ŝ „Budy”i „Budy 1” oraz „Krynice” (Siliwo ńczuk, 1987b). Ograniczenia w wydobyciu mo Ŝe stwarza ć ochrona gleb wysokiej jako ści, a tak Ŝe w przyszło ści konieczno ść wył ączenia znacznej cz ęś ci po- wierzchni dla budowy i filarów ochronnych planowanej tutaj drogi ekspresowej. Z tych ostat- nich powodów, je śli b ędzie nadal istnie ć zapotrzebowanie na wyroby klinkierowe, mo Ŝna pozyskiwa ć surowiec z kolejnego, oddalonego około 2 kilometrów, obszaru perspektywicz- nego w Antoniówce (Siliwo ńczuk, 1987b). Parametry geologiczno–górnicze i jakościowe będą zbli Ŝone odpowiednio do rozpoznanych we wspomnianych złoŜach (zob. tabela 2).

Tabela 4

Zestawienie obszarów perspektywicznych

Elementy środowi- Mi ąŜ szo ść ska w obszarze Rodzaj Grubo ść Poło Ŝenie obszaru serii su- perspektywicznym Przypuszczalna kopaliny nadkładu perspektywicznego rowcowej mog ące stwarza ć jako ść kopaliny (tabela 1) [m] [m] sytuacje konflikto- we 1 2 3 4 5 6 Gliny ceramiki budowlanej Budy Dzier ąŜ yń- g(gc) śr. ok. 5.4 ok. 0.4 gleby II–IVa klasy, Jak w zło Ŝu nr 8 (tabela 2) skie Budy Klinkiernia g(gc) śr. ok. 7.7 do 1 gleby II–IVa klasy, Jak w zło Ŝu nr 9, tabela 2 gleby II–IVa klasy, Antoniówka g(gc) pow. 3.2 do 0.2 Jak w zło Ŝu nr 7, tabela 2 las Piaski, piaski i Ŝwiry Borek Białowolski p śr. ok. 3.3 ok. 0.3 N, Jak w zło Ŝu nr 13, tabela 3 gleby II–IVa klasy, Wolica Śniatycka p śr. ok. 3.3 ok. 0,3 Jak w zło Ŝach nr 1 i 2, tabela 3 las, N gleby II–IVa klasy, Ruszczyzna p, p Ŝ do 15 do 3 Jak w zło Ŝu nr 3 ?, tabela 3 N Krzywy Stok p śr. ok. 10 do 1 gleby II–IVa klasy, Jak w zło Ŝu nr 3, tabela 3 Wólka Łabu ńska p ok. 5 ok. 0.5 gleby II–IVa klasy, Jak w zło Ŝu nr 4, tabela 3 Komarów Wie ś p do 8 ok. 0.5 gleby II–IVa klasy, Jak w zło Ŝu nr 4, tabela 3 gleby II–IVa klasy, Suchowola P do 8.5 ok. 0.2 Jak w zło Ŝu nr 5, tabela 3 N, Huta Tarnawacka p śr. ok. 5 ok. 0.4 gleby II–IVa klasy, Jak w zło Ŝu nr 12, tabela 3 pow. 2, do Pa ńków p ok. 0.2 las, N, Jak w zło Ŝu nr 12, tabela 3 10 Rubryka 4: N – obszary perspektywiczne w cało ści lub cz ęś ciowo poło Ŝone na terenie obszarów OSO lub w ci ągach koryta- rzy Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, Rubryka 6: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej

20

Wydaje si ę, Ŝe najlepsze pod wzgl ędem jako ści na omawianym terenie są kruszywa wi ąŜą ce si ę genetycznie z osadami piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi tarasów kemo- wych i ozów zlodowacenia san 2 (wilgi) wyst ępuj ące w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie w okolicach Wolicy Śniatyckiej, Ruszczyzny i Krzywego Stoku Buraczy ński i Superson (1997) znacz ą kilka wychodni. Wyznaczono tam cztery obszary perspektywiczne – dwa dla piasków i piasków ze Ŝwirami oraz dwa dla piasków. Mi ąŜ szo ść osadów tej genezy jest zró Ŝnicowana (tabela 4), maksymalna (około 15 metrów) pojawia si ę w osi kopalnej ryn- ny w okolicy Ruszczyzny (zob. rozdz. III). Dotychczasowe prace dokumentacyjne (zło Ŝa „Bródek” i „Wolica Śniatycka”) oraz obserwacje w punktach eksploatacji wskazuj ą, Ŝe domi- nuj ą tutaj osady piaszczyste, domieszki Ŝwirów pojawiaj ą si ę w zło Ŝach „Ruszczyzna” oraz „Bródek”. W nast ępnej kolejno ści nale Ŝy wskaza ć osady eoliczne pochodz ące ze zlodowacenia wisły i tworz ące ró Ŝnej wielko ści pokrywy, miejscami nadbudowane wydmami. Koło Su- chowoli wyznaczono kolejny obszar perspektywiczny zgodny z zasi ęgiem ich wyst ępowania (Buraczy ński, Superson, 1997). Drobno– i średnioziarniste piaski osi ągaj ą w wyst ępuj ących tutaj punktach eksploatacji mi ąŜ szo ść ponad 3 metrów, a Buraczy ński, Superson (2002) okre- ślaj ą maksymaln ą mi ąŜ szo ść na 8.5 metra. Ich jako ść b ędzie zapewne zbli Ŝona do piasków rozpoznanych w zło Ŝu „Suchowola” (tabela 3). Zró Ŝnicowane pod wzgl ędem jako ści s ą osady rzeczne buduj ące tarasy nadzalewowe w dolinach wi ększych rzek. Maj ą zmienny skład ziarnowy, czasem zawieraj ą ponadnorma- tywne domieszki pyłów. Mog ą te Ŝ wyst ępowa ć po śród nich wkładki mułków. Na tarasach, zgodnie z ich zasi ęgiem na SzMGP ark. Komarów (Buraczy ński, Wojtanowicz, 1997), wy- znaczono obszary perspektywiczne koło Białowoli, Huty Tarnawackiej (zob. te Ŝ Siliwo ńczuk, 1987) oraz Pa ńkowa. Jako ść kopaliny w obr ębie dwóch pierwszych obszarów mo Ŝe by ć zbli- Ŝona odpowiednio do tych ze złó Ŝ „Białowola dz. 300-304” oraz „Huta Tarnawacka”. Koło Pa ńkowa mi ąŜ szo ść osadów rzecznych wynosi 14 metrów (Buraczy ński, Superson, 2002). W dolnej cz ęś ci profilu wyst ępuj ą mułki, ale ku górze pojawiaj ą si ę piaski o coraz to grub- szym ziarnie i mniejszej zawarto ści pyłów. Powierzchnia tarasu jest miejscami nadbudowana wydmami. Kolejne dwa obszary perspektywiczne wyznaczono koło Wólki Łabu ńskiej i Koma- rowa-Wsi w obr ębie wyst ąpie ń piasków deluwialnych, miejscami zapylonych, które przez Buraczy ńskiego i Supersona (1997; 2002) są okre ślane jako lessy piaszczyste pochodz ące z ostatniego zlodowacenia. W okresowo czynnych punktach eksploatacji osi ągają około 5 metrów mi ąŜ szo ści. Głównym ich zastosowaniem s ą podsypki drogowe i inne prace ziem-

21

ne. Tam gdzie zapylenie jest mniejsze nadaj ą si ę do budownictwa. Jako ść tej kopaliny mo Ŝe być miejscami zbli Ŝona do piasków ze zło Ŝa „Krzywy Stok” (tabela 3). Kopaliny okruchowe w obr ębie terenu arkusza odznaczaj ą si ę niezbyt korzystn ą jako- ści ą. Wskazuj ą na to informacje zawarte w dokumentacjach i publikacjach, a tak Ŝe nikła eks- ploatacja. Rola proponowanych obszarów perspektywicznych tych kopalin b ędzie wi ęc jedy- nie lokalna, wymagaj ą te Ŝ one rozpoznania otworami wiertniczymi, stwarzaj ąc jednak szanse udokumentowania złó Ŝ małych. Planowana budowa drogi ekspresowej mo Ŝe zwi ększy ć zapo- trzebowanie na surowce gorszej jako ści, ale nadaj ące si ę do prac ziemnych Nie mo Ŝna wykluczy ć ogranicze ń ewentualnego wydobycia wynikaj ących z ochrony środowiska, wód i planów zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Pewna cz ęść proponowanych obszarów lub ich fragmenty znajduj ą si ę na terenie lasów, gleb wyso- kiej jako ści, czy w zasi ęgu obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 ( http://natura2000.gdos.gov.pl , Kistowski, Pchałek, 2009). Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę poszukiwania piasków koło Wolicy Śniatyc- kiej (Matuk, 1979) oraz piasków i Ŝwirów koło Krzywego Stoku (Kulczycka, 1975). W pierwszym przypadku miąŜ szo ść osadów nie spełniała kryteriów bilansowo ści, w drugim po śród składników Ŝwiru dominowały zwietrzałe okruchy miejscowych skał wieku kredowe- go: margli i opok o niskiej odporno ści. Wynikiem negatywnym zako ńczyły si ę te Ŝ poszuki- wania opok koło Tarnawatki (Doroz, 1988). Nie spełniały one wymogów jako ściowych jako materiałów budowlanych. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą te Ŝ skały w ęglanowe – margle, opoki itp. Skały te były wykorzystywane do remontów i budowy dróg. Ich szybkie rozlasowywanie poskutkowało zaprzestaniem wydobycia, wobec ułatwionego zakupu lepszego surowca. W zwi ązku z tym nie wyznaczono obszarów perspektywicznych dla tego typu skał. Nie wyznaczono obszarów perspektywicznych kopalin biogenicznych – torfów i pod- ścielaj ących je kredy jeziornej i gytii. W przewadze są to torfowiska niskie – szuwarowe, szuwarowo-turzycowe, turzycowe, mechowiskowe-turzycowe. Rzadziej wyst ępuj ą mszarne przej ściowe lub mszarne torfowiska wysokie. Łącznie zajmuj ą du Ŝe powierzchnie w dnach dolin Wieprza, Łabu ńki, Sieniochy, Kryniczanki i ich dopływów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996; Buraczy ński, Superson, 1997). Najwi ększe w okolicach Majdanu Wielkiego i Wieprzowa Tarnawackiego si ęgaj ą powierzchni niemal 1.5 tys. ha, a ich zasoby wynosz ą ponad 32 mln. m3. Wyst ąpienia utworów biogenicznych we wszelkich opracowaniach planistycz- nych i ekofizjograficznych (Zawadzka-Górska i in., 2001, 2002, 2003; Kostykiewicz, 2002; Michalczuk, Stachyra, 2002; Michalczyk i in., 2002; Buszewicz i in., 2003; Kurek i in., 2003.,

22

Studium, 2005) s ą uznawane za obszary o szczególnym znaczeniu środowiskowym i obj ęte są ochron ą prawa miejscowego polegaj ącą zwykle na utrzymaniu dotychczasowego ich wy- korzystania (ł ąki lub pastwiska). Cz ęść z nich le Ŝy w zasi ęgu obszarów chronionych lub korytarzy ekologicznych nale Ŝą cych do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA (http://natura2000.gdos.gov.pl; Kistowski, Pchałek, 2009;). Perspektywy w ęgla kamiennego w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym, na terenie które- go znajduje si ę obszar arkusza Komarów, oceniane s ą do gł ęboko ści 1000 metrów i przy su- marycznej mi ąŜ szość bilansowych pokładów w ęgla co najmniej 1 metr (Zdanowski, 2010). Na obszarze arkusza w ęglozasobno ść jest ni Ŝsza, nie mo Ŝna wi ęc wyznaczy ć obszarów per- spektywicznych tej kopaliny. Cały obszar arkusza jest przewidziany do prowadzenia prac poszukiwawczych gazu ziemnego. Wskazuje na to m. in. koncesja udzielona przez Ministra Środowiska w dniu 14.08.2008 (nr O Ś 7510–9/08) na rzecz Composite Energy Poland Sp. z o.o. Prawa koncesyj- ne zostały w dniu 4 grudnia 2009 roku przeniesione na rzecz Werbkowice LLP Spółka oso- bowa z ograniczona odpowiedzialno ści ą. Obszar poszukiwa ń wskazany w koncesji zajmuje północno-wschodni ą i wschodni ą cz ęść obszaru arkusza. Pozostała cz ęść obszaru ma by ć ob- jęta pracami poszukiwawczymi tzw. gazu łupkowego. Dotąd przydzielono koncesj ę dla Exxon Mobil oraz PGNiG (Bo ńda i in., 2011), których obszar obejmuje niemal całą po- wierzchni ę arkusza.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Komarów znajduje si ę w dorzeczu dwóch rzek II rz ędu – Wieprza oraz Bugu. Długo ść pierwszej z nich wynosi ponad 303 km, a powierzchnia dorzecza prze- kracza 10 tys. km 2, długo ść drugiej wynosi w kraju 647 km, za ś powierzchnia dorzecza wy- nosi ponad 19 tys. km 2 (Gutry-Korycka, 2005). W obszarze arkusza znajduje si ę 217,8 km 2 powierzchni dorzecza Wieprza oraz 109,4 km 2 powierzchni dorzecza Bugu (Huczwy) (Szczerbicka, 1998). Dział wodny II rz ędu pomi ędzy Wieprzem a Bugiem przebiega przez środkow ą cz ęść obszaru arkusza. Głównymi ciekami w dorzeczu Wieprza jest górny odcinek tej rzeki i jego dopływy Kryniczanka oraz Łabu ńka, uchodz ące do Wieprza ju Ŝ poza granica- mi arkusza. Odwadniaj ą one zachodni ą i północn ą cz ęść obszaru arkusza. Wschodni ą odwad- niaj ą Sieniocha i Dzier ąŜ nianka mające swoje źródła w obr ębie obszaru arkusza. Nale Ŝą one do dorzecza Huczwy uchodz ącej do Bugu. Gęsto ść sieci rzecznej jest w obszarze arkusza

23

niewielka, co jest efektem szybkiego przechodzenia wód opadowych w system odwodnienia podziemnego wskutek du Ŝej infiltracji wód opadowych w porowe lub szczelinowo-porowe kolektory. Przepływy podziemne zasilaj ą te Ŝ koryta rzek. Skutkuje to do ść wyrównanymi przepływami i stanami wód rzecznych. Współczynnik odpływu rzecznego wynosi od 0,25 do 0,3, a spływ jednostkowy 2–5 l/s/km 2. Najwi ększe przepływy (10 m 3/s) maj ą miejsce w mar- cu, najmniejsze w lipcu i sierpniu. Poza rzekami sie ć hydrograficzn ą tworz ą tutaj źródła, wysi ęki, stawy i rowy meliora- cyjne. Tych pierwszych jest w obr ębie arkusza kilkadziesi ąt, ale ich wydajno ści s ą zwykle niewielkie, niektóre z nich funkcjonuj ą tylko okresowo, st ąd ich znaczenie jest niewielkie. Te o wi ększej wydajno ści znajduj ą si ę w górnej cz ęś ci doliny Łabu ńki, w Ksi ęŜ ostanach oraz w okolicy Kolonii Suchowoli w Komarowie (Szczerbicka, 1998). Du Ŝe znaczenie maj ą sto- sunkowo liczne mokradła, miejscami z wyra źną akumulacj ą biogeniczną, przekształcaj ąc si ę w torfowiska. Wśród zbiorników naturalnych (jezior) wymieniane s ą dwa: niewielki zbiornik w Pa ń- kowie oraz Jezioro Wieprzowe – mały, silnie zarastaj ący zbiornik okresowo przechodz ący w obszar podmokły, z niewielkim zbiornikiem wody w miejscowo ści Wieprzów Tarnawacki. To ostatnie jezioro jest uwa Ŝane za miejsce, z którego wypływa Wieprz – główna rzeka Lu- belszczyzny. Górny odcinek rzeki jest przekształcony w rów melioracyjny, rozcinaj ący sto- sunkowo rozległe mokradła. Interesuj ącym elementem s ą Stawy w Tarnawatce o powierzchni 183,60 ha i pojemno- ści 2 203,2 tys. m 3. Prowadzona jest na nich gospodarka rybacka. Obok nich znajduj ą si ę sta- wy wył ączone z produkcji i zaro śni ęte wraz z przylegaj ącymi ł ąkami, pastwiskami i zakrza- czeniami, lasem, groblami, rowami i nieu Ŝytkami o ł ącznej powierzchni 492,22 ha. Podlegaj ą one ochronie prawnej jako u Ŝytek ekologiczny. W północnej cz ęś ci arkusza w dolinie Łabu ń- ki, koło Łabu ń znajduje si ę podobny kompleks stawów hodowlanych. W Krynicach znajduje si ę zbiornik retencyjny powstały w wyniku spi ętrzenia wód Kryniczanki. Posiada on powierzchni ę 39.72 ha oraz obj ęto ść 800 tys. m 3. Jest on wykorzy- stywany przez Polski Zwi ązek W ędkarski w celach gospodarki rybackiej, a tak Ŝe w celach rekreacyjnych. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na obszarze arkusza Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z rozporz ądzeniami wykonaw- czymi do ustawy Prawo Wodne. Ma on na celu pozyskanie informacji o stanie wód po- wierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. Badanie jako ści rzeki Wieprz w punkcie monitoringowym Majdan Wielki prowadzone było w 2006 r. w oparciu o Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia

24

11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wód (Rozporz ądzenie…, 2004). Jako ść wody okazała si ę niezadowalaj ąca (klasa IV), a punkt ten zaznaczono na mapie. W 2008 r. wykonano wst ępn ą ocen ę stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych” (DzU nr 162, poz. 1008) (Roz- porz ądzenie…, 2008). Wprowadza ono ocen ę stanu wód, która jest wypadkow ą stanu ekolo- gicznego i fizyko-chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. Ocenie poddano wody Wieprza oraz Łabu ńki, ale poza granicami arkusza. Badania wód rzeki Wieprz w latach 2008-2009 okre śliły stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód po- wierzchniowych w 2008 roku jako umiarkowany, za ś w 2009 roku wody uznano za zagro Ŝo- ne. Stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód powierzchniowych zlewni Łabu ńki w 2009 roku oceniono jako umiarkowany. Na omawianym obszarze znajduje si ę strefa ochronna „C” dla uzdrowiska Kra- snobród.

2. Wody podziemne

W uj ęciu najnowszego regionalnego podziału hydrogeologicznego uwzgl ędniaj ącego jednolite cz ęś ci wód podziemnych obszar arkusza Komarów nale Ŝy do subregionu wy Ŝynne- go prowincji Wisły (Paczy ński, Sadurski, 2007). Wody podziemne pojawiaj ą się tutaj w obr ębie dwóch pi ęter: kredowego i czwartorz ędowego (Szczerbicka, 1998). W tym pierw- szym Kleczkowski (1990 – Fig. 3) wydziela GZWP 407 (Niecka Lubelska). Posiada on do- kumentacj ę okre ślaj ącą warunki dla ustanowienia stref ochronnych (Zezula i inni, 1996). Skały w ęglanowo-krzemionkowe wieku kredowego wykształcone jako margle, opoki, opoki margliste, kreda pisz ąca, wapienie i gezy, w których jest rozwini ęty główny poziom u Ŝytko- wy wód gruntowych, wyst ępuj ą w wielu miejscach na powierzchni terenu, tworz ąc szczeli- nowo-porowy kolektor o współczynniku filtracji 16,1–71,7 m/dob ę, zasilany bezpo średnio przez infiltracj ę wód opadowych oraz dopływem regionalnym z obszaru Roztocza. Zasilanie zale Ŝy wi ęc od ukształtowania powierzchni terenu, szczelno ści nadkładu oraz mi ąŜ szo ści stre- fy aeracji. Zwierciadło wody jest zwykle swobodne, st ąd jego przebieg nawi ązuje do wi ęk- szych form rze źby. Tylko w miejscach pojawiania si ę wi ększej mi ąŜ szo ści pokryw skał słabo przepuszczalnych (mułków) lustro wody mo Ŝe by ć nieznacznie napi ęte. Litologia skał kre- dowych powoduje, Ŝe na pewnych gł ęboko ściach nast ępuje zamykanie wszelkich pustek wy-

25

mywan ą substancj ą ilast ą, co w konsekwencji uniemo Ŝliwia przepływ wody (współczynnik filtracji mniejszy od 0,1 m/dob ę). Dlatego gł ęboko ść wyst ępowania tego poziomu wodono- śnego nie przekracza 120 metrów, przy czym zasi ęg intensywnej infiltracji zarazem przepły- wu wody si ęga gł ęboko ści 90 metrów, poni Ŝej dopływ wody sukcesywnie zanika (Szczerbic- ka, 1998).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Komarów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg. A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym; 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 – granica pa ństwowa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka Lubelska (Chełm–Zamo ść ), kreda górna (K 2)

Pod wzgl ędem chemicznym w poziomie kredowym wody s ą proste zwykle 2 jonowe, wodorow ęglanowo-wapniowe. Zdecydowanie rzadziej przyjmuj ą charakter bardziej zło Ŝony i są wtedy wodami wodorow ęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowymi, wodorow ęglano- wo-wapniowo-magnezowymi lub wodorow ęglanowo-chlorkowo-wapniowymi (Szczerbicka, 1998). Ich pH waha si ę od 6.3 do 7.7, a zasadowo ść od 3.6 do 12.6 mval/dm 3. Mineralizacja wody wynosi 239–698 mg/dm 3, natomiast pod wzgl ędem twardo ści s ą to wody średnio twar-

26

3 de, twarde i bardzo twarde o twardo ści ogólnej 178,6–693 mg CaCO 3/dm . Zawarto ści ma- kro– i mikroelementów zwykle s ą ni Ŝsze od dopuszczalnych dla wód pitnych. Jedynie w stre- fach den dolinnych notuje si ę przekroczenie zawarto ści Ŝelaza i manganu. Obserwowane zró Ŝnicowanie cech jako ściowych wód dało podstaw ę do wyró Ŝnienia trzech klas jako ścio- wych (Szczerbicka, 1998): – klasa Ia – woda dobrej jako ści nadaj ąca si ę do picia bez uzdatniania, wody te wyst ę- puj ą w południowo wschodniej cz ęś ci arkusza, w obszarze le śnym, o słabo rozwini ętym osadnictwie, nie jest wi ęc nara Ŝona na zanieczyszczenia antropogeniczne, – klasa Ib – zajmuje najwi ększe obszary, woda jest dobrej jako ści, nadaj ąc si ę do picia bez uzdatniania, jest natomiast nara Ŝona na zanieczyszczenia antropogeniczne, – klasa II – obejmuje kopalne doliny rzeczne, gdzie obserwowane s ą przekroczenia zawarto ści Ŝelaza i manganu, woda wymaga wi ęc uzdatniania. Wydajno ść studni ujmuj ących wody poziomu kredowego jest najwy Ŝsza (60– 103 m3/h, przy depresjach 0–0.8 m) w strefach den dzisiejszych dolin rzecznych i ich stref kraw ędziowych, najni Ŝsza (kilka m 3/h, przy depresjach kilkudziesi ęciu metrów) w obr ębie wododziałowych wzniesie ń. Ma to zapewne zwi ązek ze zró Ŝnicowaniem szczelinowato ści masywu skał kredowych. Wy Ŝsza wydajno ść pojawia si ę w pobli Ŝu stref uskokowych, wyko- rzystywanych przez doliny rzeczne. Do najwi ększych uj ęć eksploatuj ących wod ę z poziomu kredowego nale Ŝą uj ęcia ko- munalne: w Majdanie Wielkim o zasobach eksploatacyjnych 80 oraz 103 m 3/h, przy depre- sjach 1,1 m i 0,8 m, w Niemirówku (zasoby eksploatacyjne 80,0 m 3/h, przy depresji 3,8 m) i Łabuniach (zasoby eksploatacyjne 60,0 m 3/h, przy depresji 0,3 m) oraz uj ęcia przemysłowe dla tartaku w Tarnawatce o zasobach 100 m 3/h i uj ęcie dla GS „SCh” w Łabuniach. Zasoby eksploatacyjne pozostałych uj ęć zwykle nie przekraczaj ą 50 m 3/h. Na map ę naniesiono wi ęk- szo ść uj ęć o wydajno ściach co najmniej 27,9 m 3/h. Po śród utworów czwartorz ędowych wyst ępowanie wody podziemnej ogranicza si ę do dolin rzecznych. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść te piaszczyste i piaszczysto-mułkowe utwory osi ągaj ą w dolinie Wieprza. Lustro wody jest zazwyczaj swobodne i znajduje si ę na gł ęboko ści kilku metrów. Poziom ten jest zasilany bezpo średni ą infiltracj ą opadów atmosferycznych, a ponie- wa Ŝ ma niewielki zasi ęg i niedu Ŝą zasobno ść , eksploatowany jest wył ącznie przez studnie kopane. Dlatego te Ŝ jako ść wód nie jest rozpoznana. Cały obszar arkusza Komarów le Ŝy w zasi ęgu GZWP 407. Zajmuje on powierzchni ę 9015 km 2 i zachował prawie nie zmieniony stan je śli idzie o zasoby wód oraz ich dobr ą ja- ko ść (Zezula i in., 1996). Stopie ń wykorzystania zasobów dyspozycyjnych wynosz ących

27

1127,5 tys.m 3/d wynosi około 20%. Wedle Zezuli i in. (1996) cała powierzchnia zbiornika powinna zosta ć obj ęta ochron ą ze wzgl ędu na niekorzystne warunki naturalne (brak lub mała mi ąŜ szo ść nadkładu) powoduj ące, Ŝe na blisko 90% powierzchni zbiornika czas migracji po- tencjalnych zanieczyszcze ń antropogenicznych do wód podziemnych nie przekracza 25 lat. Stanowi ą wi ęc obszary bardzo silnie, silnie i średnio zagro Ŝone. Zasi ęg terenów słabo zagro- Ŝonych w du Ŝej cz ęś ci pokrywa si ę z obszarami prawnie chronionymi (Zezula i in., 1996; Szczerbicka, 1998). W północnej cz ęś ci arkusza wyodr ębniono dodatkowo obszar szczególnej ochrony terenu spływu wód podziemnych do uj ęć wód miasta Zamo ścia, obejmuj ący zlewni ę Łabu ńki (Zezula i in., 1996).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 895 – Komarów, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma

28

firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 895 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Komarów bach na arku- dowanych Polski Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 895 – Komarów Metale N=11 N=11 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–56 27 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–17 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–47 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,9 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–10 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–17 6 3 Pb Ołów 50 100 600 4–12 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,09 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 895 – Komarów 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 11 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 11 wy Prawo wodne, Cr Chrom 11 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 11 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 11 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Co Kobalt 11 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Cu Mied ź 11 ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 11 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 11 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 11 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 895 – Komarów do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 4) 11 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

29

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu i ołowiu w badanych glebach arku- sza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści: chromu kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarno- bylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej pro- mieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko- ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

30

895W PROFIL ZACHODNI 895E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5611595 5614983 5610738 5611995 m m 5609424 5608945 5608583 5605726 5601678 5600682 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 31 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5611595 5614983 5610738 5611995 m m 5609424 5608945 5608583 5605726 5601678 5600682 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 0,5 1 1,5 2 2,5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Komarów (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

31

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy ( za- chodniej i wschodniej ). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzysta- no tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachod- niej i wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promienio- wania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 18–61 nGy/h. Najni Ŝsze warto ści s ą zwi ązane z aluwiami i torfami, a najwy Ŝsze (>40 nGy/h) z lessami. Warto ści po- średnie odpowiadaj ą marglom, opokom i kredzie pisz ącej mastrychtu. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, waha si ę w grani- cach 0-2,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ędnia- jąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksplo- atacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów praw- nych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk:

32

N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). 33

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Komarów Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Szczerbicka, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Komarów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnych: Łabunie, Komarów-Osada, Krynice, Tarnawatka, ─ obszar szczególnej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść obejmuj ący teren spływu wód podziemnych do komunalnego uj ęcia zaopatru- jącego w wod ę miasta Zamo ść , ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina górnej Łabu ńki” PLB 060013, „Ostoja Tyszowiecka” PLB 060011, „Roztocze” PLB 060012 (ochrona ptaków); „Dolina Sieniochy” PLH 060086, „Łabunie” PLH 060085, „Uroczyska Lasów Adamowskich” PLH 060094, „Dolina Łabu ńki i Toporni- cy” PLH 060083, „Bródek” PLH 060085 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody: „Ksi ęŜ ostany”, „Skrzypny Ostrów”, „Przecinka” (le śne), „Łabu- nie” (stepowy), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ obszary pokryw lessowych cz ęść centralna – mi ędzy Wólk ą Łabu ńska i Suminem (pas wschód – zachód) (Buraczy ński, Superson, 2002), ─ obszary wychodni osadów kredy górnej – skał kolektorskich zbiornika nr 407 (Chełm – Zamo ść ), ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów,

34

─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wieprza, Sieniochy, Kryniczanki, Dzier ąŜ anki i pozostałych cieków, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 0 (Las Łabuniec, na wschód od Ksi ęŜ ostanów), ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: rejony na północ od miejscowości Rachodosz- cze, Chmielnik – Ruszów, Łabunia – Reformy – Zimne Doły; na północ od Majdana Krynickiego, na południe od Wólki Łabu ńskiej, Ksi ęŜ ostany – Korycin; Janówka Wschodnia – Komarów Osada; rejony Suchej Woli, Tokaruszczyzny, Polanówka, Kry- nic, D ąbrowy – Karolówki, Romanówki, Bud Dzier ąŜ yńskich, wzdłu Ŝ doliny Dzier ą- Ŝanki; rejony Huta Dzier ąŜ yńska – Zastaw, Brzeziny, na północny wschód od Kolonii Niemirówek, Pauczno – Winna Góra, Las Sielec – Le śne Doliny, Czerwona Figura – Falków, Huta Tarnawacka – Tymin, tereny le śne na północny wschód od Wieprzowa Tarnawackiego, Jagodna Góra, tereny le śne poło Ŝone na zachód i południe od lasu No- winki (Grabowski (red) i in., 2007), ─ obszary płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych (poni Ŝej 5 m). Problem składowania odpadów Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą ponad 98% powierzchni analizowanego terenu. Na mapie wskazano jedynie niewielkie powierzch- niowo obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. S ą to miejsca wyst ępowania na powierzchni terenu przepuszczalnych czwartorz ędowych osadów piaszczystych i mułków rzecznych. W strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, któ- rych własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów. Obszary wskazano w rejonie mi ędzy Hutkowem i Dominikanówk ą, w rejonie Zabo- recznego, Sumina, Huty Tarnawackiej – Tymina oraz Wolicy Śniatyckiej. Przed podj ęciem decyzji o lokalizacji obiektów typu składowiska odpadów nale Ŝy dokładnie rozpozna ć wa- runki geologiczne i hydrogeologiczne obszarów. Składowiska odpadów budowane na obsza- rach pozbawionych naturalnej izolacji wymagaj ą zastosowanie dodatkowej przesłony – synte- tycznej lub mineralnej zabezpieczaj ącej wody podziemne oraz środowisko gruntowe i wody powierzchniowe przed negatywnym wpływem obiektu, głównie powstaj ących w trakcie jego eksploatacji odcieków. W rejonie Wolicy Śniatyckiej i Huty Tarnawackiej odbywa si ę niekoncesjonowana eksploatacja piasków na potrzeby lokalne. Wyrobiska maj ą niewielkie rozmiary, cz ęś ciowo s ą zaro śni ęte. Miejsca te nale Ŝy zrekultywowa ć, aby zapobiec powstaniu „dzikich” wysypisk.

35

Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą nieko- rzystne. Cały teren poło Ŝony jest w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść . W północno zachodniej cz ęś ci terenu wyznaczono obszar o powierzchni 85 km 2 obejmuj ący zlewni ę Łabu ńki, z którego wody podziemne spływaj ą do uj ęcia komunalnego zaopatruj ącego w wod ę miasto Zamo ść („Łabu ńka”). Jest to obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów (Zezula i in., 1996). Wody zbiornika nr 407 stanowi ą na tych terenach główny u Ŝytkowy poziom wodono- śny. W strefie gł ęboko ści do 150 m buduj ą go utwory kredowe reprezentowane przez facje węglanowe (margle, opoki, kreda pisz ące, wapienie gezy). Lokalnie nad wodami kredowymi wyst ępuj ą poziomy wód „zawieszonych”, których obecno ść ma wpływ na re Ŝim zasilania i wahania sezonowe wód poziomu głównego. Górnokredowy poziom wodono śny zasilany jest poprzez bezpośredni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych oraz dopływ regionalny z rejo- nu Roztocza. Udział zasilania wodami z dalekiego krąŜ enia nie przekracza kilku procent bez- po średniej infiltracji (Szczerbicka, 1998). Na całym terenie obj ętym arkuszem główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest słabo izolowany lub całkowicie pozbawiony izolacji od zanieczyszcze ń antropogenicznych. W do- kumentacji zbiornika nr 407 wnioskuje si ę o zakaz lokalizowania składowisk odpadów nieza- bezpieczonych przed przenikaniem do podło Ŝa substancji szkodliwych dla środowiska (od- cieków). Ewentualn ą lokalizacj ę obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mo- gących pogorszy ć jego stan musi poprzedzi ć ocena oddziaływania planowanej inwestycji na środowisko. Składowisko odpadów komunalnych dla gminy Krynice w miejscowo ści Zaboreczno zamkni ęto w marcu 2010 roku. Obiekt jest w trakcie rekultywacji, prowadzony jest monito- ring wód podziemnych, planowane jest ujmowanie gazu składowiskowego. Składowisko znajduje si ę na terenie pozbawionym naturalnej izolacji. W rejonie Tarnawatki składowane s ą odpady komunalne z terenu gminy Tarnawatka. Przewidywano zamkni ęcie obiektu w 2012 roku, ale b ędzie on funkcjonował prawdopodob- nie dłu Ŝej, do zapełnienia sektora składowiskowego. Przy rozs ądnej gospodarce odpadami mo Ŝe by ć czynne nawet do 2014 roku. Prowadzony jest monitoring wód podziemnych, gaz składowiskowy wypuszczany jest do atmosfery, składowisko nie ma wymaganego pozwole- nia zintegrowanego. Poło Ŝone jest w granicach obszaru obj ętego ochron ą prawn ą w Europej- skiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Roztocze” – PLH 060012 i w miejscu wyst ępowa- nia ł ąk wykształconych na glebach organicznych.

36

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Przy ocenie warunków geologiczno-in Ŝynierskich na terenie arkusza Komarów pomi- ni ęte zostały obszary: wyst ępowania złó Ŝ kopalin, gruntów ornych klas I–IVa, przyrodni- czych obszarów chronionych (parku krajobrazowego i rezerwatów), łąk na glebach pocho- dzenia organicznego, terenów zieleni urz ądzonej i obszarów le śnych. Zgodnie z Instrukcj ą (2005) ocena warunków podło Ŝa budowlanego opiera si ę na generalnych wła ściwo ściach geo- technicznych gruntów, ukształtowaniu powierzchni terenu, poło Ŝeniu zwierciadła wód grun- towych oraz ewentualnym wyst ępowaniu procesów geodynamicznych. Pozwala to wydzieli ć obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Wykorzystano w tym celu: Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski ark. Komarów (Buraczy ński, Superson, 1997, 2002), map ę obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski, red. 2007) i mapy topograficzne. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa s ą uznane tereny wyst ępowa- nia gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespo- istych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie stwierdzono zjawisk geodyna- micznych, a gł ęboko ść do wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu (Instruk- cja…, 2005). Uwzgl ędniaj ąc typologi ę litologiczn ą i genetyczn ą na obszarze arkusza korzyst- ne uwarunkowania budowlane b ędą wyst ępowa ć na skałach litych, gruntach kamienistych i Ŝwirowych i niektórych gruntach piaszczystych. Do tych pierwszych nale Ŝą skały w ęglanowe i krzemionkowo-węglanowe wieku kredowego, reprezentowane przez margle, opoki, opoki margliste i kred ę pisz ącą, które reprezentuj ą grunty lite mi ękkie. Skały te s ą w ró Ŝnym stop- niu sp ękane, mog ą te Ŝ ró Ŝni ć si ę cechami mechanicznymi i fizycznymi. Ze wzgl ędu na kapi- larn ą i subkapilarn ą porowato ść oraz obecno ść minerałów ilastych odznaczaj ą si ę one zmniej- szon ą wodoprzepuszczalno ści ą, p ęcznieniem, czasem rozmakaniem (Dr ągowski, 1965, 1981; Kowalski, 1978). Łatwo ponadto ulegaj ą wietrzeniu, dlatego stosunkowo szybko rozwijają si ę na nich zwietrzeliny reprezentuj ące grunty kamieniste i Ŝwirowe. S ą one czasem spoiste, pla- styczne w efekcie rozlasowywania si ę margli. Grunty piaszczyste s ą do ść zmienne. Te o genezie wodnolodowcowej wi ąŜą si ę z tara- sami kemowymi oraz ozami i bywaj ą raczej drobno– i średnioziarniste, średniozag ęszczone. Grubszym uziarnieniem, nawet domieszkami Ŝwiru odznacza si ę cz ęść osadów buduj ących ozy. Pozostałe grunty piaszczyste reprezentowane s ą przez plejstoce ńskie i czasem holoce ń- skie piaski tarasów rzecznych. Osady te s ą średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Osiadanie bu- dynków posadowionych na takich gruntach jest zwykle szybkie, ale niezbyt du Ŝe. Spo śród

37

gruntów spoistych przede wszystkim nale Ŝy wymieni ć lessy zajmuj ące na obszarze arkusza bardzo du Ŝą powierzchni ę. S ą to zwykle grunty mało spoiste, podlegaj ące dosiadaniu. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą te Ŝ w północnej cz ęś ci arkusza na wodnolodowcowych gruntach piaszczystych (okolice Wolicy Śniatyckiej i Rusz- czyzny), na lessach piaszczystych (na południe od Ruszowa, koło Wólki Łabu ńskiej i Koma- rowa) oraz na piaskach tarasów nadzalewowych (rejon Białowoli i Komarowa). W cz ęś ci centralnej obszary o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą w zasi ęgu lessów, zaj- muj ących du Ŝe obszary i b ędących jednocze śnie glebami chronionymi. Jednak nale Ŝy pami ę- ta ć, Ŝe podlegaj ą one erozji w ąwozowej, a w zasi ęgu i bezpo średnim s ąsiedztwie tych form nachylenia zboczy mog ą przekracza ć 12%. Lessy s ą te Ŝ podatne na sufozj ę. W cz ęś ci południowej obszary o korzystnych warunkach znajduj ą si ę na gruntach piaszczystych tarasów nadzalewowych (np. koło Dominikanówki, Pa ńkowa, Tarnawatki, Su- mina, Tarnawatki–Tartaku) oraz na skałach litych lub ich zwietrzelinach (grunty kamieniste) koło Tarnawatki i Tarnawatki–Tartaku. Obszary o warunkach niekorzystnych determinuj ą obok czynników litologicznych (grunty słabono śne), tak Ŝe m. in. uwarunkowania rze źby terenu (obszary o spadku powy Ŝej 12%), wyst ępowania ruchów masowych, sufozji, a tak Ŝe obecno ść wód gruntowych na gł ę- boko ściach mniejszych od 2 metrów. Grunty słabono śne s ą reprezentowane przez grunty piaszczyste, spoiste oraz organicz- ne. Spo śród gruntów piaszczystych niekorzystne warunki stwarzaj ą lu źne piaski o genezie eolicznej, szczególnie przewiane w wydmy. Piaszczysty charakter maj ą czasem osady delu- wialne i deluwialno-rzeczne. Wyst ępuj ą one zwykle w dnach licznych tutaj suchych dolin. Utwory te stosunkowo łatwo ulegaj ą rozmywaniu, podlegaj ąc do ść intensywnej erozji desz- czowej. Nieco podobnymi cechami odznaczaj ą si ę niektóre piaszczysto-mułkowe utwory ta- rasów rzecznych. Do gruntów spoistych mo Ŝna zaliczy ć mułki jeziorne wyst ępuj ące w jednym z obni- Ŝeń na zachód od Krynic. Pylaste (mułkowe) grunty spoiste wyst ępuj ą te Ŝ miejscami na rzecznych tarasach zalewowych i reprezentuj ą je mułki rzeczne, czasem zapiaszczone (mady). Są to grunty słabono śne, zwykle podmokłe, w przypadku wi ększego zapiaszczenia upłynnia- jące si ę. Zarówno grunty jeziorne, jak i rzeczne mog ą odznacza ć si ę mał ą no śno ści ą. Spo śród gruntów organicznych nale Ŝy wskaza ć holoce ńskie utwory akumulacji ba- giennej oraz cz ęś ciowo rzecznej. Te pierwsze reprezentowane są przez torfy i namuły torfia- ste. Posiadaj ą one mał ą no śno ść i wysok ą ści śliwo ść . Dodatkowe utrudnienia powoduj ą bar- dzo płytko (do kilkudziesi ęciu centymetrów gł ęboko ści) wyst ępuj ące wody, cz ęsto nawet są to obszary bagniste, stale nasycone wod ą. W obu przypadkach wody mog ą by ć agresywne

38

w wyniku zawarto ści kwasów humusowych, powoduj ąc korozj ę betonu i stali. Obszary te, a tak Ŝe obszary wyst ępowania słabono śnych spoistych gruntów jeziornych i rzecznych, wy- magaj ą dodatkowych zabiegów w postaci usuni ęcia gruntów słabono śnych lub ich wzmoc- nienia czy teŜ nadsypywania innymi gruntami o lepszych parametrach. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą bardzo cz ęsto w dnach dolin rzecznych, gdzie znajduj ą si ę płytko zalegaj ące lub powierzchniowe poziomy wodono- śne i gdzie pojawiaj ą si ę grunty organiczne lub uplastyczniaj ące si ę grunty spoiste. Obszary takie spotyka si ę wi ęc w dolinach Wieprza, Łabu ńki, Sieniochy, Kryniczanki i Dzier ąŜ anki oraz w dnach niektórych wi ększych parowów i dolinek nieckowatych, m in. w okolicach Białowoli, Suchowoli, Niemirówka, Janówki i Dzier ąŜ ni. Wreszcie pojawiaj ą si ę w miejscach wyst ępowania piaszczystych osadów eolicznych np. w okolicach Hutkowa. Dna dolin rzecznych bywaj ą niekie- dy zalewane podczas powodzi, które częś ciej wyst ępuj ą podczas gwałtownych odwil Ŝy, gdy po- wierzchnia równi zalewowej jest jeszcze zamarzni ęta i nie przyjmuje wód roztopowych. Zagro- Ŝenie powodziowe jest jednak niewielkie, gdy Ŝ zasi ęg wód pokrywa si ę najcz ęś ciej z niezabudo- wanymi obszarami ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Wreszcie niekorzystnymi pod wzgl ędem budowlanym b ędą obszary o spadkach sto- ków i zboczy powy Ŝej 12 %. Wyst ępuj ą one w pobli Ŝu suchych dolin, zwłaszcza w ąwozów, a tak Ŝe mog ą pojawia ć si ę w strefach kraw ędzi morfologicznych, zwłaszcza wzdłu Ŝ północnej granicy Roztocza. Poniewa Ŝ w tych strefach cz ęste s ą wychodnie lessów oraz lessów piasz- czystych zachodz ą tu miejscami bardzo intensywne procesy spłukiwania i erozji w ąwozowej. Są te Ŝ predysponowane do rozwoju ruchów masowych, osuwisk i spływów (zob. Grabowski, red., 2007), a tak Ŝe wewn ętrznego wymywania (sufozji).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Komarów do obszarów chronionych nale Ŝą : Krasnobrodzki Park Krajobrazowy wraz z otulin ą, rezerwaty, obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, pomniki przyrody, w tym aleje drzew, oraz u Ŝytki ekologiczne i parki podworskie. Ochronie podlegaj ą te Ŝ u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych (I–IV a), tereny le śne oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego. Krasnobrodzki Park Krajobrazowy (KPK) został utworzony w roku 1988, a jego t eren obejmuje fragment wododziałowego pasma najwy Ŝszych wzgórz Roztocza, z Gór ą Hołd ą (353 m npm). Oprócz obszarów le śnych znamiennym elementem krajobrazu s ą liczne wydmy i w ąwozy. Około 61% powierzchni parku zajmuj ą lasy, na przewa Ŝaj ącym obszarze maj ące cechy zbiorowisk naturalnych. Najpospolitszym jest bór świe Ŝy z sosn ą (ok. 75%) i jodł ą. Na

39

drugim miejscu wyst ępuj ą bory jodłowe – jodła dominuje na 16% powierzchni, a nast ępnie buczyna karpacka. Spotka ć tu mo Ŝna tak Ŝe olsy, gr ądy oraz torfowiska. Lasy li ściaste repre- zentowane s ą przez niewielkie obszarowo płaty buczyny karpackiej. W lasach Parku spotka ć mo Ŝna wiele rzadkich i chronionych ro ślin np.: widłaki, storczyki, rosiczk ę okr ągłolistn ą, kruszyn ę pospolit ą, wawrzynka wilczełyko. Z le śnych ssaków kopytnych wyst ępuj ą tu: jele ń, sarna i dzik. Ssaki drapie Ŝne reprezentuj ą m.in.: borsuk, gronostaj, jenot, kuna le śna, kuna domowa, łasica i tchórz. Z rzadszych gatunków ptaków stwierdzono tu gniazdowanie orlika krzykliwego, bociana czarnego, kraski i pliszki górskiej. Stawy i mokradła nad Wieprzem zamieszkuj ą bobry europejskie oraz ptaki wodne jak: derkacz, rybitwa czarna oraz zimorodek. W wodach Wieprza oprócz licznych gatunków ryb wyst ępuj ą tak Ŝe raki. W obr ębie arkusza przez KPK przebiega ście Ŝka rowerowa po najciekawszych miejscach Parku. Na obszarze arkusza utworzono cztery rezerwaty przyrody (tabela 7). Najwi ększym powierzchniowo i jednym z najwi ększych pod tym wzgl ędem w Polsce, jest rezerwat flory- styczny „Łabunie”. Posiada on powierzchni ę 108.54 ha i utworzono go 5 wrze śnia 1959 roku w celu ochrony ro ślinno ści stepowej i cz ęś ciowo le śnej. Ta ostatnia intensywnie odrasta, szczególnie dere ń i śliwa tarnina. W rezerwacie wyst ępuj ą rzadkie ro śliny sucho- i ciepłolub- ne: miłek wiosenny, oman w ąskolistny, len złocisty, ciemi ęŜ yca czarna, a tak Ŝe storczyk ku- kawka, obuwik pospolity, pierwiosnka lekarska i zawilec wielkokwiatowy. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Nr Forma Rok za- Gmina Rodzaj obiektu obiektu ochro- Miejscowo ść twierdze- (powierzchnia w ha) na mapie ny Powiat nia 1 2 3 4 5 6 Łabunie 1 R Ruszczyzna zamojski 1959 St – „Łabunie” (108,54) Łabunie 2 R Ksi ęŜ ostany zamojski 2003 L – „Ksi ęŜ ostany” (50,55) Tarnawatka Huta 3 R tomaszowski 1967 L – „Skrzypny Ostrów” (1,77) Tarnawacka Rachanie 4 R Podhucie tomaszowski 1998 L – „Przecinka” (32,91) Łabunie PŜ – aleja drzew pomnikowych: 13 lip drobno- 5 P Łabunie zamojski 1981 listnych Łabunie PŜ – aleja drzew pomnikowych: 46 lip drobno- 6 P Łabunie zamojski 1981 listnych, 15 klonów pospolitych Krynice PŜ – grupa drzew: 13 d ębów szypułkowych, 8 grabów pospolitych, 7 buków pospolitych, 7 P Krynice 1995 tomaszowski 5 klonów pospolitych, 9 jaworów, sosna pospo- lita, modrzew europejski, kasztanowiec biały Krynice PŜ – grupa drzew: 8 P Krynice tomaszowski 1977 3 d ęby szypułkowe, d ąb czerwony

40

1 2 3 4 5 6 Krynice PŜ – wi ąz szypułkowy, 9 P Dzier ąŜ nia 1988 tomaszowski (obwód – 280 cm) Krynice 10 P Dzier ąŜ nia tomaszowski 1988 PŜ – lipa drobnolistna (obwód – 300 cm) Krynice PŜ – aleja drzew pomnikowych: 23 lipy drob- 11 P Dzier ąŜ nia tomaszowski 1977 nolistne, 2 jesiony wyniosłe Krynice PŜ – grupa drzew pomnikowych: 12 P Antoniówka tomaszowski 1977 15 lip drobnolistnych, 2 buki pospolite Tarnawatka PŜ – grupa drzew: 13 P Tarnawatka tomaszowski 1988 2 jesiony wyniosłe Tarnawatka PŜ – grupa drzew: 14 P Tarnawatka tomaszowski 1977 20 lip drobnolistnych Komarów- 15 U Antoniówka Osada * torfowisko (ok. 131,5* w gr. arkusza) zamojski Tarnawatka 16 U Hutków tomaszowski * torfowisko (ok. 2,1*) Tarnawatka 17 U Hutków tomaszowski * torfowisko (ok. 3,0*) Majdan Wielki- Krasnobród 18 U Turzyniec tomaszowski * torfowisko (ok. 1,8*) Majdan Wielki- Krasnobród torfowisko (ok. 3,1*) 19 U Turzyniec tomaszowski * Majdan Wielki- Krasnobród torfowisko (ok. 2,2*) 20 U Turzyniec tomaszowski * Majdan Wielki- Krasnobród torfowisko (ok. 3,0*) 21 U Turzyniec tomaszowski * Majdan Wielki- Krasnobród torfowisko (ok. 2,0*) 22 U Turzyniec tomaszowski * Krasnobród torfowisko (ok. 5,3*) 23 U Majdan Wielki tomaszowski * Tarnawatka 24 U Tarnawatka tomaszowski 1997 „Stawy w Tarnawatce” (492,22) Krasnobród torfowisko (ok. 0,8*) 25 U Majdan Wielki tomaszowski * Krasnobród torfowisko (ok. 0,8*) 26 U Majdan Wielki tomaszowski * Krasnobród torfowisko (ok. 0,6*) 27 U Zielone tomaszowski * Krasnobród torfowisko (ok. 1,0*) 28 U Zielone tomaszowski * Krasnobród torfowisko (ok. 0,8*) 29 U Zielone tomaszowski * Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny, Rubryka 5: * – obiekt projektowany, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, St – stepowy, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, * – po wierzchnia oszacowana na pod- stawie map topograficznych

W gminie Łabunie powołano 31 grudnia 2003 roku rezerwat „Ksi ęŜ ostany” o po- wierzchni 50,55 ha. Jest on fragmentem kompleksu leśnego w pobli Ŝu północnej granicy Roz- tocza Środkowego, a przedmiotem ochrony jest naturalna buczyna karpacka ze starodrzewem bukowym (pobli Ŝe północno-wschodniej granicy wyst ępowania buka). W śród ciekawszych

41

roślin chronionych mo Ŝna wymieni ć: bluszcz pospolity, kalin ę koralow ą, kopytnik pospolity, wawrzynek wilczełyko, lili ę złotogłów oraz podkolany biały i zielonawy. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, niedaleko Tarnawatki, znajduje si ę kolejny rezerwat „Skrzypny Ostrów”, utworzony w 1967 roku i posiadaj ący powierzchni ę 1,8 ha. Przedmiotem ochrony jest stanowisko modrzewia polskiego. Przy wschodniej granicy arkusza le Ŝy fragment rezerwatu „Przecinka”. Powołano go w 1998 roku, a całkowita jego powierzchnia wynosi 32,91 ha. Przedmiotem ochrony jest Ŝy- zna buczyna karpacka w formie podgórskiej, która tutaj ma charakter ekstrazonalny. Jest ona mniej typowa, odchylona w kierunku ni Ŝowych lasów li ściastych typu gr ądowego. W drzewostanie panuje buk, z liczn ą domieszk ą graba. Pojawiaj ą si ę te Ŝ lipa, jawor, d ąb szy- pułkowy, klon zwyczajny oraz sosna zwyczajna. O walorach rezerwatu decyduj ą równie Ŝ okazy o warto ści pomnikowej, odznaczaj ące si ę wyj ątkowymi rozmiarami. Na obszarze arkusza wyst ępuje kilkana ście pomników przyrody Ŝywej (tabela 7). Rzadziej s ą nimi pojedyncze drzewa, cz ęś ciej ich grupy, w tym te Ŝ aleje. Te ostatnie znajduj ą si ę w Łabuniach i w Dzier ąŜ ni. Drzewa s ą zwykle w dobrym stanie zdrowot- nym. UŜytek ekologiczny „Stawy w Tarnawatce” obejmuje 8 stawów produkcyjnych i 9 stawów wył ączonych z produkcji, zarastaj ących i zaro śni ętych, razem z przylegaj ący- mi ł ąkami, pastwiskami, zakrzaczeniami, lasem, groblami, drogami, rowami i nieu Ŝytkami o łącznej powierzchni 492.22 ha został powołany 28 pa ździernika 1997 roku. Wyst ępują tutaj 152 gatunki ptaków, 9 gatunków płazów i 7 gatunków gadów chronionych. Teren porasta ro ślinno ść bagienna i wodna. Obecnie ten obszar wł ączony jest do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Ponadto samorz ądy lokalne gmin Tarnawatka i Kra- snobród zaproponowały utworzenie kilkunastu kolejnych u Ŝytków ekologicznych. Wszystkie s ą torfowiskami (tabela 7). W Łabuniach, w Krynicach oraz w Dzier ąŜ ni, Tarnawatce i Niemirówku znajduj ą si ę podworskie parki. Utworzony na regularnym, barokowym układzie, obecnie nieco przekształconym, park w Łabuniach przylega do zespołu pałacowego. Posiada on po- wierzchni ę 17 ha i rosn ą w nim jesiony, graby, lipy, robinie akacjowe, kasztanowce, sosny, modrzewie i grochodrzew. Istnieje te Ŝ w nim aleja lipowa. W parku w Dzier ąŜ ni, o powierzchni około 4.5 ha, mniej wi ęcej połow ę drzewostanu stanowi ą lipy, rosn ą te Ŝ klony oraz jesiony. Kilka drzew (lipy, jesiony, topol ę) uznano za pomniki przyrody. W Tarnawatce, w swobodnym, krajobrazowym, cho ć zaniedbanym parku, zało Ŝonym z pocz ątkiem XX wieku, dominuje jesion wyniosły, wyst ępuje te Ŝ lipa drobnolistna,

42

kasztanowiec biały i grab pospolity. Zdewastowany w znacznym stopniu park w Kryni- cach o powierzchni ok. 3,9 ha, w efekcie zarastania krzewami utracił swoj ą pierwotn ą kompozycję. W Niemirówku mały, zdewastowany park z zaro śni ętym stawem, jest po- ło Ŝony w południowej cz ęś ci dawnego zespołu parkowo-pałacowego. W uj ęciu systemu ECONET (Liro red., 1998) północna i południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduj ą si ę w granicach obszarów w ęzłowych o znaczeniu krajowym – 21K Obszar południoworoztocza ński, 22K – Obszar Zamojski (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Komarów na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym: 33M Obszar Roztocza ński, 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym: 21K Obszar Południoworoztoczański; 22K Obszar Zamojski, 3 – korytarz ekologiczny znaczeniu krajowym: 65k Wieprza, 4 – granica pa ństwa

Do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 naleŜy kilka ostoi (tabela 8). Roz- legły obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Tyszowiecka” (PLB060011) obejmuje dolin ę rzeki Sieniochy i środkowy odcinek doliny Huczwy. Suma pokrycia siedlisk wynosi 100%. Obni Ŝenia w dolinie wypełnione s ą torfami wyst ępuj ącymi na skałach w ęglanowych wieku kredowego lub piaszczystych czwartorz ędowych. Na Ŝyźniejszych siedliskach rosn ą lasy gr ą-

43

dowe, na terenach podmokłych (w bezpo średnim s ąsiedztwie dolin rzecznych) – olsy, nato- miast wychodnie piasków porastaj ą bory. Du Ŝa cz ęść torfowisk stale lub okresowo podmo- kłych, jest nieu Ŝytkowana i poro śni ęta turzycami, reszt ę obejmuj ą ekstensywnie u Ŝytkowane łąki. Na obszarze ostoi wyst ępuj ą co najmniej 24 gatunki ptaków uwzgl ędnionych w Zał ącz- niku I Dyrektywy Ptasiej, 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Ogólnie stwier- dzonych tutaj 148 gatunków ptaków, w tym 119 l ęgowych. W okresie l ęgowym przebywa tutaj: około 5% populacji krajowej rybitwy białow ąsej (PCK), powy Ŝej 2% populacji krajowej dzi ęcioła białoszyjego, co najmniej 1% populacji kra- jowej dubelta (PCK) i podró Ŝniczka (PCK) oraz stosunkowo licznie zielonka (PCK), kokosz- ka i muchołówka białoszyja. Wyst ępuje tu równie Ŝ co najmniej 8 gatunków ro ślin z listy PCK i dodatkowe 4 gatunki z listy ro ślin chronionych. Spo śród wyst ępuj ących tu kr ęgowców naj- ciekawszym jest suseł perełkowy (zachodni skraj zasi ęgu gatunku). Spotykanych jest kilka gatunków owadów z listy PCK. Projektowane jest utworzenie Tyszowieckiego Parku Krajo- brazowego lub Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszar specjalnej ochrony ptaków „Roztocze” ( PLB060012) obejmuje Lasy Zwierzy- niecko-Kosobudzkie oraz Roztocze Środkowe i Południowe. Około 70% powierzchni stano- wi ą lasy, z których znaczna cz ęść ma charakter zbli Ŝony do naturalnego. Dominuj ą w śród nich bory sosnowe, spory udział maj ą mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. W dolinach Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajduj ą si ę stawy rybne. W ostoi wyst ępuje co najmniej 40 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 15 gatunków z Polskiej Czerwo- nej Ksi ęgi (PCK). W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: dzi ęcioł białogrzbiety (PCK), dzi ęcioł zielonosiwy, puchacz (PCK), puszczyk uralski (PCK), trzmielojad; w stosunkowo wysokim zag ęszczeniu (C7) wy- st ępuje bocian biały i orlik krzykliwy (PCK), a tak Ŝe przepiórka (1% populacji krajowej). Stawy w Tarnawatce s ą wa Ŝnym w regionie miejscem l ęgowym śmieszki (ok. 1000 par) oraz miejscem Ŝerowania krzy Ŝówki (ok 8000 osobników) w czasie migracji.

44

Tabela 8

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru punktu obszaru nia w granicach arkusza Typ Kod i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść na mapie Kod geograf geograf Województwo Powiat Gmina [ha] NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ostoja Tyszowiecka PL312 Chełmsko- J PLB060011 E 23 38 5 N 50 38 15 11 029.4 lubelskie zamojski, Komarów Osada P zamojski Krasnobród, Ada- PL312 Chełmsko- zamojski, mów, Zamo ść , Roztocze zamojski 79% F PLB060012 E 23 14 45 N 50 28 49 103 503.3 lubelskie P PL324 Przemyski Tarnawatka, Toma- 21% tomaszowski, szów Lubelski, Dolina Górnej Łabu ńki PL312 Chełmsko- A PLB060013 E 23 19 21 N 50 40 55 1 907,0 lubelskie zamojski Łabunie

45 P zamojski Dolina Sieniochy PL312 Chełmsko- K PLH060025 E 23 30 38 N 50 38 34 2 693,1 lubelskie zamojski, Komarów Osada, S zamojski Łabunie PL312 Chełmsko- Łabunie, B PLH060080 E 23 25 30 N 50 38 39 311,4 lubelskie zamojski S zamojski Komarów Bródek PL312 Chełmsko- B PLH060085 E 23 24 25 N 50 40 47 208,7 lubelskie zamojski Łabunie, S zamojski Doliny Łabu ńki PL312 Chełmsko- K PLH060087 i Topornicy E 23 19 39 N 50 40 42 2 054,7 lubelskie zamojski Łabunie, zamojski S Uroczyska PL312 Chełmsko- G PLH060094 Lasów Adamowskich E 23 15 00 N 50 38 00 779 lubelskie zamojski Zamo ść zamojski S Rubryka 1: A – Wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połącze ń z innymi obszarami Natura 2000; F – Obszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO; G – Obszar SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO; J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; Rubryka 3: P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – obszar specjalnej ochrony siedlisk.

Obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Górnej Łabu ńki” (PLB060013) obejmuje górn ą cz ęść doliny Łabu ńki, dopływu Wieprza. Od południa otoczona jest polami uprawnymi i zabudowaniami wiejskimi, a od północy zabudow ą miejsk ą Zamo ścia oraz s ąsiaduj ących wsi. Zasadnicz ą cz ęść ostoi stanowi ą ł ąki maj ące przed melioracj ą, charakter torfowisk. Ran- gę przyrodnicz ą ostoi podnosz ą stawy rybne w Łabuniach. Wyst ępuj ą tu gatunki ptaków wy- mienione w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej m. in.: dubelt, derkacz i dzi ęcioł białoszyi. Dla pierwszego z nich Dolina Łabu ńki jest jedn ą z 10 najwa Ŝniejszych ostoi w Polsce. Ponadto 13 spo śród stwierdzonych tu gatunków zostało zamieszczonych na li ście zagro Ŝonych pta- ków. Natomiast lasy s ą wa Ŝnym miejscem l ęgów ptaków drapie Ŝnych i sów oraz gawrona, którego liczebno ść na Zamojszczy źnie spada. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Sieniochy” ( PLH060025) obejmuje dolin ę rzeki Sieniochy na wschód od Komarowa z ko śnymi ł ąkami i torfowiskami. Zachował si ę w niej kompleks ł ąk trz ęś licowych oraz torfowisk nakredowych. Szczególne znaczenie ma wyst ępowanie najwi ększej krajowej populacji niebielistki trwałej typowej (jedno z dwóch stanowisk w kraju) i gółki długoostrogowej g ęsto kwiatowej. Znaczne s ą tu populacje staro- duba ł ąkowego i lipiennika Loesela. Obydwa gatunki, a tak Ŝe brzoza niska, marzyca czarnia- wa i kukułka krwista Ŝółtawa zostały wpisane do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Innymi cennymi gatunkami s ą gniewosz królewski, goryczka gorzkawa, kruszczyk błotny, starzec wielkolistny i tłustosz dwubarwny. W ostoi wyst ępuj ą te Ŝ rzadkie gatunki bezkr ęgowców, m. in. motyli obj ętych ochron ą w ramach unijnej dyrektywy siedliskowej: czerwo ńczyk fioletek, czerwo ń- czyk nieparek, modraszek telejus, modraszek nausitous, strz ępotek edypus. Ten ostatni ma tutaj jedno z czterech poznanych w kraju stanowisk. Z kr ęgowców wyst ępuj ą bóbr europejski, wydra i kumak nizinny. Bardzo cenna jest awifauna, która znajduje si ę pod ochron ą w ramach OSO PLB060011 Ostoja Tyszowiecka. Do cennych siedlisk nale Ŝą suche wrzosowiska, zmienno wilgotne ł ąki trz ęś licowe, torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska, torfowiska nakre- dowe, górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Łabunie” ( PLH060080) obejmuje kompleks le śny we wsi Łabunie. Północna cz ęść ostoi chroniona jest jako rezerwat przyrody Łabunie, powołany dla ochrony muraw kserotermicznych na rozległych polanach śródle śnych (stan w XX w.). Obecna szata ro ślinna to fitocenozy le śne o charakterze ciepłolubnego gr ądu. W miejscach gdzie zachowane były pozostało ści muraw i wi ększe skupienia ciemi ęŜ ycy czarnej prowadzi si ę zabiegi czynnej ochrony: wycinanie drzew i krzewów (2,32 ha, 2,1% pow. rezerwatu) oraz wy- kaszanie (2,27 ha, 2,1% pow. rezerwatu). Od strony południowej rezerwat graniczy z drzewo- stanami gospodarczymi, od północnej z polami. Jest to jedno z najbogatszych stanowisk obuwi- ka pospolitego oraz jedno z czterech stanowisk w Polsce i najbogatsze ciemi ęŜ ycy czarnej.

46

Wi ększo ść powierzchni zajmuje siedlisko gr ądu subkontynentalnego. Wyst ępuj ą tu tak Ŝe mu- rawy kserotermiczne ze znacz ącym udziałem storczyków (7 gatunków). Obszar specjalnej ochrony siedlisk „Bródek” ( PLH060085) jest ostoj ą poło Ŝon ą w strefie wododziałowej Huczwy (dopływu Bugu) i Łabu ńki (dopływu Wieprza). Ostoja obejmuje 4 kompleksy głównie gr ądów subkontynentalnych odmiany woły ńskiej z licznym wyst ępowaniem gatunków ciepłolubnych. Obszar obejmuje płaty gr ądów z cz ęstymi stanowi- skami obuwika (ponad 1400 os.), którego populacja stanowi 3,5–4,7 % populacji wojewódz- kiej i ponad 2% krajowej. Zagra Ŝa jej naturalny proces sukcesji w gr ądzie prowadz ący do nadmiernego zwarcia warstwy krzewów i drzew. Obszar specjalnej ochrony siedlisk „Doliny Łabu ńki i Topornicy” ( PLH060087) obejmuje górne odcinki dolin tych rzek. Wyst ępuj ą tu liczne źródła zasilaj ące zmeliorowane łąki, w obr ębie których zachowały si ę niewielkie płaty ł ąk trz ęś licowych ze starodubem ł ą- kowym. Jego populacja szacowana jest na 5000 – 10 000 osobników. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ rzadkie i chronione gatunki np. historyczne stanowisko lipiennika Loesela i sasanki dzwon- kowatej. Z bezkr ęgowców stwierdzono wyst ępowanie 4 gatunków motyli zagro Ŝonych wg. IUCN lub uj ętych w Konwencji Berne ńskiej: modraszek telejus, modraszek nausitous i czer- wo ńczyk nieparek oraz wa Ŝki zalotka wi ększa. Wszystkie ostoje s ą zagro Ŝone zmianami stosunków wodnych w wyniku melioracji, intensyfikacj ą rolnictwa, zarzucaniem gospodarki ł ąkarskiej i pastwiskowej, wypalaniem ro- ślinno ści, wyr ębem starodrzewu i drzew dziuplastych, wydobyciem torfu, zaniechaniem czy intensyfikacj ą u Ŝytkowania stawów rybnych, oraz hałasem i penetrowaniem siedlisk przez ludzi i zwierz ęta domowe. Poza wł ączonymi w obszar Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, wi ększe kom- pleksy le śne znajduj ą si ę w północnej cz ęś ci arkusza pomi ędzy Majdanem Krynickim a Wól- ką Łabu ńsk ą oraz w cz ęś ci południowej koło Pa ńkowa i na południowy wschód od Tarnawat- ki. Przewa Ŝaj ą siedliska lasu świe Ŝego, z: bukiem, grabem, osik ą, sosn ą, brzoz ą, jodł ą, jesio- nem, świerkiem i olch ą. Mimo niewielkiej powierzchni lasy pełni ą znacz ącą rol ę w środowi- sku przyrodniczym. S ą to zbiorowiska korzystne bioterapeutycznie i psychoregulacyjnie, o znacznej odporno ści rekreacyjnej, nadaj ące si ę do wszystkich form wypoczynku. Jednak pełni ą bardzo cz ęsto rol ę lasów glebochronnych i wodochronnych, st ąd władze samorz ądowe słusznie staraj ą si ę wprowadza ć ograniczenia w zbyt intensywnym wykorzystywaniu rekre- acyjnym lasów. Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) zajmuj ą du Ŝą powierzchni ę, naj- wi ększ ą w północnej i centralnej cz ęś ci arkusza. Pod wzgl ędem u Ŝytkowania przewa Ŝaj ą wśród nich grunty rolne i u Ŝytki zielone.

47

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Komarów znajduje si ę kilkadziesi ąt cennych obiektów architek- tonicznych, archeologicznych i sakralnych, a tak Ŝe pomników i miejsc pami ęci narodowej. Spo śród tych pierwszych w opracowaniu uwzgl ędniamy tylko te, które zostały wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego. Wszystkie zabytki, a tak Ŝe zlokalizowane po- mniki zostały naniesione na mapę zgodnie z Instrukcj ą (2005). Poło Ŝenie omawianego obszaru arkusza w obr ębie zró Ŝnicowanych jednostek fizycz- nogeograficznych skutkowało niejednolitym rozwojem osadnictwa i zasiedlania poszczegól- nych regionów. Najstarsze fale osadnictwa przemieszczały si ę obni Ŝeniami o dobrych gle- bach, tutaj wzdłu Ŝ Padołu Zamojskiego, nieco pó źniej lessowymi fragmentami Roztocza. Najpó źniej osadnictwo docierało w tereny o najgorszych, cz ęsto podmokłych glebach. Najstarszymi s ą zabytki archeologiczne (osady, groby, kurhany, grodziska, ślady osadnicze oraz pojedyncze znaleziska lu źne) wskazuj ące na pocz ątki osadnictwa. Zachowane ślady bytno ści człowieka si ęgaj ą tutaj czasów prehistorycznych, cho ć bardziej szczegółowa chronologia jest w ątpliwa. Na pewno znaczy si ę etap osadnictwa neolitycznego, ale znalezisk z tego okresu jest niewiele. Zdecydowanie wi ęcej stanowisk mo Ŝna powi ąza ć z epok ą br ązu, okresem late ńskim i średniowieczem, w tym te Ŝ wczesnym. Do rejestru zabytków wpisano dwa stanowiska: cmentarzysko kurhanowe z epoki br ązu (kultura trzciniecka) w Dominika- nówce, oraz ślady osadnictwa od neolitycznego (okres kultury ceramiki wst ęgowej), poprzez epok ę br ązu, okres wpływów rzymskich po wczesne średniowiecze w Tarnawatce. Spo śród pozostałych wi ększych i ciekawych stanowisk archeologicznych mo Ŝna wskaza ć: osad ę z neolitu z nawarstwieniami z epoki br ązu i wczesnego średniowiecza w Polanach i Roma- nówce na zachód od Krynic, w pobli Ŝu Stawów w Tarnawatce, w Wierzbiach, w Ruszowie, w okolicach Łabuni, czy grób (niestety cz ęś ciowo zniszczony) w Kolonii Partyzantów. Rozmieszczenie młodszych zabytków wyra źnie nawi ązuje do nadal funkcjonuj ącej sieci osadniczej, która była kształtowana przez ró Ŝne zdarzenia historyczne. Zachowały si ę tylko najmłodsze zabytki, bo pochodz ące od XVIII wieku. Do najcenniejszych zabytków ar- chitektury świeckiej nale Ŝą zespoły pałacowo-parkowe w Łabuniach, Dzier ąŜ ni, Tarnawatce i w pewnym stopniu w Krynicach. W skład pierwszego z nich wchodzi pałac, dwie oficyny, budynek zwany „Kasztelank ą”, budynek inwentarski oraz tzw. pawilon. Pałac w połowie XVIII wieku wybudował ordynat Jan Jakub Zamoyski. Od 1922 roku wła ścicielem całego zespołu jest Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Misjonarek Maryi w Łabuniach. Czterokon- dygnacyjny pałac, na planie wydłu Ŝonego prostok ąta, z trójk ątnym ryzalitem środkowym jest

48

murowany i otynkowany. Pałac ćwier ćkolistymi galeriami ł ączy si ę z dwiema murowanymi oficynami. Osobny zespół gospodarczy tworzy „Kasztelanka” pełni ąca funkcj ę budynku mieszkalnego oraz budynek inwentarski. Wszystkie obiekty s ą odremontowane. Zabytkowy charakter posiada tak Ŝe murowane ogrodzenie zespołu. Kolejny, równie Ŝ odremontowany zespół pałacowy jest w Dzier ąŜ ni. Składa si ę z pałacu, starego dworu, parku, spichlerza, piwnicy i dawnej obory. Pałac powstał około roku 1900 i został wybudowany przez ród Gumi ńskich. Po II wojnie był własno ści ą Skarbu Pa ń- stwa i wykorzystywany jako szkoła. Obecnie jego właścicielami s ą osoby prywatne. Jedno- kondygnacyjny budynek jest murowany i otynkowany, wzniesiony na planie prostok ąta. Po- zostałe obiekty zespołu tworz ą zabudow ę dawnego folwarku. Zespół dworski w Tarnawatce tworzyły: dwór, murowany dom administratora, muro- wany gara Ŝ, chlewnia, stajnia z wozowni ą, obory, murowany spichlerz i przepompownia wo- dy. Budynki te powstawały w latach 1874–1935 dla ówczesnych wła ścicieli, najpierw Dzied- uszyckich, pó źniej Mi ączy ńskich i wreszcie Tyszkiewiczów. Niestety drewniany dwór spło- nął, zachowane s ą jedynie ruiny. Reszta obiektów jest zachowana do ść dobrze. Zespół dworski w Krynicach jest najbardziej zniszczony i składa si ę z: parku otaczaj ą- cego dwór i s ąsiaduj ącej z nim ł ąki, zespołu ko ścielnego, cmentarza grzebalnego i sąsiaduj ącego z nimi lasu, oraz dawnej cz ęś ci gospodarczej (czworaki). Klasycystyczny dwór wzniesiony prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX wieku jako własno ść Głogow- skich, pó źniej Lipczy ńskich znajduje si ę w ruinie, bez mo Ŝliwo ści odtworzenia. Do ść intere- suj ący jest ko ściół z 1920 roku, drewniany, przeniesiony z Horyszowa. Poza kompleksami ko ścielnym i cmentarnym w najlepszym stanie s ą budynki dawnej gminy i obory, w dobrym stanie jest ł ąka. Zniszczeniu uległ równie Ŝ dwór w Niemirówku, a z dawnego zespołu zacho- wał si ę tylko park. Zabytkowych charakter posiada układ przestrzenny gruntów i zabudowy wsi Pa ńków (owalnica) poło Ŝonej ku południowemu wschodowi od Tarnawatki. Ochronie podlegaj ą te Ŝ wody, drogi wiejskie i układy działek własno ściowych, przyzagrodowych. Z pozostałych za- bytków nale Ŝy wymieni ć zajazd z pierwszej połowy XIX wieku w Tarnawatce. W roku 1951 przekształcony w biura, ostatnio maj ący prywatnych wła ścicieli jest budynkiem mieszkal- nym. Spo śród obiektów sakralnych do rejestru zabytków zostały wł ączone: ko ścioły w Łabuniach, Komarowie, Dzier ąŜ ni i Tarnawatce. Zespół obiektów ko ścioła parafialnego pw. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Dominika w Łabuniach tworzy jednonawowy, trójprzę- słowy, w stylu renesansu lubelskiego budynek ko ścielny z pocz ątku XVII wieku wraz z urz ą-

49

dzeniem wn ętrza, dzwonnic ą, ogrodzeniem, dwiema kapliczkami, osiemnastoma barokowymi figurami świ ętych, kaplic ą (galeri ą obrazów), cmentarzem ko ścielnym i z drzewostanem. Drugi zespół ko ścielny znajduje si ę w Dzier ąŜ ni, a w jego skład wchodz ą: budynek ko ścioła pw. Wniebowzi ęcia N.M.P i św. Mikołaja z lat 1769–1774, dzwonnica murowana wolnosto- jąca z ok. 1817 roku, misyjny krzy Ŝ drewniany, nagrobek Konstancji Makomaskiej w formie kamiennej stelli, kapliczki Bo Ŝego Ciała, nagrobek ksi ędza Mikołaja Garlickiego, współcze- sny ołtarz polowy oraz murowane ogrodzenie zespołu. Do pozostałych zabytków sakralnych nale Ŝą te Ŝ neogotycki, pseudobazylikowy, oszkarpowany ko ściół parafii rzymskokatolickiej z lat 1908–1911 z cmentarzem w Komarowie. We wn ętrzu ko ścioła znajduje si ę barokowy XVIII wieczny ołtarz przeniesiony z ko ścioła reformatów w Zamo ściu z rokokowym obrazem z XVIII wieku. W kruchcie znajduje si ę współczesne przedstawienie bitwy pod Komarowem. Obok ko ścioła poło Ŝony jest cmentarz grzebalny wraz z nagrobkami i drzewostanem. Zabyt- kowy jest te Ŝ ko ściół pw. śś . Apostołów Piotra i Pawła (wcze śniej cerkiew pw. Świ ętej Trój- cy) oraz drewniany spichlerz z ko ńca XIX wieku, tzw. pleba ński w Tarnawatce. Tragiczne dzieje Zamojszczyzny w XX wieku znajduj ą swój zapis w postaci miejsc i pomników upami ętniaj ących ofiary I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej oraz II wojny światowej. Jeden z pomników ujmuje rejestr zabytków. Znajduje si ę on w Wolicy Śniatyckiej upami ętniaj ąc bitw ę z 31 sierpnia 1920 roku, I Dywizji Kawalerii pod dowódz- twem płk. J. Rómmla z oddziałami I Armii Konnej dowodzonymi przez S. Budionnego. Po- mnik ma form ę ziemnego kopca zwie ńczonego metalowym krzy Ŝem, obok znajduje si ę mogi- ła poległych Ŝołnierzy polskich. Pami ątkowe cmentarze wojenne, czy pomniki z wymienio- nych okresów znajduj ą si ę m. in. koło Komarowa, Majdanu Ruszowskiego, Kolonii Partyzan- tów, Antoniówki, Dzier ąŜ ni, Majdanu Wielkiego, Sumina i Huty Tarnawackiej.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Komarów kopalinami u Ŝytecznymi s ą piaski, rzadziej piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski tarasów nadzalewowych oraz piaski eoliczne. Te ostatnie tworz ą pola piasków pokrywowych, wydmy oraz lessy piaszczyste. Wszystkie pochodz ą ze zlodowacenia wisły. Obok nich wyst ępuj ą gliny ceramiczne. S ą nimi zwykle lessy, czasem w sp ągu zawieraj ące ilaste zwietrzeliny marglistych skał wieku kredowego. Szczególne zna- czenie maj ą niskie torfy wieku holoce ńskiego, bo mog ą by ć wykorzystywane w celach lecz- niczych. Niegdy ś wydobywano tak Ŝe gaz ziemny. Prace geologiczne doprowadziły do udo- kumentowania 14 złó Ŝ kopalin, przy czym obecnie wydobywa si ę tylko lessy i mułki lessowe

50

ze zło Ŝa „Budy 1” wykorzystywane do produkcji cegły klinkierowej. Zaproponowano kilka obszarów perspektywicznych wyst ępowania piasku i piasku ze Ŝwirem, jako kopalin o zna- czeniu lokalnym, najcz ęś ciej tutaj eksploatowanych. Obok nich wyznaczono teŜ trzy obszary perspektywiczne glin ceramiki budowlanej. W utworach kredowych wyst ępuje u Ŝytkowy horyzont wodono śny, z którego wody s ą eksploatowane w kilkunastu ró Ŝnej wielko ści uj ęciach i rozprowadzane w sieci wodoci ągowej w cz ęś ci wsi i osiedli. Zasoby dyspozycyjne zaspokajaj ą potrzeby ludno ści i nie ograniczaj ą rozwoju miejscowo ści wyposa Ŝonych w sie ć wodoci ągow ą. Obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie Głównego zbiornika wód podziemnych nr 407, który wedle Zezuli i in. (1996) po- winien w cało ści zosta ć obj ęty ochron ą. Budowa geologiczna z jednej strony oraz du Ŝe powierzchnie wysokiej jako ści gleb powoduj ą, Ŝe tereny o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą na gruntach sypkich, spoistych, kamienistych i skałach litych tworz ących tylko niewielkie powierzchniowo płaty mozaikowo rozrzucone po całej powierzchni arkusza. W obszarze arkusza wyst ępuje do ść du Ŝa ilo ść obszarów i obiektów chronionych. Spo śród przyrodniczych nale Ŝy wymieni ć fragment Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowe- go wraz z otulin ą, rezerwaty przyrody oraz fragmenty siedmiu ostoi sieci NATURA 2000. Obok wymienionych wyst ępuje te Ŝ u Ŝytek ekologiczny, kilka chronionych parków podwor- skich oraz drzew – pomników przyrody o Ŝywionej. Ochronie podlegaj ą te Ŝ obszary leśne oraz wysokiej jako ści gleby zajmuj ące tutaj znaczn ą cz ęść obszaru arkusza. Ponadto znajduje si ę tutaj kilkadziesi ąt obiektów kultury reprezentowanych głównie przez stanowiska archeolo- giczne i budowle świeckie oraz sakralne. Znacz ącą rol ę pełni ą cmentarze wojenne i pomniki ofiar wojennych. Ponad 98% powierzchni terenów obj ętych arkuszem Komarów bezwzgl ędnie wył ą- czono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. W strefie gł ęboko ści do 2,5 m na terenie mo Ŝli- wej lokalizacji składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne po- zwoliłyby na bezpo średni ą lokalizacj ę obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska. Na mapie wskazano niewielkie obszary pozbawione naturalnej izolacji, miejsca wy- st ępowania na powierzchni przepuszczalnych osadów czwartorz ędowych. Budowa składo- wisk w ich granicach wymaga dodatkowej izolacji podło Ŝa syntetycznej lub mineralnej. Obszary znajduj ą si ę w rejonie Hutków – Dominikanówka, Sumin, Huta Tarnawacka – Tymin, Zaboreczne i Woli Śniatyckiej. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą nieko- rzystne. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest pozbawiony izolacji lub słabo

51

izolowany od zanieczyszcze ń antropogenicznych udokumentowany główny zbiornik wód podziemnych nr 407 Zamo ść – Chełm. Poziom wodono śny zasilany jest głównie przez bez- po średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych. Powierzchni ę 85 km 2 w północno zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu stanowi zlewnia rzeki Łabu ńki. Jest to obszar bezpo średniego spływu wód do uj ęcia komunalnego „Łabu ńka” stanowi ącego źródło wody pitnej dla miasta Zamo ścia. Lokalizacja obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogor- szy ć jego stan na terenach obj ętych arkuszem Komarów powinna by ć rozpatrywana wył ącz- nie w razie bezwzgl ędnej konieczno ści. Rozpatrywany obszar jest typowo rolniczy. Dobre gleby, korzystne warunki klima- tyczne, małe ska Ŝenie poszczególnych elementów środowiska naturalnego powinny sprzyja ć dalszemu rozwojowi przemysłu spo Ŝywczego. Wobec cz ęś ciowego poło Ŝenia w obr ębie parku krajobrazowego, a tak Ŝe bliskiego s ą- siedztwa Roztocza ńskiego Parku Narodowego, uzdrowiska Krasnobród i wreszcie obfituj ące- go w zabytki Zamo ścia obszar arkusza posiada pewne walory turystyczne. Mimo, Ŝe sie ć usług gastronomicznych i hotelowych nie jest jeszcze dobrze rozwini ęta, du Ŝe szanse mo Ŝe stwarza ć tutaj turystyka rowerowa i agroturystyka.

XIV. Literatura

BARTNIK W., 1959 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budow- lanej cegielni Krynice, powiat Tomaszów Lubelski. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BO ŃDA R., SIEKIERA D., SZUFLICKI M., 2011 – Mapa koncesji i wniosków na poszuki- wanie gazu ziemnego „SHALE GAS” wg stanu na 30-04-2011r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BURACZY ŃSKI J., SUPERSON J., 1997 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Komarów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BURACZY ŃSKI J., SUPERSON J., 2002 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Komarów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUSZEWICZ B., KUREK Z., GÓRSKI A., 2003 – Ekofizjografia. Gmina Łabunie (opraco- wanie podstawowe). Arch. Urz ędu Gminy, Łabunie. CZAJA-JARZMIK B., PIKULA E, 1977 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ruszczyzna”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52

DOROZ W., 1988 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za surowcami w ęgla- nowymi dla budownictwa mieszkaniowego w rej. Roztocza w wojew. zamojskim, miejscowo ści: Pulczynów, Tarnawatka; gminy: Frampol, Tarnawatka. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DR ĄGOWSKI A., 1965 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka zwietrzelin utworów dolnomastrychckich przełomowego odcinka Wisły środkowej i przyległych wy Ŝyn. [W:] Materiały z sympozjum „Hydrogeologiczne i geologiczno-in Ŝynierskie proble- my zagospodarowania Wisły środkowej od Kazimierza Dolnego do Puław”. Wyd. SIiTG, Katowice. DR ĄGOWSKI A., 1981 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychckich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczliwo ści. Biuletyn Geo- logiczny Uniwersytetu Warszawskiego, 29, Warszawa. FRANKIEWICZ A., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, 1:50 000, arkusz Koma- rów (895). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., 1975 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym (pia- skiem) w woj. zamojskim. Lublin, Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZCZYK W. 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GUTRY-KORYCKA M. (koord.) 2005 – Wody. [W:] Richling, A., Ostaszewska, K., (red.) Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000. 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARNKOWSKI P. 1993 – Zło Ŝa gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. Tom 1, NiŜ Pol- ski. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KISTOWSKI M., PCHAŁEK M. 2009 – Natura 2000 w planowaniu przestrzennym – rola korytarzy ekologicznych. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.) 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, 1:500 000. Instytut Hy- drogeologii i Geologii In Ŝynierskiej Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków.

53

KONDRACKI J. 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KOSTYKIEWICZ C., 2002 – Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania prze- strzennego gminy Tarnawatka. Arch. Urz ędu Gminy, Tarnawatka. KOWALSKI W. C., 1978 – Regionalna geologia in Ŝynierska Polski, 1. Wydawnictwa Uni- wersytetu Warszawskiego, Warszawa. KOZYDRA Z., 1959. Zło Ŝe glin do produkcji klinkieru drogowego w Budach pow. Toma- szów Lubelski. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa., Warszawa. KULCZYCKA J., 1975 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za Ŝwirami w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. KUREK Z., KU ŚMIERZ K., BARGIEŁ M., 2003 – Ekofizjografia gminy Adamów (opraco- wanie podstawowe). Arch. Urz ędu Gminy, Adamów. LIRO A. (red.), 1998– Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA. Fundacja IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359 MARKS L. BER A. GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski, 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARUSZCZAK H., 1972 – Wy Ŝyny Lubelsko-Woły ńskie. [w:] Klimaszewski M., (red.) Geomorfologia Polski, Warszawa. MATUK W., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem piasków dla celów budowlanych w okolicach Zamo ścia. Warszawa, Arch. Urz ędu Marszał- kowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. MICHALCZYK L., SIEMASZKIEWICZ J., KU ŚMIERZ K., ĆWIK J., ZAWADZKA- GÓRSKA I., TOPOLSKA M., CZERWIENIEC D., BARGIEŁ M., 2002 – Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Adamów. Arch. Urz ędu Gminy, Adamów.

54

MILEWSKI Z., 1966 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa lessów do produkcji klinkieru dro- gowego w Budach, powiat Tomaszów Lubelski. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MORKOWSKA J., 1987 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii B i C 2 zło Ŝa surowców ilastych „Krynice”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ocena stanu/potencjału ekologicznego rzek w punktach monitoringu operacyjnego w województwie lubelskim w 2009 roku. www.wios.lublin.pl OSTRZY śEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, t. 1 wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., SIERO Ń G., 2009 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa lessów i glin

„Budy” w kat. B+C 1. Arch. Zamojskiej Klinkierni w Budach. PTAK E., SIERO Ń G., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki

budowlanej – lessów i glin „Budy 1” w kat. C 1. Arch. Zamojskiej Klinkierni w Bu- dach. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi- kacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. RZECHOWSKI J., KUBICA B. 1996 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Toma- szów Lubelski, Dołhobyczów. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SIERANT M., 1993 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) Białowola – działki 300, 301, 302, 303, 304. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

55

SIERANT M., 1998a – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 w formie uproszczonej zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) w Suchowoli dz. nr 3088, 3089/2, 3089/3, 3090. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1998b – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 w formie uproszczonej zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) w Majdanie Wielkim dz. nr 471.Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego-piasków „Huta Tarnawacka”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1986a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Zaboreczno” i ustalenia techniczno-technologiczne wysypiska gminnego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1986b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Krynice. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1987a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Rachanie. Arch. Urz ę- du Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1987b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Tarnawatka. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1988a – Karta rejestracyjna surowców ilastych ceramiki budowlanej – lessów z elementami projektu zagospodarowania, planem racjonalnej gospodarki zło- Ŝem i rekultywacji zło Ŝa „Antoniówka”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1988b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego piaszczystego „Wolica Śniatycka”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1988c – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego piaszczystego „Krzywy Stok”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1989a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Adamów. Arch. Urz ę- du Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1989b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Łabunie. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1989c – Studium geologiczno-surowcowe gminy Zamo ść . Spółdzielnia Pracy UNICUM, Warszawa. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubel- skiego – Delegatura w Zamo ściu.

56

SILIWO ŃCZUK Z., 1991 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Komarów-Osada. Agencja Usługowa GEORENT, Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lu- belskiego – Delegatura w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1994 – Studium geologiczno-surowcowe gminy Krasnobród. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu.

SOKOŁOWSKI A., 2000 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa torfu „Majdan Wielki I” w Majdanie Wielkim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w kategorii C 1 „Bródek”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STEC J., 2006 – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego w kat. C 1 Bródek (rozliczenie za okres 2003-2005). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STOPA-BORYCZKA M., BORYCZKA J. 2005 – Klimat. [W:] Richling, A., Ostaszewska, K., (red.) Geografia fizyczna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZCZERBICKA M., 1998 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Koma- rów wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUWARZY ŃSKA K., NOWAK T., POR ĘBA E., 1996 – Weryfikacja zasobów złó Ŝ kopa- lin pospolitych województwa zamojskiego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMA ŃSKA G., 1985 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego dla po- trzeb drogownictwa na terenie 10 gmin północno-zachodniej cz ęś ci województwa zamojskiego, gminy: Hrubieszów, Horodło, Uchanie, Trzeszczany, Werbkowice, Mircze, Tyszowce, Łaszczów, Komarów, Mi ączyn oraz zakres projektowanych prac geologicznych dla udokumentowania w formie kart rejestracyjnych obszarów pozy- tywnych wytypowanych na podstawie wyników prac poszukiwawczych. Arch. Urz ę- du Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu.

ŚWIETLIK S., 1984 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii B+C 1 zło Ŝa lessów i glin „Budy” w Budach. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

57

ULIASZ J., BOJARSKI L., KANIEWSKA E., MIŁACZEWSKI L., śAKOWICZ K., śELI- CHOWSKI A. M., 1970 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego Koma- rów, woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, miejscowo ść Komarów, świartów, Rachanie. Instytut Geologiczny, Warszawa. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. (tekst jednolity) WEIL W., HELCEL-WEIL M., GARBACIK Z., 1974 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji zło Ŝa gazu ziemnego Komarów. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKI R., KOSMULSKA R., 1984 – Surowce ilaste. [w:] Kozłowski S. (red.) Surowce mineralne środkowowschodniej Polski, województwa: lubelskie, chełmskie, zamoj- skie, bialskopodlaskie i siedleckie, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych. 2002 – Ministerstwo Środowiska. Warszawa. ZAWADZKA-GÓRSKA I., BUSZEWICZ B., ĆWIK J., SIEMASZKIEWICZ J., TOPOL- SKA M., MICHALCZYK L. 2001 – Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospoda- rowania przestrzennego gminy Łabunie. Arch. Urz ędu Gminy, Łabunie. ZAWADZKA-GÓRSKA I., BUSZEWICZ B., ĆWIK J., KUREK Z., MICHALCZYK L., STRZEMEC-KA-GROMEK B., 2002 – Studium uwarunkowa ń i kierunków zago- spodarowania przestrzennego gminy Krynice. Arch. Urz ędu Gminy, Krynice. ZAWADZKA-GÓRSKA I., KUREK Z., RAJSKI T., 2003 – Ekofizjografia. Gmina Krynice (opracowanie podstawowe). Arch. Urz ędu Gminy, Krynice. ZDANOWSKI A., 2010 w druku – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. [W:] Wołkowicz S (red.) – Węgiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństwowy Instytut Badawczy. Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 – (Chełm– Zamo ść ). Arch. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego – Delegatura w Zamo ściu.

58