onderzoeksreeks Politieacademie Politiechefs Een beweging van onderop Piet van Reenen Politiechefs Publicaties in de onderzoeksreeks Politieacademie bij Boom criminologie: Otto Adang, Wim van Oorschot & Sander Bolster (2011). De politieaanpak van voetbalwed- strijden in Nederland. Ervaringen van peer review evaluatieteams. Cees Sprenger & Eefje Teeuwisse (2011). Slim vakmanschap. Onderzoek rond het versterken van vakmanschap binnen de politie. E.J. van der Torre, P.J. Gieling, M.C. Dozy, F.C. van Leeuwen & W. Hamoen (2011). Veilig politiewerk. De basispolitie over geweldgebruik. H. Sollie & N. Kop (2012). Joint Investigation Teams. Lessons learned. G. Meershoek (2012). Kees Peijster en de herijking van de maatschappelijke politierol. Menno van Duin, Pieter Tops, Vina Wijkhuijs, Otto Adang & Nicolien Kop (2012). Lessen in crisisbeheersing. Dilemma’s uit het schietdrama in Alphen aan den Rijn. Nicolien Kop (2012). Van opsporing naar criminaliteitsbeheersing. Vijf strategische implicaties. Nicolien Kop, Ronald van der Wal & Gerard Snel (2012). Opsporing belicht. Over strategieën in de opsporingspraktijk. Toine Spapens (2012). De complexiteit van milieucriminaliteit. De aard van het misdrijf, de opsporing en de samenwerkingsrelaties. Balthazar Beke, Henk Ferwerda, Edward van der Torre & Eric Bervoets (2012). Jeugdgroepen en Geweld: van signalering naar aanpak. Henk Sollie, Vina Wijkhuijs, Walter Hilhorst, Ronald van der Wal & Nicolien Kop (2013). Aanpak multi-problematiek bij gezinnen met een Roma-achtergrond. Een kennisfundament voor professionals. Cees Sprenger & Hans Regterschot (2013). Plankzaken opgeruimd. Een beweging van onderop. Guus Meershoek & Bob Hoogenboom (2013). De draagbare Van Reenen. Piet van Reenen over politie en geweldsbeheersing. Menno van Duin, Vina Wijkhuijs & Wouter Jong (red.) (2013). Lessen uit crises en minicrises 2012. Toine Spapens, Monique Bruinsma, Lonneke van Hout & Jessica de Jong (2013). Vuile olie. Onrechtmatig verwerken en mengen van olieproducten als vormen van milieucriminaliteit. Pieter Tops, Cees Sprenger & Nicolien Kop (red.) (2013). Kennis in de frontlijn. Ervaringen met praktijkonderzoek in de politie. E.J. van der Torre, M. Gieling & M.Y. Bruinsma (2014). Bedreigen en intimideren van OM- en politiemedewerkers. Een onderzoek naar frequentie, aard, gevolgen en aanpak. Mariëlle den Hengst, Ben Rovers & Hans Regterschot (2014). Intelligence bij evenementen. Een inventarisatie van risicomanagementpraktijken bij de politie. Mariëlle den Hengst & Michiel In ’t Veld (2014). Briefen voor en door basisteams. Een onder- zoek naar verbeteringen in de overdracht van briefingsinformatie. Otto Adang (red.) (2014). Politie en evenementen. Feiten, ervaringen en goede werkwijzen. Menno van Duin & Vina Wijkhuijs (red.) (2014). Lessen uit crises en minicrises 2013. Ronald van der Wal & Nicolien Kop (2014). Opsporing bij evenementen. E.J. van der Torre, M. Gieling, T. Tannous, R. Holvast & P. van Os (2014). Over de grens. Een empirische studie naar arbeidsgerelateerd geweld tegen politiemensen in werk- en privétijd. P.W. Tops & E.J. van der Torre (2015). Wijkenaanpak en ondermijnende criminaliteit. Annika Smit, Nanette Slagmolen & Marion Brepoels (2015). Weerbaarheid onderzocht (2010-2015). Over menselijke processen in het politiewerk. Marion Brepoels, Nanette Slagmolen & Annika Smit (2015). Veerkrachtige verhalen. Weerbaarheid in de politiepraktijk. Gabriël van den Brink, Wiljan Hendrikx, Merlijn van Hulst, Nicole Maalsté & Bas Mali (2015). Een onderzoek naar de morele weerbaarheid van Nederlandse politiefunctionarissen. Annika Smit, Nanette Slagmolen & Marion Brepoels (2016). Resilience Investigated (2010- 2015). On Human Processes in Police Work. Marion Brepoels, Nanette Slagmolen & Annika Smit (2016). Stories of Resilience. Resilience in the Practice of Police Work. Politiechefs Piet van Reenen Boom criminologie Den Haag 2016 Omslagontwerp en opmaak binnenwerk: Textcetera, Den Haag Omslagfoto’s: Fotopersburo Jos van Leeuwen (foto links) en Josje Deekens Fotografie (foto rechts) © 2016 Politieacademie | Boom criminologie ISBN 978-94-6236-691-6 ISBN 978-94-6274-583-4 (e-book) NUR 741 www.boomcriminologie.nl Inhoudsopgave Inleiding 9 Deel I De theoretische oriëntatiepunten 19 1 Macht, onvoorspelbaarheid en politiechefs 21 1. Inleiding 21 2. Wat is een politiechef 21 3. Baas van een machtsinstituut 27 4. De uitdaging van onvoorspelbaarheid 35 2 Twee politietradities 41 1. De bende van Welten 41 2. Directeur, hoofdcommissaris, korpschef 42 3. Politiewerk en politiewerk: twee denktradities 47 4. Naar de Nationale politie: tussen ruimte en discipline 56 5. Verdwijnende en opkomende denktradities 58 3 Wie zijn het; een elite tegen wil en dank 63 1. Wie zijn het? 63 2. Boven het maaiveld: wat maakt iemand politiechef? 68 3. Een elite tegen wil en dank 72 4. Generaties hoofdcommissarissen 76 5. Wie het werden 77 Deel II Maatschappelijke dynamiek en politiechefs 79 4 Politieke knooppunten 81 1. Inleiding 81 2. ‘Critical junctures’ 82 3. De culturele revolutie van 1966 84 4. Na 2000: populisme en verwarring 86 5. De weerslag op de politie: politisering van veiligheid, spanning op de leiding, kritiek op en exploitatie van het optreden 94 6. Lange golven 98 6 politiechefs 5 Visies en traagheid 99 1. Inleiding: mosterd na de maaltijd? 99 2. De lessen van de jaren zestig 101 3. Het politieke knooppunt van de eeuwwisseling 105 4. 2011. De visie van de Nationale politie 111 5. Het beeld 117 6 Maatschappelijke uitdagingen en de antwoorden van politiechefs: de grenzen van de politietaak 121 1. Inleiding 121 2. Rotterdam: dan gaan we het zelf doen 123 3. Veiligheidshuizen 131 4. De bestuurlijke politiezorg 132 5. Grenzen naar de toekomst 134 7 ‘Events dear boy, events’. De kwetsbaarheid van de politiechef 139 1. ‘Je mag tevreden zijn als je heelhuids de eindstreep haalt’ 139 2. Gouda: van de politiek moet je afblijven 140 3. Hoek van Holland: een nieuwe burgemeester gered 145 4. Opnieuw: van achteren kijk je een koe in de kont 153 5. Haren, een feest onderschat, een politiechef gered 155 6. De politieleiding in de zaak Robert M. 158 7. Politisering en de medialogica van de nieuwe politiechefs 163 Deel III Institutionele kaders en institutionele dynamiek 175 8 ‘Het gaat altijd over de macht:’ tussen ondergeschiktheid en autonomie 177 1. Inleiding 177 2. Het beroep op waarden: de verzelfstandigingsdreiging of de bestuurlijke belofte 178 3. Tussen signalering en agendering: de politieke dreiging 184 4. Tussen macht en ondergeschiktheid 191 9 Het regionale bestel, een interregnum van twintig jaar 195 1. Inleiding 195 2. De valse start van het regionale bestel: de reorganisatie van 1993 en de IRT-affaire 195 3. De regionale politie als historische aberratie 203 4. Het slagveld van 2011 209 5. De rol van politiechefs in de bestelwijzigingen 216 6. De nationale structuur: duurzame kaders en een zwevende politiechef 218 7. Het bestel als institutioneel kader 221 Inhoudsopgave 7 10 Van bestel naar organiseren 225 1. Inleiding 225 2. De organisatorische vormgeving van de regio’s 227 3. De nieuwe nationale structuur 232 4. Sturing 241 5. Cultuur en sturing van onderen 244 6. Een terugblik 249 11 Van de mensen: van politiechef tot publiek manager en weer terug 255 1. Zoeken naar leiderschap 255 2. Centralisering van vorming en selectie; naar de publieke manager 257 3. Entree en exit van zij-instromende vrouwen 263 4. Het beeld 268 12 Uitslaande binnenbranden 271 1. Inleiding 271 2. Gelderland-Midden: een korps gegijzeld 274 3. Waar ging het om? 276 4. De rapporten 279 5. De afloop 281 6. Zeeland: de martelgang van een klokkenluider 282 7. Conclusies 284 13 Diplomaat noch bestuurder 287 1. Inleiding 287 2. Stand by your man; een vraag uit een andere wereld 287 3. De burgemeester en de hoofdofficier 289 4. De nieuwe nationale korpschef 298 5. Op het kruispunt 311 14 Politiechefs gisteren, vandaag en morgen 313 1. Inleiding 313 2. Politieke knooppunten 314 3. Macht 322 4. Politiechefs naar morgen 330 Lijst van geïnterviewde personen 341 Itemlijst interviews 343 Literatuur 345 Inleiding1 Ze heten politiechef, korpschef, Polizeipräsident, chief constable, police chief, of commandante generale. Ze zijn de hoogsten in rang van de politie in hun land, van de organisatie waarin de staat zijn macht om te dwingen heeft onder- gebracht en zijn vermogen om misdrijven op te sporen, van een organisatie die mensen bellen wanneer ze in nood zijn. Politiechefs vormen de entree van de politiek en het bestuur tot die politie, ze zijn het punt waarop politiek en professie elkaar raken. Ze zijn vaak een toevlucht voor ministers en andere gezagsdragers die bij ordeproblemen, rampen en schokkende criminaliteit op hen aangewezen zijn. Ze zijn de grens- en identiteitsbewakers van hun orga- nisatie, het symbool van de waarden en de belangen van de politie. Ze zijn de representanten van de organisatie voor het publiek, het publieke gezicht van de organisatie en de koppen van jut als er fouten worden gemaakt. Ze zijn kortom verantwoordelijk voor het functioneren van een organisatie die van vitaal belang is voor de bescherming van burgers en voor de behartiging van de belangen van de staat. Het zijn nagenoeg universele kenmerken van de functie van politiechef in deze wereld. En wanneer het uit deze kenschets nog niet duidelijk mocht zijn, bovenal is hun werk, hoe ambtelijk en neutraal het soms ook lijkt, ‘inherently’ en ‘inescapably political’ (Reiner 2002, 2007). Over die groep mensen gaat deze studie. Naast overeenkomsten zijn er natuurlijk verschillen tussen