Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BARCZEWO (176)

Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Robert Formowicz*, Katarzyna Strzemi ńska* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król, **

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska- Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*- Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Przedsi ębiorstwo Geologiczna „PROXIMA” SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN...

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Robert Formowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Robert Formowicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Robert Formowicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Robert Formowicz) ...... 9 1. Kopaliny ilaste...... 11 2. Kruszywa piaskowo-Ŝwirowe...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Robert Formowicz) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Robert Formowicz) ...... 16 VII. Warunki wodne (Robert Formowicz) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 21 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów (Małgorzata Marczak, Jerzy Król) ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Robert Formowicz) ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemi ńska) ...... 35 XII. Zabytki kultury (Robert Formowicz, Katarzyna Strzemi ńska) ...... 40 XIII. Podsumowanie (Robert Formowicz, Małgorzata Marczak, Jerzy Król) ...... 42 XIV. Literatura ...... 44

I. Wst ęp

Arkusz Barczewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Barczewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Formowicz, Strzemi ńska, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w archiwach Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie i Starostwa Powiatowego w Olsztynie, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz w Regio- nalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, i w Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Za- bytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w siedzibach nadle- śnictw oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Barczewo wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne 53°40’– 53°50’ szeroko ści geograficznej północnej i 20°30’–20°45’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie omawiany obszar znajduje si ę w granicach województwa warmi ńsko- mazurskiego, na terenie powiatu olszty ńskiego, do którego nale Ŝą gminy: Barczewo, Dywity, Purda, Stawiguda oraz miasto Barczewo. Skrajna południowo-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w granicach powiatu szczycie ńskiego (gmina Pasym), a część zachodnia w granicach miasta Olsztyn. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza Bar- czewo wchodzi w skład makroregionu Pojezierze Mazurskie nale Ŝą cego do podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich, b ędącej cz ęś ci ą prowincji NiŜu Wschodniobałtycko- Białoruskiego (fig. 1). Cały omawiany obszar znajduje si ę w granicach mezoregionu Poje- zierze Olszty ńskie s ąsiaduj ącego od północy z: Równin ą Orneck ą, Wzniesieniami Górow- skimi i Równin ą S ępopolsk ą, od wschodu z Pojezierzem Mr ągowskim, od południa z Rów- nin ą Mazurska i Garbem Lubawskim, a od zachodu z Pojezierzem Iławskim. Pojezierze Olszty ńskie rozci ąga si ę po obu brzegach górnego biegu Łyny, a jego całkowita powierzchnia wynosi 3820 km 2. Obszar obj ęty arkuszem Barczewo znajduje si ę na bezpo średnim zapleczu moren czo- łowych górnego stadiału zlodowacenia wisły. Krajobraz jest zró Ŝnicowany – od falistych równin wysoczyzny polodowcowej i powierzchni sandrowych, poprzez pagórkowaty rejon kemów i plateau kemowych, do bardzo urozmaiconej rze źby w strefie moren czołowych. Maksymalne deniwelacje wynosz ą 81 m. Najwy Ŝsze wzniesienia na arkuszu stanowi ą wzgó- rza morenowe w jego południowej cz ęś ci z kulminacj ą na wysoko ści 181,5 m n.p.m. w okoli-

4 cach odsady Rykowiec. Najni Ŝej poło Ŝonym miejscem omawianego obszaru jest dolina rzeki Wad ąg na północ od Olsztyna – 98,0 m n.p.m.

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Barczewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica mezoregionu, Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie; 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie; 842.87 – Równina Mazurska

Pod wzgl ędem klimatycznym obszar odwzorowany w granicach arkusza nale Ŝy do mazurskiej dzielnicy klimatycznej, która swym zasi ęgiem obejmuje Pojezierze Mazurskie i jest obok obszarów górskich najzimniejsz ą dzielnic ą klimatyczn ą Polski. Klimat ten cechuje si ę du Ŝą zmienno ści ą stanów pogody. Średnie roczne opady wynosz ą 500–600 mm, a wpływ jezior i lasów zaznacza si ę lokalnym wzrostem ich do 650 mm. Okres wegetacyjny trwa oko- ło 160–190 dni i znacznie ró Ŝni si ę w poszczególnych latach, nawet o kilka tygodni. Średnie roczne temperatury wynosz ą +7o C. Długo ść bezmro źnego okresu wynosi średnio 125 dni. Średnie sumy roczne opadów dla terenu gminy wynosz ą 550 mm, z przewag ą opadów półro- cza letniego. Okres wczesnowiosenny charakteryzuje si ę cz ęsto niedoborem opadów, co na glebach łatwo przepuszczalnych stwarza niedogodne warunki dla wegetacji ro ślin. Dominuj ą-

5 ce wiatry zachodnie, północno-zachodnie i południowo-zachodnie cz ęsto uzyskuj ą znaczne pr ędko ści (nawet do 17 m/sek) (Wiszniewski, 1973). Omawiany teren ma głównie charakter rolniczy. Udział gruntów rolnych w całkowitej powierzchni wynosi około 30% i koncentruj ą si ę one głównie w cz ęś ci północnej i środkowej arkusza. Wi ększo ść gruntów rolnych mie ści si ę w klasach bonitacyjnych I–IVa. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne zajmuj ące około 40 % powierzchni u Ŝytków rolnych. Na obszarach podmo- kłych wyst ępuj ą gleby hydrogeniczne powstałe z utworów kształtowanych pod wpływem wody stoj ącej. W śród gleb hygrogenicznych przewa Ŝaj ą zalegaj ące pod u Ŝytkami zielonymi gleby murszowo-torfowe powstałe na skutek przesuszania wywołanego melioracj ą. Spotyka- ne s ą tak Ŝe gleby gytiowe ukształtowane w wyniku spuszczenia wody z jezior. Łąki rozci ąga- ją si ę w dolinie rzek: Ko śna, Wad ąg i kanału Kiermas, a tak Ŝe w rejonach jezior. Du Ŝe kompleksy le śne zajmuj ą południow ą cz ęść arkusza, gdzie zlokalizowane s ą rezerwaty przyrodnicze „Las Warmi ński” i „Jezioro Ko śno”. Podstaw ą gospodarki na arkuszu Barczewo jest rolnictwo, głównie hodowla trzody chlewnej i bydła, a tak Ŝe uprawy (pszenica i buraki). Na omawianym arkuszu znajduje si ę wschodnia cz ęść Olsztyna, stolicy województwa warmi ńsko-mazurskiego i siedziby powia- tów grodzkiego i ziemskiego. Powierzchnia terenu miasta Olsztyna znajduj ąca si ę w granicach arkusza wynosi ok. 30 km 2. W Olsztynie znajduje si ę najwi ększy na arkuszu zakład przemysłowy Michelin Polska (dawne zakłady przemysłu gumowego Stomil-Olsztyn), a tak- Ŝe liczne zakłady przemysłu rolno-spo Ŝywczego, budowlanego oraz warsztaty i stacje benzy- nowe. W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu le Ŝy miasto Barczewo, które jest siedzib ą gminy wiejsko-miejskiej. Do wi ększych skupisk ludzkich nale Ŝą : Ł ęgajny, Klewki i Purda, która jest siedzib ą gminy wiejskiej. W okolicach Ł ęgajn w starym wyrobisku po eksploatacji piasków i Ŝwirów zlokalizowane jest du Ŝe komunalne wysypisko śmieci dla Olszty- na i okolicznych gmin. Sie ć komunikacyjna jest dobrze rozwini ęta i zapewnia dogodne poł ączenia mi ędzy wszystkimi miejscowo ściami znajduj ącymi si ę na omawianym terenie oraz poł ączenia mi ę- dzyregionalne. Przez obszar obj ęty arkuszem przebiegaj ą droga krajowa nr 16 prowadz ąca z Olsztyna do Mr ągowa i Ełku, a tak Ŝe droga krajowa nr 51 w kierunku przej ścia granicznego Bezledy.

III. Budowa geologiczna

Obszar obj ęty arkuszem Barczewo le Ŝy w obr ębie syneklizy perybałtyckiej na granicy z wyniesieniem mazursko-suwalskim. Najstarszymi osadami stwierdzonymi na omawianym

6 obszarze s ą utwory kredy górnej nawiercone w Olsztynie, na gł ęboko ści 340 m (kreda pisz ą- ca) (Rumi ński, 2003). Na utworach kredy górnej zalega nieci ągła warstwa osadów piaszczysto-ilastych z glaukonitem nale Ŝą cych do oligocenu, o maksymalnej mi ąŜ szo ści 57 m. Bezpo- średnie podło Ŝe czwartorz ędu na całym obszarze arkusza stanowi ą trzeciorz ędowe osady miocenu i pliocenu. Miocen reprezentowany jest przez iły niebiesko-szare, cz ęsto w ęgliste z wkładkami w ę- gla brunatnego oraz piaski i mułki. Mi ąŜ szo ść osadów miocenu w najgłębszym otworze (rejon Olsztyna) wynosi 158 m. Pliocen z reguły jest zredukowany i wyst ępuje jedynie płatami w postaci niewielkiej mi ąŜ szo ści pstrych lub szarych iłów mułkowatych. Osady pliocenu o mi ąŜ szo ści od 31 do 44 m stanowi ą podło Ŝe podczwartorz ędowe głównie we wschodniej cz ęści omawianego arkusza. Powierzchnia całego obszaru arkusza przykryta jest utworami czwartorz ędowymi o zmiennej mi ąŜ szo ści od 40 m w rejonie Olsztyna, do 181,5 m we wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicach Werandy. W obr ębie plejstocenu wyró Ŝniono osady zlodowace ń: południowo- polskich (nidy i sanu), środkowopolskich (odry i warty) i północnopolskich (stadiał środkowy i górny zlodowacenia wisły) (fig. 2). Pomimo du Ŝej mi ąŜ szo ści osadów plejstocenu brak jest wszystkich poziomów glin zwałowych odpowiadaj ących kolejnym zlodowaceniom. Na obszarze arkusza Barczewo wyró Ŝniono dwa poziomy glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich rozdzielone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi o maksymalnej mi ąŜ szo ści 65 m w rejonoie Barczewa. Wyst ępowanie tych osadów zwi ązane jest z obni- Ŝeniami podło Ŝa podczwartorz ędowego. Osady zlodowace ń środkowopolskich reprezentowane s ą przez trzy poziomy glin zwa- łowych oraz rozdzielaj ące je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Mi ąŜ szo ść kompleksu środko- wopolskiego wynosi zwykle od 30 do 40 m, maksymalnie w okolicach Barczewa dochodz ąc do 60 m. Miejscami gliny tych zlodowace ń s ą całkowicie zerodowane. W pocz ątkowym okresie zlodowacenia odry osadzały si ę mułki zastoiskowe pod ściela- jące miejscami (rejon Barczewa i Werandy) pierwszy poziom glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich. Gliny zwałowe stanowi ą poziom nieci ągły niekiedy rozdzielony przez warstw ę piasków grubo- i średnioziarnistych ze Ŝwirami (rejon Zazdro ść ). W Linowie kompleks glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 40 m, zalega na iłach pstrych pliocenu. Powy Ŝej zalegaj ą piaski i Ŝwiry oraz mułki wodnolodowcowe o maksymalnej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 40 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Barczewo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopol- skie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 16 – piaski, muł- ki i Ŝwiry ozów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą…(Marks i in. red., 2006) Osady najmłodszych zlodowace ń wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza w postaci dwóch poziomów glin zwałowych, z których dolny pokład jest cienki i nie tworzy ci ągłej po- krywy. Profil utworów stadiału środkowego rozpoczynają piaski i mułki zastoiskowe o zmiennych mi ąŜ szo ściach od kilkunastu metrów w rejonie Barczewa do 47,4 m w okolicach Klewek. Na pozostałym obszarze osady zastoiskowe z tego okresu nie wyst ępuj ą. Powy Ŝej

8 zalegaj ą piaski, miejscami mułki wodnolodowcowe o maksymalnej mi ąŜ szo ści 20 m, które na wi ększo ści obszaru tworz ą pokryw ę na glinach zwałowych zlodowacenia warty. W ich stro- powej cz ęś ci, w rejonie Barczewa, wyst ępuj ą gliny zwałowe dolne o mi ąŜ szo ści 1,6 m. Sta- diał środkowy od górnego oddzielaj ą piaski i Ŝwiry z otoczakami, na których zalega górny poziom glin zwałowych o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 20 m. Gliny zwałowe tego poziomu buduj ą wysoczyzn ę morenow ą, która obejmuje znaczn ą cz ęść powierzchni arkusza. Bezpo- średnio na glinach zwałowych wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych, a tak Ŝe piaski, Ŝwiry, i głazy, miejscami gliny moren martwego lodu, tworz ąc liczne wzgórza morenowe. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza ci ąg wzgórz moren czołowych wyznacza mak- symalny zasi ęg górnego stadiału zlodowacenia wisły. W północnej cz ęś ci arkusza rozci ągaj ą si ę równiny zastoiskowe zbudowane z mułków ilastych i piaszczystych, których mi ąŜ szo ść wynosi od około 2 do powy Ŝej 10 m. W rejonie Barczewa i Bogdan znajduj ą si ę liczne drobne pagórki kemów zbudowane z mułków piaszczystych i piasków pylastych tworz ące rozległe plateau kemowe. Poło Ŝone na południe od jeziora Kiermas niewielkie wzgórza akumulacji szczelinowej zbudowane s ą z piasków i Ŝwirów (ozy). Liczne s ą równie Ŝ kemy utworzone z głównie z piasków ró Ŝnoziarnistych z domieszk ą Ŝwirów. Równiny sandrowe pokrywaj ą znaczne obszary arkusza w jego północ- nej i południowej cz ęś ci. Zbudowane s ą z piasków ró Ŝnoziarnistych z domieszk ą Ŝwirów, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do ponad 20 m. Osady akumulowane w schyłkowej cz ęś ci plejstocenu to głównie piaski, Ŝwiry i miejscami gliny deluwialne zlokalizowane w dolnych częś ciach zboczy i rynien rozcinaj ących powierzchnie sandrów. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do kilku metrów. Holocen reprezentowany jest głównie przez osady organiczne i nieorganiczne, do któ- rych zaliczaj ą si ę kreda jeziorna, gytie i torfy oraz mułki jeziorne i piaski rzeczne. Utwory te wyst ępuj ą głównie w strefach przyjeziornych i dolinach rzecznych oraz w licznych podmo- kłych obniŜeniach terenu. Mi ąŜ szo ść osadów organicznych waha si ę od 1,0–5,0 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Barczewo udokumentowano 8 czwartorz ędowych złó Ŝ kopalin pospolitych, w tym 4 zło Ŝa surowców ilastych oraz 4 zło Ŝa kruszywa piaskowo- Ŝwirowego. Zestawienie udokumentowanych złó Ŝ kopalin, oraz ich charakterystyk ę gospo- darcz ą i klasyfikacj ę przedstawiono w tabeli 1

9 Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek Kategoria Wydobycie Przyczyny Rodzaj geologiczne zagospoda- Zastosowa- zło Ŝa kompleksu rozpo- (tys. t., tys. Klasyfikacja złó Ŝ konflikto- Nazwa zło Ŝa kopali- bilansowe rowania nie kopaliny na litologiczno – znania m3*) wo ści ny (tys. t., tys. m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego zło Ŝa według stanu na 31.12.2010 . (Szuflicki i in. red., 2011) klasy 1–4 klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Łęgajny i(ic) Q 1235* C2 N - Scb 4 C W, Z, Gl 2 Łęgajny p,p Ŝ Q 387 C1 Z - Skb, Sd 4 B W 3 Łęgajny IV p Q 260 C1 Z - Skb 4 B W 4 Łęgajny III p,p Ŝ Q 714 C1 G 46 Skb 4 B W 5 Łęgajny II i(ir) Q 723* B+C 2 N - Sb 4 B W, Gl 6 Karolin i(ic) Q 175 * B+C 1 Z - Scb 4 B W, Z 7 Sapuny i(ic) Q 2300* C2 N - Scb 4 B W, Gl 8 Skajboty pŜ Q 3150 C1 N - Skb, Sd 4 B W

10 Rubryka 3 – p – piasek, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, i(ir) – iły o innych zastosowaniach (do produkcji kruszyw lekkich – glinoporytu). Rubryka 4 – Q – Czwartorz ęd Rubryka 6 – B, C 1, C 2 – kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C 1* – zło Ŝa zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9 – kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej, Sd – kruszyw drogowych, Sb – budowlane Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe Rubryka 12 – Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych, Z – konflikt zagospodarowania terenu

1. Kopaliny ilaste Zło Ŝa kopalin ilastych „Ł ęgajny”, „Ł ęgajny II”, „Karolin” i „Sapuny” wyst ępuj ą w ob- rębie osadów zastoiskowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Obszar zastoiska rozci ąga si ę na znacznej powierzchni arkusza w jego północnej i północno-zachodniej cz ęś ci. W profilu dominuj ą iły warwowe, mułki ilaste i piaszczyste z przewarstwieniami piasków pyłowa- tych. Parametry geologiczne złó Ŝ oraz parametry jako ściowe dla surowców ilastych i tworzywa ceramicznego przedstawiono w tabeli 2. Zło Ŝe „Ł ęgajny”, zlokalizowane w północnej cz ęś ci arkusza, zostało udokumentowane w 1960 r. w kategorii C 2 (Zembrzycka, 1960). Kopalin ę w zło Ŝu stanowi kompleks iłów warwowych wykształcony w dwóch warstwach. Górn ą warstw ę stanowi ą szaro-rdzawe iły muł- kowe z domieszk ą margla, doln ą stanowi ą szare iły mułkowe z wyra źnie zaznaczonymi warstwami ilastymi i mułkowymi. Nadkład zło Ŝa stanowi gleba i glina zwałowa, sp ąg buduj ą piaski. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana do produkcji cegły pełnej. Zło Ŝe „Ł ęgajny II” poło Ŝone około 1,0 km na wschód od zło Ŝa „Ł ęgajny” zostało udokumentowane w kategorii B+C 2 w 1969 r. Zło Ŝe buduj ą iły warwowe przykryte gleb ą i glin ą piaszczyst ą, w sp ągu zło Ŝa zalegaj ą piaski (Wojtkiewicz, 1969). Zgodnie z orzeczeniem o przy- datno ści wydobywany ze zło Ŝa surowiec mo Ŝna wykorzystywa ć do produkcji glinoporytu.

Udokumentowane w kategorii B+C 1 zło Ŝe „Karolin” poło Ŝone jest we wschodniej cz ę- ści miasta Olsztyna w odległo ści około 6 km od jego centrum. Iły warwowe stanowi ące kopalin ę w zło Ŝu na całym obszarze swojego wyst ępowania posiadaj ą barw ę Ŝółt ą, brunatn ą lub szar ą i wykazuj ą du Ŝą zmienno ści składu granulometrycznego od silnie piaszczystych do ilastych (Samocka, 1981). Zasi ęg wyst ępowania serii zastoiskowej zbli Ŝony jest do konturów zło Ŝa, poniewa Ŝ na całym obszarze poza granicami zło Ŝa stwierdzono wyklinowywanie si ę serii iłów. Nadkład surowca stanowi ą głównie piaski drobnoziarniste i pylaste, miejscami piaski gliniaste, warstw ę pod ścielaj ącą seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski. Kopalina ze zło Ŝa nadaje si ę do produkcji cegły pełnej. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sapuny” zlokalizowane jest przy dro- dze Mokiny – Barczewo na niewielkim wzniesieniu w formie wału. Zasoby geologiczne w zło Ŝu zostały udokumentowane w kategorii C 2 w 1969 r. Zło Ŝe znajduje si ę w obr ębie płata iłów warwowych zwi ązanych z recesj ą l ądolodu (Marciniak, 1969). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą iły z wkładkami mułków oraz mułki ilaste. Nadkład zło Ŝa stanowi ą piaski drobno- i średnio- ziarniste z domieszk ą Ŝwirów oraz mułki ilaste, w sp ągu iłów zalegaj ą brunatne gliny piaszczyste. Wydobywany surowiec mo Ŝe zosta ć wykorzystany do produkcji cegły pełnej i dziu- rawki oraz do produkcji wyrobów cienko ściennych.

11 Tabela 2 Parametry geologiczne złó Ŝ i parametry jako ściowe kopalin ilastych i tworzywa ceramicznego Grubo ść Powierzchnia Mi ąŜ szo ść Wybrane Nr zło Ŝa i rodzaj Nazwa zło Ŝa zło Ŝa zło Ŝa parametry jako ściowe kopaliny i tworzywa na mapie nadkładu (ha) (m) ceramicznego (m) 1 2 3 4 5 6 Surowiec: skurczliwo ść wysychania: 7,1–8,8% woda zarobowa: 20–26,6% 1,3–3,3 m; Tworzywo: 2,4 – 5,8 1 Łęgajny 43,1 śr. 2,0 optymalna temperatura wypalania 1040 ○C śr. 3,93 gleba skurczliwo ść liniowa wypalania: 0,4–4,3% wytrzymało ść na ściskanie: 20–28,6 MPa nasi ąkliwo ść : 15,6–17,0 % Surowiec: zawarto ść CaO+MgO (%): śr.–13,92 zawarto ść Fe2O3 (%): śr–6,96 zawarto ść Al2O3 (%): śr–13,26 0,2–1,3 m; zawarto ść SiO2 (%): śr.–49,7 śr. 0,4 5 Łęgajny II 30,8 śr. 4,38 woda zarobowa (%): 33,0–34,0; śr. 33,5 gleba, glina Tworzywo: piaszczysta temperatura wypalania 950 ○C nasi ąkliwo ść (%): 12,0–20,0; śr. 16,0 wytrzymało ść na ściskanie: 10,4–13,9 śr. 12,1 MPa Surowiec: zawarto ść margla ziarnistego: 0.04% woda zarobowa (%): 26,3–34,2; śr. 29,9 0,0–4,2 m; skurczliwo ść wysychania (%): śr. 1,6 6,29–10,3; śr. 8,32 3,0 – 11,0; 6 Karolin 32,4 piasek drob- Tworzywo: śr: 4,3 m noziarnisty i temperatura wypalania 950 ○C pylasty mrozoodporno ść : 25 cykli wytrzymało ść na ściskanie: 11–29,4; śr. 21,2 MPa nasi ąkliwo ść (%): 16,3–21,2; śr. 18,7 Surowiec: zawarto ść margla ziarnistego: śr. 0.01% woda zarobowa (%): 20,5–26,1; śr. 23,7 0,2–3,0 m; skurczliwo ść wysychania (%): śr. 7,4 3,1 – 8,4; śr: 1,6 Tworzywo: 7 Sapuny 35,67 ○ śr: 6,26 m. piaski i muł- temperatura wypalania 950 C ki ilaste wytrzymało ść na ściskanie: 19,2–23,6; śr. 20,9 MPa nasi ąkliwo ść (%): śr. 19,2

2. Kruszywa piaskowo-Ŝwirowe. Zło Ŝa kruszyw piaskowo-Ŝwirowych zwi ązane s ą osadami moreny czołowej (rejon Ł ę- gajny) i moreny martwego lodu (rejon Skajboty), powstałymi w okresie stadiału górnego zlodowacenia wisły.

12 Zło Ŝe piasków i piasków ze Ŝwirami „Ł ęgajny” poło Ŝone w miejscowo ści o tej samej na- zwie zostało udokumentowane kart ą rejestracyjn ą w kategorii C 1 w 1979 r. na powierzchni 6,8 ha (Medy ńska, 1979). W 1997 r. wykonano Dodatek nr 1…. (Zaprzelski, 1997) do karty rejestracyjnej, w którym obszar zło Ŝa podzielono na dwa przylegaj ące pola A – zachodnie (3,8 ha) i B – wschodnie (3,0 ha) w celu wznowienia koncesji na eksploatacj ę kopaliny z pola A. Po zako ńczeniu eksploatacji i rozliczeniu zasobów kopaliny powierzchnia pola A wynosi 2,6 ha (Olik, 2003). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste i piaski ze Ŝwirami rozdzielone na dwa poziomy eksploatacyjne glin ą piaszczyst ą. Sumaryczna mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej I i II poziomu dla całego zło Ŝa waha si ę od 4,2 do 26 m, ( średnio 14,4 m). Nadkład o grubo ści 0,2–5,0 m stanowi gleba i lokalnie glina piaszczysta. Dla piasków zawarto ść frakcji poni Ŝej 2 mm wynosi od 69,2 do 100% (średnio 86,7%), zawarto ść pyłów mineralnych mie ści si ę w przedziale od 1,2 do 6,5% (średnio 3,4%), średni cięŜ ar nasypowy wynosi 1600 kg/m 3. Dla kruszywa piaskowo-Ŝwirowego zawarto ść frakcji o średnicy do 2 mm waha si ę od 30,9 do 65,7% (średnio 48,9%), zawarto ść pyłów mineralnych od 0,3 do 7,9% ( średnio 3,3%), a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym wynosi średnio 2,0 t/m 3. Zło Ŝe „Ł ęgajny” jest złoŜem suchym. Kopalina ze zło Ŝa mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Zło Ŝe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Ł ęgajny III” obejmuje swym zasi ęgiem wschodni ą cz ęść udokumentowanego w 1964 r. (nieuj ętego w krajowym rejestrze kopalin) zło Ŝa „Ł ęgajny” (Woroniecki, 1964). Zło Ŝe to eksploatowano na du Ŝą skal ę w latach siedem- dziesi ątych, nast ępstwem czego było całkowite wyczerpanie zasobów w jego zachodniej cz ę- ści. Dla zło Ŝa „Ł ęgajny III” sporz ądzono uproszczon ą dokumentacj ę geologiczn ą w kategorii

C1 uwzgl ędniaj ąc zasoby wschodniej cz ęś ci dawnego zło Ŝa „Ł ęgajny” (Bobel, 1998a; 1998b). Powierzchnia zło Ŝa „Ł ęgajny III”, po wydzieleniu w 2000 r. z jego cz ęś ci zło Ŝa „Ł ęgajny IV”, wynosi obecnie 6,3 ha (Zaprzelski, 2000a). Kopalin ę w zło Ŝu stanowi ą piaski oraz piaski i Ŝwiry o ł ącznej mi ąŜ szości od 4,0 do 25,0 m ( średnio 17,80 m). Nadkład stanowi glina piaszczysta i piaski gliniaste o mi ąŜ szo ści od 0,0 do 5,0 m ( średnio 1,1 m). Poni Ŝej serii zło- Ŝowej zalega kompleks gliny zwałowej. Średni punkt piaskowy dla piasków wynosi 87,89%, a dla piasków i Ŝwirów 59,1%. Zawarto ść pyłów mineralnych mie ści si ę w zakresie od 0,3 do 13,5% ( średnio 4,32%) dla piasków i od 1,5 do 8,8% ( średnio 6,5%) dla piasków i Ŝwirów. Średni cięŜar nasypowy w stanie utrz ęsionym dla piasków wynosi 1750 kg/m 3, a 2000 kg/m 3 dla kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Zło Ŝe jest suche. Kopalin ę ze zło Ŝa mo Ŝna wykorzystywa ć w budownictwie ogólnym. Zło Ŝe „Ł ęgajny IV” zostało wydzielone z zachodniej cz ęś ci zło Ŝa „Ł ęgajny III” i udokumentowane w kategorii C 1 w 2000 r. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 2,7 ha. Kopalin ę główn ą

13 stanowi ą piaski o mi ąŜ szo ści od 3,5 od 23,2 m (średnio 19,8 m). W nadkładzie, którego grubo ść wynosi od 0,4 do 6,7 m (średnio 4,1 m) zalegaj ą piaski gliniaste i gliny (Zaprzelski, 2000b). W utworach pod ścielaj ących zło Ŝe wyst ępuj ą osady lodowcowe o litologii podobnej do warstw nadkładowych. Zawarto ść frakcji o średnicy do 2 mm waha si ę od 72,1 do 89,7% (średnio 81,4%), a zawarto ść pyłów mineralnych mie ści si ę w przedziale 4,4–6,8% ( średnio 5,9%). Zło Ŝe jest suche, jedynie w cz ęś ci sp ągowej na gł ęboko ści 4,8 m. wyst ępuje woda za- wieszona o zwierciadle swobodnym.

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Skajboty” udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 14,3 ha (Przybylski, 2005). Kopalin ę stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste, miejscami pylaste, z domieszk ą drobnego Ŝwiru, o mi ąŜ szo ści od 4,0 do 21,0 m (średnio 12,74 m). W nadkładzie wyst ępuje gleba piaszczysta miejscami zagliniona oraz piaski pylaste i gliniaste o średniej grubo ści 3,24 m. Sp ąg serii u Ŝytecznej stanowi ą gliny zwałowe lub piaski grobne i pylaste. Zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm waha si ę od 60,0 do 80,0% ( średnio 72,2%), a zawar- to ść pyłów mineralnych mie ści si ę w zakresie od 0,2 do 2,3% ( średnio 0,83%). Zło Ŝe jest cz ę- ściowo zawodnione. Zwierciadło swobodne wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ściach od 14,5 do 20,5 m p.p.t. Kopalin ę udokumentowano dla celów budowlanych i drogowych. Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ wszystkie zło Ŝa kopalin wyst ępuj ących na arkuszu zaliczone zostały do klasy 4 (zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne), natomiast ze wzgl ędu na ochron ę środowiska wszystkie zło Ŝa nale Ŝą do konfliktowych ze wzgl ędu na ich lokalizacj ę w granicach czwartorz ędowego zbiornika wód podziemnych GZWP 213 (Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn), który na całym swym obszarze podlega ochronie. Po- nadto zło Ŝa iłów „Ł ęgajny”, „Ł ęgajny II” i „Sapuny” znajduj ą si ę w obszarze wyst ępowania gleb wysokich klas bonitacyjnych, a zło Ŝe „Karolin” w s ąsiedztwie infrastruktury technicznej i zabudowy Olsztyna. Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Ł ęgajny” poło Ŝone w granicach strefy ochronnej głównego zbiornika wód podziemnych, gleb wysokich klas bonitacyjnych oraz w s ąsiedztwie infrastruktury technicznej uznano za bardzo konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Barczewo aktualnie zagospodarowane jest jedno zło Ŝe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Ł ęgajny III”. Surowiec ze zło Ŝa „Ł ęgajny III” eksploatowano w latach 1999–2002 r. przez firm ę ISAND z Olsztyna na podstawie koncesji wydanej przez wojewod ę warmi ńsko-mazurskiego. W lipcu 2003 r. prawo do koncesji wa Ŝnej do 2019 r. przej ęła firma MONTSTAL, która wznowiła eksploatacj ę kopaliny. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni

14 0,49 ha i teren górniczy o powierzchni 5,21 ha. Eksploatacja prowadzona jest odkrywkowo, systemem ścianowym w sposób ci ągły na trzech poziomach eksploatacyjnych. Nadkład skła- dowany jest w wyrobisku i na zewn ątrz wyrobiska. W wyniku eksploatacji powstało gł ębokie wyrobisko, którego kierunek rekultywacji nie został dokładnie sprecyzowany. Zakłada si ę, Ŝe po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko mo Ŝna zaadaptowa ć do celów rekreacyjnych, chocia Ŝ nie wyklucza si ę rekultywacji w kierunku rolnym lub le śnym. Zło Ŝe piasków „Ł ęgajny IV” eksploatowano odkrywkowo od 2001 do 2010 r. na podstawie koncesji wydanej przez wojewod ę warmi ńsko-mazurskiego. UŜytkownikiem zło Ŝa była firma „Kruszywo” z Olsztyna. Surowiec pozyskiwano w wyrobisku stokowo-wgł ębnym z dwóch poziomów eksploatacyjnych. W najni Ŝszym punkcie wyrobiska poeksploatacyjnego gromadzi si ę woda opadowa. Planowane jest złagodzenie skarp i mechaniczne plantowanie terenu, a nast ępnie zalesienie. Dotychczas prac rekultywacyjnych nie wykonano. Kopalin ę ze zło Ŝe „Ł ęgajny” pozyskiwano w latach 80., a nast ępnie po uzyskaniu koncesji eksploatacj ę wznowiono w 1992 r. W zwi ązku zaniedbaniami dotycz ącymi racjonalnej i bezpiecznej eksploatacji kopalin oraz nie wykonaniem zaleconej ekspertyzy technicznej zabudowanego zbocza wyrobiska, koncesja udzielona firmie „Rosand” została cofni ęta decyzj ą wojewody w 2002 r. W wyniku prowadzonego przez lata wydobycia w zachodniej cz ęś ci zło Ŝa (pole A) powstało gł ębokie, stokowo-wgł ębne wyrobisko, które ze wzgl ędu na swoje poło Ŝenie w pobli Ŝu dróg i zabudowa ń jest niebezpieczne. Obecnie ulega ono samoistnemu zalesieniu i jest wypełniane gruzem budowlanym. Ze wzgl ędu na gł ęboko ść wyrobiska (około 30 m.) konieczne jest podniesienie jego sp ągu poprzez wypełnienie gruzem, a nast ępnie po- krycie warstw ą piasku oraz humusu i zalesienie. Inna koncepcja zakłada przeznaczenie obszaru wyrobiska na tereny rekreacyjne. Na zachód od Ł ęgajn w latach 70. prowadzono intensywn ą eksploatacj ę piasków i Ŝwi- rów, czego pozostało ści ą jest du Ŝe wyrobisko, w którym znajduje si ę komunalne składowisko odpadów dla Olsztyna i okolicznych miejscowości. Na terenie Olsztyna od 1958 do 1992 r. było eksploatowane zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Karolin”. Wydobycie zostało zaniechane z przyczyn ekonomicznych. Po zako ńczeniu eksploatacji przeprowadzono cz ęś ciow ą rekultywacj ę wyrobisk polegaj ącą na ich spłyceniu i wyrównaniu. Obecnie obszar zło Ŝa jest samoistnie poro śni ęty, cz ęś ciowo za- budowany, a w morfologii terenu widoczne s ą granice dawnych wyrobisk i zwałowisk. Na obszarze arkusza Barczewo nie ma zakładów przeróbczych kopalin. Na map ę nanie- siono kilka punktów wyst ępowania kopaliny. Niewielkie ilo ści kruszyw wydobywa si ę z od- słoni ęć w rejonie miejscowo ści: Kie Ŝliny, Klewki, Skajboty i w okolicach Marcinkowa. Jest

15 to nieregularna i niekoncesjonowana eksploatacja na niewielk ą skal ę, zale Ŝna od lokalnego zapotrzebowania.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Barczewo opracowania surowcowe maj ące na celu wyznaczenie potencjalnych rejonów dla udokumentowania złó Ŝ kopalin pospolitych prowadzone były w latach 60. Rozpoznaniem obj ęto głównie rejon miejscowo ści Ł ęgajny, w którym w 1964 r. udokumentowano pierwsze ze złó Ŝ kruszywa naturalnego, a nast ępnie w latach 1979–2003 w kolejne 3 zło Ŝa. Prowadzona nieprzerwanie od l964 r. eksploatacja piasków i Ŝwirów w rejonie Ł ęgajn zaspokajała lokalne zapotrzebowanie na kruszywo, w zwi ązku z tym nie było potrzeby dokumentowania nowych złó Ŝ. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rumi ński, 2003), wyznaczono trzy obszary perspektywiczne dla kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Wyst ępuj ące w okolicach Ł ęgajn nagromadzenia piasków i Ŝwirów zwi ązane s ą z moren ą czołow ą pochodz ącą z okresu zlodowacenia wisły. Z dokumentacji złó Ŝ zlokalizowanych w tym obszarze wynika, Ŝe kruszywo charakteryzuje si ę średni ą mi ąŜ szo ści ą w przedziale od 14,4 do 19,8 m, i zawarto ści ą frakcji < 2 mm wynosz ącej średnio od 48,9 do 59,1 dla piasków i Ŝwirów i od 81,4 do 89,4 dla piasków (Zaprzelski, 1997, 2000b, Bobel, 1998a). Obszar perspektywiczny zlokalizowany na północ od Klewek wyznaczono w obr ębie moreny martwego lodu powstałej w okresie zlodowacenia wisły. W istniej ącym wyrobisku stwierdzono piaski drobnoziarniste Ŝółto-szare, o maksymalnej mi ąŜ szo ści do 14 m. W sp ągu serii piaszczystej zalega glina, a nadkład stanowi gleba o mi ąŜ szo ści około 0,5 m. Obszar perspektywiczny wyznaczony w sąsiedztwie zło Ŝa Skajboty stanowi kontynu- acje serii piaszczysto-Ŝwirowej pochodzenia lodowcowego udokumentowanej w zło Ŝu (Przy- bylski, 2005). S ą to głównie piaski ró Ŝnoziarniste, z domieszk ą drobnego Ŝwiru, o mi ąŜ szo ści 1,0–3,0 m (w odkrywce). Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny w zło Ŝu (stwierdzona wierceniami) wynosi 12,7 m. Nadkład stanowi gleba piaszczysta miejscami zagliniona oraz piaski pylaste i gliniaste o zmiennej mi ąŜ szo ści (0,2–8,0 m). Zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm, wg dokumentacji, wynosi średnio 72,2%. W okresie od 1955 r. do 1981 r. prowadzono prace badawcze zako ńczone udokumento- waniem 4 złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej, z których tylko złoŜe „Karolin” było eksploatowane. W wyniku prac poszukiwawczych prowadzonych w rejonie Tracka na powierzchni 14 ha wyznaczono obszar perspektywiczny iłów ceramiki budowlanej (Doma ńska, 1969), w którym kopalin ą główn ą s ą iły warwowe o średniej mi ąŜ szo ści 6,9 m. Szacunkowe

16 bilansowe zasoby zło Ŝa wynosz ą 1000 tys. m 3. Na pozostałym obszarze nie stwierdzono wyst ę- powania poszukiwanej serii zło Ŝowej (Doma ńska, 1969). Z uwagi na brak zainteresowania udokumentowanymi ju Ŝ zło Ŝami surowca ilastego od wielu lat nie wykonywano na tym obszarze opracowa ń surowcowych. W obr ębie arkusza Barczewo wyznaczono obszary perspektywiczne torfów i kredy jeziornej, których wyst ępowanie zwi ązane jest z podmokłymi obni Ŝeniami terenu w strefach przyjeziornych, dolinami rzek oraz z rozległ ą stref ą deglacjacji l ądolodu o przebiegu z połu- dniowego zachodu na północny wschód. W kilkunastu obszarach stwierdzono wyst ępowanie torfów o parametrach pozwalaj ących zaliczy ć je do potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek,1996). S ą to głównie torfowiska niskie, podrz ędnie wysokie i mieszano-typowe z torfami: mechowiskowymi, turzycowymi i mszarnymi. W rejonie miejscowo ści Rejczuchy i Zalesia wyst ępuj ą torfowiska wysokie typu mszarnego, których średnia mi ąŜ szo ść nie przekracza 3 m, a popielno ść mie ści si ę w granicach od 2,6 do 10 %. Najwi ększy obszar perspektywiczny torfów niskich znajduje si ę w okolicach Nikielkowa. Jego powierzchnia wynosi 56,0 ha, średnia mi ąŜ szo ść jest niewielka i nie przekracza 1,5 m, a popielno ść wynosi 12%. Niewielkie torfowiska zlokalizowane s ą tak Ŝe w rejonie Tr ękusa i Purdy. Torf nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie i ogrodnictwie oraz jako materiał opałowy. Korzystaj ąc z opracowa ń archiwalnych dotycz ących wyst ępowania surowców w ęglano- wych na obszarze arkusza (Kwa śniewska 1983, Bujakowska, Parecka 1996) oraz analizy Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski (Rumi ński, 2003), wyznaczono obszary perspektywicznych kredy jeziornej i gytii. Średnia mi ąŜ szo ść osadów w ęglanowych dla wyznaczonych obszarów wynosi 4,9 m, a zawarto ść CaO 46,4 %. Najwi ększy obszar perspektywiczny wyst ępowania kredy jeziornej znajduje si ę w rejonie jeziora Klebarskiego, gdzie na powierzchni 150 ha zalega pokład kredy jeziornej i gytii o mi ąŜ szo ści 5,6 m. Wi ększo ść obszarów wyst ępowania osadów węglanowych zlokalizowana jest na obszarach chronionych (lasy, ł ąki na glebach organicznych, OCHK). Ze wzgl ędu na brak szczegółowych opracowa ń surowcowych dla obszaru arkusza Barczewo nie wyznaczono prognostycznych obszarów wyst ępowania kopalin.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar obj ęty arkuszem Barczewo poło Ŝony jest w zlewni II rz ędu rzeki Łyny, lewobrze Ŝnego dopływu Pregoły i charakteryzuje si ę dobrze rozwini ętą sieci ą rzeczn ą. Przez teren arkusza przepływaj ą rzeki: Łyna, Wad ąg, Pisa Warmi ńska, Ko śna i Kiermas. Łyna płynie

17 krótkim odcinkiem w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza ku północy. Północno-wschodnia cz ęś ci omawianego obszaru jest odwadniana przez Pis ę Warmi ńsk ą, która poza granicami arkusza wpada do wschodniej odnogi jeziora Wad ąg, sk ąd wypływa ju Ŝ jako rzeka Wad ąg i uchodzi do Łyny na terenie lasu miejskiego Olsztyna na s ąsiednim arkuszu. Rzeka Ko śna bierze swój pocz ątek z jeziora Ko śno i uchodzi w okolicach Silic do rzeki Kiermas, która dzieli si ę na dwie odnogi. Jej prawe ramie płynie w kierunku północno-wschodnim przez równiny torfowe przepływaj ąc przez trzy płytkie jeziora wytopiskowe: Bogda ńskie, Uml ąg i Kiermas, a nast ępnie uchodzi w Barczewie do Pisy. Lewa odnoga rzeki płynie uregulowana jako Kanał El Ŝbiety na północ, gdzie wpada do jeziora Wad ąg. Na obszarze arkusza wyst ępu- ją liczne jeziora, z których najwi ększymi są: Wad ąg o całkowitej powierzchni 4,94 km 2 (w obr ębie arkusza tylko jego południowa odnoga), Klebarskie o powierzchni 2,6 km 2, Li- nowskie zajmuj ące obszar 1,6 km 2, Uml ąg o powierzchni 1,2 km 2 oraz Kie Ŝli ńskie, Purdy i Orzyc. Jezioro Wad ąg ma genez ę rynnowo-wytopiskow ą i jest najgł ębszym (35,5 m.) ze wszystkich jezior znajduj ących si ę w obr ębie arkusza. Pozostałe jeziora są płytkimi zbiorni- kami wytopiskowymi o gł ęboko ściach 5,5–12 m. Głębszymi jeziorami o genezie wytopisko- wej s ą jedynie jeziora Linowskie (25,0 m.) i Purdy (31,6 m). Liczne małe jeziorka wypełniaj ą zagł ębienia po bryłach martwego lodu. Ocen ę jako ści wód Łyny, Wad ąga i Kanału El Ŝbiety (Kiermas) w 2009 przeprowadzono zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według bada ń wykonanych w punkcie zlokalizowanym powy Ŝej jeziora Wad ąg, jednolita cz ęś ci wód powierzchniowych Kanał El Ŝbiety charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. W punktach zlokalizowanych poza obszarem arkusza Barczewo oznaczono dobry stan ekologiczny rzeki Łyna („Od wypływu z jeziora Ustrych do Wad ąga”) i umiarkowany stan ekologiczny Wadąga („Od wypływu z jeziora Pisz do wypływu z jeziora Wad ąg”) (Raport..., 2010). Stan ekologiczny jezior Kiermas i Wad ąg w 2010 roku oceniono jako zły. Dla jeziora Wad ąg ustalono tak Ŝe dobry stan chemiczny (Raport…, 2011). Wody jezior Ko śno i Purda cechowały si ę w 2009 r. dobrym stanem chemicznym i ekologicznym (Raport..., 2010). Czy- sto ść wód jezior znajduj ących si ę w granicach arkusza kontrolowano w 2006 r. Badania prze- prowadzone w jeziorze Linowskim wykazały, Ŝe wody te s ą pozaklasowe, natomiast wody jeziora Kierzli ńskiego odpowiadały II klasie czysto ści (Raport…, 2007).

18 2. Wody podziemne Wody podziemne na omawianym obszarze reprezentowane s ą głównie przez pi ętro czwartorz ędowe i podrz ędnie przez pi ętro neoge ńskie (Ułanowicz, 2002). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje powszechnie na terenie arkusza Barcze- wo. Wody u Ŝytkowe zwi ązane s ą z piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi wyst ępuj ącymi na gł ęboko ściach od 15 do 50 m pod nadkładem utworów lodowcowych. W cz ęś ci północno-wschodniej zaznacza si ę gł ęboka struktura rynnowa zwi ązana z jeziorem Wad ąg, gdzie zlokalizowane jest jedno z dwóch najwi ększych uj ęć wody dla Olsztyna „Wa- dąg”. Zwierciadło wód podziemnych z utworów czwartorzędowych wyst ępuje przewa Ŝnie pod napi ęciem. Lokalnie w dolinie rzeki Pisy wyst ępuje podrz ędna warstwa wodono śna w przypowierzchniowych utworach piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ szo ści do 30 m i wydajno- ściach nieprzekraczaj ących 15 m 3/h. Mi ąŜ szo ści warstwy wodono śnej na znacznej powierzchni przekracza 20, a lokalnie 40 m. Przewodność mie ści si ę w przedziale od 110 do 350 m 2/24 h. osi ągaj ąc najwy Ŝsze warto ści od 800 do 1000 m 2/24 h w rejonie projektowanego uj ęcia wód podziemnych dla Olsztyna (Bogdany – Mokiny). Średni współczynnik filtracji wynosi 17 m/24h. Wydajno ści potencjalne z uj ęć zlokalizowanych na obszarze arkusza mieszcz ą si ę w przedziale od 10 do ponad 50 m 3/h, a maksymalnie na uj ęciach Wad ąg, Bog- dany i Mokiny przekraczaj ą 100 m3/h. Wody podziemne z utworów czwartorz ędowych na całym obszarze zawieraj ą podwy Ŝ- szone ilo ści zwi ązków Ŝelaza i manganu, w zwi ązku z czym kwalifikuj ą si ę do klasy II w cz ę- ści centralnej arkusza oraz do klasy III w jego wschodniej cz ęś ci. Trzeciorz ędowe piętro wodono śne stanowi bardzo słaby układ wodono śny rozpoznany głównie w Olsztynie. Utwory wodono śne zwi ązane s ą z poł ączonymi warstwami ró Ŝnoziarni- stych piasków paleocenu i piasków pylastych miocenu o ł ącznej mi ąŜ szo ści około 90 m. Pa- rametry hydrogeologiczne neoge ńskiego poziomu wodono śnego s ą mało korzystne dla uj ęć wód podziemnych. Współczynnik filtracji waha si ę od 0,5 do 0,95 m/24h a przewodno ść od 12 do 85 m 2/24 h. Z uwagi na słabe mo Ŝliwo ści eksploatacyjne pi ętro wodono śne neogenu mo Ŝe by ć traktowane jedynie jako podrz ędne w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Najlep- sze parametry uzyskano lokalnie na uj ęciu Wad ąg w Olsztynie gdzie zatwierdzone zasoby wynosz ą 127 m 3/h przy depresji 52,5 m. Wody neoge ńskiego pi ętra wodono śnego charakteryzuj ą si ę nieco korzystniejszymi wła ściwo ściami fizyczno-chemicznymi od wi ększo ści wód pi ętra czwartorz ędowego mieszcz ąc si ę w II klasie czystości.

19 Do najwa Ŝniejszych uj ęć wód podziemnych o zasobach powy Ŝej 50 m 3/h nale Ŝą uj ęcia komunalne w: Wad ągu, Olsztynie, Bogdanach, Mokinach, Ł ęgajnach i w Barczewi oraz lokalne uj ęcia zakładowe w: Klewkach, Olsztynie i Klebarku Wielkim Obszar obj ęty arkuszem Barczewo znajduje si ę w granicach udokumentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Olsztyn (nr 213), który zwi ązany jest z porowo-piaszczystymi utworami plejstocenu. W dokumentacji proponuje si ę obj ęcie ca- łego obszaru zbiornika stref ą ochronn ą (Nowakowski, Szelewicka, 2007). Północno zachodnia cze ść omawianego arkusza znajduje si ę w zasi ęgu trzeciorz ędowo-kredowego subzbiornika Warmia (nr 205) (fig. 3) (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Barczewo na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku porowym; 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd – kreda (Tr-K); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q), 212 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztynek, czwartorz ęd (Q); 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q), 215 – Subniecka Warszawska (Tr).

20 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 176 – Barczewo, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

21 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 176 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Barczewo bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 176 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Barczewo

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–40 26 27 Cr Chrom 50 150 500 2–7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 8–70 40 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–9 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–6 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–23 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 176 – Barczewo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 176 – Barczewo do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

22 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto- ści: chromu, cynku i niklu. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minera- łów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lind- ström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza

23 drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składni- ków s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składni- ków zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mecha- nicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bo- urg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Sch- neider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicz- nymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL.

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

24 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

25 Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Dobr ąg, Kierz- li ńskiego, Linowskiego i Kiermas. Osady jezior Dobr ąg, Kierzli ńskiego i Kiermas charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady jezior Linowskiego cechuje wysoka zawarto ść pier- wiastków śladowych chromu, cynku, miedzi, ołowiu i rt ęci. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Kiermas s ą wy Ŝsze w po- równaniu do przeci ętnie spotykanej w osadach jezior. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pier- wiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one, za wyj ątkiem cynku i rt ęci w osadach jeziora Linowskiego, tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegóło- wych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

26 Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Dobr ąg Linowskie Kiermas Parametr Kier źli ńskie 2007 r. 2007 r. 2007 r. 2010 r. Arsen (As) <5 <5 7 7 Chrom (Cr) 12 9 27 10 Cynk (Zn) 64 35 343 48 Kadm (Cd) 0,6 <0,5 1,0 <0,5 Mied ź (Cu) 10 5 32 10 Nikiel (Ni) 9 7 17 10 Ołów (Pb) 23 11 53 16 Rt ęć (Hg) 0,1 0,063 0,493 0,135 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. 2,262 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. 2,717 PCB *** n.o. n.o. n.o. 0,0095 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

27 176 W PROFIL ZACHODNI 176 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5966620 5956741 5964772 5963191 m 5955646 m 5962335 5960731

5953636 5951770 5949710 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5966620 5956741 5964772 5963191 m 5955646 m 5962335 5960731

5953636 5951770 5949710 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Barczewo (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 14 do około 53 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 31 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 57 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 37 nGy/h. W profilu zachodnim wy Ŝsze dawki promieniowania gamma (ok. 40–53 nGy/h) s ą zwi ą- zane z glinami zwałowymi fazy pomorskiej, a ni Ŝsze (ok. 14–30 nGy/h) – z glinami zwałowymi fazy leszczy ńskiej i pozna ńsko-dobrzy ńskiej, z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwi- ry), z osadami kemów (mułki i piaski) oraz z holoceńskimi aluwiami (piaski). W profilu wschodnim obserwuje si ę podobne zale Ŝno ści. Wyra źnie wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 40–57) charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (faza pomorska), zalegaj ące wzdłu Ŝ środkowego odcinka profilu, a ni Ŝszymi (ok. 25–35 nGy/h) – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe z tego samego okresu zlodowacenia oraz osady kemów. Najni Ŝsza zarejestrowana dawka promieniowania gamma (ok. 20 nGy/h) pochodzi najprawdopodobniej od torfu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,9 do 8,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,3 do 12,3 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ enia cezu w profilu wschodnim (ok. 12 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpo-

wiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1–5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Barczewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ułanowicz, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Barczewo około 99% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą: − obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: torfów, gytii, kredy jeziornej, mułków jeziornych oraz piasków rzecznych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach Ko śnej, Łyny, Kanału El Ŝbiety, Wad ągu, Kiermaszu, oraz w strefach przy- brze Ŝnych jezior: Wad ąg, Linowskie, Orzyc, Kiermas, Ulm ąg, Bogda ńskie, Klebarskie, Linowskie, Skanda, Kielarskie, Kemno Wielkie, Purdy, Ko śno; − tereny zabagnione i podmokłe, oraz chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ące głównie w dnach dolin rzecznych i w otoczeniu jezior, wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − teren przylegaj ący do zachodniego brzegu Jeziora Zielarskiego, zagro Ŝony podtopieniami, wskazany na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); − kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, wyst ępuj ące głównie w północno- zachodniej i południowej cz ęś ci arkusza; − rejon wyst ępowania osuwisk (dolina Łyny, Klebark Wielki) oraz obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, zlokalizowane w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie jezior Wad ąg, Uml ąg i Kiermas oraz na wschód od osiedla Track i koło Barczewa (Gra- bowski red., 2007);

− obszary zwartej zabudowy i infrastruktury w obr ębie miast Olsztyna i Barczewa oraz miejscowo ści Purda (siedziba urz ędu gminy); − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Napiwodzko-Ramucka” (PLB 280007) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Napiwodzko-Ramucka” (PLH 280052), obejmuj ące około 95% obszaru arkusza; − obszar ochronny czwartorz ędowego zbiornika GZWP nr 213 „Olsztyn” (Nowakowski, Szelewicka, 2007);

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmuj ą około 1% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery geologicznej (NBG) spełniaj ą przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Rumi ński, 2003). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wyłącznie pod składowiska odpadów oboj ętnych. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Purdki, odsłaniaj ą si ę gliny zwa- łowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Pod wzgl ędem litologicznym s ą to gliny ilaste, miejscami piaszczyste, o barwie br ązowej i br ązowoszarej, osi ągaj ące rejonie Marcinkowa i Purdki mi ąŜ szo ść 8–21 m. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wyst ę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych i kemowych, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 metra. Zaznaczono je w okolicy Purdki, Krzywonogi oraz Zalesia (k/Barczewa). Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych (rejon Purdki) znajduje si ę czwartorz ędowe pi ętro wodono śne. Warstw ę wodono śną tworz ą osady piaszczyste, zalegaj ące na gł ęboko ści od 15 do 50 metrów (Ułanowicz, 2002). W zwi ązku z du Ŝą (>10 m) mi ąŜ szo ści ą utworów izoluj ących oraz słabego zagospodarowania terenu stopie ń zagroŜenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, w obr ębie POLS, okre ślono jako niski. W rejonie Purdki wprowadzono ograniczenie warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody (Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Olszty ńskiego).

Wskazania lokalizacyjne pod składowisko odpadów we wskazanych rejonach mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza, na wschód od Barczewa i północ od Kierzlin, wyznaczono rejony spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ęt- ne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (iłów) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści większej od 1 m. Warstw ę izolacyjn ą stanowi ą tu plejstoce ńskie ilaste mułki zastoiskowe stadiału górne- go zlodowacenia wisły o mi ąŜ szo ści od kilku do kilkunastu metrów (Rumi ński, 1996, 2003). Mog ą one zawiera ć przewarstwienia piasków pylastych. Ze wzgl ędu na niedostateczne rozpoznanie litologii i ich wła ściwo ści izolacyjnych, miejsca, w których odsłaniaj ą si ę na powierzchni, wskazano jako obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych podło Ŝa. Zlokalizo- wane s ą one w rejonie wyst ępowania głównego u Ŝytkowego czwartorz ędowego poziomu wodono śnego. Warstwy wodono śne posiadaj ą tu wystarczaj ącą izolacj ę od wpływów powierzchniowych, o czym świadczy stabilna jako ść wód, a stopie ń zagro Ŝenia GPU jest niski (Ułanowicz, 2002). Dla wskazanych obszarów wyznaczono ograniczenia warunkowe wynika- jące z s ąsiedztwa zabudowy miejscowo ści gminnej oraz ze wzgl ędu na ochron ę przyrody. Wskazania lokalizacyjne mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska odpadów i zbadanie przestrzennej budowy struktury ilastej. Niski współczynnik wodoprzepuszczalno ści pakietów ilastych mo Ŝe stanowi ć podsta- wę do wyró Ŝnienia obszarów predysponowanych dla składowisk tego typu odpadów. B ędzie si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych, co wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. Na terenie arkusza, w rejonie Ł ęgajnów, znajduje si ę zamkni ęte w 2007 roku składowi- sko odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk zarówno odpadów oboj ętnych jak i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych).

Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne (komunalnych) najkorzystniejszy jest obszar obejmuj ący miejsca wyst ępowania utworów zastoiskowych zlodowacenia wisły w okolicy Barczewa i Kierzlin. Mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej wykształconej w postaci mułków ilastych si ęga kilkunastu metrów. Stopie ń zagro Ŝenia GPU w wymienionych rejonach jest niski, jednak posiada ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z s ąsiedztwa zabudowy miasta Bar- czewa oraz uwarunkowa ń przyrodniczych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk brak jest wyrobisk, które mogłoby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

W obr ębie arkusza Barczewo dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z wył ączeniem: obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin, terenów zwartej zabudowy miejskiej, obszarów le śnych, obszarów rolnych w klasach bonitacyjnych I–IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zosta- ły na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Rumi ński, 2003) i hydrogeologicznej (Ułanowicz, 2002). Na obszarach o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą grunty: spoiste (w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym) oraz sypkie ( średniozag ęszczone i zag ęszczone), na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2,0 m. Obszary te zwi ązane s ą z wyst ępowaniem mało skonsolidowanych i nieskonsolidowanych glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich i piasków wodnolodowcowych, a tak Ŝe lokalnie mułków i piasków pylastych plateau ke- mowego. Morfologicznie s ą to głównie obszary wysoczyzny morenowej falistej i płaskiej z niewielkimi łagodnymi wzniesieniami morenowymi o wysoko ściach wzgl ędnych do 10 m, oraz rozległe równiny sandrowe. Tereny o korzystnych warunkach dla budownictwa wyst ę- puj ą powszechnie na całym obszarze arkusza, a szczególnie w cz ęś ci południowej (okolice: Purdy, Marcinkowa i Kaborna), w pasie centralnym z wył ączeniem strefy wokół jezior (rejon na południe od: Olsztyna, Klewek i Partyk) i w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Tracka i Kie Ŝlin). Rejonami o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych i utrudniaj ących budownictwo są obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych: orga-

nicznych, spoistych w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym, gruntów niespoistych, lu ź- nych i obszary płytkiego wyst ępowania wód gruntowych (0–2 m). Gruntami słabono śnymi są przede wszystkim torfy, gytie, kreda jeziorna, namuły, mułki i piaski jeziorne oraz zastoiskowe mułki ilaste miejscami piaszczyste z przewarstwieniami piasków pylastych, wyst ę- puj ące na obszarach den dolinnych w nieckach jeziornych, w zagł ębieniach bezodpływo- wych oraz na obszarze równin zastoiskowych. W obszarach wst ępowania gruntów organicznych mo Ŝna si ę spodziewa ć wzrostu agresywno ści wód wzgl ędem betonu i stali. Rejony niekorzystne dla budownictwa wyst ępuj ą głównie w północnej cz ęś ci arkusza zbudowanej z osadów zastoiskowych nieskonsolidowanych (grunty spoiste w stanie plastycznym) w okolicach Barczewa, Ł ęgajn i Wójtowa. Warunki niekorzystne zwi ązane s ą tak Ŝe ze stre- fą arealnej deglacjacji l ądolodu wypełnionej płytkimi jeziorami wytopiskowymi (Linow- skie, Klebarskie, Bogda ńskie, Kiermas), która rozci ąga si ę pasem o kierunku południowy zachód – północny wschód rozcinaj ąc wysoczyzn ę morenow ą na szeroko ści 1–4 km. Grun- ty niekorzystne dla budownictwa wyst ępuj ą powszechnie w rejonach podmokłych na całym omawianym obszarze arkusza. W północnej cz ęś ci arkusza w rejonie jezior Wad ąg, Uml ąg i Kiermas oraz na wschód od Tracka i Barczewa rozpoznano obszary predysponowanych do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych typu spełzywania i osuwania (Grabowski red., 2007). Tereny te zaznaczono na mapie jako niekorzystne dla posadowienia budowli.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Barczewo ma charakter rolniczy. Wi ększo ść gruntów rolnych mie ści si ę w klasach bonitacyjnych I–IVa. Dominuj ą obszary gleb brunatnych wła ściwych kompleksu: pszennego dobrego, pszennego wadliwego, pszenno – Ŝytniego, Ŝytniego dobrego i słabego i Ŝytnio – łubinowego, wykształconych głównie na podłoŜu glin zwałowych. Powierzchnia uŜytków rolnych stanowi około 30% powierzchni arkusza. Chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą głównie w dnach dolin rzecznych i w otoczeniu jezior. Obszar obj ęty arkuszem cechuje wysoki wska źnik rolniczego wykorzystania ziemi. Kompleksy le śne wyst ępuj ą w północno-zachodniej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Wi ększo ść powierzchni le śnej wchodzi w skład rozległego obszaru le śnego zwanego Lasami Purdzko-Ramuckimi, który znajduje si ę w południowej cz ęś ci arkusza. Dominuje typ siedliskowy boru świe Ŝego i mieszanego z przewag ą sosny (około 80% powierzchni), w mniejszym stopniu świerka i d ębu. Sosna zbli Ŝona jest w typie do sosny mazurskiej i posiada wysokie parametry techniczne. Przestrzennie przewa Ŝaj ą lasy gospodarcze, ale do ść

znaczny jest udział lasów uznanych za ochronne. S ą to w przewadze lasy wodochronne poło Ŝo- ne nad jeziorami i na siedliskach podmokłych i bagiennych, a w s ąsiedztwie Olsztyna – lasy podmiejskie. Lokalnie wyst ępuj ą tak Ŝe lasy glebochronne i ostoje zwierz ąt chronionych, a tak Ŝe lasy nasienne. W południowej cz ęś ci arkusza na cz ęś ci kompleksu le śnego, w 2003 r. (ze zmianami w 2005 r.), utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej o łącznej powierzchni 1314,4 km 2. Wyst ępuje tu co najmniej 200 gatunków ptaków, z czego 35 z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, a 14 gatunków zostało zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt. Puszcza Napiwodzko-Ramucka jest jedn ą z wi ększych w Pol- sce ostoi orła bielika, rybołowa, orlika krzykliwego, derkacza i cietrzewia . Na obszarze puszczy znajduj ą si ę tak Ŝe dwa rezerwaty przyrody (tab. 8). Rezerwat „Las Warmi ński” zo- stał utworzony w 1982 r. na powierzchni 1798,18 ha w celu ochrony charakterystycznych dla Warmii zespołów le śnych, ze stanowiskami wielu gatunków ro ślin chronionych. W obr ębie arkusza znajduje si ę tylko niewielka jego cz ęść obejmuj ąca swym zasi ęgiem fragment prze- łomu Łyny. Lasy rezerwatu maj ą charakter puszcza ński, ze znacznym udziałem starodrzewu i nale Ŝą do najcenniejszych na Pojezierzu Mazurskim. W rezerwacie ro śnie tak Ŝe wiele rzad- kich gatunków ro ślin, min. wawrzynek wilczełyko, kopytnik pospolity, zimoziół północny i inne. Rezerwat „Jezioro Ko śno” utworzony w 1982 r. obejmuje swym zasi ęgiem mezotro- ficzne jezioro Kośno i oraz fragment otaczaj ących je lasów. Powierzchnia rezerwatu wynosi 1247,8 ha, z czego w granicach arkusza znajduje si ę tylko jego niewielka północna cz ęść . Na obszarze rezerwatu wyst ępuje wiele unikatowych zespołów flory i fauny, do których nale Ŝą : porastaj ące dno jeziora ramienice, lilie wodne oraz szuwary, w tym szuwar turzycowy. W okolicy jeziora Ŝyje wiele gatunków ptaków drapie Ŝnych w tym: rybołów, kobuz, jastrz ąb i myszołów zwyczajny. Na północ od rezerwatu znajduje si ę powołany w 2009 r. u Ŝytek ekologiczny „Zbiornik retencyjny Purda Le śna” b ędący cennym ekosystemem wodno- błotnym. W południowo-wschodniej, środkowej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza Barcze- wo znajduje si ę powołany w 2003 r. (ze zmianami w 2005 r.) Obszar Chronionego Krajo- brazu Pojezierza Olszty ńskiego, obejmuj ący swym zasi ęgiem wszystkie główne jeziora znajduj ące si ę na terenie mapy. Jego powierzchnia wynosi 40997,4 ha. Obszar ten powoła- ny został w celu ochrony unikatowego krajobrazu pojezierza. W jego granicach, na omawianym terenie znajduj ą si ę dwa uŜytki ekologiczne. Powołany w 2009 u Ŝytek ekologiczny „Bogdany” o powierzchni 196 ha obejmuje swym zasi ęgiem jezioro Bogda ńskie i fragment

kanału Kiermas. UŜytek został utworzony w celu zachowania bioró Ŝnorodno ści ekosyste- mów wodno-błotnych stanowi ących miejsca l ęgowe i Ŝerowiskowe ptaków. UŜytek ekologiczny „Jezioro Linok”, poło Ŝone w centralnej cz ęś ci Lasów Purdzkich jezioro o powierzchni 3,8 ha, stanowi cenny pod wzgl ędem hydrologicznym i przyrodniczym obiekt o naturalnym charakterze, wyró Ŝniając si ę du Ŝą czysto ści ą wód i nieznacznym stopniem eutrofizacji. Bagienne i torfowiskowe obrze Ŝenie jeziora jest miejscem bytowania fauny wodnej i wielu gatunków ptaków wodno-błotnych. W przyległych do jeziora kompleksach le śnych bytuje puchacz i bocian czarny. W północnej cz ęś ci omawianego arkusza w 2003 roku utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Środkowej Łyny. Celem ochrony jest zachowanie unikatowego krajobrazu dolinnego rzeki Łyny oraz jej dopływów. W granicach arkusza obszar ten obejmuje swym zasi ęgiem: rzek ę Pis ę, Kanał El Ŝbiety oraz rzek ę i jezioro Wad ąg. Na terenie arkusza Barczewo znajduje si ę 30 drzew uznanych decyzj ą wojewody za pomniki przyrody Ŝywej. S ą to głównie d ęby szypułkowe i lipy (tabela 8). W rejonie Ł ęgajn decyzj ą wojewody zostało zatwierdzonych 17 cisów i kilkaset podrostów. W południowej cz ęś ci arkusza, na obszarze Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej, wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 280007 sieci NATURA 2000 (tabela 9). Obszar ten o całkowitej powierzchni 116 604,7 ha obejmuje cz ęść du Ŝego kompleksu le śnego wy- kształconego na powierzchni morenowej o bardzo urozmaiconej rze źbie. Puszcza stanowi ostoj ę ptasi ą o randze europejskiej E 18. W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej wielu gatunków ptaków w tym: bielik, bocian czarny, cietrzew, kania czarna, i puchacz. Specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Napiwodzko-Ramucka PLH 280052 w granicach arkusza Barczewo obejmuje fragmenty enklaw Dolina Łyny i Ko śno oraz cały obszar enklawy Kemno. W pokryciu terenu dominuj ą lasy oraz wody i siedliska wilgotne – jeziora, torfowiska, bagna. Rosn ą tu przede wszystkim bory sosnowe, w zagł ębieniach terenu zdarzaj ą si ę lasy mieszane, wilgotne bory i bory bagienne. Na terenie ostoi stwierdzono wyst ępowanie wielu cennych siedlisk przyrodniczych, gatunków zwierz ąt i ro ślin. Przez obszar arkusza przebiegaj ą liczne szlaki rowerowe i kajakowe. Du Ŝa ilo ść jezior i ośrodków wypoczynkowych zach ęca do aktywnego wypoczynku.

Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Stawiguda L – „Las Warmi ński” 1 R Gm. Stawiguda 1982 olszty ński (179818,) Stawiguda K – „Jezioro Kośno” 2 R Gm. Purda 1982 olszty ński (1247,84) olszty ński Pn, G 3 P Kie Ŝliny 1984 (2 granity, kwarcyt jot- olszty ński nicki, granitognejs) Nadl. Olsztyn Barczewo PŜ – dąb szypułkowy 4 P Le śn. Barczewko 1994 (4 szt.) obr ęb. 231 olszty ński Nadl. Olsztyn Barczewo PŜ – 17 cisów i ok. 500 5 P Le śn. Leszno 1970 podrostów obr ęb: 104,105,113,116 olszty ński Nadl. Olsztyn Barczewo 6 P Le śn. Leszno 1968 PŜ – d ąb szypułkowy obr ęb: 104 olszty ński Nadl. Olsztyn Barczewo 7 P Le śn. Leszno 1984 PŜ – d ąb szypułkowy obr ęb: 104 h olszty ński Barczewo PŜ – d ąb szypułkowy 8 P Wójtowo 2007 olszty ński „Anna” Barczewo PŜ – d ąb szypułkowy 9 P Skajboty 1992 olszty ński (2 szt.) Purda 10 P Prejłowo 2001 PŜ – lipa drobnolistna olszty ński Purda PŜ – d ąb szypułkowy 11 P Szcz ęsne 1999 olszty ński „Anna” Nadl. Olsztyn Purda 12 P Le śn. Nowa Wie ś 2001 PŜ – dąb szypułkowy obr ęb: 243 olszty ński Purda 13 P Tr ękus 2009 PŜ – lipa drobnolistna olszty ński Stawiguda 14 P Ru ś 1995 PŜ – dąb szypułkowy olszty ński Nadl. Olsztyn Purda 15 P Le śn. Mendryny 1969 PŜ – dąb szypułkowy obr ęb: 422 olszty ński Barczewo/Purda „Bogdany” 16 U Bogdany-Silice 2009 jezioro+kanał olszty ński (196) Purda „Zbiornik Retencyjny 17 U Purda Le śna 2009 Purda Lesna” olszty ński (6,89) Nadl. Olsztyn Purda „Jezioro Linok” 18 U Le śn. Mendryny 2001 (3,58) obr ęb: Krzywonoga olszty ński

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, K – krajobrazowy rodzaj pomników przyrody: P Ŝ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzen- nym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one ze sob ą powi ązane

korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Poło Ŝenie obszaru arkusza na tle mapy systemu Econet przedstawia figura 5.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Barczewo. na tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1. Mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski 2. Korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski 3. Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie Poło Ŝenie administracyjne obszaru obszaru centralnego w granicach arkusza Typ Kod i punktu obszaru Powierzchnia Lp. obszaru obszaru symbol obszaru Długo ść Szeroko ść Kod oznaczenia Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS na mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Puszcza Purda, Napiwodz- E 20 ° 40’ N 53 ° 27’ warmi ńsko- 1 D PLB280007 116 604,7 PL622 olszty ński Stawigu- ko-Ramucka 57’’ 22’’ mazurskie da, (P) Ostoja Na- Purda, piwodzko- E 20 ° 25’ N 53 ° 27’ warmi ńsko- 2 K PLH280052 32 612,8 PL622 olszty ński Stawigu- Ramucka 44’’ 9’’ mazurskie da, (S) Rubryka 2: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000, ale si ę z nim nie przecina K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Prace archeologiczne na terenie Warmii wykazały najstarsze ślady pobytu człowieka ju Ŝ z przed 14 tys. lat. Badania na terenie arkusza Barczewo udokumentowały pojedyncze ślady osadnictwa sprzed około 2500 lat. Ju Ŝ w okresie kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (około 500 lat p.n.e.) tereny te były g ęsto zaludnione. Za znaleziska przedstawiaj ące du Ŝą warto ść poznawcz ą uznano osad ę z epoki kamiennej i wczesnej epoki Ŝelaza w okolicach Purdy. W okolicach Klewek udokumentowano pozostało ści cmentarzyska z okresu kultury wielbarskiej (okres rzymski), a tak Ŝe osad ę z okresu wczesnego i pó źnego średniowiecza. W rejonie dawnej cegielni Karolin odkryte zostały fragmenty osady z okresu rzymskiego i średniowiecznego. W odległo ści około 2 km na wschód od Barczewa nad rzek ą Pis ą znajduje si ę Góra Krzy Ŝowa, na której znajduj ą si ę pozostało ści wczesno średniowiecznej osady pru- skiej. Jak głosi legenda góra ta jest poł ączona podziemnym tunelem z ko ściołem świ ętego Andrzeja Apostoła w Barczewie. Od wczesnej epoki Ŝelaza, tj. od VI wieku p.n.e. ziemie znajduj ące si ę w granicach arkusza Barczewo wchodziły w skład regionu zwanego Galindi ą, który zamieszkiwali Pruso- wie. Nie zakładali oni miast ani wsi, cho ć mieli stałe miejsca przeznaczone na targowiska. Mieszkali w chatach z drewna i słomy, budowanych bezpo średnio przy swoich polach uprawnych. Najstarszym miastem na znajduj ącym si ę na obszarze arkusza jest Barczewo. Prawa miejskie dla grodu obronnego Wartberg (Barczewo) nadał biskup warmi ński w 1329 r. Miasto nale Ŝało do utworzonej w roku 1234 Diecezji Warmi ńskiej, która znajdowała si ę pod panowaniem KrzyŜaków. Gród nad Pis ą otoczony był pocz ątkowo drewnianym ostrokołem, a pod koniec XIV wieku wzniesiono mury obronne z cegły z okr ągłymi i wielok ątnymi basz- tami oraz dwiema bramami usytuowanymi naprzeciw siebie – Olszty ńsk ą na południe i Jezio- ra ńską na północy. Taki zespół obronny przetrwał w cało ści do XVIII wieku. Średniowieczny układ urbanistyczny miasta oparto na planie regularnego prostok ąta, w środku którego znaj- dował si ę rynek miejski ze studni ą usytuowan ą w miejscu gdzie obecnie stoi ratusz miejski. Wokół umiejscowiono kamieniczki mieszczan i domy mieszkalne. W północno-wschodniej cz ęś ci miasta znajdował si ę zamek biskupi. W ci ągu wieków drewnian ą zabudowę miasta wielokrotnie niszczyły po Ŝary. Ostatni po Ŝar z 1798 r. uszkodził zamek biskupi do tego stop- nia, Ŝe zdecydowano si ę na jego rozbiórk ę pozostawiaj ąc jedynie skrzydło mieszkalne prze- budowane na potrzeby szkoły ewangelickiej. W okresie rozbiorów Polski miasto znalazło si ę pod panowaniem pa ństwa pruskiego. W czasie rozbiorów zlikwidowano zakon bernardynów, a w zabudowaniach klasztornych umieszczono wi ęzienie. Na przełomie XIX i XX wieku wy-

budowano wiele nowych budynków mieszkalnych, ko ściół wi ęzienny, synagog ę oraz dwa browary, gorzelni ę i fabryk ę octu. Od 1872 r. miasto posiada lini ę kolejow ą i bit ą drog ę z Barczewa do Olsztyna. Po zako ńczeniu II wojny światowej zmieniono nazw ę miasta na Nowowiejsk dla uczczenia pami ęci urodzonego w Barczewie Feliksa Nowowiejskiego, a nast ępnie w 4 grudnia 1946 r. na Barczewo czcz ąc w ten sposób pami ęć działacza warmi ńskiego ksi ędza Walentego Barczewskiego. W Barczewie, na niewielkim obszarze obejmuj ącym zabytkowy układu urbanistycznego, znajduj ą si ę ko ścioły synagoga, ratusz, pozostałości zamku biskupów warmi ńskich oraz 60 zabytkowych domów. Do najciekawszych zabytków nale Ŝą : fragmenty średniowiecznych murów obronnych i bramy miejskie z ko ńca XIV wieku, kościół franciszkanów pw. św. An- drzeja Apostoła wybudowany w 1325 roku, rozbudowany w latach 1380-1390 w stylu gotyckim z dobudowan ą w 1594 r. kaplic ą św. Antoniego. W kaplicy mie ści si ę jedno z najpi ęk- niejszych dzieł renesansu na Warmii – nagrobek kardynała Andrzeja Batorego i jego brata Baltazara. Na szczególn ą uwag ę zasługuje pó źnogotycki kościół pw. św. Anny, z gotyckim krucyfiksem z około 1500 r. i organami z 1700 roku wraz z plebani ą, ko ściół ewangelicko- augsburski z 1871 r, synagoga, oraz domy i kamieniczki (przewa Ŝnie neoklasycystycznych) pochodz ących z XIX wieku. W 1982 r., po 172 latach nieobecno ści do klasztoru w Barczewie powrócili zakonnicy. Oprócz bardzo bogatego w zabytki Barczewa na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwory z zabytkowymi parkami w Tracku i Tr ękusku, kościół i zespół pałacowo-parkowy z 1801 r. w Klewkach, ko ścioły w Purdzie i Klebarku, zabytkowe parki w Nikielkowie i Patrykach oraz domy w Purdzie, Kabornie, Sapunach i Kie źlinach. Do ciekawych zabytków technicznych nale Ŝy młyn wodny razem z maszynami i urz ądzeniami mły ńskimi w Pajtunach. Pierwsza wzmianka o Pajtu ńskim Młynie pochodzi z 1374 r. Wtedy to kapituła warmi ńska nadała przywilej lokacyjny dla wsi Pajtuny. W czasie wojny szwedzkiej w roku 1655 został spalony i odbudowany 5 lat pó źniej. W styczniu 1945r. młyn obsadzony był przez załog ę Wermachtu i broniony kosztem du Ŝych zniszcze ń. Po wojnie młyn został przej ęty przez pa ństwo i do 1983 roku był u Ŝytkowany przez Spółdzielni ę Kółko Rolnicze w Purdzie. Obecnie znajduje si ę tam o środek turystyki konnej. W krajobrazie omawianego obszaru, podobnie jak i całej Warmii, charakterystyczne s ą bardzo licznie wyst ępuj ące przydro Ŝne kapliczki o charakterystycznej i niepowtarzalnej archi- tekturze wynikaj ącej z bogatego dziedzictwa kulturowego i zaszło ści historycznych. Fundo- wano je z potrzeby serca, z pobo Ŝno ści, a cz ęsto jako pokut ę za grzechy. Na terenie arkusza do rejestru zabytków wpisane zostały kapliczki znajduj ące si ę one w: Kie Ŝlinach, Wad ągu,

Mykach, Zalbkach, Barczewie, Klewkach, Kabornie, Klebarku Wielkim, Pajtunach, Tr ękusie, Tr ękusku Purdzie i Marcinkowie. Zabytkowe kaplice filialne obj ęte ochron ą konserwatorska spotykamy w Ł ęgajnach, Mokinach oraz Kabornie. Najwi ększym miastem na terenie obj ętym niniejszym opracowaniem jest Olsztyn. W granicach arkusza Barczewo znajduje si ę jedynie jego wschodnia głównie przemysłowa cz ęść , w której znajduje si ę zabytkowy młyn oraz spichlerz.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Barczewo ma charakter rolniczy. Wi ększo ść gruntów rolnych mie ści si ę w klasach bonitacyjnych I–IVa. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne zajmuj ące około 40% powierzchni u Ŝytków rolnych. Podstaw ą gospodarki na arkuszu Barczewo jest rolnictwo, głównie hodowla trzody chlewnej i bydła, a tak Ŝe uprawy (pszenica i buraki). Zakłady przemysłowe zlokalizowane s ą głównie na terenie miasta Olsztyna. Poza stolic ą województwa warmi ńsko- mazurskiego na obszarze arkusza znajduje si ę licz ące 7500 mieszka ńców poło Ŝone nad Pis ą Barczewo. Na obszarze obj ętym arkuszem Barczewo udokumentowano 8 czwartorz ędowych złó Ŝ kopalin pospolitych, w tym 4 zło Ŝa surowców ilastych i 4 zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwiro- wego. Wszystkie zło Ŝa kopalin zwi ązane s ą z czwartorz ędowymi osadami lodowcowymi, wodnolodowcowymi i zastoiskowymi zlodowacenia wisły. Prowadzona od lat 60. eksploatacja kruszywa naturalnego w rejonie Ł ęgajn w pełni zaspokajała zapotrzebowanie na wydobywany surowiec, w zwi ązku z tym nie wykonywano bada ń poszukiwawczych maj ących na celu udokumentowanie nowych złó Ŝ. Z czterech udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych tylko zło Ŝe „Karolin” było eksploatowane w latach 1958–1992. Eksploatacja została zanie- chana z przyczyn ekonomicznych. W rejonie Tracka wyznaczono obszar perspektywiczny iłów ceramiki budowlanej jednak z uwagi na brak zainteresowania udokumentowanymi ju Ŝ zło Ŝami surowca ilastego nie wykonywano dalszych prac poszukiwawczych. Mo Ŝliwo ści po- szerzenia istniej ącej bazy zasobowej na omawianym obszarze s ą ograniczone i dotycz ą jedynie udokumentowania złó Ŝ surowców w ęglanowych, kruszyw i torfów. Aktualnie zagospodarowane zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Ł ęgajny III”. Omawiany obszar poło Ŝony jest w dorzeczu rzeki Łyny, lewobrze Ŝnego dopływu Pre- goły i charakteryzuje si ę dobrze rozwini ętą sieci ą rzeczn ą. Wody Łyny oraz kanału El Ŝbiety charakteryzuj ą si ę dobrym stanem ekologicznym, a wody rzeki Wad ąg stanem umiarkowanym.

Wody podziemne na obszarze arkusza Barczewo zostały rozpoznane w obr ębie udokumentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Olsztyn (nr 213) i podrz ędnie trzeciorz ędowo pietra wodono śnego. Znaczenie u Ŝytkowe ma głównie poziom czwartorz ędowy, ujmowany w kilku du Ŝych uj ęciach komunalnych m.in. w: Wad ągu, Olsztynie, Mokinach i Bogdanach. Tereny charakteryzuj ące si ę korzystnymi warunkami dla budownictwa zlokalizowane są głównie na obszarach wysoczyzny morenowej i równinach sandrowych na znacznym obszarze arkusza, a szczególnie w jego południowej częś ci. Rejony o warunkach geologiczno- in Ŝynierskich niekorzystnych i utrudniaj ących budownictwo zwi ązane s ą z obszarami zastoiskowymi i bezodpływowymi w północnej cz ęś ci arkusza, w pasie jezior wytopiskowych o przebiegu z południowego zachodu na północny wschód, a tak Ŝe w rejonach obni Ŝeń i mniejszych cieków oraz na obszarach predysponowanych do wyst ąpienia ruchów masowych. W celu ochrony przyrody i krajobrazu w południowej cz ęś ci arkusza w granicach Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej ustanowiono rezerwaty „Las Warmi ński” i „Jezioro Ko śno”. Cały teren puszczy został wpisany na list ę obszarów specjalnej ochrony ptaków sieci Natura 2000. Enklawy przyrodnicze Dolina Łyny, jezioro Ko śno i Kemno weszły w skład specjalnego obszaru ochrony siedlisk Ostoja Napiwodzko-Ramucka. W granicach arkusza Barczewo znajduj ą si ę tak Ŝe obszary chronionego krajobrazu Po- jezierza Olszty ńskiego i Doliny Środkowej Łyny, liczne pomniki przyrody o Ŝywionej i uŜytki ekologiczne. Lasy głównie typu boru świe Ŝego i mieszanego (w du Ŝej cz ęś ci ochronne) pokrywaj ą około 30% powierzchni. Na obszarach bezle śnych wyst ępuj ą głównie gleby chronione II, IIIa, III i IVa klasy bonitacyjnej kompleksu pszennego dobrego, pszennego wadliwego, pszenno- Ŝytniego i Ŝytniego dobrego, a tak Ŝe Ŝytnio-łubinowego. Cenne obiekty zabytkowe zlokalizowane s ą głównie w Barczewie, gdzie ochron ą kon- serwatorsk ą obj ęto oprócz średniowiecznego układu urbanistycznego, ko ścioły i domy mieszkalne. Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą bardzo licznie wyst ępuj ące przydro Ŝne kapliczki. W granicach arkusza Barczewo wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne) oraz oboj ętnych. Rejony, w których mo Ŝliwe jest składowanie odpadów komunalnych wyst ępuj ą w okolicach Barczewa i Kierzlin, gdzie naturaln ą warstw ę izoluj ącą stanowi ą czwartorz ędowe zastoiskowe mułki ilaste, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do kilkunastu metrów.

Dwa niewielkie rejony wskazane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Na powierzchni wyst ępuj ą tu gliny zwałowe sta- diału górnego zlodowacenia wisły. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów (tak Ŝe komunalnych) wytypowa- no w rejonie Barczewa oraz Kierzlin, w obr ębie wyst ępowania ilastych mułków zastoiskowych. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących właściwo ści izolacyjne glin i iłów, ich mi ąŜ szo ści, rozprzestrzenienie, jak i potencjaln ą mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód poziomu u Ŝytko- wego przez składowisko. Dla zachowania wysokich walorów krajobrazowo-przyrodniczych omawianego terenu nale Ŝy d ąŜ yć do proekologicznego modelu gospodarowania, minimalizowania skutków an- tropopresji oraz renaturyzacji zniszczonych cennych ekosystemów i siedlisk przyrodniczych. Priorytetowym celem dla samorz ądów lokalnych powinny by ć rozwi ązanie problemu gospodarki odpadami, wspieranie rozwoju turystyki, agroturystyki i rekreacji.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35.

BOBEL T., 1998a – Dokumentacja geologiczna – uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ł ęgajny III”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BOBEL T., 1998b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ł ęgajny” z maja 1964 r. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480.

BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych wo- jewództwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska: gminy Dywity, Purda, Barczewo, miasto Olsztyn. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1969 – Orzeczenie o wyst ępowaniu surowców ilastych ceramiki budowlanej w rejonie Tracka. Arch. Przedsi ębiorstwa Geologicznego „Polgeol”. Warszawa FORMOWICZ R., STRZEMI ŃSKA K., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50000 arkusz Barczewo (176). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), Kucharska M., Nowacki Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko- mazurskim. Centr. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH. Kraków. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe surowce w ęglanowe woj. olszty ńskiego. Arch. Przedsi ębiorstwa Geologicznego „Polgeol”. Warszawa LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIRO A (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

MARCINIAK. A., 1969 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Sapuny”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.) – 2005 Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MEDY ŃSKA K., 1979 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla potrzeb budownictwa w miejscowo ści Ł ęgajny. Archiwum Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Mar- szałkowskiego. Olsztyn. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NOWAKOWSKI CZ., SZELEWICKA A., 2007 – Dokumentacja ustalaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsz- tyn (GZWP 213). NOWICKI Z., PRA śAK J., FRANKOWSKI Z., JANECKA-STYRCZ K., GAŁKOWSKI P., JAROS M., MAJER K., HORDEJUK M., 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OLIK J., 2003 – Dodatek nr 2 do Karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ł ęgajny”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Fa- lenty. PRZYBYLSKI G,, 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku

ze Ŝwirem Skajboty” w kat. C 1. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku, 2007 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution vol 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RUMI ŃSKI J., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bar- czewo z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SAMOCKA B., 1981 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej "Karolin" w kat. B+C1. Archiwum Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ę- du Marszałkowskiego. Olsztyn. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activityof soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

UŁANOWICZ M.., 2002 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Bar- czewo z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J. 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X. 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C. – 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban WISZNIEWSKI W (red.), 1973 – Atlas klimatyczny Polski IMGW Warszawa WOJTKIEWICZ J., 1969 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych w kategorii

B+C 2 do produkcji glinoporytu „Ł ęgajny II”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa WORONIECKI J., 1964 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa mineral- nego „Ł ęgajny”. Archiwum Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. Olsztyn. ZAPRZELSKI Z., 1997 – Dodatek nr 1 (Dokumentacja geologiczna uproszczona) do Karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ł ęgajny”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2000a – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej – uproszczonej w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ł ęgajny III”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa

ZAPRZELSKI Z., 2000b – Dokumentacja geologiczna – uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ł ęgajny IV”. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa ZEMBRZYCKA D., 1960 – Dokumentacja zło Ŝa glin ceramiki budowlanej w Ł ęgajnach gmina Barczewo, pow. Olsztyn, woj. olszty ńskie. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa