P a Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y Opracowanie Zamówione Przez Ministra Środowiska

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Warszawa 2004

Autorzy: Katarzyna Strzemińska*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Anna Gabryś-Godlewska*, Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp – K Strzemińska...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza –K. Strzemińska...... 3 III. Budowa geologiczna – K. Strzemińska...... 6 IV. Złoża kopalin – K. Strzemińska ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K. Strzemińska ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – K. Strzemińska...... 17 VII. Warunki wodne – K. Strzemińska...... 19 1. Wody powierzchniowe ...... 19 2. Wody podziemne ...... 20 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby – J. Lis, A. Pasieczna...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec...... 25 IX. Składowanie odpadów – A. Gabryś-Godlewska...... 28 X. Warunki podłoża budowlanego – K. Strzemińska...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemińska...... 34 XII. Zabytki kultury – K. Strzemińska...... 43 XIII. Podsumowanie –K. Strzemińska...... 44 XIV. Literatura…………………………………………………………………………. 46

I. Wstęp Arkusz Gorzkowice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2003 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Gorzkowice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” w Warszawie (Bujakowska i in., 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przeznaczona jest ona do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Materiały do wykonania mapy zebrano w Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi i jego Oddziale Zamiejscowym w Piotrkowie Trybunalskim, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Łodzi, starostwach powiatowych w Radomsku i Piotrkowie Trybunalskim, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u użytkowników złóż. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2003 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Gorzkowice ograniczony jest następującymi współrzędnymi geograficznymi: 19°45’ i 20°00’ długości geograficznej wschodniej oraz 51°10’ i 51°20’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje się w południowo-wschodniej części województwa łódzkiego i obejmuje południowo-zachodnią część powiatu piotrkowskiego (z fragmentami gmin: Wola Krzysztoporska, Rozprza, Łęki

3 Szlacheckie i Gorzkowice) oraz niewielką, północną część powiatu radomszczańskiego (fragmenty gmin Kamieńsk, Gomunice oraz miasta Kamieńsk). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon położony jest w obrębie dwóch prowincji: Niżu Środkowoeuropejskiego (centrum i północną część arkusza) i Wyżyn Polskich (południe omawianego arkusza) (fig. 1). Granica między nimi ma przebieg równoleżnikowy. Na obszarze podprowincji Niziny Środkowopolskie, należącej do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, wydzielony został makroregion Wzniesień Południowo- mazowieckich, który tworzą dwa mezoregiony Równina Piotrkowska i Wysoczyzna Bełchatowska. Południowa część arkusza przynależy do podprowincji Wyżyny Małopolskiej, (prowincja Wyżyny Polskie) i wchodzi w obręb makroregionu Wyżyny Przedborskiej i mezoregionu Wzgórz Radomszczańskich. Wysoczyzna Bełchatowska zajmuje środkową i północno-zachodnią część obszaru i leży na obszarze wododziału miedzy dorzeczem Warty i Pilicy. Jest to obszar dość urozmaicony morfologicznie, zbudowany z osadów lodowcowych wykształconych w postaci dość wysokich, zorientowanych południkowo, pagórków morenowych, związanych z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia warciańskiego. Równina Piotrkowska rozciąga się pomiędzy Wysoczyzną Bełchatowską na zachodzie, a doliną Pilicy na wschodzie, w strefie odpływu wód glacjofluwialnych z moren zlodowacenia warciańskiego, stąd też na powierzchni przeważają piaski. Równinę w znacznej części porastają lasy. Wzgórza Radomszczańskie są przedłużeniem struktur mezozoicznych obrzeżenia Gór Świętokrzyskich na zachód od Pilicy. Budują je piaskowce kredowe i wapienie jurajskie przykryte na znacznym obszarze piaskami i glinami czwartorzędowymi. W obniżeniach występują zabagnienia, piaski i wydmy. Jest to kraina rolnicza, lasy występują w obniżeniach lub niekiedy na wierzchołkach wzniesień (zwłaszcza skalistych i żwirowych). Granice regionu nie zaznaczają się wyraźnie.

Fig. 1 Położenie arkusza Gorzkowice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji; 2 – granica makroregionu; 3 – granica mezoregionu Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.19 – Wysoczyzna Łaska; 318.23 – Kotlina Szczercowska Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.81 – Wysoczyzna Bełchatowska; 318.84 – Równina Piotrkowska; Wyżyna Małopolska Mezoregiony Wyżyny Przedborskiej: 342.11 – Wzgórza Radomszczańskie; 342.111 – Dolina Sulejowska; 342.12 – Wzgórza Opoczyńskie; 342.14 – Niecka Włoszczowska; 342.15 – Pasmo Przedborsko-Malogoskie; 342.16 – Wzgórza Łopuszańskie

Stosując kryteria rolniczo-klimatyczne omawiany obszar znajduje się w Dzielnicy Łódzkiej obejmującej strefę przejściową między Niżem a Wyżyną Małopolską. Średnia suma opadów rocznych wynosi tu około 600 mm (Gorzkowice 622 mm), a okres wegetacyjny trwa 210 – 220 dni. Na arkuszu Gorzkowice występują gleby chronione I-IVa klasy bonitacyjnej. Zajmują one około 30 % powierzchni terenu. Zalicza się do nich następujące kompleksy przydatności rolniczej: pszenny dobry, żytni bardzo dobry, żytni dobry, zbożowo-pastewny mocny. Łąki na

5 gruntach pochodzenia organicznego są w większości wykorzystywane jako trwałe użytki zielone zaliczone do klasy średniej. Lasy zajmują około 15% powierzchni terenu objętego arkuszem. Dominują w nich drzewostany sosnowe z domieszką dębu, olchy, brzozy, świerka i osiki z bogatym podszyciem i runem. Kompleksy leśne występujące na arkuszu stanowią zachodni skraj Lasów Pilickich. Podstawowym zajęciem ludności jest produkcja rolnicza. Przemysł rolno-spożywczy stanowią przede wszystkim Kółko Rolniczo-Produkcyjne Niechcice, Zakłady Produkcji Rolnej „Kandy” w Bęczkowicach oraz mleczarnie i piekarnie. Bardzo silnie rozwinięta jest hodowla trzody chlewnej, a także bydła, drobiu i owiec. Na obszarze objętym arkuszem dobrze rozwija się przemysł wydobywczy. Aktualnie zagospodarowanych jest 5 złóż kruszywa naturalnego, 1 złoże piasków kwarcowych i 7 złóż torfów. Przemysł mineralny reprezentują Zakłady Produkcji Betonów „Gofabet” S.A. w Gorzkowicach oraz cegielnie w Truszczanku, Gorzędowie i Bryszkach. Trzecią ważną funkcją będzie w przyszłości turystyka wypoczynkowo-rekreacyjna, skoncentrowana w dolinie Luciąży, w pobliżu zbiornika retencyjnego w Cieszanowicach. Sieć komunikacyjna na obszarze arkusza ma charakter tranzytowy. Przebiega tutaj zelektryfikowana linia kolejowa łącząca Śląsk z Warszawą. Ważnym elementem komunikacyjnym jest międzynarodowa droga szybkiego ruchu Warszawa – Katowice. Sieć tę uzupełniają liczne szosy o znaczeniu lokalnym, łączące większe wsie.

III. Budowa geologiczna Budowa geologiczna charakteryzowanego obszaru przedstawiona jest na arkuszu Gorzkowice Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 i omówiona w objaśnieniach tekstowych do tego arkusza (Krukowski, Popielski, 1986; 1991). Obszar arkusza lokuje się w południowej części niecki łódzkiej oraz w północnej części elewacji radomszczańskiej, które w granicach arkusza są wyraźnie oddzielone kenozoicznym rowem tektonicznym Bełchatowa (zwanym też rowem Kleszczowa). Najstarszymi utworami na omawianym obszarze są zlepieńce karbońskie, stwierdzone wierceniami na głębokości około 4000-4100 m. Nad nimi zalegają zlepieńce czerwonego spągowca oraz zlepieńce, anhydryty, wapienie, dolomity, sole kamienne i iły cechsztynu, o kilkusetmetrowej miąższości. Utwory triasu to piaskowce, mułowce, iłowce, wapienie, margle i dolomity pstrego piaskowca oraz iłowce, piaskowce, gipsy i mułowce kajpru. Maksymalnie osiągają one

6 miąższość około 2000 m. Nad nimi zalegają piaskowce iłowce i mułowce jury dolnej, piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie jury środkowej oraz wapienie, margle i iłowce jury górnej. Miąższość tych utworów jest zmienna, największe wartości osiąga w południowo- zachodniej części obszaru (około 1400-1500 m). Osady kredy reprezentowane są przez klastyczne skały albu i węglanowe skały górnej kredy, o miąższości od kilkunastu do około 90 m. Utwory trzeciorzędowe wykształcone są jako utwory zwietrzelinowe związane z erozją i denudacją w paleogenie oraz utwory związane z akumulacją w śródlądowym zbiorniku wodnym jakim był rów Bełchatowa, osadzone w miocenie i pliocenie. Maksymalną miąższość osiągają one w rowie Bełchatowa (około 150 m). W miocenie osadzały się węgle brunatne. Tworzą one ciągły kompleks osadowy w spągu osadów rowu Bełchatowa. Osady czwartorzędowe pokrywają prawie całą powierzchnię arkusza a ich miąższość wykazuje charakterystyczne zróżnicowanie regionalne. W południowo-zachodniej części obszaru (okolice Huciska) miąższość utworów czwartorzędu waha się w granicach 8,0-9,0 m, w pobliżu południowej granicy rowu Bełchatowa średnio wynosi 30-40 m, a w jego zachodniej części osiąga wartość 70-120 m, a nawet i 135 m (okolice Dąbrowy). Po północnej stronie rowu Bełchatowa miąższość pokrywy czwartorzędowej waha się od 20-30 m na północy arkusza do maksymalnie 103 m w osi kopalnej staroczwartorzędowej doliny rzecznej w okolicach Niechcic. Utwory zlodowaceń południowopolskich stwierdzone zostały jedynie wierceniami. Są to piaski i żwiry rezydualne, wodnolodowcowe, rzeczne, gliny zwałowe i mułki jeziorne. Powierzchnię arkusza Gorzkowice w znacznym stopniu pokrywają lodowcowe i wodnolodowcowe osady zlodowaceń środkowopolskich. Są to piaski, mułki i iły zastoiskowe, gliny zwałowe zlodowacenia Warty, piaski ze żwirami lodowcowe i wodnolodowcowe, piaski i żwiry moren czołowych, piaski i zwiry ozów i pagórków akumulacji szczelinowej oraz mułki zastoiskowe zlodowaceń Odry i Warty. Utwory zlodowaceń północnopolskich występują powszechnie na obszarze całego arkusza. Związane są one ze strefą moren czołowych, jak również obszarów zasypania utworami lodowcowymi i wodnolodowcowymi. Są to piaski różnoziarniste zailone lub pyłowate oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych. W północno-wschodniej i południowo-wschodniej części arkusza rozciągają się pola piasków przewianych i wydm. Osady holocenu to piaski rzeczne, humusowe i mułki (mady) tarasów zalewowych, piaski humusowe i namuły zagłębień bezodpływowych oraz torfy i namuły torfiaste (eksploatowane w okolicach Napoleonowa).

Fig. 2. Położenie arkusza Gorzkowice na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły i piaski, miejscami ze żwirami, akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 – piaski, miejscami ze żwirami, akumulacji rzecznej; 4 – lessy spiaszczone i gliny lessowate; 5 – iły, mułki i piaski akumulacji rzecznolodowcowej, 6 – głazy, żwiry, piaski, gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej; 7 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; Kreda: 8 – wapienie, margle, gezy, piaskowce; Jura: 9 – wapienie, margle, dolomity, iłowce, mułowce; Trias: 10 – iłowce, łupki ilasto-piaszczyste, mułowce, piaskowce

IV. Złoża kopalin W obszarze objętym arkuszem Gorzkowice udokumentowano 16 złóż (Przeniosło red., 2002): złoże węgla brunatnego „Bełchatów-Pole Kamieńsk” (Żygar i in., 1983), złoże piasków kwarcowych „Mierzyn” (Haas, 1968), 8 złóż torfu „Napoleonów” (Mikinka, 1995b), „Napoleonów I” (Mikinka, 1997), „Napoleonów II” (Mikinka, 1998a), „Napoleonów III” (Mikinka, 1999b), Napoleonów IV” (Mikinka, 1999c), „Napoleonów V” (Mikinka, 2000b),

8 „Napoleonów VI” (2000c) i „Danielów” (Mikinka, 1995a) i 6 złóż kruszywa naturalnego „Kamieńsk” (Patrzyk, 1990), „Wola Niechcicka Stara” (Mikinka, 1998b), „Wola Niechcicka Stara I” (Mikinka N., 2000), „Łazy Duże” (Mikinka, 1999a), „Borowa I” (Mikinka, 2000a) i „Poraj” (Mikinka, 2000d). Złoże surowców ilastych ceramiki budowlanej „Truszczanek” zostało w 1997 roku wykreślone z „Bilansu...”, ze względu na złą jakość pozostałego surowca. Ze względu na brak geologicznych zasobów bilansowych w 1991 roku wykreślono z „Bilansu...” złoże piasku „Teklin”. Charakterystykę złóż i ich klasyfikację przedstawiono w tabeli 1. W zachodniej części arkusza znajduje się złoże węgla brunatnego „Bełchatów-Pole Kamieńsk” (Żygar i in., 1983). Jest ono wschodnim zakończeniem złoża Bełchatów, od którego oddzielone jest wyraźną strefą uskokową. Strefa ta powoduje, że zarówno głębokość występowania pokładu węgla, jego miąższość oraz sposób wykształcenia, różnią się zdecydowanie od warunków na polu Bełchatów i Szczerców (poza arkuszem). Złoże „Bełchatów-Pole Kamieńsk” jest dolnym pokładem wykształconym w serii dolnomioceńskiej tzw. „podwęglowej”. W granicach arkusza jest złożem pozabilansowym ze względu na zbyt duży stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża, który wynosi powyżej 12:1, a jego 3 zasoby w kategorii B+C1+C2 wynoszą 132 424 tys.m . Złoże węgla brunatnego „Bełchatów- Pole Kamieńsk” ze względu na ochronę złóż zaliczone zostało do klasy 2 – złóż rzadkich w skali całego kraju lub skoncentrowanych w określonym regionie, natomiast z uwagi na ochronę środowiska do konfliktowych – klasa B (ochrona gleb, lasów i konflikt zagospodarowania terenu).

Udokumentowane w dwóch polach w kategorii B+C1+C2 złoże „Mierzyn” stanowią czwartorzędowe piaski kwarcowe pochodzenia eolicznego (Haas, 1968). Powierzchnia złoża wynosi 56,6 ha. Piaski te występują w dwóch silnie wyniesionych wałach wydmowych. Piaski wydmowe zanieczyszczone są jedynie domieszkami organicznymi (humus), które obserwowane są na różnych poziomach. Nadkład, o grubości wahającej się od 0,2 do 1.2 m (średnio 1,0 m), stanowi gleba, piasek pylasty i piasek gliniasty. Miąższość złoża mieści się w przedziale od 0 do 13 m. Spąg złoża stanowią nieprzewiercone gliny zwałowe. Kopalina charakteryzuje się następującymi parametrami (zawartości średnie): SiO2 – 96,50 %, zanieczyszczenia ilaste – 4,4 %, frakcja 0,06 – 0,5 mm – 84,0 %, a frakcja 0,5 – 2,0 mm – 13,0 %. Wody o swobodnym zwierciadle, zalegają w piaskach nie tworząc jednolitego poziomu. Głębokość występowania wód gruntowych jest zmienna, ulega wahaniom w skali roku, w zależności od intensywności opadów atmosferycznych.

9 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne Stan Wydobycie Klasyfikacja Wiek Kategoria Zastosowanie bilansowe zagospodaro- tys. m3*, złóż Przyczyny Nr złoża Rodzaj kompleksu rozpoznania kopaliny Nazwa złoża (tys. m3*, wania złoża tys ton konfliktowości na mapie kopaliny litologiczno- tys ton) złóż surowcowego klasy 1- klasy wg stanu rok 2001 (Przeniosło red., 2002) 4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Napoleonów t Q 22 C1 G – Sr 4 A -

3 Danielów t Q – C2 Z – Sr 4 A -

4 Mierzyn pki Q 2288* B+C1+C2 G 20* Sb 2 B L

5 Bełchatów pole Wb Tr 132 424 B+C1+C2 N – E 2 B L, GL,Z Kamieńsk

6 Kamieńsk pż Q 114 C1* G 11 Skb 4 A -

7 Borowa I p Q 343 C1 G Skb, Sd 4 A

8 Łazy Duże p Q 294 C1 G 4 Skb, Sd 4 A

9 Poraj p Q 571 C1 N - Skb, Sd 4 A

10 Napoleonów VI t Q 30 C1 G 11 Sr 4 A

11 Napoleonów II t Q 27 C1 G - Sr 4 A

12 Napoleonów I t Q 6 C1 G - Sr 4 A

13 Napoleonów V t Q 24 C1 G - Sr 4 A

14 Napoleonów III t Q 2 C1 Z - Sr 4 A

15 Napoleonów IV t Q 11 C1 G - Sr 4 A

16 Wola Niechcicka p Q 15 C1 G 7 Skb, Sd 4 A Stara 17 Wola Niechcicka p Q C1 G – Skb, Sd 4 A Stara I*

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Teklin p Q ZWB Truszczanek g(gc) Q ZWB

Rubryka 2 * – dokumentacja zatwierdzona w 2002 roku, zasoby podane za „Dokumentacją...” Rubryka 3 g(gc) – gliny ceramiki budowlanej; t – torf; pki – piaski kwarcowe inne (do produkcji betonów komórkowych); Wb – węgiel brunatny; pż – piaski i żwiry; p - piaski Rubryka 4 Q – czwartorzęd; Tr – trzeciorzęd Rubryka 6 B, C1, C2 – kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych C1* – złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 złoża: Z – zaniechane; G – zagospodarowane; N – niezagospodarowane; ZWB – złoża wykreślone z „Bilansu...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 kopaliny skalne: Sb – budowlane; Sd – drogowe; Sr – rolnicze; Skb – kruszyw budowlanych; E – kopaliny energetyczne Rubryka 10 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie; 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 A – złoże niekonfliktowe; B – złoże konfliktowe Rubryka 12 GL – ochrona gleb; L – ochrona lasów; Z – konflikt zagospodarowania terenu

Piaski kwarcowe wykorzystywane są w budownictwie (do produkcji betonów komórkowych). Złoże „Mierzyn” ze względu na ochronę złóż zaliczone zostało do klasy 2 – złóż rzadkich w skali całego kraju lub skoncentrowanych w określonym regionie, natomiast z uwagi na ochronę środowiska do konfliktowych – klasa B (ochrona lasów).

Wszystkie złoża kruszywa naturalnego udokumentowane zostały w kat. C1 Ze względu na ochronę złóż zakwalifikowane zostały one do klasy 4 – złóż powszechnych, licznie występujących i łatwo dostępnych, a z punktu widzenia ochrony środowiska zaliczono do małokonfliktowych (klasa A). Parametry geologiczne i jakościowe złóż kruszywa naturalnego przedstawia tabela 2. Piaski oraz piaski i żwiry mogą być wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. Wszystkie złoża kruszywa naturalnego są złożami suchymi. Tabela 2 Parametry geologiczne i jakościowe złóż kruszywa naturalnego

Nr Grubość Powierzchnia Miąższość złoża Rodzaj i rodzaj Wybrane Nazwa złoża złoża złoża na kopaliny nadkładu parametry jakościowe kopaliny [m2] [m] mapie [m] 1 2 3 4 5 6 7 6 Kamieńsk pż 17 705 4,30-11,0; 0,2 – 0,3; zaw. pyłów miner.: śr. 2,2 % śr. 6,7 śr. 0,22 zaw. zanieczyszczeń organ. - brak gleba, mrozoodporność: 95,0 % piasek, zaw. ziarn poniżej 2,0 mm: śr. 77,22 % glina 7 Borowa I p 37 987 2,0 – 5,8; 0,2 – 0,8; zaw. pyłów miner.: 2,2 – 2,6 %; śr. 5,33 śr. 0,25 śr. 2,5 % gleba, zaw. frakcji do 2,0 mm: 81,6 – 97,0 % piasek śr. 90,1 % ciężar obj. w st. zagęszczonym: 1,58 - 1,79 śr. 1,68 Mg/m3 zaw. zaniecz. obcych i organ.: brak 8 Łazy Duże p 36 510 4,8 – 5,8; 0,2 – 0,2; zaw. pyłów miner.: 0,6 – 6,2 %; śr. 2,7% śr. 5,0 śr. 0,2 zaw. frakcji do 2,0 mm: 96,0 – 99,0 % gleba śr. 98,3 % ciężar obj. w st. zagęszczonym: 1,59 - 1,73 śr. 1,67 Mg/m3 zaw. zaniecz. obcych i organ.: brak 9 Poraj p 65 895 2,0 – 5,8; 0,2 – 1,0; zawartość pyłów miner.: 2,0 – 6,0 %; śr. 5,05 śr. 0,64 śr. 3,4 % gleba, zawartość frakcji do 2,0 mm: piasek 70,2 – 100,0 % śr. 78,0 % ciężar obj. w st. zagęszczonym: 1,72 - 1,80 śr. 1,76 Mg/m3 wskaźnik piaskowy: 78,3 – 93,8; śr. 85,2 zaw. zw. siarki w SO3: 0,33 – 0,71; śr. 0,62 %

1 2 3 4 5 6 7 16 Wola p 8 452 1,0 – 4,8; 0,2 – 0,2; zawartość pyłów miner.: 2,0 – 4,4 %; Niechcicka śr. 1,83 śr. 0,2 śr. 2,9 % Stara gleba zawartość frakcji do 2,0 mm: 96,8– 100,0 % śr. 98,6 % ciężar obj. w st. zagęszczonym: 1,6 - 1,76 śr. 1,68 Mg/m3 wskaźnik piaskowy: 76,0 – 84,2; śr. 80,1 zaw. zaniecz. obcych: brak zaw. zaniecz. organicznych: barwa wzorcowa i jaśniejsza od wzorca 17 Wola p 7 624 m2 5,5 – 7,2; 0,2 – 1,5; zawartość pyłów miner.: 1,5 – 8,0 %; Niechcicka śr. 7,15 m śr. 0,53 m śr. 4,2 % Stara I gleba, zawartość frakcji do 2,0 mm: piasek 74,1 – 100,0 % śr. 91,3 % ciężar obj. w st. zagęszczonym: 1,63 - 1,89 śr. 1,74 Mg/m3 wskaźnik piaskowy: 50,5 – 93,8; śr. 77,2 zaw. zaniecz. obcych: brak zaw. zaniecz. organicznych: barwa wzorcowa

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry; p – piaski

Złoże torfu „Danielów” udokumentowane zostało w kategorii C2, dla pozostałych złóż torfów opracowane zostały uproszczone dokumentacje geologiczne i udokumentowane są one

w kategorii C1 Nadkład złóż stanowi gleba torfowa, o średniej grubości 0,2 m; spąg zalega na osadach organiczno-wapiennych i piaszczystych. Torfowiska w okolicach Napoleonowa należą do niskich. Są to torfy typu humusowego, sfagnowe i mszyste. Torf wykorzystywany jest w ogrodnictwie i rolnictwie (torf humusowy). Są to złoża suche. Ze względu na ochronę złóż wszystkie złoża torfu zaliczone zostały do powszechnych, łatwo dostępnych, licznie występujących na terenie całego kraju (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska złoża te uznano za małokonfliktowe (klasa A) Tabela 3 Parametry geologiczne i jakościowe złóż torfu

Nr Nazwa złoża Powierzchnia Miąższość Miąższość Wybrane złoża złoża złoża i rodzaj parametry jakościowe kopaliny na [m2] [m] nadkładu mapie [m] 1 2 4 5 6 7 2 Napoleonów 23 077 0,5 – 3,3; 0,2 – 0,2; pH: 5,0 – 5,6; śr. 5,2 śr. 1,82 śr. 0,2 wilgotność: śr. 79,0 % gleba torfowa zaw. popiołu: śr. 5,1 % ciężar objętościowy: śr. 0,7 t/m3 zaw. azotu: śr. 17,5 mg/l zaw. magnezu: śr. 119 mg/l zaw. Ca: śr. 1162 mg/l

1 2 4 5 6 7 3 Danielów 26 795 0,7 – 2,9; śr. 0,3 pH: śr. 5,4 śr. 1,6 gleba torfowa zaw. popiołu: śr. 5,1 % ciężar objętościowy: śr. 0,67 t/m3 zaw. azotu: śr. 45 mg/l zaw. magnezu: śr. 42 mg/l zaw. Ca: śr. 880 mg/l 10 Napoleonów 36 577 0,5 – 3,3; 0,2 – 0,2; pH: 4,4 – 5,2; śr. 5,0 VI śr. 1,65 śr. 0,2 wilgotność: 74,0 – 76,0 śr. 75,3 % gleba torfowa zaw. popiołu: 5,0 – 8,0; śr. 6,0 % ciężar objętościowy: 0,73 – 0,75; śr. 0,73t/m3 zaw. azotu: 18,0 – 46,0; śr. 27,2 mg/l zaw. fosforu: 5,0 – 21,0; śr. 10,5 mg/l zaw. magnezu: 16,0 – 32,0; śr. 26,13 mg/l 11 Napoleonów II 19 913 0,5 – 3,3; 0,2 – 0,2; pH: 5,0 – 5,6; śr. 5,2 śr. 2,3 śr. 0,2 wilgotność: 65,0 – 81,0 śr. 79,3 % gleba torfowa zaw. popiołu: 6,0 – 8,0; śr. 7,1 % ciężar objętościowy: 0,6 – 0,8; śr. 0,62 t/m3 zaw. azotu: 25,0 – 47,0; śr. 29,9 mg/l zaw. fosforu: 12,0 – 28,0; śr. 16,3 mg/l zaw. magnezu: 10,0 – 15,0; śr. 12,2 mg/l zaw. Ca: 540 – 1050; śr. 680,5 mg/l 12 Napoleonów I 15 077 0,5 – 1,8; 0,2 – 0,2; pH: 10 – 12; śr. 11,7 śr. 1,08 śr. 0,2 wilgotność: 55,0 – 79,0; śr. 72,9 % gleba torfowa zaw. popiołu: 8,0 – 12,0; sr. 10,0 % ciężar objętościowy: 0,6 – 1,1; śr. 0,72 t/m3 zaw. azotu: 10,0 – 12,0; śr. 11,7 mg/l zaw. fosforu: 10,0 – 17,0; śr. 14,1 mg/l zaw. magnezu: 43,0 – 89,0; śr. 73,4 mg/l 13 Napoleonów V 35 168 0,5 – 1,3; 0,2 – 0,2; pH: 5,1 – 6,1; śr. 5,6 śr. 0,8 śr. 0,2 wilgotność: 62,0 – 64,0 śr. 62,9 % gleba torfowa zaw. popiołu: 6,0 – 7,0; sr. 6,5 % ciężar objętościowy: 0,86 – 0,89; śr. 0,87t/m3 zaw. azotu: 26,0 – 48,0; śr. 34,2 mg/l zaw. fosforu: 10,0 – 24,0; śr. 16,5 mg/l zaw. magnezu: 39,0 – 153,0; śr. 94,7 mg/l 14 Napoleonów 13 103 0,5 – 1,0; 0,2 – 0,2; pH: 5,0 – 5,2; śr. 5,1 III śr. 0,74 śr. 0,2 wilgotność: 6,1 – 6,7 śr. 6,43 % gleba torfowa zaw. popiołu: 7,0 – 10,1; sr. 8,4 % ciężar objętościowy: 0,8 – 0,9; śr. 0,83 t/m3 zaw. azotu: 14,0 – 34,0; śr. 21,3 mg/l zaw. fosforu: 3,0 – 7,0; śr. 4,3 mg/l zaw. magnezu: 18,0 – 29,0; śr. 23,3 mg/l 15 Napoleonów 11 952 0,5 – 1,3; 0,2 – 0,2; pH: 5,4 – 5,5; śr. 5,4 IV śr. 0,9 śr. 0,2 wilgotność: 52,0 – 73,0; śr. 60,3 % gleba torfowa zaw. popiołu: 7,0 – 8,0; śr. 7,3 % zaw. azotu: 24,0 – 36,0; śr. 28,7 mg/l zaw. fosforu: 15,0 – 20,0; śr. 16,7 mg/l zaw. magnezu: 18,0 – 36,0; śr. 27,7 mg/l

14 Klasyfikację wszystkich złóż udokumentowanych na arkuszu Gorzkowice uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Łodzi.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Gorzkowice aktualnie eksploatowanych jest pięć złóż kruszywa naturalnego „Łazy Duże”, „Borowa I”, „Wola Niechcicka Stara” „Wola Niechcicka Stara I” i „Kamieńsk”, sześć złóż torfów „Napoleonów”, „Napoleonów I”, „Napoleonów II”, „Napoleonów IV”, „Napoleonów V” i „Napoleonów VI” oraz złoże piasków kwarcowych „Mierzyn”. Piaski kwarcowe ze złoża „Kamieńsk” eksploatuje się okresowo, natomiast eksploatacja kopaliny z wszystkich pozostałych złóż odbywa się sposobem ciągłym. Złoże piasków kwarcowych „Mierzyn” udokumentowano w dwóch polach A i B. Dla eksploatowanego pola A istnieje koncesja, ważna do lipca 2010 roku oraz ustanowiony jest obszar i teren górniczy, o powierzchni 34,3 ha. Kopalnia pracuje w systemie ciągłym. Wyrobisko jest stokowe, jednoskrzydłowe, eksploatacja jednopoziomowa. Nadkład i niewielka ilość odpadów złożowych deponowana jest i będzie w obrębie złoża i zostanie wykorzystana przy pracach rekultywacyjnych. W zakładzie przeróbczym znajdującym się w bezpośrednim sąsiedztwie złoża kopalina podlega przesiewaniu, kruszeniu i mieleniu. Ma to na celu przysposobienie surowca do produkcji betonów komórkowych i materiałów budowlanych w Przedsiębiorstwie Betonów „Gofabet” S.A. w Gorzkowicach. Piaski i żwiry ze złoża „Kamieńsk” eksploatowane są na podstawie koncesji wojewody piotrkowskiego ważnej do sierpnia 2005 roku. Ustanowiony został obszar górniczy, o powierzchni 1,6 ha i teren górniczy, o powierzchni 2,4 ha. Kopalina wydobywana jednopoziomowo, wysokość ściany wyrobiska od 5,0 do 5,5 m; dopuszczalny kąt nachylenia skarpy wynosi 50°. Całkowita ilość nadkładu do usunięcia w okresie istnienia kopalni, wyniesie 645 m3, będzie częściowo wykorzystana do rekultywacji. Surowiec jest sortowany na miejscu. Kopalina wykorzystywana jest głównie jako obsypka dla studni odwadniających KWB „Bełchatów” (żwirki filtracyjne), a także w budownictwie i drogownictwie. Złoże piasku „Łazy Duże” zagospodarowane jest od 1999 r. na podstawie koncesji wojewody łódzkiego, ważnej do września 2014 roku. Ustanowiony został obszar górniczy, o powierzchni 3,6 ha i teren górniczy, o powierzchni 4,96 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgłębne. Jest to wyrobisko suche. Nadkład składowany jest w zachodniej części złoża i zostanie wykorzystywany do rekultywacji powstałego wyrobiska. Przewiduje się leśny kierunek rekultywacji.

15 Piaski ze złoża „Borowa I” eksploatowane są od 2000 roku wyrobiskiem wgłębnym. Koncesja udzielona przez wojewodę łódzkiego ważna jest do 2015 roku; powierzchnia obszaru górniczego wynosi 3,79 ha, a terenu górniczego 4,15 ha. Nadkład składowany jest w zachodniej części złoża i wykorzystany będzie do rekultywacji wyrobiska w kierunku leśnym. Przewidywana jest rekultywacja terenu w kierunku leśnym. Koncesja na eksploatację złoża piasku „Wola Niechcicka Stara I’ udzielona została przez starostę piotrkowskiego i ważna jest do 2012 roku. Powierzchnia obszaru górniczego (3 pola) wynosi 0,75 ha, a terenu górniczego 1,5 ha. Eksploatacja prowadzona jest w trzech udokumentowanych polach, wgłębnie, sezonowo od 2002 roku. Powstałe wyrobiska są suche. Nadkład składowany jest na składowisku wewnętrznym i będzie wykorzystany do rekultywacji wyrobiska. Przewiduje się leśny kierunek rekultywacji. Złoże piasku „Wola Niechcicka Stara” eksploatowane jest sezonowo od 2000 roku, na podstawie koncesji udzielonej przez starostę piotrkowskiego i ważnej do 2014 roku. Ustanowiony został obszar górniczy, o powierzchni 0,84 ha i teren górniczy, o powierzchni 1,14 ha. W wyniku eksploatacji powstało wgłębne, suche wyrobisko. Nadkład składowany jest w pasach ochronnych i przy północnej granicy złoża. Będzie on wykorzystany do rekultywacji wyrobiska w kierunku leśnym. Dla złóż torfu „Napoleonów” i „Napoleonów II” w 2001 roku wojewoda łódzki udzielił wspólnej koncesji na eksploatacje kopaliny, ważnej do 2006 roku. Dla złoża „Napoleonów” ustanowiony został obszar górniczy „Napoleonów-MJ”, o powierzchni 1,08 ha i teren górniczy, o powierzchni 1,48 ha. Powierzchnia zatwierdzonego dla złoża „Napoleonów II” obszaru górniczego „Napoleonów II-MJ” wynosi 0,81 ha a terenu górniczego 1,26 ha. Powstałe wgłębne wyrobiska są suche, mogą jedynie wystąpić okresowe sączenia wody opadowej, odprowadzanej do rowu melioracyjnego przebiegającego wzdłuż południowej granicy złoża. Składowisko nadkładu znajduje się przy północnej granicy złoża „Napoleonów II”. Przewiduje się rolny kierunek rekultywacji powstałych wyrobisk (łąka lub pastwisko). Koncesja na eksploatację złoża torfu „Napoleonów IV” udzielona została przez starostę radomszczańskiego i ważna jest do 2012 roku. Ustanowiony został obszar górniczy, o powierzchni 1,19 ha i teren górniczy, o powierzchni 1,33 ha. Eksploatacja prowadzona jest wgłębnie od 2000 roku. Powstałe wyrobisko jest suche, w którym okresowo może gromadzić się woda opadowa. Nadkład składowany jest na składowisku zewnętrznym, przy północnej granicy złoża i będzie wykorzystany do rekultywacji wyrobiska. Przewiduje się rolny kierunek rekultywacji.

16 Złoże torfu „Napoleonów V” eksploatowane jest od 2001 roku, na podstawie koncesji udzielonej przez wojewodę łódzkiego i ważnej do 2006 roku. Powierzchnia ustanowionego decyzja koncesyjną obszaru górniczego wynosi 3,51 ha, a terenu górniczego 4,59 ha. W wyniku eksploatacji powstało wgłębne wyrobisko, w którym okresowo gromadzi się woda opadowa. Nadkład składowany jest na składowisku zewnętrznym. Będzie on wykorzystany do rekultywacji wyrobiska w kierunku rolnym. Złoże „Napoleonów VI” eksploatowane jest od 2001 roku na podstawie koncesji wojewody łódzkiego, ważnej do 2006 roku; powierzchnia obszaru górniczego wynosi 3,6 ha, a terenu górniczego 5,0 ha. W wyniku eksploatacji powstało wgłębne, suche wyrobisko. W wyrobisku okresowo może gromadzić się woda opadowa, odprowadzana do rowu melioracyjnego przy południowo-wschodniej granicy złoża. Nadkład składowany jest przy północnej granicy złoża. Będzie on wykorzystany do rekultywacji wyrobiska w kierunku leśnym lub rolnym. Złoże „Danielów” eksploatowane było w latach 1996 – 2000. Po zakończeniu eksploatacji na obszarze złoża prowadzono częściową rekultywacje, polegającą na wyrównaniu powstałych skarp. Ustalony został rolny kierunek rekultywacji wyrobiska. Prowadzoną od 1999 roku eksploatację złoża „Napoleonów III” zakończono w 2002 roku. Wyrobisko częściowo zrekultywowano w kierunku rolnym. Złoże piasku „Poraj” oraz złoże węgla brunatnego „Bełchatów Pole Kamieńsk” nie były dotąd eksploatowane. Poza udokumentowanymi złożami, na obszarze arkusza występuje szereg sporadycznie eksploatowanych niewielkich odkrywek piasku i piasku ze żwirem, które wykorzystywane są na potrzeby miejscowej ludności.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na podstawie analizy Szczegółowej mapy Polski w skali 1:50 000 (Krukowski, Popielski, 1986; 1991) oraz w oparciu o analizę archiwalnych sprawozdań z prac poszukiwawczych i opracowań surowcowych (Błaszczyk, 1990; Lichwierowicz, 1987; 1988, 1989a; 1989b) na obszarze objętym arkuszem Gorzkowice wyznaczono 4 obszary prognostyczne (3 dla torfów i jeden dla piasków) oraz 12 obszarów perspektywicznych występowania kruszywa naturalnego (tabela 4).

17 Tabela 4

Wykaz obszarów prognostycznych

Numer Powierzchnia Rodzaj Wiek kompleksu Parametry jakościowe Średnia Grubość Zasoby w kategorii Zastosowanie 3 obszaru na (ha) kopaliny litologiczno- grubość kompleksu D1 (tys. m ) kopaliny mapie surowcowego nadkładu surowcowego (m) od-do (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 I 17 p Q zawartość ziarn o φ: b.d. 0,3-1,7 400 Skb <2,0mm – 91% 2,0-0,05 – 85% 0,05-0,02 – 6% II 42 t Q popielność 21,1% b.d. śr. 2,0 750 Sr rozkład 33% max 3,50 III 37 t Q popielność 21,1% b.d. śr. 2,0 675 Sr rozkład 33% max 3,50 IV 127 t Q popielność 18,7% b.d. śr. 1,55 1210 Sr rozkład 33% max 2,5

Rubryka 3 – t – torf, p – piasek Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 9 - kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Skb – kruszyw budowlanych

Na podstawie opracowania Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (Ostrzyżek, Dembek, 1996), w dolinie rzeki Luciąży wytypowano trzy obszary prognostyczne dla występowania torfów (tabela 4):

− Rejon Plucice udokumentowany w dwóch polach II i III o zasobach w kategorii D1 odpowiednio 750 tys m3 i 675 tys m3; średnia miąższość torfu wynosi 2,0, 3 − Rejon Bęczkowice (IV) o zasobach w kategorii D1 około 1210 tys m na powierzchni 127 ha; średnia miąższość torfu wynosi 1,55 m. Na podstawie analizy profili otworów poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w rejonie miejscowości Dunajek wyznaczono obszar prognostyczny występowania piasków

(obszar nr I). Zajmuje on powierzchnię około 17 ha a przewidywane zasoby w kategorii D1 wynoszą 400 tys. m3 (tabela 4). Miąższość kopaliny waha się od 0,3 d0 1,7 m; a jej średni punkt piaskowy wynosi 91,0 %. Obszary perspektywiczne występowania piasków i piasków ze żwirem zlokalizowane są w rejonach wsi Romanówka, Cekanów, Dąbrówka, Bogumiłów, Parzniewiczki, Rajska Duża, Rajska Mała, Bryszek, Mierzyn, Sobaków, Gorzędów, Marianek (Osendowska, 1987a; 1987b; 1987c). W trakcie prowadzonych prac poszukiwawczych we wschodniej części rowu Bełchatowa, na odcinku Gorzkowice-Ręczno (okolice Bęczkowic) nawiercono węgiel brunatny, o miąższości od 5,2 do 8,0 m. Od Bęczkowic do zachodniego skraju arkusza Gorzkowice wyznaczono obszar perspektywiczny występowania węgla brunatnego (Kozydra, Piwocki, 1984; 1985; Piwocki, 1990).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar odwzorowany arkuszem Gorzkowice leży w obrębie dorzeczy Wisły i Odry. Oddziela je dział wodny I rzędu przebiegający w południowo-zachodniej części terenu. Luciąża, lewobrzeżny dopływ Pilicy, stanowi oś hydrograficzną omawianego obszaru i płynie ku północy szeroką na ponad 2 km doliną. W okolicach Gorzkowic i Rozprzy przyjmuje ona lewobrzeżne dopływy Prudkę i Dąbrówkę. We wschodniej części arkusza biegnie dział wodny III rzędu oddzielający zlewnie Luciąży i Pilicy. Do sytemu rzecznego Odry należą niewielkie okresowe cieki wodne Jeziorka i Kamionka. Jeziorka jest prawobrzeżnym dopływem Widawki. Poza stawami hodowlanymi w dolinie Luciąży jedynymi zbiornikami wodnymi są śródwydmowe jeziorka. Na rzece Luciąży w rejonie Cieszanowic utworzony został zbiornik retencyjny, o powierzchni 217 ha.

19 Głównym jego zadaniem jest magazynowanie wody dla potrzeb nawadniania terenów w dolinie Luciąży, które w większości znajdują się w obrębie leja depresji, związanego z odkrywkową eksploatacją węgla brunatnego. Zbiornik spełnia również funkcje przeciwpowodziowe, energetyczne i rekreacyjne. Stan czystości wód powierzchniowych podano na podstawie danych WIOŚ w Łodzi (Delegatura w Piotrkowie). Klasyfikację oparto o wskaźniki hydrobiologiczne, fizykochemiczne i bakteriologiczne. Dla rzek przeprowadzona jest ona na podstawie metody stężeń charakterystycznych. W 2001 roku badaniami jakości wód objęto rzeki: Luciąża, Prudka i Kózka (Raport..., 2002). Wody rzeki Luciąża, badane w punktach kontrolno- pomiarowych w miejscowościach Trzepnica i Rozprza, wykazują III klasę czystości, głównie z powodu ponadnormatywnego miana Coli oraz podwyższonej zawartości azotynów. W punkcie zlokalizowanym przy grobli w Cieszanowicach wody Luciąży zaliczono do pozaklasowych (wysokie miano Coli, ponadnormatywna zawartość PO4). Wody Prudki, badane w punkcie pomiarowo-kontrolnym w Szczepanowicach, należą do III klasy czystości, ze względu na podwyższone miano Coli. Ciek Kózka (pomiary w Radziątkowie) prowadzi wody zaliczone do pozaklasowych, z uwagi na wysokie miano Coli oraz ponadnormatywne zawartości chlorofilu „a”, NH4, NO2 i PO4. W stosunku do lat ubiegłych odnotowano korzystne zmiany i poprawę jakości wody Luciąży. Wody zbiornika Cieszanowice badane były w dwóch punktach pomiarowych: przy wlocie rzeki Luciąży i przy zaporze. Analiza wyników badań wykazała, że są to wody zaliczane średnio do III klasy czystości. 2. Wody podziemne Według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Częstochowa (Musiał, 1988a; 1988b) omawiany obszar należy do regionu łódzkiego i podregionu piotrkowskiego. W podregionie piotrkowskim główne poziomy wodonośne występują w utworach kredy górnej i czwartorzędu, w obrębie rowu Bełchatowa występuje dodatkowo poziom trzeciorzędowy (Wójcik, Kłoda, 1988). Czwartorzędowy poziom wodonośny związany jest z obszarami piasków glacjalnych, fluwioglacjalnych i rzecznych. Występuje tu często kilka poziomów o dość ograniczonej łączności hydraulicznej. Największą mineralizacją charakteryzują się wody od głębokości poniżej 10m (124 – 297 mg/dm3, średnio 500 mg/dm3). W okolicach Niechcic zaznacza się wpływ przemysłu rolno-spożywczego co uwidacznia się podwyższoną zawartością chlorków 490-870 mg/dm3. Czwartorzędowy poziom wodonośny kształtuje się na głębokości 1,8- 4,8 m (Gajowiec, 2002).

20 Wodonośne utwory trzeciorzędowe, o znaczeniu użytkowym, występują w rowie Bełchatowa. Na obszarze występowania węgli brunatnych tworzą one dwa poziomy wodonośne: podwęglowy i nadwęglowy. Warstwę wodonośną stanowią piaski średnioziarniste i drobnoziarniste. Współczynnik filtracji waha się od 0,45 do 12,3 m/24h w warstwie nadwęglowej i od 0,4 do 3,8 m/24h w warstwie podwęglowej. Wodonośne utwory trzeciorzędu wykazują pionową i lateralną łączność z osadami czwartorzędowymi i kredowymi. Ze względu na ograniczony zasięg występowania serii wodonośnych w obrębie arkusza Gorzkowice trzeciorzędowy poziom wodonośny ma znaczenie podrzędne. Górnokredowy poziom wodonośny związany jest z węglanowymi osadami o różnym stopniu skrasowienia i spękania. Są to wody wodoro-węglanowo-wapniowe, o średniej mineralizacji 300 mg/dm3, bezbarwne 2-40 mg/dm3 Pt, zazwyczaj twarde z minimalną zawartością chlorków i siarczanów. Zawartość żelaza jest zmienna i waha się od 0,7 do 3,6 mg/dm3. Wody górnokredowe nawiercono na głębokości 20-60 m p.p.t. Przeważającą część obszaru obejmuje główny zbiornik wód podziemnych (GZWP nr 408), o nazwie Niecka Miechowska (NW) (Musiał i in., 1999). Jest to górnokredowy zbiornik typu szczelinowo- porowego (fig. 3). Średnia głębokość ujęć wynosi 20–60 m. Występują tu wody czyste i bardzo czyste przeznaczone do użytku bez uzdatniania (klasa 1a i 1b). Jedynie na południowy zachód od Gorzkowic występują wody nieznacznie zanieczyszczone, łatwe do uzdatnienia (klasa 1c). W południowej części wyznaczono w obrębie GZWP obszary wymagające najwyższej i wysokiej ochrony wód (ONO, OWO). Na obszarach tych powinny obowiązywać rygorystyczne zasady zagospodarowania wód eliminujące ich zanieczyszczenie. Szczególnej uwagi wymaga poprawa stanu sanitarnego wód powierzchniowych (Luciąża, Prudka), które przez infiltrację pionową i boczną mogą zanieczyszczać wody podziemne. Na mapę naniesiono większe ujęcia wód podziemnych. Wśród nich znajduje się 14 ujęć komunalnych i 11 przemysłowych. W Niechcicach jest 5 ujęć przemysłowych i 1 komunalne, w Gorzkowicach 2 komunalne i 1 przemysłowe. Reszta to pojedyncze studnie w miejscowościach: Parcela-Jeżów, Rozprza, Ignaców, Dębina, Wilkoszewice, Leonów,Trzegnica, Trzepnica, Chrzanowice, Hucisko. Dla ujęcia górnokredowych wód w miejscowości Parcela-Jeżów udokumentowany jest lej depresji (eksploatacyjny).

Fig. 3. Położenie arkusza Gorzkowice na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 (Kleczkowski red., 1990)

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 401 – Niecka Łódzka (KL), kreda dolna; 408 – Niecka Miechowska (NW) kreda górna; 410 – Zbiornik Opoczno, jura górna

W wyniku działalności górniczej pierwotne warunki hydrogeologiczne na znacznej części obszaru objętego arkuszem uległy zaburzeniu. Według stanu na koniec 2002 roku około zachodnia część obszaru arkusza objęta jest lejem depresji (czwartorzędowe, trzeciorzędowe i mezozoiczne piętra wodonośne). Zasięg powierzchniowy leja depresji ustalony jest wyłącznie na podstawie depresji zmierzonej w czwartorzędowym poziomie wodonośnym według zasady, iż stwierdzenie obniżenia lustra wody w którejkolwiek warstwie

22 wodonośnej czwartorzędu kwalifikuje dany obszar jako objęty lejem depresji. Wyznaczony w ten sposób dla potrzeb kopalni zasięg leja depresji nie odpowiada rzeczywistemu zasięgowi leja, gdyż w zdecydowanej większości depresja w warstwach wodonośnych trzeciorzędu i mezozoiku jest większa niż w najpłytszym poziomie wodonośnym (Mikuła, Siwy- Będkowska, 2000).

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 737-Gorzkowice zamieszczono w tabeli 5. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opróbowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Pobierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesiewane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych

23 samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość Wartości dopuszczalne stężeń w glebie zawartości w przeciętnych przeciętnych lub ziemi (Rozporządzenie Ministra glebach na (median) w (median) w glebach Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu 737- glebach na obszarów Gorzkowice arkuszu 737- niezabudowanych Metale Gorzkowice Polski 4)

N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m ppt) Głębokość (m ppt) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-90 13,5 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-8 1,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 17-145 30,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,8 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 2-12 3,5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-7 1,5 3 Pb Ołów 50 100 600 7-36 12 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 737- a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo Gorzkowice w poszczególnych grupach wodne, zanieczyszczeń b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu As Arsen 6 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla Ba Bar 6 zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia Cr Chrom 6 zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z Zn Cynk 5 1 wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, Cd Kadm 6 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a Co Kobalt 6 także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem Cu Miedź 6 terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów Ni Nikiel 6 komunikacyjnych, 3) Pb Ołów 6 grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Hg Rtęć 6 komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru 500 000 arkusza 737-Gorzkowice do poszczególnych grup N – ilość próbek zanieczyszczeń (ilość próbek) 5 1

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna

24 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeciętne wartości arsenu, kadmu, ołowiu i rtęci w glebach arkusza są identyczne z wartościami median w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco niższe wartości zanotowano dla baru, chromu, kobaltu, miedz i niklu. Pod względem zawartości metali, 5 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono próbkę gleby w punkcie nr 5, wzbogaconą w cynk. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią

25 terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do prawie 50 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 40 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h. Pod względem budowy geologicznej obszar badanego arkusza jest dość zróżnicowany. Występują tu osady piaszczyste i żwirowe różnej genezy powstałe w okresie plejstocenu i holocenu, plejstoceńskie gliny zwałowe i ich piaszczyste eluwia oraz holoceńskie torfy i namuły. Nieco wyższe wartości dawek promieniowania gamma w profilu zachodnim, w porównaniu z profilem wschodnim, nie są zależne w tym przypadku od wykształcenia litologicznego skał budujących powierzchnię terenu, lecz są determinowane podwyższonymi stężeniami radionuklidów poczarnobylskiego cezu. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są dość zróżnicowane – od bardzo niskich, charakterystycznych dla obszarów słabo zanieczyszczonych do wyraźnie anomalnych. Wahają się w przedziale od około 2 do około 20 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 1 do około 10 kBq/m2. Arkusz Gorzkowice znajduje się częściowo w obrębie niewielkiej powierzchniowo anomalii Radomska, jednej z trzech największych anomalii cezu w Polsce.

26 737W PROFIL ZACHODNI 737E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5688759 5688635

5677630 5678745 m m

5676125 5674790

5675146 5672654

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5688759 5688635

5677630 5678745 m m

5676125 5674790

5675146 5672654

0 2 4 6 81012141618 0246810 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6

Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki

K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 6;

28 - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 7) wykorzystano przy konstrukcji obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tabeli 7 otwory (których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na MGP - plansza B.

Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficznych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin.

Na arkuszu Gorzkowice bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają:

• obszary zwartej i gęstej zabudowy, • doliny rzeki Luciąży i jej dopływów w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich, • obszary położone na terenie głównego zbiornika wód podziemnych, wymagającego szczególnej ochrony nr 408 – Niecka Miechowska (część NW) (Musiał T. i in., 1999), • tereny położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, rejonów bagiennych i podmokłych, • zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Obszary, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zajmują znaczne powierzchnie na terenie arkusza, głównie w północnej, centralnej i południowo-wschodniej jego części.

29 Wysoczyzna polodowcowa pokryta jest tam słaboprzepuszczalnymi glinami zwałowymi zlodowaceń środkowopolskich, występującymi najczęściej od powierzchni terenu. Gliny zwałowe stadiału maksymalnego odsłaniają się we wschodniej i południowo- wschodniej części obszaru arkusza. Tworzą one najczęściej zwarty kompleks o średniej miąższości 5-12 m miejscami przekraczającej 20 m. Gliny te charakteryzują się dużą zwięzłością, a ich stropowe partie są bardziej pylaste (Kurkowski S., Popielski W., 1991). Gliny zwałowe stadiału mazowiecko-podlaskiego (Warty) występują w zachodniej części arkusza i ciągną się łagodnym łukiem od Gorzkowic po Romanówkę na północy. Ich miąższość osiąga 6-10 m, miejscami nieco więcej. Wykazują one odwapnienie w stropie sięgające nawet do 6 m (Kurkowski S., Popielski W., 1991). Zwierciadło pierwszego poziomu wodonośnego, na wyznaczonych obszarach, znajduje się na głębokości większej niż 5 m p.p.t Na mapie wyznaczono również kilkanaście obszarów o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża, gdzie rozpatrywane gliny przykryte są utworami piaszczystymi (o miąższości nie przekraczającej 2,5 m). Rejony występowania glin stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. W rejonie Rozprza (otwór 2) bezpośrednio pod gliną zwałową występują trzeciorzędowe iły – a łączna miąższość warstwy izolacyjnej dochodzi do 43 m. Istnieje zatem możliwość wykorzystania tej grubej naturalnej warstwy izolacyjnej do lokalizacji składowiska odpadów komunalnych w bezpośrednim sąsiedztwie tego otworu, po wcześniejszym szczegółowym rozpoznaniu warunków geologiczno-inżynierskich. W przypadku potrzeby lokalizowania na pozostałym terenie składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalne) konieczne będzie wykonanie dodatkowych, uzupełniających, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej.

30 Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie miejscowości Rozprza, Niechcice i Gorzkowice. Do obszarów o warunkowych możliwościach lokalizacji składowisk włączono również rejon występowania złoża węgla brunatnego Bełchatów – Pole Kamieńsk. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie arkusza Gorzkowice są to m.in. pomniki przyrody żywej i użytki ekologiczne wyszczególnione na planszy A mapy. W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Wyrobiska pozostałe po eksploatacji piasków i żwirów występują w okolicach wsi: Wilkoszewice i Molina. Miejsca te w ramach poszukiwania optymalnego sposobu zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych mogą być rozpatrywane jako nisze, w których po wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych możliwa będzie lokalizacja składowisk. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

31 Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS (materiały archiwalne) Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop zwierciadło zwierciadło B warstwy litologia i wiek [m] nawiercone ustalone [m.ppt] warstwy 1 2 3 4 5 6 7 BH 1 0,0 Gleba 7370051 1,0 Glina piaszczysta 3,0 Glina zwałowa Q 27,0 28,0 6,3 6,0 Muły 18,0 Glina zwałowa 28,0 Żwir BH 2* 0,0 Glina Q 7370005 30,0 Ił Tr 43,0 43,0 b.d. 43,0 Margle Cr BH 3 0,0 Gleba 7370048 0,4 Glina Q 7,6 23,2 23,2 8,0 Piasek gruboziarnisty 20,0 Żwir BH 4 0,0 Glina piaszczysta 7370079 7,6 Piasek różnoziarnisty 8,0 Piasek średnioziarnisty 10,5 Glina 10,7 Pył ilasty Q 7,6 14,0 13,0 11,0 Glina 12,0 Gips 14,0 Piasek drobnoziarnisty 16,0 Glina zwałowa BH 5 0,0 Gleba 7370071 0,5 Glina zwałowa Q 17,5 18,0 3,6 18,0 Żwir z otoczakami 19,0 Glina zwałowa 15,5 BH 6 0,0 Gleba 7370040 0,3 Glina piaszczysta Q 12,7 13,0 13,0 13,0 Piasek gliniasty 14,0 Glina pylasta 21,0 BH 7 0,0 Glina zwałowa Q 11,6 11,6 7,0 7370003 11,6 Piasek drobnoziarnisty BH 8 0,0 Gleba 7370059 0,6 Glina zwałowa 5,0 Piasek drobnoziarnisty Q 4,4 79,0 23,0 7,5 Muły 13,0 Glina zwałowa 25,0 Żwir z otoczakami BH 9 0,0 Gleba 7370086 0,2 Piasek drobnoziarnisty 2,2 Glina piaszczysta Q 8,4 10,6 b.d. 7,0 Glina zwałowa 10,6 Piasek różnoziarnisty BH 10 0,0 Gleba 7370080 0,3 Glina zwałowa Q 18,0 22,5 22,5 18,3 Piasek drobnoziarnisty BH 11 0,0 Gleba 7370069 0,5 Glina zwałowa Q 9,5 10,0 8,5 10,0 Piasek drobnoziarnisty Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, Rubryka 2: * - otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B, Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, Cr – kreda, Rubryka 7: b.d. – brak danych.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze arkusza Gorzkowice dokonano oceny warunków geologiczno- inżynierskich podłoża budowlanego z wyłączeniem: terenów rezerwatów, obszarów występowania złóż kopalin, obszarów leśnych, obszarów rolnych w klasach bonitacyjnych I-IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zostały w oparciu o mapy topograficzne, geologiczne (Krukowski, Popielski, 1986; 1991) i hydrogeologiczne (Gajowiec, 2002). Na obszarach o warunkach korzystnych dla budownictwa występują grunty: spoiste - zwarte, półzwarte i twardoplastyczne; sypkie – średniozagęszczone i zagęszczone, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2,0 m. Występują one przede wszystkim, w granicach wysoczyzny zbudowanej głównie z glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich (małoskonsolidowane osady zlodowacenia Warty), a także piasków i żwirów moren czołowych i akumulacji szczelinowej oraz piasków ze żwirami wodnolodowcowymi. Osady te budują kulminacje moren czołowych oraz pagórki akumulacji szczelinowej, a lokalnie występują w formie czap żwirowych bez wyraźnej segregacji. Występują m.in. w rejonie Adolfinowa, Gorzkowiczek, Gorzędowa, Kisieli, Białocina, Cekanowa, Daniszewic, Trzepnicy. Obszar piasków ze żwirami wodnolodowcowymi zajmuje rozległe równiny za wyjątkiem stref przykrawędziowych nieckowatych obniżeń w zachodniej części terenu objętego arkuszem. Występują powszechnie na terenie całego arkusza. Rejony o warunkach geologiczno-inżynierskich niekorzystnych i utrudniających budownictwo, to obszary występowania gruntów słabonośnych: organicznych, spoistych w stanie plastycznym i miękkoplastycznym, a także grunty niespoiste, luźne. Grunty organiczne obejmują torfowiska wykształcone w dolinach rzek, a także piaski humusowe. Największe obszary ich występowania stwierdzono w okolicy Napoleonowa oraz w dolinie Luciąży na wysokości Bęczkowic, Mierzyna i Cekanowa. Obszar występowania gruntów spoistych w stanie plastycznym i miękkoplastycznym obejmuje niewielkie powierzchnie pokryte mułkami zastoiskowymi oraz piaszczysto- mułkowatymi osadami deluwialnymi wypełniającymi lokalne zagłębienia i obniżenia w przykrawędziowej strefie dolin rzecznych. Obszar luźnych piasków eolicznych to przede wszystkim północno-wschodnia i południowo-wschodnia część obszaru objętego arkuszem Gorzkowice. Są to tereny, gdzie

33 stwierdzono znaczne obszary wystąpień piasków przewianych i wydm. Tworzą je piaski średnio- i drobnoziarniste, w strefie przypowierzchniowej luźne, głębiej średniozagęszczone. Obszary płytkiego występowania wód gruntowych to głównie obszary tarasów rzecznych zlodowacenia północnopolskiego i holoceńskie tarasy zalewowe, o wysokości 1,0-1,5 m nad poziom rzeki. Piaski budujące te tarasy są średnie i drobne miejscami z humusem przewarstwione pyłem. Na tarasie holoceńskim w stropie stwierdza się występowanie torfów, namułów i mad (maksymalnie około 2 m). Zwierciadło wody zalega na głębokości 1,0-2,5 m. Tylko w miejscach niezawodnionych grunty te nadają się do posadowienia budynków lekkich lub średniociężkich oraz obiektów budownictwa wodnego. Obszary zalewane w czasie powodzi to dna dolin oraz niższe fragmenty tarasów rzecznych z okresu zlodowacenia północnopolskiego. W obrębie arkusza rejonami bezpośrednio zagrożonymi powodzią są Cieszanowice i Bagno położone w dolinie Luciąży.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu W podziale geobotanicznym Polski obszar objęty arkuszem Gorzkowice położony jest w oddziale Wyżyn Środkowych w Okręgu Widawskim. Przez okręg ten przebiega północna granica zasięgu jodły, buka, jawora i świerka (Szafer, 1972). Na arkuszu Gorzkowice występują gleby chronione I-IVa klasy bonitacyjnej. Zalicza się do nich następujące kompleksy przydatności rolniczej: pszenny dobry, żytni bardzo dobry, żytni dobry, zbożowo-pastewny mocny. Łąki na gruntach pochodzenia organicznego są w większości wykorzystywane jako trwałe użytki zielone zaliczone do klasy średniej. Lasy zajmują około 15% powierzchni terenu objętego arkuszem. Dominują w nich drzewostany sosnowe z domieszką dębu, olchy, brzozy, świerka i osiki z bogatym podszyciem i runem. Kompleksy leśne występujące na arkuszu stanowią zachodni skraj Lasów Pilickich. Wschodnią część arkusza Gorzkowice zajmuje otulina utworzonego w 1994 roku Sulejowskiego Parku Krajobrazowego. Planuje się objąć ochroną znacznie większe, cenne pod względem przyrodniczym i krajobrazowym obszary poprzez utworzenie we wschodniej części arkusza Piliczańsko-Radomszczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obejmie on dolinę Luciąży oraz zwarty kompleks leśny z wydmami i szeregiem oczek wodnych w zagłębieniach deflacyjnych i po eksploatacji torfu. Liczne pomniki przyrody żywej to pojedyncze lub zespołowo występujące okazałe drzewa: dęby szypułkowe, klony srebrzyste, jesiony wyniosłe, lipy drobnolistne, wiązy szypułkowe, cisy pospolite, modrzewie europejskie i świerki srebrzyste (tabela 8). Rosną one

34 najczęściej w sąsiedztwie lub na terenie parków podworskich. Najcenniejsza jest aleja złożona z kilkudziesięciu drzew (cisy pospolite, platan klonolistny, buk pospolity odmiany czerwonolistnej, modrzew europejski, lipy drobnolistne, dęby szypułkowe i klony zwyczajne) położona w parku wiejskim w Żuchowicach. Na obszarze bagien i torfowisk śródleśnych Nadleśnictw Łęczno i Piotrków Trybunalski utworzono kilkadziesiąt użytków ekologicznych (tabela 8).

W programie CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999), który jest jednym z elementów systemu informacyjnego ochrony przyrody w Polsce, wytypowano ostoje przyrody o znaczeniu europejskim. Na obszarze arkusza znajdują się ostoje przyrodnicze Borowa i Plucice (figura 5). Zestawienie proponowanych ostoi przyrodniczych wg CORINE/NATURA 2000 zawarte zostało w tabeli 9. Na omawianym obszarze brak jest elementów krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998).

Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych

Nr Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) Powiat na mapie 1 2 3 4 5 6 1 P Wroników Rozprza 1987 Pż – lipy drobnolistne (2 szt.); dęby piotrkowski szypułkowe (2 szt.); cis pospolity 2 P Jeżów Wola Krzysztoporska 1987 Pż – wiąz szypułkowy

piotrkowski

3 P Parzniewice Wola Krzysztoporska 1996 Pż – lipy drobnolistne (15 szt.) piotrkowski

4 P Łocheńsko Rozprza 1987 Pż – dąb szypułkowy

piotrkowski

5 P Straszów Rozprza 1987 Pż – dąb szypułkowy

piotrkowski

1 2 3 4 5 6 6 P Sobakówek Gorzkowice 1987 Pż – lipy drobnolistne (16 szt.); dęby piotrkowski szypułkowe (2 szt.), cis pospolity 7 P Gościnna Gorzkowice 1987 Pż – dęby szypułkowe (2 szt.) piotrkowski

8 P Gościnna Gorzkowice 1987 Pż – dąb szypułkowy

piotrkowski

9 P Gościnna Gorzkowice 1996 Pż – dęby szypułkowe (31 szt.) piotrkowski

10 P Żuchowice Gorzkowice 1998 Pż – aleja drzew pomnikowych piotrkowski cisy pospolite (15 szt.), platan klonolistny, buk pospolity odmiany czerwonolistnej, modrzew europejski, lipy drobnolistne (4 szt.), dęby szypułkowe (2 szt.), klony zwyczajne (2 szt.) 11 P Szczepanowice Gorzkowice 1996 Pż – lipy drobnolistne (9 szt.); jesiony piotrkowski wyniosłe (4 szt.); wiązy polne (2 szt.); grusza polna 12 P Cieszanowice Gorzkowice 1987 Pż – klon srebrzysty, jesion wyniosły piotrkowski

13 P Bujnice Gorzkowice 1987 Pż – dąb szypułkowy

piotrkowski

14 P Trzepnica Łęki Szlacheckie 1996 Pż – dęby szypułkowe (6 szt.); klony pospolite piotrkowski (7 szt.), modrzew europejski; świerki srebrzyste (2 szt.); lipy drobnolistne (3 szt.) 15 U Leśnictwo Wola Krzysztoporska 2001 Bagno Grabica oddz. (0,19) 223g piotrkowski

16 U Leśnictwo Wola Krzysztoporska 2001 Bagno Wierzeje oddz. (0,81) 217m piotrkowski

1 2 3 4 5 6 17 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. (0,36) 10d piotrkowski

18 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. (0,57) 10i piotrkowski

19 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. 9b (0,38) piotrkowski

20 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. 9c (0,94) piotrkowski

21 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. 9h (0,69) piotrkowski

22 U Leśnictwo Gorzkowice 2001 Bagno Gorzkowice oddz. (10,27) 178b piotrkowski

23 U Leśnictwo Łazy Rozprza 2001 Bagno oddz. 53c (1,82) piotrkowski

24 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. (3,62) 13c piotrkowski

25 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. (3,61) 16c piotrkowski

26 U Leśnictwo Gorzkowice 2001 Bagno Gorzkowice oddz. (1,22) 172h piotrkowski

27 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagna i torfowiska Trzepnica oddz. (0,14) 187Ba piotrkowski

28 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,4) oddz. 189d piotrkowski

29 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,36) oddz. 190d piotrkowski

1 2 3 4 5 6 30 U Leśnictwo Rozprza 2001 Halizna Trzepnica (0,41) oddz. 8Ab piotrkowski

31 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (1,46) oddz. 193c piotrkowski

32 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica oddz. (0,23) 26Ad piotrkowski

33 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica oddz. (0,19) 26Ai piotrkowski

34 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica oddz. (0,31) 26Ak piotrkowski

35 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Straszów oddz. (0,22) 20b piotrkowski

36 U Leśnictwo Rozprza 2001 bagno Straszów (3,13) oddz. 14c piotrkowski

37 U Leśnictwo Rozprza 2001 bagno Straszów (4,57) oddz. 14f piotrkowski

38 U Leśnictwo Rozprza 2001 bagno Trzepnica (0,04) oddz. 20Ac piotrkowski

39 U Leśnictwo Rozprza 2001 Bagno Trzepnica (0,13) oddz. 20Ag piotrkowski

40 U Leśnictwo 2001 Bagno Rozprza Straszów (0,22) oddz. 25d piotrkowski

41 U Leśnictwo 2001 Bagno Rozprza Straszów (1,35) oddz. 17h piotrkowski

42 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (0,8) oddz. 175h piotrkowski

1 2 3 4 5 6 43 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (0,68) oddz. 175g piotrkowski

44 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (2,61) oddz. 179d piotrkowski

45 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (10,27) oddz. 178b piotrkowski

46 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (0,29) oddz. 186c piotrkowski

47 U Leśnictwo Gorzkowice 2001 Pastwisko Gorzkowice (2,16) oddz. 200Aa piotrkowski

48 U Leśnictwo Łąki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (2,31) oddz. 199i piotrkowski

49 U Leśnictwo 2001 Bagno Łąki Szlacheckie Trzepnica (0,24) oddz. 199Blx piotrkowski

50 U Leśnictwo 2001 Bagno Łąki Szlacheckie Trzepnica (0,09) oddz. 199Bmx piotrkowski

51 U Leśnictwo 2001 Bagno Łęki Szlacheckie Trzepnica (0,03) oddz. 199Bnx piotrkowski

52 U Leśnictwo 2001 Bagno Łęki Szlacheckie Trzepnica (0,44) oddz. 199Box piotrkowski

53 U Leśnictwo 2001 Bagno Łęki Szlacheckie Trzepnica (0,13) oddz. 199Bpx piotrkowski

54 U Leśnictwo 2001 Las mieszany zalewany Gorzkowice Gorzkowice okresowo przez wodę oddz. 211g piotrkowski (0,55)

55 U Leśnictwo Gorzkowice 2001 Bagno Gorzkowice (0,86) oddz. 213l piotrkowskie

1 2 3 4 5 6 56 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (0,27) oddz. 212g piotrkowski

57 U Leśnictwo 2001 Bagno Gorzkowice Gorzkowice (5,48) oddz. 217f piotrkowski

58 U Leśnictwo Gorzkowice 2001 Bagno Gorzkowice (10,67) oddz. 218c piotrkowski

59 U Leśnictwo Gorzkowice 2001 Bagno Gorzkowice (6,93) oddz. 222a piotrkowski

60 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,7) oddz. 225Aa piotrkowski

61 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Pastwisko Trzepnica (11,18) oddz. 225Ad piotrkowski

62 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,01) oddz. 225Cb piotrkowski

63 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,01) oddz. 225Cc piotrkowski

64 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,01) oddz. 225Cd piotrkowski

65 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,02) oddz. 225Cg piotrkowski

66 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,04) oddz. 225Ch piotrkowski

67 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,03) oddz. 225Ci piotrkowski

68 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,02) oddz. 225Cj piotrkowski

1 2 3 4 5 6 69 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 Bagno Trzepnica (0,02) oddz. 225Ck piotrkowski

70 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,01) oddz. 225Dg piotrkowski

71 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,01) oddz. 225Di piotrkowski

72 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,01) oddz. 225Dn piotrkowski

73 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,01) oddz. 225Dp piotrkowski

74 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,14) oddz. 225Dx piotrkowski

75 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,07) oddz. 225Fg piotrkowski

76 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,05) oddz. 225Fi piotrkowski

77 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,07) oddz. 225Fm piotrkowski

78 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,05) oddz. 225Fp piotrkowski

79 U Leśnictwo Łęki Szlacheckie 2001 pastwisko Trzepnica (0,05) oddz. 225Ft piotrkowski

Rubryka 2 - P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny; Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej;

Fig. 5. Położenie arkusza Gorzkowice na tle mapy systemów ECONET (Liro red., 1998) i CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999)

System ECONET 1. Międzynarodowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 21M – obszar Puszczy Pilickiej 2. Krajowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 18K – obszar Przedborski 3. Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 52k – Częstochowski Warty; 53k – Wzgórz Radomszczańskich; 56k – Sulejowski Pilicy; 59k – Czarnej;

System CORINE 4. Ostoje przyrodnicze o znaczeniu europejskim, ich numer i nazwa obszarowe: 342 – Zbiornik Sulejowski i okoliczne lasy; 365 – Czarna Konecka; 395 - Piskorzeniec punktowe: 347 – Rzeka Luciąża; 349 – Sulejów; 352 – Borowa; 362 – Uroczysko Chorzeniec; 366 – Uroczysko Ślepietnica; 371 – Chorzenice; 372 – Plucice; 380 – Bąkowa Góra; 381 – Ruda Maleniecka; 399 – Rączki koło Dobromierza

42 Tabela 9 Proponowane ostoje przyrodnicze wg CORINE/NATURA 2000.

Powierz- Natura 2000 Nr na Motyw Status Nazwa ostoi chnia Typ fig.5 wyboru ostoi Ilość (ha) Gatunki siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8

352 BOROWA 40 T, M, L S, Fl Fl 1-5

372 PLUCICE 35 T, W S, Fl Fl 1-5

Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych; Rubryka 4: W – wody śródlądowe; L – lasy; T – tereny podmokłe (torfowiska, bagna, i roślinność brzegów wód śródlądowych); M – murawy i łąki Rubryki 5, 7: S – siedliska; Fl – flora;

Parki podworski i pałacowe stanowią wartościowe, pozaleśne kompleksy przyrodnicze. W wielu z nich występuje unikatowa roślinność oraz pomnikowe okazy drzew. Parki te na ogół są zaniedbane lub wręcz zdewastowane. W stanie dobrym i średnim są obiekty w Żuchowicach, Cieszanowicach, Szczepanowicach i Straszowie.

XII. Zabytki kultury Na obszarze objętym arkuszem Gorzkowice ochroną konserwatorską objęto głównie zespoły dworskie (na ogół z XIX i XX wieku), zabytki kultury sakralnej z XV-XX wieku, zabytki architektoniczne, a także grodziska, osady i cmentarzyska. Niewiele z nich zachowanych jest w dobrym stanie (Zabytki..., 1987). W Gorzkowicach układ urbanistyczny z XV i XIX w. tworzą zespół kościoła parafialnego z XIX w. oraz pozostałość fortalicji z XV w. W Rozprzy zabytkowy układ urbanistyczny tworzą zespół kościoła z XVIII w. oraz domy z XIX w. Ciekawym zabytkiem jest zespół pałacowy w Niechcicach składający się z pałacu murowanego z XIX w. i parku z XVIII w. Z zabytków sakralnych najciekawszym jest kościół w Mierzynie zbudowany w stylu gotyckim przed 1435 r. Był on wielokrotnie remontowany przebudowywany. Ochroną konserwatorską objęto również XIX wieczny park podworski w Mierzynie. W stylu neobarokowym zbudowano na początku XX w. kościół w Rozprzy. Ochroną konserwatorską objęto również neogotycki (przełom XIX i XX w.) kościół w Bęczkowicach. Drewnianą architekturę sakralną reprezentuje kościół z XIX w. w Gorzędowie (nie wpisany do rejestru zabytków).

43 Z klasycystycznych budowli świeckich wymienić należy grupę dworów wraz z parkami z XVIII i XIX w. znajdujących się w miejscowościach Trzepnica, Kotków, Żuchowice, Parzniewice, Cieszanowice i Bujnice oraz drewniany lamus w Gorzędowie. Do rejestru zabytków wpisano również wiejskie parki podworskie w miejscowości Jeżów, Sobaków, Sobakówek, Szczepanowice i Gościnna. Na mapie zaznaczono ważniejsze stanowiska archeologiczne. Są to pozostałości grodzisk wczesnośredniowiecznych, nizinnych, stożkowatych z IX-XIVw (Mierzyn, Rozprza), osady i cmentarzyska z okresu rzymskiego kultury wenedzkiej, bądź z okresu lateńskiego kultury grobów kloszowych (Mierzyn, Mierzyn-Grobla, Łazy Duże).

XIII. Podsumowanie Podstawowym zajęciem ludności jest produkcja rolnicza. Przemysł rolno-spożywczy stanowią przede wszystkim Kółko Rolniczo-Produkcyjne Niechcice, Zakłady Produkcji Rolnej „Kandy” w Bęczkowicach oraz mleczarnie i piekarnie. Bardzo silnie rozwinięta jest hodowla trzody chlewnej, a także bydła, drobiu i owiec. Na obszarze objętym arkuszem Gorzkowice udokumentowano 16 złóż: węgla brunatnego, piasków kwarcowych torfu i kruszywa naturalnego. Aktualnie zagospodarowanych jest pięć złóż kruszywa naturalnego, sześć złóż torfów oraz jedno złoże piasków kwarcowych. Wszystkie złoża eksploatowane są na podstawie ważnych koncesji, ustanowione są dla nich obszary i tereny górnicze. Eksploatacja torfu z dwóch złóż została w ostatnich latach zaniechana, a wyrobiska zostały częściowo zrekultywowane. W granicach arkusza Gorzkowice wytypowano obszary perspektywiczne występowania piasków i piasków ze żwirem (rej. Romanówka, Cekanów, Dąbrówka, Bogumiłów, Parzniewiczki, Rajska Duża i Mała, Bryszki, Mierzyn, Sobaków, Gorzędów, Marianek), jeden obszar perspektywiczny występowania węgla brunatnego oraz trzy obszary prognostyczne dla torfów i jeden dla kruszywa naturalnego. Rzeka Luciąża stanowi główną oś hydrograficzną na arkuszu Gorzkowice. Dopływami Luciąży są Prudka i Dąbrówka. W 2001 roku badaniami jakości wód objęto rzeki: Luciąża, Prudka i Kózka. Wody rzeki Luciąża, badane w punktach kontrolno-pomiarowych w miejscowościach Trzepnica i Rozprza, wykazują III klasę czystości, natomiast w punkcie zlokalizowanym przy grobli w Cieszanowicach zaliczono je do pozaklasowych. Wody Prudki należą do III klasy czystości. Ciek Kózka prowadzi wody zaliczone do pozaklasowych. W stosunku do lat ubiegłych odnotowano korzystne zmiany i poprawę jakości wody Luciąży. Wody zbiornika Cieszanowice badane były w dwóch punktach pomiarowych: przy wlocie

44 rzeki Luciąży i przy zaporze. Analiza wyników badań wykazała, że są to wody zaliczane średnio do III klasy czystości. Główne poziomy wodonośne występują w obrębie węglanowych osadów kredy górnej oraz czwartorzędowych piasków glacjalnych i rzecznych; w obrębie rowu Bełchatowa występuje dodatkowo poziom trzeciorzędowy. Wschodnią część arkusza Gorzkowice zajmuje otulina utworzonego w 1994 roku Sulejowskiego Parku Krajobrazowego. Planuje się objąć ochroną znacznie większe, cenne pod względem przyrodniczym i krajobrazowym obszary (dolina Luciąży) poprzez utworzenie we wschodniej części arkusza Piliczańsko-Radomszczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W północno-zachodniej części arkusza, na obszarze ostańcowych, okazałych wzgórz morenowych stadiału mazowiecko-podlaskiego, osiągających wysokość do 250 m n.p.m., projektuje się utworzenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Borowej Góry. Planowanie przestrzenne w gminach wchodzących w skład arkusza Gorzkowice powinno uwzględniać rozwój gospodarczy, oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno-wypoczynkowych. Winno się również dążyć do zminimalizowania ujemnych skutków obecnej i przyszłej eksploatacji i przeróbki kopalin, poprzez racjonalne wykorzystanie złóż i sukcesywną rekultywację terenów poeksploatacyjnych. Należy dążyć do zmniejszenia zanieczyszczenia wód. Konieczne jest oczyszczanie ścieków z miejscowości Rozprza i Łochyńsko. Niezwykle ważnym czynnikiem jest ochrona i właściwe wykorzystanie wód podziemnych. Szczególnej troski wymaga gospodarka wodno-ściekowa (kanalizacja, oczyszczanie ścieków) i eliminacja nielegalnych wysypisk śmieci. Ważną sprawą jest racjonalne stosowanie nawozów chemicznych i środków ochrony roślin w rolnictwie i właściwa utylizacja gnojowicy. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin wchodzących w obręb arkusza Przedbórz to zrównoważony rozwój gospodarczy oparty na ekologicznym rolnictwie i wykorzystaniu wysokich walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno–wypoczynkowych obszaru. Obszary preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują głównie w północnej, centralnej i południowo-wschodniej części arkusza. W rejonach tych na powierzchni odsłaniają się słaboprzepuszczalne gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, które mogą stanowić podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie jednak odpadów obojętnych. W przypadku potrzeby lokalizowania na tych terenach składowisk odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne (do których należą odpady

45 komunalne) konieczne będzie wykonanie dodatkowych, uzupełniających, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Wytypowane na mapie obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych, niż składowiska odpadów, inwestycji uciążliwych, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura BŁASZCZYK J., 1990 – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Kamieńsk. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., DERDA J., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Gorzkowice. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. CORINE. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków.

HAAS T., 1968 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków kwarcowych w kat. B+C1+C2 do produkcji betonów komórkowych „Mierzyn”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GAJOWIEC B., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gorzkowice z Objaśnieniami. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH. Kraków. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa. KOZYDRA Z., PIWOCKI M., 1984 – Poszukiwanie złóż węgla brunatnego w rejonie Gorzkowice-Ręczno. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOZYDRA Z., PIWOCKI M., 1985 – Nowo poznany ESE odcinek rowu Bełchatowa. Przegląd Geologiczny nr 8. Wyd. Geol.. Warszawa. KRUKOWSKI SŁ., POPIELSKI W., 1986 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski arkusz Gorzkowice (nr 737) Wyd. Geol. Warszawa. KRUKOWSKI SŁ., POPIELSKI W., 1991 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 arkusz Gorzkowice (nr 737). Wyd. Geol. Warszawa.

46 LICHWIEROWICZ I., 1987 – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Łęki Szlacheckie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LICHWIEROWICZ I., 1988 – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Sulejów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LICHWIEROWICZ I., 1989a – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Rozprza. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LICHWIEROWICZ I., 1989b – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Wola Krzysztoporska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A red., 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej. ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. MIKINKA H., 1995a – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych w kat. C2 „Danielów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1995b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1998a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1998b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) dla budownictwa „Wola Niechcicka Stara”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1999a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Łazy Duże”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1999b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 1999c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów IV”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

47 MIKINKA H., 2000a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze żwirem) „Borowa I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 2000b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów V”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 2000c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża torfu dla celów rolniczych i ogrodniczych „Napoleonów VI”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MIKINKA H., 2000d – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze żwirem) „Poraj”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MIKINKA N., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego – piasku „Wola Niechcicka Stara I”w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MIKUŁA E., SIWY-BĘDKOWSKA K., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kamieńsk, z Objaśnieniami. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MUSIAŁ T., 1988 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000 arkusz Częstochowa z Objaśnieniami. WG Warszawa. MUSIAŁ T., ŁUKACZYŃSKI I., LECH R., KROPOWNICKI Z., 1999 – Dokumentacja hydrogeologiczna GZWP 408 – Niecka Miechowska (część NW). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSSENDOWSKA E., 1987a – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Gomunice. Centr. Arch. Geol.. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSSENDOWSKA E., 1987b – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Gorzkowice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSSENDOWSKA E., 1987c – Aktualizacja inwentaryzacji surowców użytecznych gminy Masłowice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PATRZYK J., 1979 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (żwirki filtracyjne) „Kamieńsk” dla KWB Bełchatów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

48 PIWOCKI M., 1990 – Projekt badań perspektyw węglonośności i węglozasobności trzeciorzędu w sąsiedztwie złoża węgla brunatnego „Bełchatów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001 r. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2001 roku, 2002 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Łódź. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. IG, Warszawa. SZAFER W., 1972 – Szata roślinna Polski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa. WÓJCIK G., KŁODA K., 1988 – Dokumentacja hydrogeologiczna województwa piotrkowskiego z ustaleniem zasobów wód podziemnych w dorzeczu: Warty i Pilicy z systemu kenozoicznego i mezozoicznego według stanu na dzień 1986.09.30. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce województwo piotrkowskie, 1987 – Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Warszawa. ŻYGAR J., NOWORYTA M., GOLDSZTEJN J., GALANT E., BIELAWSKI A., 1983 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna złoża węgla brunatnego „Bełchatów – pole Bełchatów” i „pole – Kamieńsk”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.