P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz GORZKOWICE (737) Warszawa 2004 Autorzy: Katarzyna Strzemińska*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Anna Gabryś-Godlewska*, Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* * - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp – K Strzemińska......................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza –K. Strzemińska............................. 3 III. Budowa geologiczna – K. Strzemińska................................................................ 6 IV. Złoża kopalin – K. Strzemińska ............................................................................ 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K. Strzemińska ........................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – K. Strzemińska....................... 17 VII. Warunki wodne – K. Strzemińska.......................................................................... 19 1. Wody powierzchniowe ..................................................................................... 19 2. Wody podziemne ................................................................................................20 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby – J. Lis, A. Pasieczna................................................................................ 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec.................... 25 IX. Składowanie odpadów – A. Gabryś-Godlewska.....................................................28 X. Warunki podłoża budowlanego – K. Strzemińska................................................. 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemińska................................................. 34 XII. Zabytki kultury – K. Strzemińska.......................................................................... 43 XIII. Podsumowanie –K. Strzemińska........................................................................... 44 XIV. Literatura…………………………………………………………………………. 46 I. Wstęp Arkusz Gorzkowice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2003 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Gorzkowice Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” w Warszawie (Bujakowska i in., 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przeznaczona jest ona do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Materiały do wykonania mapy zebrano w Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi i jego Oddziale Zamiejscowym w Piotrkowie Trybunalskim, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Łodzi, starostwach powiatowych w Radomsku i Piotrkowie Trybunalskim, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u użytkowników złóż. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2003 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Gorzkowice ograniczony jest następującymi współrzędnymi geograficznymi: 19°45’ i 20°00’ długości geograficznej wschodniej oraz 51°10’ i 51°20’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje się w południowo-wschodniej części województwa łódzkiego i obejmuje południowo-zachodnią część powiatu piotrkowskiego (z fragmentami gmin: Wola Krzysztoporska, Rozprza, Łęki 3 Szlacheckie i Gorzkowice) oraz niewielką, północną część powiatu radomszczańskiego (fragmenty gmin Kamieńsk, Gomunice oraz miasta Kamieńsk). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon położony jest w obrębie dwóch prowincji: Niżu Środkowoeuropejskiego (centrum i północną część arkusza) i Wyżyn Polskich (południe omawianego arkusza) (fig. 1). Granica między nimi ma przebieg równoleżnikowy. Na obszarze podprowincji Niziny Środkowopolskie, należącej do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, wydzielony został makroregion Wzniesień Południowo- mazowieckich, który tworzą dwa mezoregiony Równina Piotrkowska i Wysoczyzna Bełchatowska. Południowa część arkusza przynależy do podprowincji Wyżyny Małopolskiej, (prowincja Wyżyny Polskie) i wchodzi w obręb makroregionu Wyżyny Przedborskiej i mezoregionu Wzgórz Radomszczańskich. Wysoczyzna Bełchatowska zajmuje środkową i północno-zachodnią część obszaru i leży na obszarze wododziału miedzy dorzeczem Warty i Pilicy. Jest to obszar dość urozmaicony morfologicznie, zbudowany z osadów lodowcowych wykształconych w postaci dość wysokich, zorientowanych południkowo, pagórków morenowych, związanych z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia warciańskiego. Równina Piotrkowska rozciąga się pomiędzy Wysoczyzną Bełchatowską na zachodzie, a doliną Pilicy na wschodzie, w strefie odpływu wód glacjofluwialnych z moren zlodowacenia warciańskiego, stąd też na powierzchni przeważają piaski. Równinę w znacznej części porastają lasy. Wzgórza Radomszczańskie są przedłużeniem struktur mezozoicznych obrzeżenia Gór Świętokrzyskich na zachód od Pilicy. Budują je piaskowce kredowe i wapienie jurajskie przykryte na znacznym obszarze piaskami i glinami czwartorzędowymi. W obniżeniach występują zabagnienia, piaski i wydmy. Jest to kraina rolnicza, lasy występują w obniżeniach lub niekiedy na wierzchołkach wzniesień (zwłaszcza skalistych i żwirowych). Granice regionu nie zaznaczają się wyraźnie. 4 Fig. 1 Położenie arkusza Gorzkowice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji; 2 – granica makroregionu; 3 – granica mezoregionu Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.19 – Wysoczyzna Łaska; 318.23 – Kotlina Szczercowska Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.81 – Wysoczyzna Bełchatowska; 318.84 – Równina Piotrkowska; Wyżyna Małopolska Mezoregiony Wyżyny Przedborskiej: 342.11 – Wzgórza Radomszczańskie; 342.111 – Dolina Sulejowska; 342.12 – Wzgórza Opoczyńskie; 342.14 – Niecka Włoszczowska; 342.15 – Pasmo Przedborsko-Malogoskie; 342.16 – Wzgórza Łopuszańskie Stosując kryteria rolniczo-klimatyczne omawiany obszar znajduje się w Dzielnicy Łódzkiej obejmującej strefę przejściową między Niżem a Wyżyną Małopolską. Średnia suma opadów rocznych wynosi tu około 600 mm (Gorzkowice 622 mm), a okres wegetacyjny trwa 210 – 220 dni. Na arkuszu Gorzkowice występują gleby chronione I-IVa klasy bonitacyjnej. Zajmują one około 30 % powierzchni terenu. Zalicza się do nich następujące kompleksy przydatności rolniczej: pszenny dobry, żytni bardzo dobry, żytni dobry, zbożowo-pastewny mocny. Łąki na 5 gruntach pochodzenia organicznego są w większości wykorzystywane jako trwałe użytki zielone zaliczone do klasy średniej. Lasy zajmują około 15% powierzchni terenu objętego arkuszem. Dominują w nich drzewostany sosnowe z domieszką dębu, olchy, brzozy, świerka i osiki z bogatym podszyciem i runem. Kompleksy leśne występujące na arkuszu stanowią zachodni skraj Lasów Pilickich. Podstawowym zajęciem ludności jest produkcja rolnicza. Przemysł rolno-spożywczy stanowią przede wszystkim Kółko Rolniczo-Produkcyjne Niechcice, Zakłady Produkcji Rolnej „Kandy” w Bęczkowicach oraz mleczarnie i piekarnie. Bardzo silnie rozwinięta jest hodowla trzody chlewnej, a także bydła, drobiu i owiec. Na obszarze objętym arkuszem dobrze rozwija się przemysł wydobywczy. Aktualnie zagospodarowanych jest 5 złóż kruszywa naturalnego, 1 złoże piasków kwarcowych i 7 złóż torfów. Przemysł mineralny reprezentują Zakłady Produkcji Betonów „Gofabet” S.A. w Gorzkowicach oraz cegielnie w Truszczanku, Gorzędowie i Bryszkach. Trzecią ważną funkcją będzie w przyszłości turystyka wypoczynkowo-rekreacyjna, skoncentrowana w dolinie Luciąży, w pobliżu zbiornika retencyjnego w Cieszanowicach. Sieć komunikacyjna na obszarze arkusza ma charakter tranzytowy. Przebiega tutaj zelektryfikowana linia kolejowa łącząca Śląsk z Warszawą. Ważnym elementem komunikacyjnym jest międzynarodowa droga szybkiego ruchu Warszawa – Katowice. Sieć tę uzupełniają liczne szosy o znaczeniu lokalnym, łączące większe wsie. III. Budowa geologiczna Budowa geologiczna charakteryzowanego obszaru przedstawiona jest na arkuszu Gorzkowice Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 i omówiona w objaśnieniach tekstowych do tego arkusza (Krukowski, Popielski, 1986; 1991). Obszar arkusza lokuje się w południowej części niecki łódzkiej oraz w północnej