Geç Antikite ve
SENCER Erken Orta Çağ DİVİTÇİOĞLU*
İSRAİL DOĞUYOR Firavun Menahat (ÖX) Mısır’ın basakları olan Caens ile İsrail’in basakları Gabaritler arasında savaşlar olduğunu CİS Lübnan’da yaptırdığı bir stele yazdırıyor. Yazıta göre bu savaşın galibi belli değildir (Garelli, 1974). Oysa Mısırlı Arkeolog Nibbi (1972) bu sa- vaşın bitmemiş olduğunu ileri sürerek İsrail’in Askalas, Ge- zer boylarıyla ‘Kuzeyliler’ de- nilen paralı askerlerden oluşan bir savaşçı grubunun savaş alanını terk etmediğini ileri sür- düğünü söylüyor. Bu grubun bilinen savaşçı üyeleri şöyle- dir: Skeles, Lükalar, Türüşler, Sekeller, Ekwesler, Lükalar (Macarlar), Türkler. Ancak yani Türkler ve Macarlar, her iki taraf için savaş tavsamaya başladığı için de taraflar birlik- lerini çekmeye başlamışlardır. Mısırlılar yavaş yavaş ülkeleri- ne dönerken İsrail savaş alanı olan Eprahim Dağı’nda yurt tutmayı yeğlemiştir. Fakat İs- rail henüz sosyal örgütlenme- sinde o ana kadar bir gelişme kaydetmemiştir. Halk ve as- kerler arasında ilişkiler olduk- ça gevşektir. Halk ve devlet zorbalıkları ve kanunsuzlukları ya Yahve’nin kelamlarına ya İncil’in nasihatlarına ya da ak sakalların tekerlemelerine baş- vurabilirdi. İsrail toplumu göz- İKTİSAT VE TOPLUM İKTİSAT lem yapan bir toplumdur. Pek olasıdır ki, toplumdan birileri
16 *İstanbul Üniversitesi; İktisat Fakültesi; Emekli Öğretim Üyesi. aklında ordu ile meclis arasında boşluğuna ekler yerleştirecek kazandı ve öldü. Ölünce yerine bir benzerlik tasarlamış olabilir. olursak sonuç şu anlamda kar- Tong Yabgu tahta geçti. Dindar İsrail ordusu 12 boydan oluşur. şımıza çıkar: Turukeen, Türüş, ve biraz kaçıktı; şehirdeki saray- Galile, Benjamin, Zebular, İsa- Türük, Turkut, Türina, Kel. Peki da oturmayı reddedip Bin Pınar kar, Ephayim, Maker, Galadd, ama Tur hecesi Firdevsi’nin adlı ormanlık bir yere yerleşti. Menase, Gedon, Debora, İsrail, Şeyname’sindeki Türk demek Oralarda yalnız başına kendi- Ephtalit, bir de Seren (başkomu- değil mi? Bu kelime M.Ö. 7. ni Budizm felsefesine adadı. tan). Kurulan bu sivil federas- yüzyıla kadar TÜRK diye kul- Tong Yabgu’nun Çinli hacı XU- yonun sosyal işlemleri evleklere lanılıyordu. Ayrıca, bu kelime ANANG ile din üzerindeki söy- (household) ahlaki, iktisadi ve Farsçada Tur; Ceyhun nehrinin leşileri ünlüdür. Sanırım, Tong kültürel sorunlarını çözecektir. kuzeyini de Türklerin yaşadığı Yabgu bu dönemde Hazarlar ta- İsrailliler federasyonu sivilleştir- yer, güneyi ise yabancıların ya- rafından ilk Hazar kağanı olma mek için bir adım daha attılar. şadığı yer demektir. lütfuna nail olmuştur. Heyet Her evlek başka evleklerle ikti- kısa bir süre içinde kuruldu. saden anlaşarak birbirlerini ta- Köktürkler Her şey iyi gidecekken Tong mamlıyorlardı. Bu sisteme Jüge Yabgu birden mecuzi Karlukla- sistemi diyorlardı. Evleklerin bir- (Tu-che) rın dinini değiştirmeleri ve Bu- birleriyle eşdeğer olması şart de- Köktürkler (542) Altay dizmi kabul etmeleri için ferman ğildi, herkes çıkınında ne varsa Dağları’nın güney yamaçların- çıkardı: Dinini değiştirmeyen ortaya döküyordu. Bu sistem bir da yaşarlardı. Çin kaynakları Karluklar öldürüleceklerdi. Bunu nevi eşitsizlik federasyonu idi. onların buz tutmuş nehir, göl, duyan Karluklar ayaklandılar, Ancak Jüde sistemi işliyordu. dere, azmaklardaki buzları kıra- hatta Amca Yabgu bile bu ka- Belki bir zaman sonra İsrail tam rak karşılardaki ovalara yağma rara karşı çıktı; Tong Yabgu’yu konfederasyona geçecekti, bu akınları yaptıklarını yazar. Çin yakalayıp amcasının gözünün istek şimdilik ertelenecektir. Gö- halkı ve hükümeti buna karşı- önünde öldürdüler. rüldüğü gibi Jüre sistemi bir dev- lık çalıları ve ormanları yakardı. let yapısını kuracak kadar sağ- Köktürkler’in ilk kağanı Magna GUTİLER lam kurulmuştur. Tam bu sırada Bulgarya hanının To-Lo boyun- (M.Ö. x1) İsrail karşısında ezeli dan gelen Bumin Kağan’dır. Ka- İskitler doğuya doğru göç eder- düşmanı güçlü Filistinlileri buldu. ğanın ilk icraatı 20 bin nüfuslu ken Avrupa’yı boşalttılar. Büyük Deniz adamlarıyla karı- imparatorluklar çözül- şık Filistinliler karşısın- meye başladı. Onun daydı. Onlar Jafe ve Köktürkler (542) Altay Dağları’nın güney yerine parçalar halinde Gaza’yı yıkıp buralara yamaçlarında yaşarlardı. Çin kaynakları onların bölünüp batıya doğru kadar gelmişlerdi. Fe- buz tutmuş nehir, göl, dere, azmaklardaki yollandılar. Yeni yerler derasyon halinde ya- buzları kırarak karşılardaki ovalara yağma arayanlardan birisi de şıyorlardı. Boylarının akınları yaptıklarını yazar. Gotlardan ayrılan Gu- adları şöyledir: Ascı, tilerdir. Önce Tuna’yı Ekran, Gezer ve Got izleyerek Bizans’ın ya- askerleri kuzeye doğru yürüyor- Töles boyunu egemenliği altına nından geçtiler, Karadeniz kıyıla- lardı. Daha şimdiden, Tell, Sess almaktır. Bumin Kağan ölünce, rından günlerce yürüdüler. Dağlık ile Gezer alınmıştı. Her yerde Fi- Kara Kağan’ın tahta geçmesi yerlerde canları gördüler; onların listinlilerle savaşıyorlardı. Bir za- gerekirken bunu kesinlikle red- çok vahşi olduklarını anlayıp yol- man geldi ki savaşçılar teke tek detmiştir. Zorla güzellik olmaz- larını değiştidiler. Yolda dillerini vuruşmaya başladılar; İsrail dört dı, yerine Mukan Kağan geçti. anlamadıkları bir grup ile savaş- bin savaşçı kaybetti. Kardeşi İşbara Kağan dirayetli tılar. Özellikle Türklerin nasıl sa- Allahın oku şimdi Filistinlilerin bir önderdi. Savaşın mihnetle- vaştıklarını gördüler ve birbirlerini elinde! rinin hemen hemen hiç bir ge- çok sevip yola beraber devam tiri sunmadığını biliyordu. Bu ettiler. Sonunda Asu memleke- bakımdan bir getiri kazanma tine vardılar ve uzun zaman bir- TÜRKLER DOĞUYOR yollarını aradı. Türk ipeğinin birlerinden hiç ayrılmadılar; an-
P. Garelli’nin (1971) Orta-Doğu bütün Asya’da, deniz aşırı ül- cak yine de bir gün yolları ayrıldı İKTİSAT VE TOPLUM Asya kitabının dizin bölümü- kelerde fevkalade revaçta ol- ve Türkler kuzeye gideceklerini ne gözatan bir tarih meraklısı duğunu biliyordu. Soğdak ipek söylediler. Onlardan bize yadigar aşağı yukarı Zagros Dağları’yla tacirleriyle konuştu; ortaklaşa Oğuzların Ay kültü ve Kün keli- Asur-Kalde uygarlık sınırı içinde ipek ticaretine girdiler; ticare- mesi ile Kağan ve Kut kelimeleri- dikkat çeken (T/D~DT) kelime tin getirisinin savaş getirisinden dir. Teşekkürler... boşluğunu bulur. Eğer (T/D) sağ çok olduğunu gördü. Çok para
2011 • Yıl 1 • Sayı 12 17 İSRAİLLİLER HAZARLI Vininterler bazı tarihçilere göre zar dilindeki kıyafetleri, davra- İskandinavya’dan gelen Nor- nışları da benzer. Ayrıca dilleri OLUYOR manlardır. Oysa Golden’e göre de Türkçe kelimelerle benzeşir. Ermeni kaynakları, dördün- Onugurlardır. Nibbi’nin bize sunduğu belgeler cü yüzyılda Hazarların Kafkas Çizelge 1: Doğu Türk Kaanlığı karşısında “İnfrakuzeyli” deni- geçitlerine hücum ettiklerini len Alp savaşçıların kökenleri Tong Yabgu (zie bil) 650652 söyler. Baladuri ve Yakubi gibi çoklukla Pannovia’dadır. Ve Arap yazarlar İran şahı Kavad’ın İrbis Hasar Kağanlığı korucusu savaşçılar genellikle Macar’dır (486) Hazarlar tarafından alıko- Busir (İbisur) (73-74) (Sekeleş, Luka, Turuş). nulduğunu söyler. Hüsrev Anus- Bagatur (760) İsrailliler tarafından bu savaşçı- havan 552 tarihinde Köktürkler Kan-tuval (530) lar tanınmaktadır (12. yüzyıl). ise 568,630 tarihleri arasında Zacharios (861) Ereğli (Heraklius) limanını zap- Ermeni kaynaklarına göre, İsra- İkinci kağan İslam’a döndü (90:7 tederek hem kendi varlıklarını illiler Efraim Dağı’nda yurt tu- gösteriyor, hem de yanlarındaki Tuzul (1006) tarlarken, karşı tepelerde yaşa- Hazarların doğuşunu müjdeli- yan Ermeni kolonisi ile İsrailliler yorlardı. Ereğli aracılığıyla Kök- Çizelge 2: Doğu Türk yakından tanışıyorlardı. Çünkü türkler, Hazarlar ve Bizans’la Ahiense komşuydular (Garelli). İmdi, Se- ket, Luka, Turuş’un Avrupa kö- dost İran’la ise yağı oldular. Bumin (Tumen) Böylece Köktürkler Hazarlar’la kenli olduklarını ispat etmek için buluşmuş oldu. Bu konuyu bi- Kara (552) şu verileri aşağıda gösteriyorum raz daha açalım; ordunun başını İşpara (Scpapo-lo 580) (infra). Köktürk Yabgu Kağan ile kardeş Bağa (Mo-Ho) çocuğu Şad Kağan’ın bütün al- ORTA AVRUPA binayı darmaduman ettiklerini Ki-Min (559) Cebiş (619) biliyoruz. Hatta hücumun ardın- Hie-li MUHACİRLERİ dan Tiflis ve bütün Kafkasya ha- Eerk-arası 350’ler 370’ler rabeye dönmüştür. Bu katliamın başında Çorpan Tarkan vardı. İstemi (575) Alpiduzeri Alpiçor Yukarıda anlatıldığı gibi Türkler Tardu (603) Alsi’de duzuri Turuki İtemari Akaçoru ve Hazarlar fiilen Ereğli ticaret Tuman (661) limanından Rusya ve Bizans’la Tuncelgi Kasar kürk ticareti de yapmışlardır. Buci Doğrusu liman Bizans’ın teke- TÜRK HALKLARININ Alpliçor linde ise de Türkler ve Hazarlar ŞECERESİ Agaçeri tarafının iyeliğindeydi. Bu li- Gacır . manda bulunan kalenin adı tıpkı Şecere NUH Peygamber’den Kaynak: P.B. Golden’dan derlenmiştir. Kırım’da olduğu gibi Çifit Kalesi başlar, ardından üç oğlunun olarak anılır Bites yalısı üzerine adları zikredilir: Sham, Ham ve kurulmuştur. Aspat ise kalenin Yabhet. Bunların ardından atası KAFKAS BOYLARI koruyucu cinlerindendir. Son olduğu ima edilerek bilinen Türk FUARI Hun kalıntıları Aspat cinine ta- boylarının Yabhet’ten indiğini pıyorlardı. “BURASI DA ASPAT söyler. Kafkas Dağları’nın eteklerinden DEĞİL HALİL’İM AMAN BİTES çıkıp Rus bozkırlarına varan bir Yabnet’in çocuklarının adlarını Hazarlı karşısında çoğunluğu YALISI, YÜREĞİME HANÇER çoğu kişi bilmez. Bunları sayıyo- SALDI AMAN KURŞUN YARA- Türkçe konuşan, ancak Alanlar rum (benimdir): Gomer, Mogok, gibi, Macarlar gibi Türk ve ya- SI”. Öyle anlaşılıyor ki, Hazar Madei, Jovan (Bir as), Meshe- kağanları Hazar olmak şuurunu bancı fakat dost boylara rast- ah, Tiraz (Turuş), Askinaz (İs- ladılar. Boyların tümü alanı hiç benimsemişlerdi. Kağan Jozef, rail), Toğarmak, Ribhat, Uygur, Bizans İmparatorluğu’na yazdığı boş bırakmasalar da gelen giden Avar, Moğol, Hun, Barsil, Zor- çoktur. Hun kalıntıları, Avarlar, mektupta kendisine ve devleti- ma, Kazar, Bulgar, Sabir. ne olan inancını gösteriyordu. Uğurlar, Sabirler, Peçenekler, Kumanlar, Macarlar, Eftalitler Atalarımızın sayısı az olduğu ve Ağa çerileridir. günlerde yüce tanrı bize güç ve TÜRK-İSRAİL kut vermişti. Böylece yağıları- DOSTLUĞUNU mızı topraklarımızdan atmışlar ANLAMAK KABAR İSYANI ve onları haraca bağlamışlar- İKTİSAT VE TOPLUM İKTİSAT Son zamanlarda Kağan Josef dı şimdi yine eski yağılarımız Neden Hazar toplumu Türklere sarayın ve tapınakların düzen VİNİTİE.R.LER. benzer: Hazar toplumunun Ha-
18 2011 • Yıl 1 • Sayı 12 ve temizliğinden mesul olan Hazar Türk boyu oldular. Pulleyblank, Obedia Kağan’dan şikayet edi- Hunların İskitlerin bir kolu ol- yordu. Bu itham belki de hak- Yerleşmeleri duğunu söyler. Altaylılar bir dil lıydı; çünkü Obedia son zaman- Şehirler konuşurlardı, Ket veya Tungus larda işi gücü bırakmış, sürekli Kasabalar dillerine yakındır. Bundan dolayı olarak hayal ettiği Judaizm di- Doğu Hunlarından bize hemen ninin en ufak ayrıntılarına kadar hemen hiçbir belge kalmamıştır; Kamlık Kiev inceleyip üzerinde çalışıyordu. sadece “Sogudak mektupları”. Ancak, Hazarya’da oturan Ak- Sarkol Sudak Aşağıda Doğu Hun mektupla- budun (din adamları, savaşçılar Atil Güslü ev (süslü rından birkaç mısrayı okumaya ev) ile Kara budun) Yahve dinini Balıkcıeifut çalışacağız. bırakıp Judaizmi kabul etme- kalesi Yılıg Sü-ki-kang Çince ye hiç niyetleri yoktu. Yalnız Fedesia Jabgu şu hususu hatırlayalım: Kağan Bok-kuh ko Kiratoba thok-tong Obeida’yı halk da çok severdi. Orduyu dışarı Türkçe Hasımlar arasında kavga, küfür HUNLAR ve çıkar çabuk alevlendi; halk kavgayı Bok k.-ok kazanıyor gibi olduğunda ki- DÖKÜNTÜLERİ yakala min tarafından olduğu bilinmez. Not: Vovin-Şinasi Tekin-Divitçioğlu Hunlar M.Ö. 3. yüzyılda Hu Oğuz, Peçenek paralı askerleri- Avrupa Hunlarına gelince, bu diye tanımlanıyorlardı. Bu tarih nin kilitli olan kışlalarının kapıları alanda Hun kelime hazinesi ol- Çin’in “savaşan devletler” dö- açıldı ve Oğuz, Peçenek asker- dukça zengindir. Şu var ki ile- nemiyle çakışır ve bu dönem leri kavgaya karıştı. Bu durum- tişimlerde Hunca yanında Got- aynı zamanda Çin Seddi’nin da Hazar Akbudun’un halini dü- ça, Latince, Slavca kelimeler inşaatının başladığı tarihtir. Bu şününüz. O kadar korktular ki, Huncayla karışınca iletişimler boylar, Çin, Chan, You-u, Hun şuracıkta duran Macaristan’a anlaşılmaz hale gelmiştir. Ma- gibi güçlü düşmanlardır. Belge- kaçtılar. Bu kaçanlara (Türkçe) mafih birçok kelime kurtarmak lere göre, bu dönemde Hunlar Kabarlar derler. Ama bu sefer mümkün olmuştur. İşte bazıları: ilk defa Çinlilerin yabancı olduk- Kabarlar Macarlarla tutuştular... Baca, Ars, Erak, Hueri, Boncuk, ları savaş taktikleri ve yine ilk Hazarya’da ise Yurları toprakları Arıkkagan, Aybars, Elik, Art-il, kez savaşçı giysileri kullanıyor- da bulunan Yedi Macar boyuy- İrnak, Arıktav, Karadon, Atil- lardı. Bu durumu benimsemek, la... Sonunda Hazarlar, Judaist la öldüğünde oğlu İrnik bütün Çinli savaşçıların da doğallıkla oldular. Hazarlar ketum olur, Akazırları (Agaçerler) yanına kaçınamayacakları bir adet ha- kaç kişi olduklarını bilemiyoruz. alarak Ogur federasyonunu kur- line geliyordu. Çinli askerler du. Bütün Oğur Türklerini de içi- de Hun silahlarını kullanıp Hun ne alıyordu (VI-VII. yüzyıl). Hazar Dil Hazinesi giysileri giymeye başlamışlardı. Kamlık Qabar Ancak Çin askerlerinin Hunla- rı taklit etmesi hükümetin çok Samander Yülig HUN DÖKÜNTÜLERİ ağrına gitmiş olmalı ki, Çin hü- Sarıksın Qara Kazar kümeti askerlere Türk elbisesi Hun döküntüleri, Atilla’nın ölü- Sarkal Barsi – Barsilya giyme yasağı koymuştur. Hatta münden sonra dağılan ordu- Atil Alpilutuer hükümet kurmaylarına yeni Hun lardan doğuya kaçan Türkler, Gotlar, Slavlar ve Latinler gibi Balancar Alp Tarkan stratejilerini kullanmama emirle- rini vermiştir. Hunlar öyle bir güç Kafkasya derbendinde yurt Chernigor As Tarkan zenitine gelmiştir ki, bütün Mo- tutan yarı vahşi ve her vakit Chorson Avcı Tarkan ğol toprakları işgal edilmiştir. Bu sarhoş ya da esrarkeş halk kar- Çutuf Kalesi Bagatur durum Çin İmparatorluğu’nun masına verilen addır. Genellikle ağaçlara taparlar; daha dindar Fedosia Barçık işine gelmiyordu; çünkü Moğol olanlar, Kuar diye bir tanrı ya- Kara Toba Bastü / Bastw bozkırları Çin İmparatorluğu’nun otlaklarıydı. Bundan dolayı za- ratmışlar ve ona taparlardı. Da- Kiev Bak / Beg manın en güçlü iki boyunu yani vul, tef eşliğinde çılgın orjiler Sudakgüslü Ev Qagan Siempiler ve You-Chuh’leri yaparlar, cinayetler olağandır. İKTİSAT VE TOPLUM (Süslü Ev) Qatun Hunların peşine takmıştı, de- Kündür vamlı göz hapsi altındaydılar. BULGAR DEVLETLERİ Belgeci Bu duruma dayanamayan Hun Şanyosu kengeç yaptı ve ka- Bulgarlar etnik olarak Türk’tür; Çat Gagan rar verdi, göç edeceklerdi. Boy ancak dilleri Oğurik kategorisine kabul etti. Ve batıya göçen ilk girer. Ancak Türklerle araların-
2011 • Yıl 1 • Sayı 12 19 da bir fark vardır. O da tarımla Bu dönemde Bulgarların hanları lar ve oraya yerleştiler. Küskün uğraşmalarıdır. Kürk ticareti de Do-lo hanedanından gelen Or- ve kızgın savaşçılık denemeleri yaparlardı. Bulgarların Kuban gan-Asın yeğeni Kubrat’tır. Bul- yapıp çok köy yaktılar ve çok bozkırlarına yerleşmesi 7. yüz- gar devletinin adı Onogur’dur. kan döktüler. yıldadır. Ancak o dönemden beri Bu birleşme Bizans imparatoru Asparuh ordusu sağsalim birçok boy gözlerini Bulgarların Herakles’in ziyadesiyle hoşuna Tuna’ya geldiğinde gücünden arazisinden alamamıştır. Özel- gider. Zira Ereğli Limanı bundan hiçbirşey kaybetmemişti. Ve likle Hazar devleti genişlemek böyle Ogurların koruması altın- bu boylar: Çakaran, Kubiar, Ku- istediğinden bir deneme yapıp da olacaktır. Sasani-Avar ittifakı riger, Ogüşadları, Erbi, Dogo, savaş çıkardı ise de, Bulgarlar karşısında kuvvetlenmiş oluyor- Ukil, Vakil, Ugin, Duar. Aspa- onları darmadağınık ettiler. Bul- du. Bizanslılar Onogur’dur ve ruh, Bizans’ın Arap istilası sı- garların karşısına ikinci bir dalga Bulgar konfederasyonudur. rasında savaşa karıştı, fakat daha geldi. Sabirler saldırmak Kubrat, Bizans terbiyesi alarak öldü. Ölümünden sonra Kubar, için bir deneme yapmaya çalıştı büyüdü. İmparator Herakles Tarvan, Taviren, Teleç, Kurum, ve beceremedi. Bu kez Slavlar onu genç yaşta vaftiz ettirdi. Bagatur, Boyla, Kavgan sırayla ve hatta Alanlılar bile grup ha- Biraz daha büyüyünce Avarları tahta geçtiler. linde gelmeye başladılar. Bu hay sınır dışına sürdü (642) ve genç huy içinde Kıpçak Hanı Ay-Apa yaşta öldü. Geriye beş çocuk bı- öldürüldü; bunun bir intikam ci- raktı: Bat, Batıhan, Kontragos, UGURLAR nayeti olduğu anlaşıldı. Doğrusu Asparuh Onlara ölmeden şu Ugurlar, yoğun ve geniş Sibir- bu büyük göç dalgalarının kaza öğüdü verdi: “Asla birbirinizden ya ormanlarında yaşayan Türk ve bela olmadan atlatılması Bul- ayrılmayınız”. Bu her ne kadar boylarıdır. İdil ve Yayık arasına gar hükümetinin görevlileri olan iyi bir öğütse de pek dinlenmedi yerleşmiştir. Ugurlarla Türkler Barsil ve İzgil görevlilerinin ba- ve çocukların birliği hemen da- arasında şive farkı vardır. Me- şarısıdır. ğıldı. Mamafih çocuklar Hazar- sudi, bu farkı şöyle açıklıyor. larla birleşti. Pannaonie’yi aldı-
Biblical Geneology of the Turkish Peoples
Noah
Shom Ham Yaphet
Gamer Mogog Modoi Javan Tuvol Meshech
Aiskenoz Togormoh Ribhoth
Uygur Tinos Hun Borsil Kozor Hozor Bulgar Sabir
Avar Zarma Salor
DOBRUCA BULGAR Tren Bayan HAN LİSTESİ Ukil Telerik Telari Kariden Kubrat Segar Kurum Asparuk Vinek (Binek) Omurtag İKTİSAT VE TOPLUM İKTİSAT Tervel Sorinos
20 2011 • Yıl 1 • Sayı 12 Malamir KİMEKLER Aymeshenebeli kızını (Behram Duxt’a) Kıpçak Hanı Saruhan Hazar-Türk Türkler Kimek Konfederasyonu ki Türk oğlu Etrek’le evlendiriyordu. Bu yazıtlarında ve belgelerde rast- Bulgar Karluk yüzden bütün kardeşler ve ye- lanmaz. Ancak Rus, Ermeni ve ğenler oradaydı. Koncak, Tatar, Sabir Oğuz Osmanlı belgelerinde bulunur. Kotam dahil düğüne yirmi bin Hazar Kimek Kimekler önceleri Orta Asya’da Kıpçak gelmişti. Bu Kıpçak’lar Ogur Uygur İrtiş nehrinin kıyılarında oturur- Kür-Aran mevkiine yerleşti- ken 850 yıllarında bozkırlara ler. Düğün bitmişti; ama şimdi OGUR TÜRKLERİ çıkıp bir konfederasyon kurmuş Güney Anadolu’da talan edile- ve çapul, yağma akınlarına baş- bilecek pek çok kasaba ve şe- Oguri konuşan halkların dille- lamıştır. Bellidir ki, başlangıçta hir vardı. Yağmacılar arasında ri esasında bilinen Türkçeden Kimekler Bayındurlar toplulu- Sabirler’de vardı (S.D. 2008). farklıdır. Bu dili konuşan halk- ğunun asal üyesi iken sonrala- ların temelinde eskiden başka rı Kıpçaklar ve daha sonra Ku- PEÇENEKLER bir dili konuşan halkların Türk- manlar federasyon başkanlığını çeleşmesi yatar. Yani zamanla ellerine almışlardır. Bir aralık Yo- 12. yüzyılda Peçenekler, Teg- başka bir şive yaratmışlardır. gurlar, Eymürler ve Tatarlar fe- rekler (Tieh-Le), Onogurlar, Ama yine de konuştukları dil derasyonunun Lan-Gaz ikilisi de Oğuzlar ve Alanlar Kafkas Türkçedir. onlara katılmıştır (Alan-As). Ki- bozkırlarında bir federasyon mekler, kendilerine Ertiş Kimeği İşte: Ongur, Ogur, Sabir, Bargır, olarak yaşıyorlardı. Ertesi yıl derler (Golden) son zamanlarda, Kortigur, Kasir, Dirmir, Sario- Peçeneklerin yeni bir akraba yani binli yıllarda Kumanlar ve gur, İdimar. yahut arkadaş bularak kanlıla- Kıpçaklar ayrılmaz bir ikili teş- rıyla iş yaptıklarını görüyoruz Bilinen Ogur – Çuvaş kil ederlerdi. Orada Saruhan’ın (Oğuzlarla çocuksu bir ilişkileri Türkçe oğlu Etrek’in hizmetine girmiş- vardı)! Oğuzlar Peçenekleri her z r tir. Buluş ve Togurgan gibi han- gördükleri yerde “Kıl Peçenek” ların hizmetinde çalışmışlardır. ş l diyerek bağırırlardı, bilmem Her iki han da, Ruslara kan kus- Peçenekler buna kızar mıydı. c ş (
2011 • Yıl 1 • Sayı 12 21 dı. Tarihçi Porphyrogenitus on- Aralarında yılana, kurbağaya ta- kız istese, çanını çalar, hünsayı ların ordularının düzenlerini ve panları vardır. Daima kendileri- çağırır, filan kızı odasına getir- adlarını şöyle yazar: ne fenalık edileceğine inanırlar. mesini emreder. Peçenekler, İdil Nehri’ni geçip Volga yayla bölgesinde yaşar- Hazar Kağan’ın hüküm sürme batıya giderlerken sekiz boyu lar, Macarları çok severler. zamanı kırk yıldır. Kırk yılın so- vardı. Bunların adları şunlardır: ALANLAR nunda halk onun etrafını çevirir, Ertim (Erdem), Çur, Yula, Kul- avazlarla ona ölüm vaktinin gel- bay (Külbey), Karabay, Talmat Alan kralına K-Rka-Ndag Kun- diğini hatırlatırlardı. Gitme vakti (Talmaç ?), Ova (Boru Kapan ?) das-Kundag denilir. Başkent- gelince hünsa pavyonuna götü- ve Çoban. Sanırım Peçenek ara- leri Magas’tır. Kralın şatoları rülür, öldürme Kağan Beh tara- baları rengarenktir. ve şehirde ormanları vardır. fından icra edilir. Öldürülecek Önceleri kral hristiyanlığı kabul Kağan Kağan Beh tarafından etmiş görünmekteydi. Aslında süslenir, püslenir kokular sürü- MACARLAR her vakit dinsizdir (320-932). lür bir ata bindirilir ve bağlanır Tarihleri arasında yeniden hris- Macarların ön tarihine göre, (biri Kağan Beh) biri atın sağı- tiyan olduğuna yemin ediyordu. onlar Ugurik halklardandır (Fin- na biri soluna geçer kağana bir 30 bin askeri vardır. Alanların no-ugrik). Yurtlarını terk edip ince atkı atarlar, ilmiği kağanın 4 boyu vardır: Dhses, Ruks- Sibirya’ya göç etmişlerdir. To- boynundan geçirirler, atkıyı var As, Rux-As. Alanlar, Hazarlar bul ile İşkim nehirleri arasında kuvvetleriyle çekerler ve kağan ve Bizans’la savaş etmişlerdir. bulunan orman halklarından boğularak ölür. Bu adet Türkler- Alanların Hazar’a yakın 2 boyu olan Türklerin uzun zaman de de vardır. vardır. Tulas ve Lugar’dır. dostları olarak yaşamışlardır. Bu Büyük Kağan ölünce genellik- da, Macarlarla Türkleri birbirine le yirmi odalık bir köşk yapılır, karıştırmıştır. Ancak Türk boy- HAZARLAR yirmi odanın hepsinin zeminleri ları çevresel göçebeliğe (Yayla- ARASINDA sökülür. Kağanın cesedi bir oda- Kışla) alıştıklarından zamanla ya konulur. Naaş çürüsün diye. Macarlarda bu göç tarzını uy- Hazarya’da iki tane kağan var- Çürütme ameliyesi yapılır, öyle gulamaya başlamışlardır. Daha dır. Birincisi Büyük Kağan, ikin- ki kağanın naaşı toz gibi olur. sonra Avrupalı olmaya başlayın- cisi Kağan Beh. Öyle ki, Büyük Bu arada işçiler bir gölden su ca bu alışkanlıklarından vazgeç- Kağan > Kağan Beh. Hazar almak için bir kanal açarlar, alı- mişlerdir. Önce Paranoe tarım halkı Büyük Kağanı hiç göre- nan suyun yalağı naaşın yattı- yapmışlar sonra Etel Gözü de mezken, Kağan Beh kağanı dört ğı yerden geçsin diye kapakları göçebe hayatını bırakıp şehirli ayda bir görür. Kağan Beh ise açarlar, su gelir kağanın naaşı- olmuşlardır. Macarlar Hazarlarla memleketin iktisadi, idari işle- nın tozunu alarak ölüyü kimbilir çok iyi dostturlar, hatta onların rini yönetir, savaşta ve sulhta nerelere götürür! yedi boyu Hazar topraklarında- karar vermek Kağan Beh’in işi- dır. Askeriye olarak çok kuvvetli dir. Büyük Kağanın konuştuğu değildirler ve yedi boyları vardır. kişiler ancak Hazarya’dan olan KöktürklerİN Bunları şöyle sıralarız: Nyek, kişilerdir. ÇÖKÜŞÜ Gyarmay, Jonö, Koszi, Guyula, Kağan Beh her sabah yalın ayak Magyar, Megyer. 697 yılında Bilge Kağan tek ba- biraz tevazu, biraz şevkat ile şına kalmıştı. Kül Tegin ile Ton- Orduları 20 bin atlıdır. elinde yanmamış bir mum kağa- yükük, sevdiği, herkes ölmüştü. nın odasına girer. Odaya girdik- Göktürk devleti uzun süredir Çin BAŞKIRLAR ten sonra kağan elindeki mumu ile barış içinde yaşıyordu. Bun- yakar; Kağan ve Kağan Beh ka- dan dolayı Çin İmparatoru’ndan Başkırlar, Türkler arasında en nepeye otururlar ve Büyük Ka- bir kız talep etti. İmparator Bilge hain olanlardır. Hiç düşünme- ğan sağ tarafa Kağan Beh sola Kağan’ın bütün hayatını takip den bir kişinin boğazını keserler, oturur. etmişti ve İmparator Tung ona çok pistirler. Sakallarını keser, Hazar Kağan’ın (Büyük) yirmi “evet” cevabını verdi. kafalarını traş ederler. Traşlı beş genç karısı vardır. Bu kadın- Bundan sonra beklenmedik bir başlarındaki, sakallarındaki bit- lar ya komşu ülkelerin hanları olay oldu Bilge Kağan zehirlendi leri, elbisesinin dikiş yerlerinde tarafından gönderilmiş, ya borç ve öldü (734). Suikasti yapan bulunan bitleri yerler. Her biri karşılığı alınmıştır. Ya da esir Buyruk Çor’du ve Bilge Kağan bir ağaç parçasını eline alıp bı- pazarından alınmıştır. Bu kızlar bu subayı tanıyordu. çağıyla erkek organı yapar. Ona Hazar Kağanı’nın köşküne ya- eğer “Neden bunu yapıyorsun?” kın, ormanlık içindeki pavyon- Bilge’nin ölümü üzerine devlet İKTİSAT VE TOPLUM İKTİSAT diye sorulursa, yanıt olarak “O larda ayrı yaşarlar. Hünsa bakı- adamları toplandılar. Yeni ka- olmasa ben olmazdım” derler. cıları vardır. Kağan ne vakit bir ğanlarını seçtiler. Yeni kağan-
22 2011 • Yıl 1 • Sayı 12 nın ünvanı İjan Kağan’dı. Ancak denetlemişlerdi; ama aldıkları HAZAR ADLARI VE bu aşamadan sonra kimse Batı yüke pek dikkat etmemişlerdi. Türk İmparatorluğu’nu kurtara- Ya da navlundan aldıkları para RÜTBELERİ mazdı. oldukça yüksekti. Denetciler bu 1. Alp İlutuer (Alp İltuter), Dedikodular şöyle diyor: parayı kaybetmek istemiyor- Hazar kağanının yardımcısı lardı herhalde. Yine de gemiler ya da Kafkas Hunlarının Yakın zamanlarda Bizans’a kar- hakkında şikayetler devam edip başkanı. şı zaferler kazanmış olan Hazar- gidiyordu. Gemilerde Ruslarla, 2. Alp Tarkan (ordu başı) ların Ruslardan hiçbir endişeleri Müslümanlar ve Türkler arasın- 3. As Tarkan (aynı görev) yoktu. Nasıl olsun ki, Hazarlar da fark gözetiliyordu. Gemiler Kiev’de Rusların kiracılarıydı. Rus askerleri ile dolduruluyor- 4. Avcı Tarkan (oklar attığını vuran) 910 tarihinde Hazarlara ait olan du. Özet olarak 5 gemiyle 500 İdil Nehri’nin Abes Kuna İskele- asker taşıma temposuna devam 5. Bagatur (büyük savaşçı) sinde on onbeş Rus, müslüman edildi. Kiev limanını işgal etmek 6. Barcık (Varcık) yolcularla haraza çıkarmış, Rus- için bu kadar asker yetip de ar- 7. Baştü (kadın savaşçı) lar müslüman yolcuları dışarı tardı bile. 8. Bek (bey) attıkları gibi birkaçını da öldür- Bu bilgiler, Khazar Hebrew 9. Belgeci (balıkçı) Hazar vali müşlerdi. Hazar denizindeki bu Document’te onuncu asırda tudun gibi İKTİSAT VE TOPLUM gemiler yük taşıdıkları gibi yolcu yazılmıştır. Orada da, Kiev’in 10. Pesah (geç) da taşırlardı. Haber İdil’e çabuk düşüşü aşağı yukarı bu şekilde 11. BulanÇat Kazar vardı. “Nasıl olur da önceden anlatılır. Üstelik Rusların ha- 12. Çorpan denetlenmiş olan bir gemide ricinde sanki işgalcilerin yani 13. Çur/Çor böyle bir rezalet olabilirdi? Gö- müslüman, Türk ve Onogurların revliler gemide denetimi yapmış da şüphe altında kaldıkları da 14. Ebuzer (Hazar olduklarını söylediler. Yolcuları ima edilir. Kağanlığı’ndan biri)
2011 • Yıl 1 • Sayı 12 23 15. İrtekin (İltekin-İrtegin) 28. Bolanjar � Atil 16. Jabgu 29. Buzer � Balıkçı 17. Kağan Hatun 30. Yavaş-sıgar � Cifut kalesi 18. Xatır (İl Teber) 31. Bars Bey � Tedesia 19. Kündür Kağan (bilinmiyor) 32. Culi � Karitoba “Halk Kağanı gibi”. 33. Tudun � Kiev 20. Sad (Yabgu’nun eşi) � Sudak 21. Tarmaç HAZAR � Güslü ev (süslü ev) 22. Yazır Bulaş (?) YERLEŞMELERİ � İbuszier 23. Hazar Tarkan ŞEHİRLER � Yılıg 24. Anşa � Jabgu 25. İlig KASABALAR 26. Katun � Kamlık 27. Kadın İlteber � Sarkol
Derleme 2
Derleme 1
kırılma hattı
Bir Froce Katastrofu 1 Modeli (Köktürkler ile) 3 Modeli (Hazarlar) Kıvrık siyah mendil katastrofa uğramış olanı imler. Not: Hazarlarla Köktürkler arasında Eşkaan olduğundan model tek çizilmiştir. İKTİSAT VE TOPLUM İKTİSAT
24 2011 • Yıl 1 • Sayı 12 KAYNAKÇA Ahmet Caferoğlu (1983) Türk Kavimleri, Ankara 1983. Ahmet Taşağıl (2004) Köktürkler, TTK. Akdes N. Kurat (1970) Kavimler ve Devletler, TTK. Akde N. Kurat (197) Türk Kavimleri ve Devletleri. Arif M. Mansel (1971) Ege ve Yunan Tarihi, TTK. Beckwith, İ (2009) Empires of the Silk Road. Princeton University Press. C. Edmund Bosworth (2006) The Turks in the Early, Isamic World. Constantine Porphrgenenitius (1967) De Adminiskrino İmperio. D.M. Dunlop (2008) Hazar Yahudi Tarihi. Selenge Sinor (1987) Early Medieval Proch. Orient, Asia. Denis Sinor (1989) Cambridge History of Early Inner Asia. Ebn Harukal (2005) The Orientan Geography, Antikite. Ebulgazi Bahadır Han (1996) Secare-i Terakime Simurg. El-Cahiz (1988) Hilafet Ordusunun Menkibeleri ve Türklerin Faziletleri, Ankara. Firdevsi (2005) Şehname Kabalcı Yayınevi. Frazer Sir J.G. (1917) King the Hazar King, Folklor. G. Németh (1996) Hunlar ve Tanrıların Kırbacı, Atilla Y.K.Y. G..A. Thompson (1948) The Huns Blackwell. Geza Feher (1984) Bulgar Türkleri Tarihi, T.T.K. Hansgard Gökenjan und Zimony (2001) Orientatilishe erlich Uber the wolkow Ostour und Zenturelalaisien in Mittelelalier. Herwing Wolfram (1988) Gots University of California Press. Hudud Alam (1982) The region of the World. Ibn Fazlan (1975) Ibn Fazlan Seyaatnamesi Bedir Yayınları. Ibn Fazlan (1982) Voyage chez la Bulgars de la volga, Papyrus. İbrahim Kafesoğlu (1885) Bulgarların Kökeni, Türk Kültürü. İdrisi (1840) Geographie İdrisi Philo Press Amsterdam. İsmail Doğa (!) Sekeller, Ankara. İsmet Z. Eyüboğlu (1989) Türkçe Kökler Sözlüğü, TTK. K. Czegledy (1971) “Pseudo-Zocharias – rehetor on the Nomad, Academia Turcica. Kaşkarlı Mahmud (1985) Divanı Lugat-Turk. Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Norman Gelb ve Amelyan Pritsak. L .Ligeti (1971) Studia Turcica. Laszlo Rasonyi (1971) Tarihte Türklük, T.K.A.İ. Nibb, Alexssandra (1972) The Sea People Areexaminaatmination the Egyption Sources, Oxford. Norman Colb Khazarian Hebrew. Omejyan Pritsok (1981) Studies Medieval Euraian History Variorum Reprints, London, 1981. Omeljan Pritsek Documents of the Touth Century. P. Carrelli & A. Lemarie, Hatice Gonnet & C. Brengue (1969) Procheoriant Asialique Tom 1, 2 Nauvell Clio Puf. P.B. Golden A., Zuckerman (2005) Hazarlar ve Musevilik, Koram. Peter B. Goden (2010) Turks and Khazars Ashate. Peter B. Golden (2003) Nomads and their Neighbouns in the Russian Steppe, Ashgate. Abdul-Gazi Bahadur Han (1874), Histoire Des Mongola et des Tatar. Peter B. Golden (1992) An Introduction of the History in Medieval Turkic Middle East. Peter P. Golden (1980) Khzar Studies Akademiai Kiado, Budapests. Ramazan Şeşen (1985) İslam Coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara. Raşhidin Fazlullah (1998) Jamu’ut-Tawarikh Harward University. Resid Rahmeti Arat (1979) Kutadgu Bilig, İstanbul. Revin Allan Brook (1999) The Jews of Khazaria Jasoon. Sally H. Whlings (1996) XUANG, A. Buddist Pligrian. Sencer Divitçioğlu (2005) Orta Asya Türk İmparatorluğu, İmge. Sencer Divitçioğlu (2005) Saruhanlı Hanlığının Kıpçak Olma Olasılığı. Sencer Divitçioğlu (2008) Meta Tarih Ege Beylikleri. Eren.
Sencer Divitçioğlu (2004). Hunic Coupled. Central Asiatic Journal. İKTİSAT VE TOPLUM Şaban Kuzgun (1985) Hazar ve Karay Türkleri Seda Yayın. Tekin Telat (1987) Tuna Bulgarlar ve Dilleri, TDK. The Alexiad of Anne Comnene (196) Penguin. Z Velidi Togan (1972) Oğuz Destanı, İstanbul.
2011 • Yıl 1 • Sayı 12 25