RHEDEN-ROZENDAAL Juni 2000 - Nr 128 INHOUD COLOFON
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
op Rozendaal OUDHEIDKUNDIGE KRING RHEDEN-ROZENDAAL juni 2000 - nr 128 INHOUD COLOFON AMBT EN HEERLIJKHEID Pagina Is een uitgave van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal Een azijnmakerij in Dieren tussen 1808 - 1852 Verschijnt 4 keer per jaar R.H. C. van M aanen Nummer 128, juni 2000 ISBN 1384-3362 Nogmaals de aardappelmoutwijnbranderij "Volharding" Redactiecommissie te Dieren 1844 - 1846 8 J. de Bruijn, F. van Heusden, I.M. ten Holte-Oerlemans, R.H. C. van Maanen PJ.A. Kamper sr en J.F. Rijnbende Boekaankondiging 11 Adres bestuur/redactie Postbus II Van lint naar hart 6994 ZO De Steeg Bestu ursmededelingen 12 Bestuur Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal Wandelen op Rozendaal langs sporen uit het verleden XX 13 Voorzitter: WJ. Meijerink Julianalaan 62, 6824 KH Arnhem folie Baltjes Tel 026 3640594 Boekbespreking Penningmeester: J. de Ruiter Een Mooie Zondags wandeling 19 Kerkstraat 6, 6883 HT Velp F. van Heusden Telefoon 026 3647206 Bestuursleden: Afscheid Jolle Baltjes 21 J.BJ.M. de Bekker Duiven H.Bruil Velp H. van Dijk-Abbink Rozendaal M.A.B. Poorthuis De Steeg A.T. Seleski-Bolte Dieren Abonnement • In combinatie met lidmaatschap Oudheidkundige Kring Individuele leden f 30,- per jaar Echtparen of samenwonenden f 45,- per jaar • Los abonnement f 25,- per jaar • Losse nummers exclusief verzendkosten f 5,- per stuk Vormgeving PJ.A. Kamper sr Niets uit deze uitgave mag worden verveel- igd, rges:2ge!: in een geautomatiseerd gegevensbestand. Druk of openbaar gemaakt. in enige vorm of op enige . Jli- zooder voorgaande schriftelijke toestemming van Paverds Printshop Velp Een azij nmakerij in Dieren tussen 1808 -1852 R.H. C. van Maanen Inleiding Naast de aardappelmoutwijnbranderij, waarover in het vorige nummer een artikel van dezelfde auteur is opgeno- men, stond in Dieren ook een azijn- makerij. Net als bij de branderij is het onderzoek naar de azijnmakerij be- gonnen met Haagse belastingarchief- stukken aangevuld met gegevens uit andere archieven zonder op volledig- heid te kunnen bogen. Met name de beginperiode van de azijnmakerij is nog duister.' Accijnswet- en verdere regelgeving Voor bierbrouwerijen en azijnmakerijen was de wet van 2-8- van die dagen aan en is juist zo interessant omdat de Dierense 1822 houdende de belasting op de binnenlandsche bieren en azijnmakerij uit deze periode dateert. azijnen van kracht. Hierin werd nauwkeurig omschreven waar- aan bierbrouwers en azijnmakers zich dienden te houden. Azijn- Wat schreef Olivier nu allemaal over de azijnmakerijen? Al- makers 1e klasse gebruikten bier als grondstof, die der 2e klasse lereerst ging hij in op het nut van azijn. Nu, azijn had de groot- meelspecie genaamd way en de 3e klasse oftewel kunstazijn- ste nuttigheid. In mans eigen woorden: "Maar niet in het makers alles behalve bier of meelspecie. gemeene leven alleen, als keukenmiddel tot bewaaring en veraangenaaming der spyzen. Zyne scherpheid, door olieaar- De werkwijze en inrichting van een azijnmakerij ten verzacht, is onschadelyk, en zoo doordringende dat zy zich In 1803 verscheen in de reeks beschrijvingen van bedrijfstak- door de vastste lichamen eenen weg baant. Hy verfrischt in ken uitgegeven door de Dordtse uitgever een boek van de hand koortsen, veroorzaakt door al te opgezette zouten, door van T. Olivier Schilperoort genaamd De Azijnmaker? Hierin scherptheid van gal. Hy is een middel tegen de dronkenschap; werd uitvoerig uitgelegd wat azijn was, hoe het te maken en het oxycraat of Azynwater is voortreffelyk in uitwendige hoe het te gebruiken. Het boek sloot uitsluitend bij de praktijk krankheden". Uit de stenenbak (A) wordt het rivierwater met pomp (B) en via de goot (e) gepompt naar de grote ingemetselde koperen ketel (D) waar het middels een fornuis (E) wordt gekookt om vervolgens via een goot (F) naar een open plaats geleid te worden waar het in biervaten of kinnetjes wordt gedaan om te broeien. Of te wel, we spreken hier van een wondermiddel! Niet alleen zuringsproces in de gaten te kunnen houden. Tussen de eerste in de keuken en als geneesmiddel, maar ook in de chemische en tweede ijzeren band - rond de kuip - van onderen gerekend, industrie was azijn een belangrijke grondstof. In de chemische was een gat met een tappoen aangebracht om het verzuurde industrie was azijn onontbeerlijk bij het maken van koperrood, bier te kunnen aftappen. i a het verwijderen van de tappoen loodwit en loodzout of suiker (het Sal of Saccharum Saturni). werd een kraan geplaatst. Er waren iets hoger nog twee gelijke In de laatste toepassing zorgde azijn er voor dat het lood "ont- gaten aangebracht omdat in enkele gevallen de moer zo sterk bonden" bleef en werd dan ook wel azijn van Saturnus ge- was dat men een hogere kraan moest gebruiken. Vermoedelijk noemd. Overigens gaat het ook hier weer om een soort medi- om te voorkomen dat de azijn uit de kuip spoot al dan niet met cijn. Dit zogenaamd Saccharum Saturni was "een naar binnen meenemen van de kraan. drijvend huismiddel voor vele soorten huidontstekingen". Ove- rigens men erkende dat ondeskundige toepassing gevaarlijk De bodems -an de kuipen waren voorzien van "zeer sterke" bal- was, de gebruiker stelde "zich bloot aan eene verplaatzing der ken om doorzakken te voorkomen, Het verzuurde bier werd over- vochten, die doodlyk zyn kan". Gebruik mocht dan ook alleen gepompt naar de zogenaamde krulle-kuipen, gevuld met beuken- op recept en onder medicinaal toezicht. houten krullen. Hierin werd de nog drabbige azijn gezuiverd "zoo dat hy, in de azynvaten gerapt wordende. klaar als krystal, en in Olivier beschreef onder meer de inrichting van een bier- een glas geschept. even als proefhoudende jenever, met blaasjes azijnmakerij. Hier gebruikte men grote kuipen voorzien van bedekt is". oor de zuivering gebruikte men bij voorkeur beuken- sterke hoepels met gewoonlijk een inhoud van zo'n duizend houten krullen of paande eerder gebruikt in wijnvaten. Overi- tonnen. Het productieproces was vrij simpel. Men liet het azijn- gens gingen de krullen jarenlang mee. Tijdens het productieproces bier uit zijn eigen gisten oftewel verzuren. Het kon wel een werd als de azijn voldoende op sterkte was de kuip gedeeltelijk half jaar tot een jaar duren voordat het bier volledig verzuurd afgetapt en vervolgens weer aangevuld met bier. Voor dit verlen- was. De kuipen waren afgesloten met een deksel waarin een gen mocht eventueel ook in kleine hoeveelheden gekookt en/of opening was aangebracht om te kunnen bijvullen en/of ver- warm regenwater gebruikt worden. Inde grote kuipen (A) wordt het Om de azijn zuurder te maken, werd een stuk zuurdeeg met azijnbier bewaard dat via de goot bb peper in azijn gekneed in de kuip geworpen onder toevoeging middels een luik in de houten deksel wordt gegoten. van een "goede" lepel honing. Was de azijn gereed voor ge- Middels een door een rosmolen (F) bruik dan werd ze overgepompt in de azijnvaten. wordt de azijn gepompt naar de binnenkuipen. Bij het maken van rozijnazijn werden de rozijnen net zolang in een kuip warm water afgetrokken totdat het zoet geheel verdwenen was. Vervolgens werd het vocht vermengd met water en gedistilleerd en kon het verzuringproces in werking wor- Deze krullenlaag had de functie van voedingsbodem voor de den gebracht. In het door kachels verwarmde zuurvertrek vond azijnzuurbacteriën. De snelazijnmethode had twee grote voor- de verzuring plaats. delen boven de traditionele werkwijze. Het omzetten van wijn in azijn ging sneller, dus navenant de productie en ten tweede In 1823 werd door Johann door de snellere omzetting kregen schadelijke bacteriën en Sebastian Schüzenbach het schimmels veel minder de gelegenheid zich te ontwikkelen. snelazijnprocédé ontwik- In Dieren stond in de eerste helft van de negentiende eeuw keld, vrij snel in algemeen tientallen jaren lang een azijnmakerij. Wanneer dit bedrijf - in gebruik. In feite week de feite waren er zelfs twee azijnmakerijen in Dieren - is opge- inrichting hierbij niet af bij richt, heb ik (nog) niet kunnen achterhalen.' dat door Olivier beschre- ven. Via in een tusschen- Familie Palairet shot gehangen wollen dra- In de Statistieke beschrijving uit 1808 wordt voor het district den sijpelde de azijn tot in Veluwezoom een rozijnazijnfabriek genoemd. Als we de op- de krullenlaag. gave uit 1808 van het Rhedense bestuur er op na slaan, dan blijkt dat er in Dieren twee rozijnazijnfabrieken stonden. Ging Carel Johan Hermen Wieling het voor 1808 zeer goed met deze bedrijven, nu anno 1808 Op 31 december 1834 werd de azijnmakerij verkocht voor juist zeer slecht. Men weet dit aan het feit dat de benodigde f 12.000 aan Carel Johan Hermen Wieling.î='? Inmiddels is grondstoffen bovenmatig duur waren, wat heet zelfs niet te het bedrijf dan al uitgebreid want er is sprake van een huis en krijgen waren. Als oplossing zag men het herstel van de vrede erf bij en annex de fabriek, gebouwd tijdens Mispelbloms hu- op zee. Nederland was toen namelijk verwikkeld in de welijk. Het gehele complex was circa vijf roeden groot en ge- Napoleontische oorlog en handel met Engeland niet langer legen midden in het dorp aan de Straatweg kadastraal sectie E mogelijk. Een van de twee azijnfabrieken stond dan ook al ms. 175-176. De azijnfabriek was uitgerust met twee zoet- sinds een jaar stil en de tweede brouwde 'denkelijk' het laatste kuipen voorzien van deksels en een meespomp en een in ce- kooksel.' In 1815 gaf men op dat een azijnmakerij sinds een ment liggende vergaarbak. Wieling was ten tijde van de aan- jaar weer in werking was. Dit impliceert dat het tweede koop zonder beroep en woonachtig in Utrecht. azijnmakerij blijkbaar definitief was opgeheven." Een jaar la- ter luidde het dat de rozijnazijnfabriek een werknemer had In de transportakte zijn enkele bijzondere bepalingen opgeno- tegen een dagloon van acht cent. Tijdens de Franse tijd stond men, die ik zelf tot nog toe nergens ben tegengekomen.