2007 Ochrona Zabytków Nr 4 2007 Nr 4 4 Nr tków y Ochrona Zab

INDEKS ‒ 367605 ISSN 0029-8247 cena 25,00 zł (0% VAT) Ochrona Zabytków Nr 4 2007

information informacje

BARTOSZ SKALDAWSKI Zjazd wojewódzkich konserwatorów zabytków w Roskoszy, 9-10 czerwca 2008 r. 5 Convention of Voivodeship Conservators of Historical Monuments in Roskosz, 9-10 June 2008 (Summary) 6 IGA MALAWSKA Powołanie Kolegium Doradczego ds. Ochrony Zamków Średniowiecznych w Polsce 6 The Establishment of an Advisory College for Protecting Mediaeval Castles in Poland (Summary) 7 ANNA HANAKA Polsko-ukraińskie seminarium „Ochrona dziedzictwa kulturowego – podstawa tożsamości narodu”, Żółkiew-Zamość, 30 czerwca - 3 lipca 2008 r. 8 Polish-Ukrainian Seminar “The Protection of the Cultural Heritage – the Foundation of National Identity”, Żółkiew-Zamość, 30 June - 3 July 2008 (Summary) 9 MICHAŁ GRABOWSKI Drugie spotkanie Kolegium Doradczego ds. Archeologii, 21 sierpnia 2008 r. 9 The Second Meeting of the Archaeology Advisory College, 21 August 2008 (Summary) 9

realisations realizacje

ANETTA Koncepcja bazy danych polskiego dziedzictwa architektonicznego KĘPCZYŃSKA-WALCZAK w kontekście doświadczeń europejskich 11 The Concept of a Polish Architectural Heritage Database within the Context of European Experiences (Summary) 22 PAWEŁ FILIPOWICZ, Badania archeologiczno-architektoniczne kościoła pw. Świętych LESZEK KAJZER, Apostołów Piotra i Pawła w Krzyworzece w powiecie wieluńskim 23 ZBIGNIEW LECHOWICZ Archaeological-architectural Studies in the Church of the Holy Apostles Peter and Paul in Krzyworzeka, County of Wieluń (Summary) 43 EWA KORPYSZ Polskie kościoły na terenie północno-zachodniej Ukrainy. Stan zachowania 44 Polish Churches in Northwestern Ukraine. State of Preservation (Summary) 56 MALWINA ROUBA Zaman – czyli taki jak przed wiekami. W zgodzie z zabytkami 57 Zaman – or Just as Centuries Ago. In Harmony with Historical Monuments (Summary) 66 EWA Impresjonizm Aleksandra Gierymskiego na podstawie DOLEŻYŃSKA-SEWERNIAK konserwatorskich badań obrazu Chłopiec niosący snop 67 The Impressionism of Aleksander Gierymski upon the Basis of Conservation Studies of the Painting Boy Carrying a Sheaf (Summary) 80

theories teorie

IGA MALAWSKA Zamki w Polsce – problem określenia zasobu 81 Castles in Poland. A Resource Assessment (Summary) 92 MAREK SIEWNIAK Współczesne pielęgnowanie drzew 93 Contemporary Tree Cultivation (Summary) 102

conferences konferencje

GRAŻYNA MICHALSKA Parki kulturowe jako forma ochrony krajobrazu kulturowego Lubelszczyzny 103 The Protection of the Cultural Landscape of the Lublin Region in the Form of Culture Parks (Summary) 110 MACIEJ TRZCIŃSKI Wokół definicji zabytku archeologicznego 111 On the Definition of the Archaeological Monument (Summary) 117

literature piśmiennictwo

BOHDAN RYMASZEWSKI Marian Arszyński, „Idea – pamięć – troska. Rola zabytków w przestrzeni społecznej i formy działań na rzecz ich zachowania od starożytności do połowy XX wieku” 118 Marian Arszyński, “Idea – Memory – Care. The Role of Historical Monuments and Forms of Activity for their Preservation from Antiquity to the Middle of the Twentieth Century” (Summary) 120 Szanowni Czytelnicy!

Przekazywany do rąk Szanownych Czytelników kolejny numer „Ochrony Zabytków” otwiera tekst związany z koncepcją budowy bazy danych polskiego dziedzictwa architekto- nicznego. Konieczność budowy takiej bazy jest oczywista. Zanim to jednak nastąpi, należy wykonać wiele działań natury organizacyjnej i metodologicznej, opierając się w dużej części na doświadczeniach europejskich. Prace na tym polu prowadzone przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w najbliższym czasie powinny zaowocować spójną koncepcją realizacji tego przedsięwzięcia. Wiele zabytków na terenie kraju nadal kryje w swych murach tajemnice związane z historią budowy i kolejnych przekształceń. Aby je poznać, konieczna jest współpraca architektów i archeologów. Ich efektem jest artykuł dotyczący do tej pory mało znanego zabytku architektury romańskiej, położonego w miejscowości Krzyworzeka w powiecie wieluńskim. Warto prześledzić historię tego obiektu, poznając jednocześnie tajniki warszta- tu znakomitych badaczy architektury. Na zasadzie kontrastu do kościołów zadbanych pokazujemy problemy pozbawionych właścicieli, opuszczonych i powoli chylących się do ostatecznej ruiny świątyń na terenie północno-zachodniej Ukrainy. Niestety nadchodzi czas, w którym zapewne po raz ostatni będziemy mogli zobaczyć ginące ślady cennych zabytków polskiej kultury; ich rejestrowanie jest naszą wspólną powinnością. Warto zainteresować się tematem artykułu dotyczącego oceny zasobu zabytkowych zamków. Zamiary inwestycyjne wielu zarządców zabytkowych zespołów średniowiecznej architektury bardzo często pozostają w sprzeczności z elementarnymi zasadami ochrony konserwatorskiej. Nadal stoimy przed wielką szansą prawidłowego zabezpieczenia i wy- eksponowania niezwykłych walorów krajobrazowych ruin zamków. Nieprzemyślane dzia- łania adaptacyjne i rekonstrukcyjne, niepoparte rzetelnymi badaniami konserwatorskimi, mogą nam tę szansę odebrać. Ten temat, jakże ważny w kontekście planów przebudowy wielu średniowiecznych zamków, w najbliższym czasie będzie powracał na łamach „Ochrony Zabytków”. Polecam uwadze Czytelników również inne interesujące artykuły związane z codzien- nymi praktycznymi problemami ochrony i konserwacji zabytków.

Z wyrazami szacunku

Marcin Gawlicki

Dyrektor Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków Dear Readers,

This issue of ”Ochrona Zabytków” opens with a text associated with the conception of creating a Polish archaeological heritage database. The necessity of embarking upon such a task is all too obvious. Before this takes place it is necessary to realise a number of organisational and methodological tasks by basing ourselves to a great measure on European experiences. Suitable work carried out by the National Heritage Board of Poland should in the nearest future produce a cohesive realisation concept. Numerous monuments across the country continue to conceal assorted secrets connect- ed with the history of their erection and consecutive transformations. In order to unravel them it is mandatory to commence the cooperation of architects and archaeologists. The effects include an article about the heretofore little examined monument of Romanesque architecture in Krzyworzeka (the county of Wielun). It is worth examining the past of this particular monument, while at the same time becoming acquainted with the workshop applied by outstanding experts on architecture. By way of contrast with churches maintained in good condition, we discuss the owner- less and abandoned churches facing total devastation in north-western Ukraine. Unfortunately, the time when we shall take a last look at the rapidly disappearing traces of valuable monuments of Polish culture is approaching at an equally quick rate; registering them is, therefore, our common obligation. Another interesting topic is the assessment of the resources of historical castles. The investment projects pursued by numerous managers of historical complexes of mediaeval architecture frequently remain at odds with the elementary principles of conservation. We still have a chance to satisfactorily protect and display the extraordinary landscape qualities of castle ruins. Superficial adaptation and reconstruction can deprive us of such an opportunity. This topic, of immense importance within the context of plans for the reconstruction of many mediaeval castles, will be soon considered in ”Ochrona Zabytków”. I also recommend other interesting articles on the practical problems of the daily protection or conservation of historical monuments.

Respectfully yours

Marcin Gawlicki

Director of the National Heritage Board of Poland informacje

ZJAZD WOJEWÓDZKICH KONSERWATORÓW ZABYTKÓW W ROSKOSZY 9-10 czerwca 2008 r.

dniach 9-10 czerwca 2008 r. pozwoleniach na prowadzenie tych odbytymi w trakcie studiów, w tym W w Roskoszy koło Białej Pod- działań oraz metodach egzekwo- minimum ośmiomiesięczna prak- laskiej odbył się zorganizowany wania realizacji warunków określa- tyka na stanowiskach o skompliko- przez KOBiDZ, przy współpracy nych w pozwoleniach. W pod- wanej stratyfikacji. Postulowano tak- Delegatury WUOZ w Białej Pod- sumowaniu konferencji zapropo- że wprowadzenie do Rozporzą- laskiej, zjazd wojewódzkich konser- nowano wiele szczegółowych roz- dzenia zapisów prawnych umożli- watorów zabytków oraz przedsta- wiązań dotyczących omawianych wiających, w określonych sytua- wicieli Departamentu Ochrony Za- zagadnień. cjach, zawieszanie uprawnień do bytków MKiDN. Konferencja po- święcona była projektowi zmian w Rozporządzeniu Ministra Kultu- ry w sprawie prowadzenia prac kon- serwatorskich, restauratorskich, ro- bót budowlanych, badań konser- watorskich i architektonicznych, a także innych działań przy za- bytkach wpisanych do rejestru za- bytków oraz badań archeologicz- nych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków rucho- mych. W dyskusji skupiono się na kluczowych zagadnieniach będą- cych przedmiotem ww. rozporzą- dzenia: uprawnieniach do wykony- wania prac i badań przy zabytkach,

2. Zespół parkowo-pałacowy w Roskoszy. Fot. B. Skaldawski. 2. Park-palace complex in Roskosz. Fot. B. Skaldawski.

W zakresie uprawnień umożli- wykonywania prac przy zabytkach, wiających prowadzenie badań i prac co zdaniem uczestników spotkania przy zabytkach postulowano utrzy- pomogłoby w egzekwowaniu warun- manie wymogu odbycia praktyk ków określanych w pozwoleniach na zawodowych, jako warunku otrzy- prowadzenie prac przy zabytkach mania uprawnień, jednak wniosko- oraz sprzyjało wyższemu meryto- wano o zmianę obecnych zapisów rycznie poziomowi ich prowadzenia. prawnych regulujących tę kwestię. Omówiono także kwestie zwią- W odniesieniu do kierowania bada- zane z wydawaniem pozwoleń na niami archeologicznymi warunkiem prowadzenie badań i prac przy uzyskania uprawnień, zdaniem zabytkach. Zaproponowano wpro- uczestników konferencji, powinna wadzenie jednego wzoru pozwoleń 1. Kapliczka w skansenie w Zaborku. i dokładne określenie załączników, Fot. B. Skaldawski. być dwunastomiesięczna praktyka 1. Chapel in a Skansen in Zaborek. wykopaliskowa liczona włącznie jakie muszą być dołączone każdo- Photo: B. Skaldawski. z badaniami archeologicznymi razowo do wniosku o pozwolenie.

5 Jednocześnie zasugerowano, aby – względzie. Postulowano wprowa- stopniu ułatwiłoby przeciwdziała- w zależności od typu zabytku oraz dzenie standardu rozliczania się nie nieprawidłowościom. rodzaju prac i badań, jakich do- wykonawców z prowadzonych Uczestnicy zjazdu odbyli także tyczy wniosek – ściśle ustalone działań. Zwrócono uwagę na po- objazd studyjny po najciekawszych były warunki, których spełnienie trzebę prowadzenia aktualizowa- miejscach regionu. w trakcie badań ograniczyłoby nej na bieżąco ewidencji wyda- obecnie istniejącą dowolność w tym wanych pozwoleń, co w znacznym Bartosz Skaldawski

CONVENTION OF VOIVODESHIP CONSERVATORS OF HISTORICAL MONUMENTS IN ROSKOSZ 9-10 June 2008 convention of voivodeship tion issued by the Minister of The debate focused on crucial A conservators of historical mon- Culture and relating to conserva- questions comprising the above- uments and representatives of the tion, restoration, construction and mentioned resolution: the right to Department for the Protection of architectural studies as well as conduct work and examine monu- Historical Monuments at the other activity involving monuments ments, and the methods of imple- Ministry of Culture and National listed in the register of historical menting the realisation of condi- Heritage was held in Roskosz near monuments as well as archaeologi- tions defined in suitable permits. Biała Podlaska on 9-10 June 2008. cal studies and the search for con- The conference summary proposed The conference considered cealed or abandoned moveable his- a number of detailed solutions con- a project of changes in the resolu- torical monuments. cerning the discussed problems.

POWOŁANIE KOLEGIUM DORADCZEGO DS. OCHRONY ZAMKÓW ŚREDNIOWIECZNYCH W POLSCE

rodowisko konserwatorskie w os- kach średniowiecznych. Rodzące się kołem zamachowym rozwoju Ś tatnich latach z coraz większym się pytania z pogranicza architektu- małej miejscowości. niepokojem obserwuje działania ry i urbanistyki o aktualność ruiny Zmiana ustrojowa w Polsce inwestycyjne dokonywane w zam- we współczesnej przestrzeni roz- i dokonujące się zmiany własnoś- strzygane są jednoznacznie. Godnie ciowe w tej grupie zabytków w spo- starzejące się średniowieczne ruiny sób bardzo dobitny uwidoczniły zamków w ramach estetycznego słabość dotychczas istniejących pro- i harmonijnego kształtowania prze- cedur, zasad postępowania konser- strzeni wzbudzają emocje, ale współ- watorskiego, a być może i roz- czesny użytkownik nie zadowala się wiązań legislacyjnych. Podjęte dzia- jedynie emocjami. Najbardziej ocze- łania przy zamkach w Tykocinie, kiwana społecznie jest nowa uży- Bobolicach, Wytrzystce, a ostatnio teczna funkcja i to nawet za cenę w Ciechanowie stały się okazją do niedostępności wykreowanego obiek- dyskusji wykraczającej daleko poza tu, jak dzieje się w przypadku adap- środowisko fachowców. Próbą od- tacji na hotele. Wprowadzanie no- powiedzi na wiele ważnych pytań wych funkcji w stare mury i ruiny miała być konferencja „Ochrona jest fascynującym doświadczeniem zabytków architektury obronnej – dla projektantów. Również dążenie teoria a praktyka”, zorganizowana społeczności lokalnych do wprowa- w Działdowie 18-20 października dzenia w ruiny zamków życia przyj- 2007 r. przez Polski Komitet Na- 1. Rytro. Fot. I. Malawska, 2008 r. mowane jest ze zrozumieniem, rodowy Międzynarodowej Rady 1. Rytro. Photo: I. Malawska, 2008. gdyż odbudowa z ruin może stać Ochrony Zabytków ICOMOS,

6 informacje Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej – Zakład Konser- wacji Zabytków oraz Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. Burzliwa dyskusja podczas konferencji uwidoczniła potrzebę zajęcia się tą problematyką w spo- sób systemowy. Dlatego też 7 grud- nia 2007 r. dyrektor Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków powołał Kolegium z udziałem przedstawicieli Komisji Teorii Konserwatorskiej i Archi- tektury Militarnej PKN ICOMOS, przedstawicieli czterech środowisk akademickich (Politechniki War- szawskiej, Gdańskiej, Lubelskiej i Uniwersytetu Łódzkiego), przed- stawiciela środowiska wojewódz- kich konserwatorów zabytków oraz pracownika KOBiDZ. Zadaniem Kolegium jest wypra- cowanie strategii ochrony zamków 2. Korzkiew. Fot. I. Malawska, 2008 r. średniowiecznych w Polsce. Odbyły 2. Korzkiew. Photo: I. Malawska, 2008. się trzy robocze posiedzenia oraz seminarium połączone z naukowym Należy mieć świadomość, że nie (często przypomnienie) zasad objazdem zamków w Małopolsce ruiny stale ulegają niszczeniu, a ich postępowania konserwatorskiego (Kraków, 29-31 lipca 2008 r.). utrwalanie powinno być systema- przy ruinie i kryteriów podejmowa- Stwierdzono, że największy na- tycznie powtarzane. nia decyzji o ich przekształceniu, pór inwestycyjny skierowany jest na Uznano, że nadal bardzo istot- standardy sporządzania i wykorzy- ruiny zamków. Do dalszych prac nym problemem pozostaje zweryfi- stywania do działań praktycznych przyjęto więc założenia wypracowa- dokumentacji badawczej, zakres kowanie zasobu, a także dopraco- ne przez środowisko konserwator- ingerencji w substancję zabytkową wanie definicji oraz terminologii ko- skie na konferencji w Działdowie: w projektach zagospodarowania niecznej do jego opisania. Ożywiony ruina zabytkowa, powstała w pro- zamków i ruin zamkowych, zde- cesie długotrwałego niszczenia, jest ruch inwestycyjny przy ruinach finiowanie formy monitorowania równoprawnym zabytkiem; nie zamków, obserwowany w całej Pol- obiektów, a także działania edu- każda ruina nadaje się do utrwale- sce, wymusza opracowanie aktual- kacyjne. nia; nie wszystkie ruiny są równie nej diagnozy w kilku obszarach cenne. problemowych, takich jak: określe- Iga Malawska

THE ESTABLISHMENT OF AN ADVISORY COLLEGE FOR PROTECTING MEDIAEVAL CASTLES IN POLAND

n recent years the conservation struction of ruins may also prove to procedures, the principles of con- I milieu has been observing with be a motor force for the develop- servation undertakings and, quite increasing anxiety assorted invest- ment of small localities. possibly, the existing legislation ments conducted in mediaeval Systemic transformations in solutions. castles. The introduction of new Poland and accompanying owner- On 7 December 2007 the head functions into old walls and ruins is ship changes affecting this particu- of the National Heritage Board indubitably a fascinating experi- lar group of monuments have vivid- of Poland established a College ence for the designers. The recon- ly revealed the frailty of the existing involving the Commission of

7 Conservation Theory and Military University, together with a repre- a strategy for the protection of Architecture at the Polish National sentative of the voivodeship conser- mediaeval castles in Poland. Up to Committee of ICOMOS, represen- vators of historical monuments now, it has held three sessions and tatives of the academic environ- and an employee of the National a seminar combined with a scien- ments of the Warsaw, Gdańsk and Heritage Board of Poland. The task tific tour of the castles of Little Lublin Polytechnics as well as Łó dz of the College consists of devising Poland (Cracow, 29-31 July 2008).

POLSKO-UKRAIŃSKIE SEMINARIUM „OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO – PODSTAWA TOŻSAMOŚCI NARODU” Żółkiew-Zamość, 30 czerwca-3 lipca 2008 r.

1. Obrady seminaryjne. Fot. A. Hanaka. 1. Seminar debates. Photo: A. Hanaka.

dniach 30 czerwca - 3 lipca Państwowego Historyczno-Archi- zapoznawaniu się z problemami W 2008 r. w Żółkwi i w Zamo- tektonicznego Rezerwatu Miasta napotykanymi w codziennej pracy. ściu odbyło się polsko-ukraińskie se- Żółkwi – Wołodymira Gerycza, któ- Seminarium podzielone zosta- minarium zatytułowane „Ochrona rej celem jest propagowanie wiedzy ło na dwie części. Początek spotka- dziedzictwa kulturowego – podsta- konserwatorskiej wśród urzędni- nia miał miejsce w Żółkwi, nato- wa tożsamości narodu”. Wzięli ków okręgu lwowskiego, a także miast druga część odbyła się w Za- w nim udział słuchacze z ukraiń- wszystkich osób związanych w spo- mościu. Oprócz wykładów i dyskusji skich instytucji, głównie zastępcy sób bezpośredni lub pośredni uczestnicy zwiedzili zabytkowe starostów powiatów obwodu lwow- z ochroną zabytków. W organizacji obiekty w obu miastach i zapozna- skiego oraz pracownicy oddziałów przedsięwzięcia wzięły również li się z ich sytuacją. KOBiDZ ochrony dziedzictwa kulturowego udział władze Wyższej Szkoły Za- uczestniczył w części polskiej se- urzędów powiatowych. Seminarium rządzania i Administracji w Zamo- minarium, w dniach 2-3 lipca. jest wynikiem międzysąsiedzkiej ściu oraz Centrum Informacji Euro- Dyrektor Gerycz zwrócił się z proś- współpracy w dziedzinie szeroko po- pejskiej Europe Direct w Zamościu. bą o przygotowanie przez KOBiDZ jętego zagadnienia opieki nad dzie- Idea seminarium polega na or- wykładów na temat systemu ochro- dzictwem kulturowym. Zorganizo- ganizowaniu cyklicznych spotkań ny zabytków w Polsce. W przy- wane zostało przez Centrum Kon- polskich i ukraińskich specjalistów szłości przewidziane są kolejne serwacji w Żółkwi, instytucję po- z różnych dziedzin związanych spotkania. wstałą z inicjatywy współpracu- z ochroną zabytków, muzealnic- jącego z KOBiDZ dyrektora twem itp., wymianie doświadczeń, Anna Hanaka

8 informacje POLISH-UKRAINIAN SEMINAR “THE PROTECTION OF THE CULTURAL HERITAGE – THE FOUNDATION OF NATIONAL IDENTITY” Żółkiew-Zamość, 30 June - 3 July 2008 Polish-Ukrainian seminar ond one – in Zamość. The partici- The seminar was organised by the A entitled “The Protection of pants included representatives of Conservation Centre in Żółkiew, Cultural Heritage – the Foundation assorted Ukrainian institutions, cooperating with the authorities of of National Identity” was held on chiefly deputy starostas of counties the University of Management and 30 June-3 July 2008. in the district of Lviv and employ- Administration in Zamość and the The first part of the meeting ees of the cultural heritage protec- European Information Centre took place in Żółkiew, and the sec- tion departments in county offices. Europe Direct in Zamość.

DRUGIE SPOTKANIE KOLEGIUM DORADCZEGO DS. ARCHEOLOGII 21 sierpnia 2008 r.

nia 21 sierpnia 2008 r. odbyło Omawianie problemu maga- z GDDKiA. Omawiano problemy Dsię drugie spotkanie Kolegium zynów archeologicznych w Polsce związane z dynamicznie zwiększa- Doradczego ds. Archeologii Krajo- poprzedziło zreferowanie wyników jącą się liczbą planowanych inwe- wego Ośrodka Badań i Dokumen- ankiety na temat stanów magazy- stycji drogowych, co pociąga za tacji Zabytków, poświęcone bieżą- nowych. Zaprezentowano przykła- sobą wzrost liczby ratowniczych cym problemom konserwatorstwa dy wzorcowych składnic zbiorów badań archeologicznych. archeologicznego. Omówiono dwa archeologicznych. Podczas dyskusji Ustalono, że następne spotka- zagadnienia: problem magazynów członkowie kolegium przedstawiali nie, planowane na 17 listopada archeologicznych oraz współpracę miejsca, gdzie brak przestrzeni ma- 2008 r., poświęcone będzie przy- KOBiDZ z Generalną Dyrekcją gazynowej jest szczególnym proble- szłości programu „Archeologiczne Dróg Krajowych i Autostrad. mem. Za warunek konieczny do po- zdjęcie Polski” oraz projektowi Posiedzenie rozpoczęto od przed- wstania nowych magazynów uzna- zmian w Rozporządzeniu Ministra stawienia postępów prac nad przy- no zainteresowanie władz samorzą- Kultury w sprawie prowadzenia gotowaną przez KOBiDZ propozy- dowych. Wskazano na potrzebę prac konserwatorskich, restaurator- cją poprawki do Ustawy o ochronie wprowadzenia mechanizmu po- skich, robót budowlanych, badań zabytków i opiece nad zabytkami zwalającego na pobranie zabytków konserwatorskich i architektonicz- z dnia 23 lipca 2003 r. Zatwierdzono w depozyt na czas ich opracowania. nych, a także innych działań przy ostateczną wersję tekstu Standardy Dyskutowano także o problemach zabytkach wpisanych do rejestru metodyczne i dokumentacyjne prac związanych z przechowywaniem zabytków oraz badań archeologicz- wykopaliskowych i opracowań ich masowych materiałów zabytko- nych i poszukiwań ukrytych lub po- wyników, przygotowywanego dla wych. rzuconych zabytków ruchomych. GDDKiA, co zakończyło pracę nad Drugą część spotkania po- tym dokumentem. święcono współpracy KOBiDZ Michał Grabowski

THE SECOND MEETING OF THE ARCHAEOLOGY ADVISORY COLLEGE 21 August 2008 he second meeting of the exemplary solutions, and recognis- of Poland and the General Head TArchaeology Advisory College ed the interest of self-government Office of National Roads and at the National Heritage Board of authorities to be a necessary condi- Highways. The participants dis- Poland, held on 21 August 2008, tion for the establishment of new cussed problems associated with considered current problems of facilities. a rapid increase in the number of archaeological conservation. The second part of the meeting planned road investments, which The first part discussed archae- was devoted to cooperation be- leads to the growth of salvage- ological storehouses, presented tween the National Heritage Board -oriented archaeological studies.

9

Anetta Kępczyńska-Walczak realizacje Instytut Architektury i Urbanistyki, Politechnika Łódzka Pełnomocnik Dyrektora KOBiDZ ds. Wdrażania Ogólnopolskiej Bazy Danych o Zabytkach

KONCEPCJA BAZY DANYCH POLSKIEGO DZIEDZICTWA ARCHITEKTONICZNEGO W KONTEKŚCIE DOŚWIADCZEŃ EUROPEJSKICH

1. Wybrane przykłady internetowych zasobów informacji o zabytkach z terenu Europy. 1. Selected examples of Internet information resources about historical monuments in Europe.

prowadzenie komputerów osobistych we wcze- Dotychczasowe prace badawcze W snych latach 80. XX w. uznawane jest za naj- bardziej znaczącą zmianę od czasów rewolucji prze- Pierwsze metodyczne prace badawcze w tej dziedzi- mysłowej, która miała miejsce dwa wieki wcześniej1, nie, związane z zastosowaniem technik komputero- natomiast powstająca od lat 90. ub. stulecia global- wych w dokumentacji dziedzictwa architektoniczne- na infrastruktura informatyczna – za kluczową dla go, były prowadzone już pod koniec lat 70. XX w.3 rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Stwarza Rezultaty jednego z wczesnych projektów badaw- ona bowiem bezprecedensowe możliwości dostępu czych zostały opublikowane w 1984 r. Z analizy, do informacji publicznej, w tym do zbiorów obejmu- której poddano instytucje związane z ochroną dzie- jących dziedzictwo architektoniczne. Europejskie dzictwa kulturowego w jedenastu krajach, wynikało, instytucje kultury, a przede wszystkim biblioteki, że jedynie w trzech krajach nie stosowano kompu- muzea oraz archiwa podlegają daleko idącym trans- terowych baz danych. W tej ostatniej grupie znaj- formacjom, gdyż digitalizacja nie jest już opcją, lecz dowała się Polska, a także – co jest zaskakujące – koniecznością2. Japonia4. Wraz z rozwojem środowiska pracy w sieci

11 2. Strona internetowa pilotażowego projektu „Accessing Scotland’s Past”. 2. The Internet page of the “Accessing Scotland’s Past” pilot project.

pojawiły się nowe problemy, związane z wymianą architektonicznego. Opracowywano programy wy- i standaryzacją danych. Fundamentalna praca zo- korzystujące technologie informacyjne do uspraw- stała wykonana na początku lat 90. ub. stulecia nienia dokumentacji, ochrony i konserwacji dzie- przez Stowarzyszenie Amerykańskich Archiwistów dzictwa, a także udostępniania poświęconych tej te- (Society of American Archivists)5. Próby standary- matyce zasobów. Wciąż trwają prace nad ujednoli- zacji i wdrożenia technologii cyfrowych w dokumen- conymi standardami digitalizacji i archiwizacji wir- tacji dziedzictwa były w tym okresie prowadzone tualnych kolekcji. Na szczególną uwagę – wśród wie- również w Europie6. Upowszechnienie Internetu lu zrealizowanych dotychczas projektów – zasługują przyczyniło się do przyspieszenia prac badawczych opracowania wykazujące wzrost wydajności i sku- i wdrożeniowych, dotyczących systemów adresowa- teczności działań konserwatorskich, powstały dzięki nych nie tylko do wąskiego grona specjalistów, ale zastosowaniu internetowych, multimedialnych baz również szerokiego grona odbiorców, a także no- danych10. wych priorytetów o charakterze popularyzatorskim i edukacyjnym. Standardy i metody dokumentacji Od połowy lat 90. ub. stulecia powstała znaczą- zabytków w Polsce ca liczba projektów realizowanych przez uniwersy- tety, muzea i centra dokumentacji w całej niemal Zagadnienia związane z zastosowaniem technolo- Europie. Pojawiły się także inicjatywy międzynaro- gii cyfrowych w dziedzinie dziedzictwa architekto- dowe poświęcone wpływowi technologii cyfrowych nicznego pozostawały poza sferą zainteresowania na metody dokumentacji dziedzictwa, takie jak badaczy aż do 2. poł. lat 90. XX w. W tym okresie MINERVA (Ministerial Network for Valorising Acti- w różnych instytucjach naukowych powstało kilka vities in Digitisation)7 czy DigiCULT (Digital Cultu- projektów, z których część realizowano we współ- re)8. Na początku obecnego stulecia zagadnienia te pracy z zagranicznymi ośrodkami badawczymi11. zostały włączone do głównego nurtu prac badaw- Niestety działania te pozostały w fazie eksperymen- czych dotyczących ochrony i konserwacji dziedzic- tów. twa kulturowego, czego wyrazem była konferencja Polskie instytucje zajmujące się dokumentacją „World Heritage in the Digital Age”9 zorganizowana dziedzictwa od dawna miały świadomość potrzeby w 2002 r. przez UNESCO. współpracy międzynarodowej w dziedzinie wdraża- W ostatnim dziesięcioleciu główne zaintereso- nia technologii cyfrowych. Do końca lat 80. ub. stu- wania badawcze w krajach Unii Europejskiej kon- lecia wymiana doświadczeń była ograniczona do centrowały się wokół rozwoju IST. W 2000 r. po- krajów komunistycznych12. W latach późniejszych wstała koncepcja eEurope, a wraz z nią pojawiło próbowano nawiązać współpracę z różnymi krajami się wiele programów badawczych, stymulowanych europejskimi, m.in. w ramach projektu HerO głównie przez kolejne unijne programy ramowe. (Heritage Observatory), którego etap pilotażowy był Zaowocowało to znaczącym wzrostem zaintereso- planowany przez Krajowy Ośrodek Badań i Doku- wania wdrożeniami najnowszych technologii, rów- mentacji Zabytków (KOBiDZ) na okres marzec– nież w dziedzinie dziedzictwa kulturowego, w tym grudzień 2004 r.13

12 realizacje W rezultacie system dokumentacji oparty jest ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”, przygo- nadal na zbiorze papierowych kart obiektów. towany przez Radę Ochrony Zabytków pod przewod- System ten umożliwia zgromadzenie bogatego za- nictwem prof. dr hab. Bogumiły Rouby. Dokument sobu danych o obiektach zabytkowych, ale jego we- określa m.in. cele i kierunki działań w zakresie ryfikacja i uaktualnianie informacji są utrudnione. ochrony dziedzictwa oraz dokumentacji, w których W wielu przypadkach nie przystają one do współ- silny akcent położony jest na „utworzenie krajowej czesnych potrzeb, a niejednokrotnie przyczyniają się ewidencji w systemie cyfrowym”. Wymóg taki poja- do niewłaściwego zarządzania zabytkami i utrud- wia się w tabelach dotyczących stanu zabytków nie- niają kontrolę nad nimi. ruchomych i ruchomych w rozdziale „Uwarunko- Sytuację tę najlepiej ilustruje poniższy przykład. wania ochrony i opieki nad zabytkami”. Takie same Pod koniec 2003 r. Departament Ochrony Zabyt- sformułowania pojawiają się także w tabelach doty- ków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Naro- czących zabytków archeologicznych, techniki, pom- dowego zarządził spis inwentarzowy około 60 000 ników historii i obiektów wpisanych na listę świa- zabytków nieruchomych na terenie całej Polski. towego dziedzictwa. Istotna w kontekście omawianej Realizację zadania powierzono wojewódzkim urzę- problematyki jest także tabela dotycząca dokumen- dom ochrony zabytków. Jego głównym celem była towania zabytków14. weryfikacja rzeczywistej liczby obiektów wpisanych do rejestru zabytków, a ponadto zebranie informacji Opis projektu na temat ich stanu, użytkowania i własności. W tym celu w programie Microsoft Word zostały opracowa- Praca miała na celu zdefiniowanie wytycznych ne specjalne formularze, które mieli wypełniać pra- do stworzenia kompleksowego cyfrowego archiwum cownicy wojewódzkich urzędów ochrony zabytków. oraz dla udoskonalenia procesu katalogowania Dodatkowo należało wykonać zestawienia i statysty- dokumentacji, zarządzania, ochrony i popularyzacji ki, które wymagały odszukania we wspomnianych polskiego dziedzictwa. Taki całościowy zbiór danych formularzach różnorodnych informacji, zliczenia ich o zabytkach nieruchomych, zgromadzony w jednym i zestawienia w odrębnych tabelach. Praca zajęła miejscu, byłby bardzo wygodnym źródłem infor- personelowi wojewódzkich urzędów zabytków kilka macji (swoistym kompendium) dla szerokiego grona miesięcy. Rezultat spisu wydaje się mało wiarygod- odbiorców, w tym konserwatorów, badaczy, uczest- ny ze względu na bardzo duże ryzyko popełniania ników procesu inwestycyjnego (inwestorów, architek- błędów w trakcie liczenia i wypełniania tabel. tów, urbanistów, urzędników), szkolnictwa, branży We wrześniu 2004 r. został opublikowany do- turystycznej i innych. Taka koncepcja wpisuje się kument „Tezy do opracowania krajowego programu w europejskie założenia technologii społeczeństwa

3. Platforma CANMAP umożliwiająca wyszuki- wanie informacji o zabyt- kach Szkocji na podsta- wie systemu informacji geoprzestrzennej. 3. The CANMAP plat- form, enabling to find information about his- torical monuments in Scotland upon the basis of a geospatial informa- tion system.

13 informacyjnego oraz propagowanie dziedzictwa na- w poszczególnych krajach europejskich w kontek rodowego jako kluczowego elementu tożsamości. ście ich dostosowywania do wytycznych UE i Rady Kluczowe dla metodologii badawczej projektu Europy. Opisane zostały Austria, Belgia, Bułgaria, było przyjęcie założenia, że projektowany system po- Francja, Gruzja, Niemcy, Irlandia, Łotwa, Holan- winien być kompatybilny i zharmonizowany z inny- dia, Portugalia, Rumunia, Hiszpania, Szwecja, mi tego typu projektami europejskimi. Do realizacji Wielka Brytania (il. 1). takiego założenia konieczne było zidentyfikowanie Szczególną uwagę poświęcono szkockim projek- istniejących standardów oraz przykładów „dobrej tom wiążącym się z digitalizacją danych dotyczą- praktyki”, a następnie ich przeanalizowanie i po- cych dziedzictwa architektonicznego, które uznane równanie z obowiązującym w Polsce systemem zostały przez Komisję Europejską za wdrożenia ochrony i zarządzania dziedzictwem. wzorcowe. Wyłonione „najlepsze praktyki” zostały Głównym celem poszukiwań badawczych stało poddane analizie prowadzącej do wyciągnięcia się zatem uzyskanie informacji na temat opracowa- wniosków dla projektu. Należy przybliżyć działal- nych metod i zastosowanych rozwiązań oraz ich ność trzech instytucji: Historic Scotland (HS), Royal analiza, ewaluacja i ewentualne zaadaptowanie na Commission on the Ancient and Historical potrzeby projektu. Innymi słowy projekt określa ra- Monuments of Scotland (RCAHMS) oraz Scottish my tworzonej bazy danych, której zakres obejmuje Cultural Resources Access Network (SCRAN).

4. Interaktywna internetowa biblioteka SCRAN. 4. The SCRAN interactive Internet library.

podstawowy materiał odnoszący się do zabytków Historic Scotland jest instytucją rządową sta- nieruchomych w Polsce oraz materiał uzupełniający nowiącą odpowiednik urzędów konserwatorskich (interpretacyjny). Taki zakres oznacza, iż propo- w Polsce. Technologia cyfrowa wykorzystywana jest nowana baza zawierałaby bardzo zróżnicowane ty- w niej głównie do dokumentowania i zarządzania, py informacji. Główny trzon bazy powinien być baza danych sprzężona z systemem GIS wspiera tworzony przez zasoby Wojewódzkich Urzędów kontrolę wniosków i decyzji dotyczących prac kon- Ochrony Zabytków oraz Krajowy Ośrodek Badań serwator-skich na terenie całego kraju. Natomiast i Dokumentacji Zabytków15. Zbiór podstawowy był- Royal Commission on the Ancient and Historical by rozszerzany i wzbogacany o inne zdigitalizowa- Monuments of Scotland zajmuje się badaniami ne zasoby. i dokumentacją dziedzictwa kulturowego Szkocji. W ramach pracy badawczej autorka dokonała Należy dodać, że szkocka polityka kulturalna po- przeglądu działań w zakresie dokumentacji zabytków wiązana jest z programem budowania „demokracji

14 realizacje

5. Struktura, zawartość i dostęp do ba- zy danych o zabytkach. Oprac. autorki. 5. Structure, contents and access to a historical monuments database. Prep. by the author.

informatycznej”. Przykładem realizacji tej polityki w niskiej rozdzielczości (nienadające się do druku jest projekt pilotażowy Accessing Scotland’s Past, – tzw. thumbnails); mający na celu udostępnienie poprzez Internet ogól- ▯ licencjonowani użytkownicy – ci, którzy wykupili nych informacji o zabytkach nieruchomych szerokiej prawo dostępu do materiałów graficznych wyso- rzeszy odbiorców (il. 2). Dla osób związanych za- kiej jakości, ale bez prawa ich wykorzystania do wodowo z dziedzictwem powstał system CANMORE celów komercyjnych; – internetowy, szczegółowy katalog zasobów (rysun- ▯ profesjonalni użytkownicy – pracownicy Urzędów ki, manuskrypty, fotografie), znajdujących się w ar- Ochrony Zabytków, Ośrodków Badań i Doku- chiwum podlegającym RCAHMS. Trzeba podkreś- mentacji Zabytków, mający dostęp do wszystkich lić, że jest to jedynie katalog z bardzo szczegółowym zasobów, także tych, które ze względów prawnej opisem oraz numerem katalogowym dokumentu ochrony danych są ogólnie niedostępne (informa- archiwalnego. Same archiwalia nie są udostępnione cje na temat właścicieli obiektów, inne informacje online. Przeszukiwanie katalogu ułatwia wyszuki- wymagające ochrony). warka CANMAP, wykorzystująca technologię GIS (il. 3). Scottish Cultural Resources Access Network (skrót SCRAN jest jednocześnie staroszkockim sło- wem oznaczającym sakwę) – szkocka sieć dostępu do zasobów kulturalnych – ma charakter edukacyjny. Funkcjonuje jako interaktywna internetowa biblio- teka, stworzona na podstawie zbiorów muzeów, bibliotek, galerii i archiwów. W sierpniu 2001 r. SCRAN obejmował milion rekordów tekstowych i 120 tys. multimedialnych. Dodatkowym atutem są udostępnione w Internecie pakiety edukacyjne, sko- ordynowane z programem nauczania (il. 4). Według analizy stanu obecnego i potrzeb w Pol- sce oraz wytycznych europejskich i doświadczeń szkockich w ramach pracy doktorskiej powstała kon- cepcja internetowego udostępniania informacji o za- bytkach, z dokładnie określonymi poziomami do- stępu (il. 5): 6. Schemat tworzenia i funkcjonowania bazy danych o zabyt- kach. Oprac. autorki. ▯ wszyscy użytkownicy – dane tekstowe o obiektach 6. Scheme of creating a historical monuments database and its oraz zdjęcia i inne materiały graficzne, zapisane functioning. Prep. by the author.

15 the CoE Recommendation Polish record of architectural NAMES AND REFERENCES no. R(95)3 monument (so-called “white card”) Name of building Unique reference number Name of building 1.1.(o)* 1.(m)* Date of compilation Unique reference number 1.2.(m) — — — — — — — Recording organisation Date of compilation 1.3.(m) 25.(m) Cross-reference to related building records (with qualifier of relationship – if applicable) Recording organisation 1.4.(m) in the record’s heading Cross-reference to records of fixtures and fittings (with “thumbnails” or links – if applicable) Cross-reference to related building records 1.5.(o) — — — — — — — Photographic reference number(s) (with “thumbnails” or links – if applicable) Qualifier of relationship 1.5.1.(o) — — — — — — — Graphic reference number(s) (with “thumbnails” or links – if applicable) Cross-reference to records of fixtures and 3D digital models reference number(s) (with “thumbnails” or links – if applicable) 1.6.(o) — — — — — — — fittings Textual sources reference number(s) (with “thumbnails” or links – if applicable) Photographic reference number(s) 1.7.1.(o) 23.(m) Bibliographic reference number(s) (with “thumbnails" or links – if applicable) Graphic reference number(s) 1.7.2.(o) 23.(m) Cross-reference to archaeological records (with links) Textual sources reference number(s) 1.7.3.(o) 21.(m) Cross-reference to environmental records (with links) Bibliographic reference number(s) 1.7.4.(o) 22.(m) LOCATION Cross-reference to archaeological records 1.8.(o) — — — — — — — Geo-political unit Cross-reference to environmental records 1.9.(o) — — — — — — — State administrative division(s) State 2.1.1.(m) — — — — — — — Administrative sub-division Geo-political unit 2.1.2.(o) — — — — — — — Postal name State administrative division(s) 2.1.3.(o) 5.(m); 7.(m) Number in the street/road Administrative sub-division 2.1.4.(o) 5.(m) Name of street/road Postal name 2.2.1.(o) 4.(m) Locality Number in the street/road 2.2.2.(o) 4.(m) Town/city Name of street/road 2.2.3.(o) 4.(m) Postal code Precise location description Locality 2.2.4.(o) 3.(m) Town/city 2.2.5.(o) 3. (m) CARTOGRAPHIC AND CADASTRAL REFERENCES Postal code 2.2.6.(o) 4. (m) X spatial co-ordinates X spatial co-ordinates 2.3.1.(o) — — — — — — — Y spatial co-ordinates Y spatial co-ordinates 2.3.2.(o) — — — — — — — Spatial referencing system employed Spatial referencing system employed 2.3.3.(o) — — — — — — — Cadastral reference/land unit Cadastral reference/land unit 2.4.(o) 4. (m) OWNER/USER DETAILS Building type 3.1.(m) 1.(m);16.(m); 17.(m) Owner and his/her address Date 3.1.1.(o) 16.(m);17t(m) User and his/her address Building category 3.2.(m) — — — — — — — BUILDING FUNCTIONAL TYPE Period 4.1.(o) 2.(o) Building type(s) with related date(s) Century 4.2.(o) (One field at least 2.(o) (One field at least Building category Date Range (from... to) 4.3.(o) is mandatory) 2.(o) is mandatory) DATING Absolute Date 4.4.(o) 12.(m) Period Person ororaanisalion 5.1.(o) 12. (m) Century Role in the history of the building 5.2.(o) 12. (m) Date range (from ... to) or absolute date Date 5.2.1.(o) 12. (m) Historical summary Main materials and structural techniques 6.1.(o) 13.2.(m) PERSONS AND ORGANISATIONS ASSOCIATED WITH THE HISTORY OF THE BUILDING Covering materials 6.2.(o) 13.2.(m) Person or organisation General condition 7.1.(o) 19.(m) Role in the history of the building and related date Type of Protection 8.1.(o) 10.(m) BUILDING DESCRIPTION Grade of Protection 8.2.(o) 10.(m) Building style definition Date at which protection was granted 8.3.(o) 10.(m) Main materials and structural techniques Historical summary 9.1.(o) 12.(m) Covering materials Owner and his/her address — — — — — — 8.(m) Floor plan description (with “thumbnails” or links – if applicable) User and his/her address — — — — — — 9.(m) Shape of the building (with “thumbnails” or links – if applicable) Photographs — — — — — — 11.(m) Facades description (with “thumbnails” or links – if applicable) Interiors description (with “thumbnails” or links – if applicable) Style definition — — — — — — 12.(m) Furnishing description (with “thumbnails” or links – if applicable) Precise location description — — — — — — 13.1.(m) Fixtures (with “thumbnails” or links – if applicable) Floor plan description — — — — — — 13.3.(m) Building volume Shape of the building — — — — — — 13.4.(m) Usable floor-space Facades description — — — — — — 13.5.(m) PHYSICAL CONDITION Interiors description — — — — — — 13.6.(m) General condition Furnishing description — — — — — — 13.7.(m) PROTECTION/LEGAL STATUS Fixtures — — — — — — 13.8.(m) Building volume — — — — — — 14.(m) Type of Protection Usable floor-space — — — — — — 15.(m) Grade of Protection Building end conservation works evidence — — — — — — 18.(m) Date at which protection was granted Urgent conservation requirements — — — — — — 20.(m) Building and conservation works evidence Record’s author name — — — — — — 25.(m) Annotations on inspections and changes Annotations on inspections and changes — — — — — — 26.(m) Urgent conservation requirements Urban planning regulations related to the heritage in question 7. Zestawienie „European Core Data Index” (wg Rekomendacji NOTES Rady Europy R/95/3) z polskim standardem dokumentacji Record’s author(s) name(s) zabytków architektonicznych – „białą kartą”. Oprac. autorki. Other... 7. Comparison of the “European Core Data Index” (upon the 8. Proponowane pola danych w systemie dokumentacji cyfrowej basis of a Council of Europe Recommendation R/95/3) with the dla zabytków architektury w Polsce. Oprac. autorki. Polish standard of architectural monuments documentation – 8. Proposed data fields in a digital documentation system for the “white card”. Prep. by the author. architectural monuments in Poland. Prep. by the author.

16 realizacje 9. Widok fabryki Poznań- skiego wzdłuż ul. Ogrodowej w Łodzi. Fotografia archiwal- na wg „Jubiläums Beilage zur Lodzer Zeitung”, 1888, t. 25, nr 276, s. 20. 9. View of the Poznański fac- tory along Ogrodowa Street in Łódz. Archival photograph acc. to: „Jubiläums Beilage zur Lodzer Zeitung”, 1888, vol. 25, no 276, p. 20.

Wszyscy użytkownicy, bez względu na ich status, (il. 7). Są jednak pewne informacje uznane za obo- mają zapewniony dostęp do bazy danych poprzez wiązkowe w ramach Core Data Index, nieuwzględ- wyszukiwarkę albo interaktywną mapę wykorzystu- nione w polskich kartach dokumentacji obiektów za- jącą technologię GIS. Ta ostatnia technologia może bytkowych. System powinien zostać tak zmodyfiko- mieć dużo więcej zastosowań daleko wykraczających wany, aby był zgodny z zaleceniami Rady Europy, poza ułatwienie dostępu do zasobów, takich jak: ana- ale równocześnie zachował swoją specyfikę (il. 8). liza dziedzictwa w kontekście geograficznym, inter- Zdecydowana większość materiałów istnieje pretacja w szerszym ujęciu środowiskowym (relacje w formie „papierowej” – analogowej, a zatem szcze- przestrzenne, relacje ze środowiskiem naturalnym, gólnej roli nabiera ich digitalizacja. Nowe materiały wykorzystanie terenu, rodzaje własności), wsparcie powinny być tworzone w potaci cyfrowej zgodnie decyzji konserwatorkich oraz wiele innych. z określonymi procedurami i standardami. W odnie- Szczególną uwagę poświęcono procesowi two- sieniu do inwentaryzacji architektonicznej najbar- rzenia i funkcjonowania proponowanej bazy (il. 6). dziej precyzyjną obecnie technologią jest skanowa- W pracy opisane zostały wszystkie etapy wdrażania nie trójwymiarowe. Jeszcze kilka lat temu była to technologii cyfrowej w dokumentacji zabytków oraz nowinka technologiczna – pierwsze profesjonalne istotne zagadnienia, takie jak: obowiązujące standar- prace z zastosowaniem skanera 3D w Polsce były dy, metody digitalizacji, metadane, słownik, wielo- wykonywane przez KOBiDZ (m.in. w Wilanowie języczność, dostępność, trwałość danych cyfrowych, i Gdańsku). Najlepiej znanym przykładem zastoso- jak również problemy prawne, np. prawa autorskie- wania skanowania trójwymiarowego do monitoro- go. Jest to problematyka kluczowa dla tworzenia wania zmian zachodzących w obiekcie jest Pałac bazy danych o zabytkach. Ze względu na ograniczo- w Wilanowie16. Obecnie technologia upowszechnia ną objętość artykułu została w nim jedynie przed- się; pojawiły się firmy, które specjalizują się w usłu- stawiona w zarysie. gach inwentaryzacyjnych z zastosowaniem kolejnej, Najbardziej rozpowszechnione standardy, ofi- ulepszonej generacji skanerów 3D. cjalnie uznane w krajach europejskich, powinny być Oto kilka przykładów prac pomiarowych wyko- przyjęte jako podstawa opracowania danych także nanych na terenie Łodzi: w Polsce. Analiza porównawcza funkcjonującego ▯ Dawny zespół fabryczny Izraela Poznańskiego, obecnie systemu dokumentacji zabytków wykazała, jeden z największych i najcenniejszych komplek- że jest on obszerniejszy i bardziej szczegółowy niż sów zabudowy przemysłowej w Polsce, został Core Data Index, proponowany przez Radę Europy poddany kompleksowej rewitalizacji i jest obecnie

17 powszechnie znany jako centrum handlowo-usłu- w Łodzi to cenny przykład budynku przemysło- gowo-rekreacyjne Manufaktura, którego właścicie- wego z początku XX w. Obecnie, po zmianie właś- lem jest firma Apsys. Apsys dla adaptowanych bu- ciciela, planowana jest jego adaptacja na obiekt dynków zlecił wykonanie inwentaryzacji, na pod- biurowy. Na etapie projektu koncepcyjnego stan stawie których opracowywane były później pro- techniczny budynku oceniono jako zadowalający. jekty. Główna przędzalnia wzdłuż ul. Ogrodowej Dopiero po wykonaniu inwentaryzacji z zastoso- została sprzedana przez Apsys austriackiej firmie waniem skanera 3D okazało się, że konstrukcja Warimpex. Nowi właściciele po weryfikacji doku- wewnętrzna jest odchylona od pionu, czego nie mentacji inwentaryzacyjnej stwierdzili liczne błę- było widać tzw. gołym okiem, ale było na tyle zna- dy i zlecili opracowanie inwentaryzacji od nowa czące, że zaniepokoiło konstruktora. W rezultacie metodą skanowania trójwymiarowego. Wybrano pomiar wpłynął na wprowadzenie szczegółowych ją ze względu na najwyższą dostępną obecnie pre- rozwiązań konstrukcyjnych na etapie projektu bu- cyzję pomiarów oraz skalę mierzonego obiektu, dowlanego (il. 11). którego elewacja wzdłuż ul. Ogrodowej ma 185 m Trzeba jednak podkreślić, że technologia skano- długości (il. 9). wania trójwymiarowego, chociaż jest bardzo pre- ▯ Willa Richtera przy ul. Skorupki, której obecnym cyzyjna i nieinwazyjna, nie rozwiązuje wszystkich właścicielem jest Politechnika Łódzka to kolej- problemów związanych z tworzeniem cyfrowej ny przykład. Obiekt ma piękne wnętrza i jest du- dokumentacji obiektu zabytkowego. Zagadnienie mą rektora uczelni. Odbywają się tu spotkania tworzenia danych cyfrowych obejmuje także mode- o wyjątkowej randze, wymagające odpowiedniej lowanie trójwymiarowe obiektów zabytkowych. Za oprawy. Zespół Komputerowego Wspomagania przykład mogą posłużyć modele kamienic przy ul. Projektowania z Instytutu Architektury i Urbanis- Piotrkowskiej w Łodzi, wykonane przez studentów tyki PŁ przeprowadził jesienią 2007 r. testy ska- Instytutu – pod kierunkiem autorki – w ramach nowania trójwymiarowego willi dzięki współpracy przedmiotu „Zastosowanie Technik Komputero- z firmą Leica (il. 10). wych”, prowadzonego przez Zespół Komputerowe- ▯ Dawna fabryka Daubego przy ul. Wólczańskiej go Wspomagania Projektowania (il. 12).

10. Testowy pomiar willi Richtera przy ul. Skorupki w Łodzi z zastosowaniem skanera 3D firmy Leica. Archiwum autorki. 10. Test measurement of the Richter villa in Skorupki Street in Łódz using of a Leica 3D scanner. Author’s archive.

18 realizacje

11. Fabryka Daubego przy ul. Wólczańskiej w Łodzi. Fotografia archiwalna oraz pomiar inwentaryzacyjny. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, negatyw nr 36 Ł-II-Z/2D; materiały pomiarowe udostępnione przez Przedsiębiorstwo Inter-Mar. 11. The Daube Factory in Wólczańska Street in Łódz. Archival photograph and inventory measurement. Archive of the Voivodeship Office for the Protection of Historical Monuments in Łódz, negative no. 36 Ł-II-Z/2D; material provided by Przedsiębiorstwo Inter-Mar.

Aby skutecznie zarządzać danymi, potrzebne są Istotnym zagadnieniem jest wybór systemu bazy informacje o nich – czyli metadane – dotyczące za- danych. Dokonując wyboru systemu, należy uwzględ- wartości, ważności, źródeł, typu oryginału, procesu nić charakter projektu, w tym następujące kryteria: pozyskania, zagadnień prawnych itp. Wraz z szyb- zdolność obsługi różnorodnych plików multimedial- ko wzrastającą liczbą zbiorów dostępnych za po- nych, skalowalność oraz precyzję zapytań i odpowie- średnictwem Internetu konieczna stała się standa- dzi, możliwość równoczesnego korzystania z danych ryzacja opisu plików, która umożliwia synergię i wy- przez wielu użytkowników, łatwy dostęp z różnych mianę informacji między instytucjami. W Europie platform i systemów operacyjnych, wysoki poziom brakuje jednolitego standardu; najbardziej popu- bezpieczeństwa danych. Przegląd dostępnych tech- larnym – oficjalnie przyjętym już przez Wielką nologii oraz analiza doświadczeń wynikających z pro- Brytanię i Danię – jest standard Dublin Core Meta- jektów wdrożonych w innych krajach europejskich data Element Set. Warto zaznaczyć, że jest już sugeruje, że proponowany system dokumentacji za- opracowana polska wersja językowa tego standardu. bytków powinien być oparty na technologii Oracle, Kolejnym zagadnieniem ważnym dla funkcjo- która spełnia wszystkie wyżej wymienione wymogi. nowania systemu jest dostępność danych, obejmują- Na koniec należy zwrócić uwagę na problema- ca słowniki, wielojęzyczność, ograniczenia wynika- tykę trwałości danych cyfrowych. Świat produkuje jące z praw autorskich i majątkowych, a także dane exabajty (exabajt równa się bilionowi megabajtów) wrażliwe. Należy wspomnieć, że na spotkaniu Sekcji danych komputerowych rocznie. Coraz szybszy ro- Historii Architektury, Urbanistyki i Konserwacji zwój techniki sprawił, że cykle innowacyjne skróciły Komitetu Architektury i Urbanistyki Polskiej Aka- się do 2-5 lat. Równocześnie coraz częściej zmie- demii Nauk w 2004 r. został poruszony problem niają się formaty zapisu oraz kompresji danych. braku słownika architektury polskiej. W oczywisty A zatem można stracić dostęp do danych przecho- sposób utrudnia to precyzyjne i jednoznaczne opi- wywanych w postaci cyfrowej w czasie krótszym niż sanie obiektów. Zagadnienie to było ponownie dys- dziesięciolecie18. Znaczenie tego zagadnienia najle- kutowane na konferencji „Bazy danych o zabyt- piej ilustruje przypadek Domesday Book – spisu kach”, która odbyła się w Krasiczynie w czerwcu Królestwa Anglii, w którym występują wszystkie naz- 2007 r.17 wiska szlachty, nazwy miejsc z czasów Wilhelma

19 12. Modele kamienic przy ul. Piotrkowskiej w Łodzi. Prace studenckie wykonane w Zespole Komputerowego Wspomagania Projektowania w Instytucie Architektury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej. 12. Models of tenement houses in Piotrkowska Street in Łódź. Students’ works done at of Computer Aided Design Unit of the Institute of Architecture and Town Planning at Technical University of Łódź.

Zdobywcy. Księga z XI wieku jest wciąż dobrze Podsumowanie zachowana i dostępna dla naukowców w jednym z brytyjskich archiwów. W 1986 r. za kwotę 2,5 mln Świadomość znaczenia dziedzictwa ewoluowała wraz funtów BBC stworzyło nową cyfrową wersję księgi. z rozwojem cywilizacji. Współczesne koncepcje okre- Niestety nie można jej obecnie odczytać, ponieważ ślają dziedzictwo kulturowe człowieka jako dobra kul- treść została zapisana na specjalnych dyskach, tury i dobra natury. Zabytki, jako dawne materialne obsługiwanych przez komputery, których do dzi- i niematerialne dobra kultury, są ważną częścią skła- siaj zachowało się jedynie kilka, a na dodatek są dową tego dziedzictwa. Ich rola nie ogranicza się one w większości niesprawne. Elektroniczna wersja jednak do świadectwa przeszłości, są one także cen- Domesday Book, w odróżnieniu od oryginału, nie nym składnikiem kultury współczesnej, przyczynia- przetrwała nawet 16 lat. jącym się do kształtowania przyjaznego człowiekowi

20 realizacje środowiska. Taka rola zabytków została jednoznacz- nieporównywalnie szybsze niż w tradycyjnym archi- nie zaakcentowana w Europejskiej Karcie Ochrony wum i niezależne od godzin pracy ośrodków. Dziedzictwa Architektonicznego z 1975 r.19 Na zakończenie należy podkreślić, że realizacja W Polsce ochrona zabytków jest konstytucyj- przedsięwzięcia o takiej skali wymaga współpracy nym obowiązkiem państwa i jego obywateli20. Ich za- ekspertów z wielu dziedzin: konserwatorów, archi- chowanie, ochrona i konserwacja są nie tylko istot- wistów, muzealników, architektów, historyków sztu- nym elementem polityki kulturalnej realizowanej ki, historyków, językoznawców, informatyków, pro- przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodo- gramistów, prawników i innych. Wymaga także wego, ale przede wszystkim „ważnym działaniem ciągłej aktualizacji wiedzy – tak jak most na Firth of w interesie publicznym ze względu na znaczenie Forth w Szkocji: zaledwie zostanie pomalowany, zabytków w procesie edukacji, humanizacji społe- znów trzeba zaczynać od nowa. czeństwa, jego kulturowej identyfikacji, wreszcie tak- Podstawą niniejszego artykułu jest zrealizowana w latach że znaczenie dla sfery ekonomii i gospodarki”21. 2002-2004 praca doktorska „A model proposal for digitisation Realizacja zadań związanych z ochroną zabyt- and recording data on architectural heritage in Poland based ków wymaga rozwiązań odpowiadających współ- on European guidelines and best practices” (Model cyfrowego czesnym potrzebom dynamicznie rozwijającego się opracowania danych o polskim dziedzictwie architektonicz- nym w oparciu o wytyczne europejskie i wzorcowe wdrożenia), społeczeństwa informacyjnego oraz narastającego której promotorami byli prof. dr hab. inż. arch. Stefan Wrona postępu technologicznego w sektorze informatycz- z Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz prof. nym. Wdrażanie najnowszych technologii jest szcze- Thomas W. Maver z Uniwersytetu Strathclyde w Glasgow gólnie istotne w kontekście dokumentacji i popula- w Wielkiej Brytanii. Praca doktorska powstała i została obro- ryzacji dziedzictwa. niona na Uniwersytecie Strathclyde w ramach współpracy międzyuczelnianej z Politechniką Łódzką. Zaprezentowany powyżej zintegrowany zbiór informacji o obiektach zabytkowych stanowiłby cen- ne źródło wiedzy dla urzędów konserwatorskich, Dr inż. arch. Anetta Kępczyńska-Walczak jest adiunk- historyków sztuki i architektury, inwestorów, archi- tem w Instytucie Architektury i Urbanistyki Politech- tektów, urbanistów; dla zarządzania dziedzictwem, niki Łódzkiej, gdzie pełni funkcję kierownika Zespołu do celów edukacyjnych, popularyzacyjnych i turyz- Komputerowego Wspomagania Projektowania. W Kra- jowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków peł- mu. Ponadto, mimo że szczegółowe opracowanie ni funkcję Pełnomocnika Dyrektora ds. Wdrażania dotyczy tworzenia systemu dla zabytków architektu- Ogólnopolskiej Bazy Danych o Zabytkach. Jest także ry, praca może stać się użyteczna w szerzej pojętej członkinią rady programowej i wykładowcą Studium dziedzinie dziedzictwa kulturowego. Podyplomowego Ochrony Historycznych Struktur Bu- Korzyści wynikające z digitalizacji nie ogranicza- dowlanych w Politechnice Łódzkiej. Należy do Sekcji ją się do udostępnienia danych. Jest to również for- Historii Architektury, Urbanistyki i Konserwacji Ko- ma ochrony materiałów oryginalnych, źródłowych, mitetu Architektury i Urbanistyki PAN, działa także które ze względu na wiek są zwykle w złym stanie w europejskiej organizacji eCAADe (Education and Research in Computer Aided Architectural Design in technicznym. Kopie cyfrowe zastąpiłyby potrzebę się- Europe). Uczestniczy w zespole tematycznym „Dzie- gania po oryginał. W przypadku losowej utraty orygi- dzictwo Kulturowe” Polskiej Platformy Technologicz- nałów służyłyby jako wiarygodne źródło wiedzy. Poza nej Budownictwa oraz w pracach Europejskiej Sieci tym wyszukiwanie konkretnych informacji stałoby się Miast Secesyjnych (Reseau Art Nouveau Network).

Przypisy 1. W. Currie, The global information society, Chichester, Nowy 5. V. I. Walch, M. Matters. Standards for Archival Description: York 2000. A Handbook, Chicago 1995. 2. A. Mulrenin (red.), The DigiCULT Report: Technological 6. Rada Europy, Architectural Heritage: Inventory and Do- landscapes for tomorrow’s cultural economy. Unlocking the cumentation Methods in Europe, Strasburg 1993; Rada Europy, value of cultural heritage, Luksemburg 2002. Rekomendacja No. R (95) 3 Komitetu Ministrów dla Państw 3. W ramach analizy stanu badań opisane zostały opracowania Członkowskich, 1995. związane z wdrażaniem technologii informatycznych w doku- mentacji, ochronie i interpretacji dziedzictwa kulturowego. Pełna 7. MINERVA to sieć stworzona na poziomie Unii Europejskiej bibliografia pracy doktorskiej obejmuje 233 pozycje. w celu dyskusji, koordynacji i harmonizacji procesu digitalizacji 4. M.H. Sykes, Manual on Systems of Inventorying Immov- zasobów z dziedziny nauki i kultury, a w rezultacie stworzenia able Cultural Property, seria: Museums and Monuments, t. 19, europejskiej platformy, rekomendacji i wytycznych, poświęco- Lanham 1985. nych tej problematyce. http://www. minervaeurope.org/

21 8. DigiCULT to 30-miesięczny projekt realizowany w latach mach programu Kultura 2000 Ośrodkowi brakowało odpowied- 2002-2004 w celu monitorowania rozwoju technologii społe- niego finansowania oraz wymaganej liczby partnerów zagranicz- czeństwa informacyjnego (IST) w dziedzinie dziedzictwa kulturo- nych i projekt nie wyszedł poza wstępną fazę. wego. http://www.digicult.info/pages/index.php 14. Rada Ochrony Zabytków, Tezy do krajowego programu ochro- 9. http://www.virtualworldheritage.org/ ny zabytków i opieki nad zabytkami, Warszawa, 2004, s. 4, 8. 10. M. Angelides, M.C. Angelides, Using multimedia database 15. J. Wendlandt, Centralna ewidencja i rejestr zabytków information systems over the Internet for enhancing the plan- architektury i budownictwa w Polsce w świetle zasobu Ośrodka ning processes for dealing with the built heritage, „Information Dokumentacji Zabytków, (w:) „Ochrona Zabytków”, 1998, Journal of Information Management”, 2000, nr 20, s. 349-367. nr 3/4, s. 191-202; 441-444. 11. K. Choroś, L. Krzywiecki, Multimedia i wirtualna rzeczywi- 16. Problematyka ta była m.in. prezentowana przez Elżbietę stość w systemie multimedialnej prezentacji zabytków, „Ochrona Modzelewską na konferencji „Cyfrowe spotkania z zabytkami” Zabytków”, 1998, nr 4, s. 370-377; J.Y. Blaise, I. Dudek, SOL: zorganizowanej przez Uniwersytet Wrocławski w 2007 r. Spatial and historical web-based interface for On Line architec- 17. B. Skaldawski, Konferencja „Bazy danych o zabytkach”, tural documentation of Krakow’s Rynek Główny (w:) Architec- (w:) „Ochrona Zabytków”, 2007, nr 1, s. 15-16. tural Computing from Turing to 2000, eCAADe, Liverpool 1999, 18. Więcej na temat tempa rozwoju techniki obliczeniowej w ar- s. 700-707. tykule: A. Setniewski, Ochrona zabytków elektronicznej techniki 12. B. Lenard, Metody i technika ewidencji zabytków, Bańska obliczeniowej w zbiorach Muzeum Techniki, (w:) „Ochrona Bystrzyca, 22-26 września 1986 r., (w:) „Ochrona Zabytków”, Zabytków”, 2006, nr 2, s. 79-86. 1987, nr 3, s. 215-216. 19. Rada Europy, European Charter of the Architectural 13. Autorce niniejszego artykułu udało się zaangażować zagra- Heritage, Strasburg, 1975, art. 3, 4, 5. nicznego partnera (brytyjską uczelnię) do współpracy w ramach 20. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, art. 5 i art. 82 projektu HerO. Niestety, w momencie składania wniosków w ra- 21. Rada Ochrony Zabytków, Tezy…, s. 3

THE CONCEPT OF A POLISH ARCHITECTURAL HERITAGE DATABASE WITHIN THE CONTEXT OF EUROPEAN EXPERIENCES he article deals with the digital record of his- historical monuments, with precisely defined access T torical monuments within the context of pres- levels. What is more, the idea is also in accordance ent-day technological requirements and potential. It with the European concept of the IST (Information is also a part of a quest for solutions to the urgent Society Technologies) and the promotion of national need for creation of a computer system of heritage heritage conceived as a key element of identity. documentation at the national level. The author The article describes all stages of the implemen- presents the outcomes of a Ph.D. thesis written in tation of digital technology in the documentation of 2002-2004, and awarded by the Polish Minister of historical monuments, and such essential questions the Infrastructure for “creative scientific progress in as binding standards, digitisation methods, meta- the search for a universal system of architectural data, thesaurus, multilingualism, accessibility, and heritage documentation” in 2005. the durability of digital data, as well as legal prob- The study contains a survey of issues related to lems, e. g. copyright. These issues are essential, the development of an information society and in- though due to limited length of the article they are creasing technological progress in the information presented briefly. sector; it also presents reasons for the necessity of Such an integrated collection of information establishing historical monument digital databases. about historical monuments, based on a “white The author focuses on the application of latest card”, European Union guidelines and recommen- technologies for the protection of the cultural heri- dations of the Council of Europe (Data Core Index tage. Upon the basis of an analysis of European on Architectural Heritage) would comprise a valu- achievements and, in particular, the best practices able source of knowledge for conservation offices, in creation of digital archives as well as the recom- historians of art and architecture, investors, archi- mendations of the Council of Europe, the author has tects and town planners as well as for the purposes defined guidelines for creation of a complex digital of managing cultural heritage, education, populari- archive and improvement of the process of cata- sation and tourism. loguing documentation, management, protection and Despite the fact that the detailed study concerns popularisation of Polish architectural heritage. the creation of a system intended for monuments The proposed system is based on the concept of architecture, it can become useful also in a more ex- of general Internet access to information about tensively comprehended domain of cultural heritage.

22 realizacje Paweł Filipowicz, Leszek Kajzer, Zbigniew Lechowicz architekt archeolog archeolog Regionalny Oś́rodek Badań Instytut Archeologii Regionalny Oś́rodek Badań i Dokumentacji Zabytków Uniwersytetu Łódzkiego i Dokumentacji Zabytków w Łodzi w Łodzi

BADANIA ARCHEOLOGICZNO-ARCHITEKTONICZNE KOŚCIOŁA PW. ŚWIĘTYCH APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA W KRZYWORZECE W POWIECIE WIELUŃSKIM*

1. Widok kościoła i dzwonnicy od wschodu. Wszystkie zdjęcia P. Filipowicz i Z. Lechowicz. 1. View of the church and the bell tower from the east. All photos: P. Filipowicz, Z. Lechowicz.

wiątynia, wraz z wolno stojącą dzwonnicą, znaj- stoku i terasie zalewowej niewielkiej rzeki Krzywej. Ś duje się na skraju dzisiejszej wsi Krzyworzeka Współczesny kontekst przestrzenny wskazuje, że his- przy drodze z Wielunia do Bolesławca. Charakterys- toryczna wieś miała inny układ zabudowy niż obec- tyczną cechą jej lokalizacji jest niskie położenie na na (il. 1).

23 Informacje wstępne, opis obiektu, W dzisiejszej bryle kościoła widoczne są wyraź- stan badań ne nieregularności. W partiach górnych ścian nawy, między łukiem nadoknia a gzymsem podokapowym, Kościół parafialny pw. Świętych Apostołów Piotra czytelny jest kilkunastocentymetrowy uskok tynkowa- i Pawła wzniesiony został – według „Katalogu Za- nego lica w stronę osi nawy. W ścianie południowo- bytków Sztuki w Polsce” i kolejnych katalogów pol- wschodniej nawy, przy prezbiterium, czytelne są dwa skiej romańszczyzny autorstwa Zygmunta Świe- uskoki pierwotnie grubszej ściany, nakryte blaszany- chowskiego – w 1264 r. przez księcia Bolesława mi okapami. Lico wschodniej ściany prezbiterium od- Wstydliwego1. Jest on orientowany, z nawą na rzucie chylone jest na zewnątrz, a w połowie wysokości wy- prostokąta i z węższym, prosto zamkniętym prezbi- datnie wybrzuszone. Usytuowanie kościoła – dłuższą terium. Od północy do prezbiterium przylega pięt- osią prostopadle do stoku doliny – powoduje, że jego rowa zakrystia, a od południa – zakrystia parterowa ściany mają nierównomierną wysokość, a także brak i kruchta. Nawa jest przekryta drewnianym, otynko- jest wyrównanego poziomu posadzki w nawie. Różni- wanym stropem z fasetami wzdłuż ścian północnej ca wysokości między stopniem ołtarzowym a pozio- i południowej. Prezbiterium przesklepiono sklepie- mem wejścia do świątyni wynosi ok. 0,3 m. Ponadto niem kolebkowym z wydatnymi lunetami, a dawną w narożnikach północno-zachodnim i południowo- zakrystię kolebkowo. W nowszej kruchcie i parte- zachodnim nawy widoczne są głębokie pęknięcia. rowej zakrystii strop drewniany otynkowano. We wnętrzu kościoła chór muzyczny wsparty jest Fasadę zachodnią kościoła wspierają dwie pro- na dwóch kolumnach. W prezbiterium stoi ołtarz ste skarpy, a wieńczy ją wolutowy szczyt z dwiema główny, a w narożnikach wschodnich nawy dwa oł- wnękami i trzema pilastrami, podzielony dwoma tarze boczne. Nawa jest oddzielona od prezbiterium poziomymi gzymsami. Wejście zachodnie zamknię- ścianą tęczową, zamkniętą półkoliście. Otwór te jest półkoliście. Nad nim znajdują się dwa prosto- drzwiowy prowadzący z prezbiterium do dawnej kątne okna oświetlające chór muzyczny, zaś trzecie zakrystii został przesklepiony półkoliście, w ścianie w formie czwórliścia doświetla strych nawy. W elewa- prezbiterium zaznaczony jest dwiema pionowymi cjach południowej i północnej nawy znajdują się po sfazowaniami. Otwory w nowszej zakrystii i w kruch- dwa okna, zamknięte półkoliście, rozglifione, ze skoś- cie zamknięte zostały łukami odcinkowymi. nym parapetem. Ścianę południową prezbiterium Na południe od prezbiterium kościoła znajduje oświetla jedno okno o wykroju ostrołukowym z czy- się czworokątna w rzucie, trójkondygnacyjna dzwon- telnym uskokiem, nierozglifione, a ścianę wschod- nica. Wzniesiona została z kamieni eratycznych i ła- nią – okno o wykroju czwórliścia, w rozglifionej zam- manego miejscowego piaskowca, na planie zbliżo- kniętej półkoliście wnęce, nad którym ulokowano nym do kwadratu i jest nietynkowana. Wejście niewielkie, owalne okno doświetlające strych nad w ścianie zachodniej zamknięto półkoliście. Na prezbiterium. We wschodniej ścianie dawnej zakrys- najwyższej kondygnacji cztery okna umieszczone tii znajduje się niewielkie czworokątne okno z kratą w osiach każdej ze ścian, także są zamknięte pół- żelazną, tzw. ostrwią, nad nim dwie szczeliny doświe- koliście. Dach czteropołaciowy, przechodzący w ko- tlające – wentylacyjne piętro i strych nad zakrystią. pułkę zwieńczoną krzyżem, jest kryty blachą. W otwo- Szczyt wschodni prezbiterium jest trójkątny z dwie- rach okiennych widoczne są liczne ubytki muru, a pa- ma prostymi blendami. Wszystkie elewacje otynko- rapety praktycznie nie istnieją. W trzech ścianach wane zostały tynkiem cementowo-wapiennym i zwień- widoczne są głębokie spękania sięgające od okien czone gzymsem podokapowym. W żadnym z otwo- do posadowienia. W pęknięciu ściany południowej rów nie są widoczne detale kamienne. Piętro nad widoczne są plomby cementowe i szklane, założone dawną zakrystią obecnie nie jest dostępne ani z ze- 17. 10. 1968 r., wskazujące na stałe, choć powolne, wnątrz, ani od wnętrza kościoła. powiększanie się szczeliny ( il. 3). Dachy pokryte są dachówką ceramiczną; dwu- Opisana wyżej świątynia nie była dotąd przed- spadowe nad nawą i prezbiterium, pulpitowy nad miotem szczegółowych badań. Kościół i dzwonnica piętrem dawnej zakrystii; nad nową zakrystią i kruch- nie mają inwentaryzacji, wykonano jedynie tzw. tą pulpitowe z blachy falistej. Nad nawą góruje oka- białą kartę dla WUOZ Delegatura w Sieradzu. Jak zała sygnaturka kryta ocynkowaną blachą, a dach już wspomniano, obiekt był scharakteryzowany nad prezbiterium jest nieco wyższy niż kalenica da- w „Katalogu Zabytków Sztuki…” oraz w kolejnych chu nawy (il. 2). pracach Z. Świechowskiego2. Miejscowość ma dość

24 realizacje

2. Widok kościoła od południa. 2. View of the church from the south. dobrze poznaną metrykę historyczną. Podstawowe dane o wsi zebrał Ryszard Rosin w monografii ziemi wieluńskiej i w słowniku historyczno-geograficznym tego terenu3. W akcie lokacyjnym z 1264 r. wieś nazywana była Pniewo. Jako Krzyworzeka pojawiła się w źród- łach pisanych w 1415 r. (wg W. Patykiewicza) lub w 1418 r. (wg R. Rosina), a w zapisce z 1536 r. spad- kobiercy sołtysa potwierdzili, że dokument lokacyjny dotyczy właśnie Krzyworzeki4. Wieś ma także obszerną, ale niestety nie opublikowaną monografię, autorstwa ks. Walentego Patykiewicza5. Kościół kil- kakrotnie wymieniany był w pracach regionalistów, m.in. zasłużonego konserwatora zabytków wojewódz- twa łódzkiego Zdzisława Cieklińskiego6. Ostatnio za- jął się nim w swym katalogu Janusz Tomala, lecz za- mieszczony przez niego opis nie jest dość precyzyjny,

3. Widok dzwonnicy od strony południowej, widoczny brak zacho- wania pionu i spękania ścian. 3. View of the bell tower from the south, with visible absence of a pre- served perpendicular and cracked walls.

25 a sugerowane datowania mało wiarygodne7. W su- Zakrystia (parter) mie kościół ma bardzo skromną literaturę, a w opi- We wnętrzu starszej, piętrowej zakrystii wykonano sach dziejów wsi, wchodzącej w skład uposażenia dwie odkrywki podtynkowe, ułatwiające poznanie starostwa wieluńskiego, notorycznie popełniano dość struktury budowlanej pomieszczenia. Pierwsza, podstawowy błąd. Do problemu tego powrócimy w narożniku południowo-wschodnim, pozwoliła w następnej partii tekstu. ustalić przewiązanie północnej ściany prezbiterium z wschodnią ścianą zakrystii. Stwierdzono także prze- Wyniki badań architektonicznych budowę bądź naprawę południowej partii ościeża okiennego, którą wykonano z użyciem surowej gliny Ze względu na pokrywy tynkarskie elewacji i wnę- (il. 4). trza kościoła oraz wyrażenie przez proboszcza zgo- Druga odkrywka zlokalizowana została na za- dy jedynie na ograniczone powierzchniowo odkryw- chodniej ścianie zakrystii. Potwierdzono taki sam ki zakres penetracji nie był wielki. Ich opis przed- sposób wzniesienia ściany – z kamieni eratycznych stawiamy z uwzględnieniem podziału na poszcze- i łomów piaskowca, łączonych zaprawą wapienno- gólne partie badanych budowli. piaskową. Wykluczono obecność otworu komunika- cyjnego do schodów wewnątrz muru pro- wadzących na piętro nad zakrystią (?). Niewielką odkrywkę wykonano także w miejscu przesklepienia niewielkiej wnęki almaryjnej w ścianie południowej zakrystii. Okazało się, że jej przesklepie- nie wykonano z łomów miejscowego pia- skowca.

Zakrystia (piętro) Wnętrze piętra zakrystii jest obecnie niedostępne. Jedynym działaniem umo- żliwiającym lepsze poznanie charakteru badanej partii okazało się wykonanie fo- tografii. Zrobiona zastała aparatem wło- żonym do wnętrza przez szczelinę wenty- lacyjną pozostawioną na piętrze ściany wschodniej zakrystii. Uzyskany obraz po- mieszczenia okazał się nadzwyczaj inte- resujący. Stwierdzono, że wszystkie ścia- a ny wzniesione zostały z eratyków i łama- nego miejscowego piaskowca. W ścianie zachodniej widoczne są dwa otwory – drzwiowy i okienny. Zamurowany cegła- mi otwór drzwiowy znajduje się w samym narożniku pomieszczenia – prowadził zatem do wnętrza nawy, być może w gru- bości muru. Charakterystyczne jest jego

4. Zakrystia, a – widok w kierunku wschodnim; b – ściana wschodnia, ościeże południowe. 4. Sacristy, a – view to the east; b – eastern wall, b southern reveal.

26 realizacje zewnątrz. Ościeża obu otworów wyko- nano w kamieniu eratycznym i pias- kowcu. Niewidoczny jest sposób ich zamknięcia. Wnętrze było otynko- wane do poziomu belek stropowych. Powyżej widoczne są lica ścian, wznie- sionych z eratyków i łomów piaskow- ca, układanych warstwami i łączonych zaprawą wapienną. Wypływająca za- prawa była zacierana w taki sposób, aby zakryć spoinę i uzyskać lico z wi- docznymi płaszczyznami kamieni (il. 6). Nie wiadomo dokładnie, kiedy opisywane pomieszczenie zostało wy- łączone z użytkowania. Nie było ono wymieniane w XVIII- i XX-wiecznych wizytacjach i inwentarzach, a więc do- konano tego zapewne wcześniej.

5. Poddasze nad zakrystią widoczne od strony wschodniej. Fotografię wykonano przez szczelinę w szczycie wschod- nim muru zakrystii, przestrzeń niedostępna. 5. Attic over the sacristy visible from the east. The photo- graph was taken through a gap in the wall of the eastern gable, space inaccessible. przesklepienie. Wykonane zostało na krążynie wspartej o węgary i uzyskało kształt pośredni między łukami odcinkowym a ostrym. Zamu- rowany otwór okienny znajduje się w pobliżu narożnika północnego. Jest jednouskokowy, od wewnętrznej strony zamknięty łukiem ostrym, od zewnętrznej – półkolistym, wykonanym z cegły (il. 5). W ścianach północnej i południowej za- chowały się pojedyncze otwory okienne, usy- tuowane na ich osiach symetrii. Okno w ścia- nie południowej otwierało się na wnętrze prez- biterium, okno w ścianie przeciwległej – na

6. Piętro nad zakrystią, ściana północna prezbiterium, widoczne okna. Zdjęcie wykonano przez szczelinę w murze szczytu wschodniego zakrystii. 6. Storey over the sacristy, northern wall of the presbytery, visible windows. The photograph was taken through a gap in the wall of the eastern gable of the sacristy.

27 i szczytu nad tęczą. Lico wewnętrzne za- chodniej ściany szczytowej nie jest otyn- kowane. Wykonano je z cegły nowożytnej z wtórnym użyciem cegieł starszych, wiąza- nych zaprawą wapienno-piaskową. Wątek jest przemieszany, w większości główkowy. Z lica wystają elementy artykulacji ze- wnętrznej, trzony pilastrów oraz łuki blend. Ściana w całości powstała w czasach nowo- żytnych, zapewne w XVIII w. Widoczne nie- wielkie łaty z cegły maszynowej związane są z remontami więźby dachowej prowadzo- nymi w XX w. (il. 7). Wschodnia ściana szczytowa nawy wzniesiona została z eratyków i łomów pias- kowca łączonych zaprawą wapienno-pias- kową, z pewną partią wymurowaną z cegły. Cegłę zastosowano w partii niższej ściany wokół i między dwoma otworami. W północnej partii ściany znajduje się otwór okienny, jednouskokowy, z ościeżem zamkniętym podwójnym łukiem o obniżo- nej strzałce, wykonanym na krążynie opar- tej na węgarach, sam otwór okienny zam- knięty jest półkoliście. Jest to pierwotne okno

7. Ściana zachodnia, widok od strony strychu nad nawą. Widoczny zamurowany otwór zwieńczony półkolistym nadprożem. 7. Western wall, view from the attic over the nave. Visible walled up opening crowned with a semicircular lintel.

Kruchta południowa Wykonano tylko jedną odkrywkę pod- tynkową, pomieszczoną w jej narożniku północno-zachodnim. Ujawniła ona ka- mienne nietynkowane lico południowej ściany nawy i potwierdziła wtórne do- stawienie kruchty.

Strych nad nawą W przestrzeni strychowej nad nawą widoczne są lica szczytu zachodniego

8a. Strych nad nawą zamurowane okno pierwotnej nawy w ścianie tęczowej od strony północnej. Widok z poddasza nawy. 8a. Attic over the nave with a walled up window of the original nave in the rood arch wall from the north. View from the nave attic.

28 realizacje

8b. Nadproże okienka w ścia- nie tęczowej od strony północ- nej. Widok z poddasza nawy. 8b. Lintel of a small window in the rood arch wall from the north. View from the nave attic.

8c. Zamurowane okno w pół- nocnej części ściany tęczowej nad stropem nawy. Zachowa- ny opór szalunku nadproża oraz odcisk desek szalunku. W bezpośrednim sąsiedztwie otworu mur ceglany o wątku gotyckim. 8c. Walled up window in the northern part of the rood arch wall over the nave ceiling. Preserved resistance of the lintel boarding and an im- print of the boarding planks. The opening adjoins directly a wall with a Gothic motif. zewnętrzne, wtórnie zamurowane. Do otworu do- strychu nad nawą na strych nad prezbiterium. Na chodzi prostopadle mur wykonany z eratyków zwią- tym otworze kończy się partia ceglana ściany, za- zany z podwyższeniem prezbiterium (il. 8a-c). Na kończona równo na poziomie łuku i węgarze połud- południe od okna, na osi nawy, znajduje się drugi niowym. Użyta cegła położona została w wątku pol- otwór wymurowany w cegle i identycznie przeskle- skim, z pewnymi nieregularnościami, spoiny zostały piony. Został wtórnie zamurowany cegłą nowożytną zagładzone. Najwyższa warstwa cegły ma charakter zwykłą i sklepienną – także zapewne w XVIII w. Jest wyrównawczy i składa się z samych główek. Nad to pierwotny otwór komunikacyjny, prowadzący ze nią, aż do kalenicy dachu, ściana wykonana jest

29 z kamieni eratycznych i łomów piaskowca (il. 9). Cegła palcówka z gliny piaskowej o równomiernym wypale miała wymiary xyz: 81-92x120-125x253-265 mm. Zaprawa wapienno-piaskowa ma podobne cechy ma- kroskopowe, zarówno w partii ceglanej, jak i w kamiennej. W narożnikach przy zbiegu tej ściany ze ścianami bocznymi nawy wi- doczne są ślady ich skucia. Jest to pozosta- łość po obniżeniu murów nawy. W wyższej partii omawianej ściany znaj- duje się wtórnie wykonany otwór komunika- cyjny, prowadzący na dzisiejszy strych nad prezbiterium. Nie jest przesklepiony i opiera się tylko na drewnianej ościeżnicy. Pomimo zróżnicowania materiałowego wydaje się pewne, że jest to w całości za- chowana ściana wraz z dwoma niższymi otworami, pochodząca z pierwszej fazy funk- cjonowania kościoła. 9. Zamurowany otwór w ścianie tęczowej na poziomie stropu nad nawą. Pierwotnie przejście do przestrzeni więźby dachowej nad prezbiterium. Aktualnie poniżej poziomu sklepienia prezbiterium. Zachowany ślad oporu szalunku nadproża. 9. Walled up opening in the rood arch wall at the level of the nave ceiling. The original passage to the roof truss over the presbytery, today: below the level of the presbytery ceiling. Preserved trace of lintel boarding resistance.

10a. Strych nad prezbiterium lico ściany wschodniej. 10a. Attic over the presbytery – the face of the eastern wall.

30 10b. Strych nad prezbiterium, lico ściany wschodniej. Roz- warstwienie szczytu wschodnie- go prezbiterium. 10b. Attic over the presbytery – the face of the eastern wall. Stratification of the eastern presbytery gable.

Strych nad prezbiterium nolita barwa powierzchni. Wymiary cegły xyz: 68- Nad prezbiterium widoczne są dwie ściany szczy- 75x133-135x262-270 mm. Nad nią znajduje się towe i korony murów bocznych prezbiterium. kolejna partia wykonana z odmiennych metrycznie Wschodnia ściana szczytowa prezbiterium nie jest cegieł, ułożonych w wątku polskim na zaprawie wa- otynkowana. Widoczne jest w niej zróżnicowanie pienno-piaskowej i starannie opracowanej, zagładzo- materiałowe. Partia południowa jest kamienna, nej spoinie. Wymiary cegły xyz: 83-90x135-140x272- wyraźnie pocieniona (skuta) na całej powierzchni. 285 mm. W centrum znajduje się małe owalne okno, Pozostałe partie są ceglane. Część ceglana jest zróż- ulokowane w łacie z cegieł maszynowych. Poniżej nicowana. Dolna wykonana jest z cegły częściowo znajduje się odsadzka, na której oparto poziomą glazurowanej, układanej w wątku polskim, łączonej belkę, a pod nią kolejna, niższa odsadzka (il. 10 a-b). zaprawą wapienno-piaskową, o zatartych spoinach. W partii południowej zachował się fragment po- Wydaje się, że glazurowanie powierzchni jest raczej wielający kąt pochylenia południowej, pierwotnej po- efektem ubocznym przepału niż zabiegiem celowym. łaci dachowej prezbiterium. Opisana ściana powsta- Świadczą o tym nierównomierna grubość i niejed- wała wielofazowo, przynajmniej w trzech etapach.

31 Lico wschodnie ściany oddzielającej nawę od powierzchnia jest otynkowana. Gniazda na dzisiej- prezbiterium wykonane jest z kamienia. W partii szą więźbę dachową opracowane zostały cegłą ma- centralnej widoczny jest trójkątny odcisk połaci kon- szynową (il. 11). strukcji dachu prezbiterium. W jego obrębie ściana Ściany boczne mają odsadzkę, na której spoczy- nie jest otynkowana, ma jedynie zatarte spoiny mię- wają belki poziome konstrukcji dachowej. Poniżej, dzy kamieniami. Nad odciskiem połaci dachu cała aż do sklepienia, widoczne są tynkowane lica ścian z fragmentarycznie zachowaną polichromią (il. 12). Ściana pół- nocna w obu końcach – zachod- nim i wschodnim – jest nieprze- wiązana, czyli wtórna. Poczynione tu obserwacje wskazują, że pierwotne prez- biterium zostało podwyższo- ne, z zachowaniem tego same- go materiału do wzniesienia ścian bocznych, jedynie szczyt wschodni wzniesiono z cegły. Prezbiterium zarówno przed, jak i po podwyższeniu, przekry- te było stropem drewnianym. Sklepienie dzisiejsze zostało wkute w starsze ściany zapewne w XVIII w. Podwyższenie prez- biterium zrealizowano wcześ- niej, zapewne jeszcze w średnio- wieczu.

Rozeta W celu zweryfikowania sądu o kamiennym, piaskowcowym opracowaniu czwórlistnej roze- ty w ścianie wschodniej wyko- nano w jej obrębie niewielką od- krywkę podtynkową8. Jej efekt jest dość zaskakujący. W oknie nie ma żadnych elementów ka- mieniarskich, kształt rozety zo- stał wypracowany ułamkami ce- gieł palcówek w rozkutym star- szym otworze okiennym (il. 13). Niewielki zakres penetracji nie pozwala na określenie pierwot- nej wielkości i kształtu otworu okiennego.

Dzwonnica Stan zachowania pozbawionych tynków ścian dzwonnicy umożli- 11. Strych nad prezbiterium ściana zachodnia z odciskami pierwotnej więźby. wia pełną ocenę techniki budo- 11. Attic over the presbytery – the western wall with traces of the original roof truss. wlanej i materiałów, z których

32 realizacje 12. Fragmenty polichromii zachowane na strychu nad prezbiterium, a a – narożnik północno-zachodni, b – narożnik południowo-wschodni. 12. Fragments of polychrome preserved in the attic over the presbytery, a – north-western corner, b – south-eastern corner.

b

została wzniesiona. Zarówno sekwencje materiałowe (z eratyków i łamanego piaskowca), jak i sposób murowania warstwami wyrównawczymi z zaciera- niem spoin do lica kamieni są identyczne w kościele i dzwonnicy. Sposób budowy otworów, a szczególnie ich przesklepień na krążynie wspartej we wnękach na węgarach, są niemal identyczne, ale z jednym wyjątkiem – do opracowania otworów w dzwonnicy nie użyto cegły (il. 14). Pozwala to przypuszczać, że obie realizacje architektoniczne powstały w tym sa- mym cyklu budowlanym, co więcej, zrealizował je ten sam warsztat. Wolno stojąca dzwonnica wzniesiona została na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 5,93x 6,15 m i wysokości wynoszącej 13,62 m. Grubość ściany na poziomie przyziemia wynosi 1,3 m, na wysokości 6,46 m od poziomu gruntu – grubość muru zmniejsza się, tworząc odsadzkę. Na jej po- ziomie widoczne są gniazda po osadzonych belkach drewnianego podestu ( il. 15). Wyniki badań archeologicznych

Celem badań archeologicznych było poznanie stra- 13. Rozeta w ścianie wschodniej prezbiterium. Wstępne rozpoz- nanie. tygrafii terenu, a głównie określenie relacji umożli- 13. Rosetta window in the eastern wall of the presbytery. Initial wiającej poznanie zależności czasowych wzniesienia reconnaissance.

33 a dzwonnicy i kościoła oraz pierwotnego kon- tekstu osadniczego wsi lokowanej w 1264 r. Wykopy przy dzwonnicy konsultował kon- struktor przygotowujący projekt techniczny jej zabezpieczenia.

Wykop nr 1 Zlokalizowany został przy południowej ścia- nie dzwonnicy w miejscu widocznego głębo- kiego pęknięcia muru. Miał wymiary 1,5x 2,0 m. Zaobserwowano w nim wiele warstw nasypowych powstałych w XX w., a pozosta- łych po zabiegach stabilizujących mury dzwonnicy. Pod nimi widoczny jest ślad plan- towania terenu. Są to warstwy przemieszczo- ne. Głębiej zalegała brunatna warstwa glebo- wa zawierająca ruchomy materiał zabytkowy w postaci fragmentów naczyń ceramicznych z okresu średniowiecza i nowożytności. W trakcie eksploracji zarejestrowano w centrum wykopu narożnik NE fundamentu ułożonego z kilku warstw niewielkich, niespo- jonych zaprawą kamieni. Fundament miał szerokość ok. 0,4 m, jego spąg zalegał na b głębokości 196,56 m n.p.m. Strop fundamen- tu przykrywały warstwy nasypowe. W jednym z profili wykopu zadokumentowano fragmen- ty dwóch czaszek ludzkich. Opisane relikty to pozostałość fundamentowania drewnianej kostnicy wymienionej w wizytacjach z 1763 i 1815 r. Odsłonięto i zadokumentowano partie fundamentowe ściany dzwonnicy. Stopa fundamentu została posadowiona na głębokości 196,02 m n.p.m. (il. 16). Stwierdzono ubytki w fundamentowaniu na- rożnika południowo-wschodniego oraz nie- skuteczną jego naprawę.

Wykop nr 2 Zlokalizowany został przy wschodniej ścianie dzwonnicy. Miał wymiary 2,0x3,0 m. Układ warstw był podobny jak w wykopie 1. Warstwy nasypowe składają się z miału ceg- lanego, gliny i gruzu ceglanego. Nadsypano je w celu stabilizacji fundamentu dzwonnicy w połowie XX w., bo na fotografii (nr 96), za- mieszczonej w „Katalogu Zabytków…” z 1954 r.

14. Okno w dzwonnicy (a) i widok z jej wnętrza (b). 14. Bell tower window (a) and the view from the interior (b).

34 realizacje nasypu jeszcze nie ma. Poniżej zalega warstwa gruzu o miąższości około 0,18-0,2 m stanowiąca pozosta- łość po XIX-wiecznym remoncie dzwonnicy. Około 1800 r. wymieniano dach z pokrytego gontami na kry- ty blachą, co wiązało się zapewne z wymianą więźby. Na złożu pierwotnym znajduje się dopiero kolej- na warstwa o miąższości 0,3 m. Ma ona barwę brunatnoszarą z czytelnym poziomem przemycia. Sądząc po braku śladów wkopu fundamentowego i trójkąta budowlanego jest to warstwa akumula- cyjna. W wykopie odsłonięto i zadokumentowano fundament dzwonnicy wraz z przyległymi warstwa- mi ziemnymi. Stopa fundamentu została posado- wiona na głębokości 196,05 m n.p.m. (il. 17). W spągu wykopu zadokumentowano dwa dołki po- słupowe po konstrukcji nośnej rusztowania o śred- nicy 0,13-0,17 m. 16. Wykop nr 1. 16. Dig no. 1.

Wykop nr 4 Zlokalizowany został przy wschodniej ścianie koś- cioła na styku prezbiterium i zakrystii. Miał wymiary 1,5x2,0 m. W wykopie odsłonięto lico fundamentu kościoła aż do jego stopy. Niestety, okazało się że zostało ono zabetonowane w 1980 r. Wyjątkowo mocny cement nie pozwolił, mimo podjętych prób, na odsłonięcie lica muru. W dwóch miejscach od- słonięto fragmenty lica kamiennego zarówno z era- tyków, jak i z łomów piaskowca. Stopa fundamen- tu znajduje się na poziomie 195,77 m n.p.m.. Fundament, wzniesiony bez odsadzki, licuje się ze 15. Ściana dzwonnicy z widocznymi otworami po belkach rusz- ścianą. towania. 15. Bell tower window with visible openings left by scaffolding boards.

Wykop nr 3 Zlokalizowany został wewnątrz dzwonnicy na jej osi W-E. Miał wymiary 1,0x3,4 m. Zadokumentowano w nim trzy kolejne warstwy. Najwyższa zawierała materiał śmietnikowy i zalegała na złożu wtórnym. W warstwie głębszej, o miąższości 0,15-0,18 m wystąpiła znaczna ilość surowej gliny i nowożytny materiał ceramiczny. Jest to ślad po nowożytnym porządkowaniu wnętrza, albowiem jej spąg zalega nad pierwotnym progiem. Pod nią stwierdzono obec- ność szarobrunatnej warstwy, o miąższości około 0,5 m, ze średniowiecznym materiałem ceramicz- nym. Jest to warstwa akumulacyjna. Odsłonięto odsadzki fundamentowe i poziom pierwotny pro- gu w otworze wejściowym. Odsadzki na poziomie 17. Wykop nr 2. 197,01 i 196,98 m n.p.m (il. 18). 17. Dig no. 2.

35 Wykop nr 6 Został zlokalizowany w odległości 30 m na wschód od wschodniej krawędzi wykopu 5, dłuższą osią na linii N-S. Miał wymiary 1,0x5,0 m. W wykopie zadokumentowano fragmenty dwóch obiektów. Pierwszy to pozostałość budynku nowożytnego, zapewne mieszkalnego, sądząc po obecności w jego wypełnisku kafli piecowych. Na podstawie wstępnej analizy materiału ceramicznego obiekt datować można na XVII-XVIII w. Był on zagłębiony na 0,85-

18. Wykop nr 3. 18. Dig no. 3.

Zakrystia i prezbiterium na poziomie funda- mentu są przewiązane, a także jednoczasowe (il. 19). Pierwotną sytuację stratygraficzną zniszczył wykop pod rurę odprowadzającą wody opadowe i wykop budowlany. Roboty budowlane z 1980 r. objęły ca- ły kościół i spowodowały, że musieliśmy zaniechać eksploracji planowanych wykopów przy kościele.

Wykop nr 5 Zlokalizowany został na osi wykopu 2, w odległości 2 m od jego krawędzi wschodniej, dłuższą osią na linii W-E. Miał wymiary 2,0x5,0 m. Zarejestrowano w nim i zadokumentowano dość prosty układ straty- graficzny. Pierwsza warstwa to współczesna gleba orna. W warstwie drugiej, o barwie brunatnej, zale- gał – oprócz nowożytnego – także średniowieczny materiał ceramiczny. Znaczna, bo blisko 0,5 m miąższość sugeruje, że jest to warstwa użytkowa związana z funkcjonowaniem pobliskiej wsi.

20. Wykop nr 6. 20. Dig no. 6.

1,0 m od dzisiejszej powierzchni gruntu. W spągu na granicy z calcem leżały dwa duże, płaskie kamie- nie, o wymiarach ok. 0,4x0,6 i 0,3x0,5 m, prawdo- podobnie stabilizujące podwalinę wieńcowej, drew- nianej ściany (il. 20). Wstępne datowanie kresu użyt- kowania budynku jest zbieżne z datą zniszczenia kościoła. Wyznaczają ją: wizytacje z 1720 r., gdy kościół był jeszcze w dobrym stanie, i z 1730 r., gdy kościół był już mocno zrujnowany. Drugi obiekt 19. Wykop nr 4. to jama obiektu pradziejowego, zapewne kultury 19. Dig no. 4. łużyckiej.

36 realizacje Wiercenia Ruchomy materiał zabytkowy Wykonano 40 otworów drążonych ręcznym świd- W trakcie eksploracji pozyskano 741 artefaktów. rem geologicznym, ulokowanych na osi E-W, w od- Szczególną uwagę poświęcono analizie ułamków na- stępie co 2 m, poczynając od wschodniej krawędzi czyń glinianych, stanowiących najliczniejszy zbiór. wykopu nr 5 ku zachodowi. W ten sposób uzyskano Uporządkowano je wg schematu stosowanego w łódz- profil o długości 80 mb. W profilu widoczne są zmia- kim ośrodku archeologicznym9. Pozyskany materiał ny miąższości warstw i poziomu calca, sugerujące był niestety w większości mocno rozdrobniony. obecność kolejnych obiektów mieszkalnych. Można Jednakże już wstępna jego analiza pozwoliła ziden- na tej podstawie sądzić, że na obszarze dzisiejszych tyfikować sekwencję pradziejową związaną z kulturą pól, leżących na wschód od kościoła, znajdowała się łużycką z okresu halsztackiego. Do drugiej grupy zwarta zabudowa pierwotnej wsi lokacyjnej. należy liczący 15 fragmentów zbiór ułamków na- czyń z wczesnego średniowiecza, którego obecność Stratygrafia dowodzi, że lokacja w 1264 r. dotyczyła wsi już Zarejestrowany w wykopach i wierceniach układ istniejącej. stratygraficzny jest zniekształcony. Z wywiadu doko- Z okresem lokacji i funkcjonowaniem wsi w póź- nanego u miejscowej ludności wynika, że obszar nym średniowieczu wiązać można fragmenty naczyń wysoczyzny, będący zarazem terenem pierwotnej wypalonych, zarówno w atmosferze redukcyjnej, jak wsi, został zniwelowany spychaczem. Podobnie i silnie utleniającej, wykonanych z glin żelazistych i kao- prace remontowe przeprowadzone przy kościele linitowych. Natomiast fazę nowożytnego użytkowania i dzwonnicy zniszczyły w znacznej mierze pierwotne badanego obszaru reprezentują fragmenty naczyń to- nawarstwienia. Tym niemniej analizowana sytuacja czonych. W sumie opisane badania dostarczyły bar- pozwala stwierdzić, że na wschód od dzwonnicy dzo interesującego materiału zabytkowego, który pod- znajdowały się zabudowania wsi, funkcjonującej dany zostanie w innym miejscu pełniejszej analizie. w tym miejscu od średniowiecza aż po bliżej niezna- Opisane powyżej badania pozwoliły nie tylko po- ną katastrofę w 3. dekadzie XVIII w. znać dotąd nieznane partie fundamentowe badanych

21. Stratygrafia murów. Rzut parteru i poddasza. 21. Wall stratigraphy. Projection of the ground floor and the attic.

37 obiektów, ale również określić specyfikę stratygrafii w XIV lub już w XV w. Odnotować tu wypada, że stanowiska oraz granice chronologiczne poszczegól- właśnie na przełomie tych stuleci starostwo wieluń- nych faz osadniczych. W zestawieniu z wcześniej skie, wraz z Krzyworzeką, trzymał komes Bernard opisanymi wynikami badań architektonicznych Wierusz, jeden z najbardziej wyrazistych starostów, umożliwi to zarysowanie spójnej hipotezy dotyczącej fundator klasztoru Paulinów w Wieruszowie, zaufany charakteru osadnictwa Krzyworzeki w wiekach śred- księcia Władysława Opolczyka12. Brak jednak da- nich i czasach nowożytnych. nych, aby opisane prace budowlane łączyć właśnie z tym wielmożą, choć hipoteza taka wydaje się praw- Dzieje budowlane obiektu dopodobna. W opisie parafii, zawartym w „Liber beneficio- Dokument lokacyjny wsi Pniewo, czyli obecnej Krzy- rum…” Jana Łaskiego, w Krzyworzece wymieniono worzeki położonej na ziemi rudzkiej, wydany został kościół i wieżę murowanej dzwonnicy. Według tego dla sołtysa Teodoryka przez księcia wielkopolskiego źródła kościół wzniesiony został z gruntu z kamie- Bolesława Pobożnego w Kaliszu w 1264 r. Zawiera nia, a górą z cegły „ecclesia tota de fundo ex lateri- on informację o zgodzie arcybiskupa na budowę bus (choć może bardziej prawdziwe byłoby lapidi- kościoła oraz określa jego dwułanowe uposażenie10. bus) constructa et desuper lateribus coctis tecta, tur- Informuje także o podstawowej korekcie dotyczącej rim etiam, in qua campanae sunt appensae, mura- pierwocin świątyni, gdyż w starszej literaturze noto- tam habent”. Jest to także źródłowy dowód potwier- rycznie mylono książąt, przypisując budowę świątyni dzający podniesienie murów prezbiterium jeszcze w Krzyworzece księciu krakowskiemu Bolesławowi w okresie średniowiecza13. Wstydliwemu, którego władztwo w ogóle nie sięgało W XVI w. intratne finansowo sołectwo krzywo- interesującego nas terenu11. Jest to więc orientacyjna rzeckie zostało wykupione, co nie przełożyło się jed- data, po której prawdopodobnie rozpoczęto budowę nak na czytelne zmiany w strukturze budowlanej świątyni. Daty jej konsekracji nie znamy. kościoła. Nowymi administratorami wsi zostali Powstanie kościoła i wolno stojącej dzwonnicy w 1557 r. dzierżawcy Jan i Piotr Łochyńscy, którym datować można więc na 3. ćw. XIII w., nie wyklu- przypisać można inne działania remontowe po- czając nieco dłuższego czasu prowadzenia inwestycji. twierdzone datą 1561 umieszczoną na belce, którą Wspomnieć też wypada, że ok. 20-letnie panowanie znaleziono podczas remontu kościoła14. W kolejnych księcia Bolesława Pobożnego w ziemi rudzkiej było wiekach zanotowano postępujące zniszczenia świą- czasem jej intensywnego rozwoju i przemian osad- tyni opisane w wizytacjach z 1730, 1759 i 1762 r.15 niczych, w co dobrze wpisują się lokacja wsi i budo- I tak w 1730 r.: „...ecclesia in Krzyworzeka … incur- wa murowanej świątyni w Pniewach/Krzyworzece. vata ad ruianam in fronte et facie ecclesae muri scis- Do sprawy tej jeszcze powrócimy. si, casum minantur quam ruinam vix possibile sub- Już tu komentarza wymaga zróżnicowanie mate- levare et obviare aliquibus decidentibus. Item in riałów budowlanych, z których wykonano interesu- superficie ecclesiae per stilicidia muri corrupti …”; jące nas budowle. Były to następujące materiały: ka- w 1759 r.: „…ecclesia murata, ruinosa”; w 1763 r.: mień eratyczny, łomy miejscowego piaskowca i cegła „…abominalis desolation ecclesiae huius ab annis palona. Różnorodność ta nie miała jednak sensu plusquam aliquot interna in alibus altaribus, pavi- chronologicznego i związana była tylko z aktualną mento minoris chori deteriorate, tabulato forami- dostępnością budulca. Obserwację tę warto mocno noso, scanis fractis, miserabilis status beneficii in podkreślić, gdyż jeszcze do niedawna, np. w Strzelnie colapsis”. czy w Kościelnej Wsi na Kujawach, odmienności W latach 1775-1776 ówczesny pleban Antoni materiałowe starano się interpretować chronologicz- Sokołowski gruntownie restaurował kościół, wyda- nie, wyróżniając na podstawie obecności zróżnico- jąc na remont 2798 zł. Wykonano wówczas drew- wanego budulca fikcyjne fazy i etapy budowlane. nianą podłogę w prezbiterium, kamienną w nawie, Opisany zespół kościoła i wolno stojącej dzwon- nowe ołtarze, kościół pomalowano wewnątrz al nicy jeszcze w średniowieczu doczekał się niewiel- fresco. Z tego okresu pochodzą wzniesiona od pod- kiego przekształcenia budowlanego, podczas które- staw elewacja zachodnia kościoła i sygnaturka oraz go podwyższono mury prezbiterium świątyni. Nie obniżenie ścian bocznych nawy, przesklepienie znamy jednak daty bezwzględnej tej rozbudowy, prezbiterium i przekształcenie otworów okiennych16 choć prawdopodobnie miała ona miejsce jeszcze (il. 21-23).

38 realizacje

22. Stratygrafia murów. Przekrój poprzeczny nawy. 23. Stratygrafia murów. Przekrój podłużny. 22. Wall stratigraphy. Cross-section of the nave. 23. Wall stratigraphy. Horizontal cross-section.

Kolejne restauracje miały miejsce w 1869 1952-1957, kościół został otynkowany, pokryty da- i 1900 r. Szczególnie ta ostatnia, zrealizowana przez chówką i otrzymał nowe ceramiczne posadzki. J. Czupryńskiego, zmieniła wystrój wewnętrzny ko- W 1980 r. przeprowadzono działania quasi kon- ścioła i jego kształt przestrzenny. Wymieniono ołtarz serwatorskie polegające na dookolnym obkopaniu na sprowadzony z fary w Kole, dostawiono zakrystię fundamentów kościoła i ich zacementowaniu aż do i kruchtę południową. Kolejna plebańska inicjatywa poziomu posadowienia. Wokół, w pasie ok. 2 m, poło- remontowa miała miejsce w 1926 r., gdy z inicjaty- żono rury odwodnieniowe. Te właśnie roboty ostatecz- wy Stanisława Łubińskiego wymieniono wiązanie nie uniemożliwiły poznanie kontekstu stratygraficz- i pokrycie dachowe. Po II wojnie światowej, w latach nego i struktury technicznej fundamentów kościoła.

24. Stratygrafia mu- rów. Dzwonnica. 24. Wall stratigraphy. Bell tower.

39 Wnioski. Postulaty konserwatorskie wielkopolskim Bolesławem Pobożnym. Za jego bez- pośredniego opiekuna i realizatora uznać należy Pierwotny, orientowany kościół wzniesiony został na lokującego wieś wójta Teodoryka. Tak więc genezę dość prostym planie, z nawą na rzucie czworokąta świątyni pomieścić należy w zupełnie nierozpozna- o wymiarach wewnętrznych 9,94x11,69 m, i z węż- nym socjoetnicznie, a także słabo zbadanym histo- szym, prosto zamkniętym prezbiterium w kształcie rycznie nurcie kolonizacji na prawie niemieckim, odwróconego prostokąta o wymiarach wewnętrz- który miał miejsce na tym obszarze w 2. poł. XIII w. nych 5,86x6,70 m. Od północy przylegała do prez- Spodziewać się można, że architektoniczny model biterium piętrowa zakrystia o długości równej prez- przestrzenny kościoła w Krzyworzece został zapew- biterium i wymiarach wewnętrznych przyziemia ne importowany z miejsca pochodzenia zasadźcy, 2,86x5,54 m. Grubość ścian nawy wynosi ok. 1,55 m, czyli Teodoryka, i sprowadzonych przez niego kolo- prezbiterium i zakrystii – 1,30 m. Nawę i prezbite- nistów. Na temat jego pochodzenia brak jakichkol- rium przekryto stropem drewnianym, zakrystię prze- wiek danych. Nie można go też identyfikować z któ- sklepiono kolebką. Na południe od kościoła wzniesio- rymś z licznych Teodoryków wspomnianych przez no wolno stojącą murowaną dzwonnicę, na rzucie Marka Cetwińskiego17, ale wypada przypuszczać, że czworokąta o wymiarach 5,93x6,15 m (il. 25). przybył na dwór książęcy, a potem na ziemię rudzką Zarówno sekwencje materiałowe (eratyków i ła- ze Śląska. manego piaskowca), jak i sposób murowania z wars- Możemy też roboczo określić czas wznoszenia twami wyrównawczymi i z zacieraniem spoin do kościoła i dzwonnicy, gdyż akt lokacyjny wystawiony lica kamieni w obserwowanych partiach kościoła w 1264 r. wspomina o 15 latach wolnizny18. W ta- i dzwonnicy są identyczne. Kamienie użyte do bu- kim przedziale zupełnie możliwe było zgromadzenie dowy ścian to łatwo dostępne eratyki o zróżnicowa- dostatecznej ilości materiałów budowlanych i wybu- nej wielkości zebrane w trakcie rudowania pól po dowanie świątyni wraz z wolno stojącą dzwonnicą. lokacji oraz piaskowiec łamany w złożu, dostępny Ze sporą dozą prawdopodobieństwa można więc w pobliskich wychodniach w dolinie rzeki Krzywej. przyjąć, że ok. 1280 r. budowę zakończono. Użyte eratyki są różnej wielkości: od 0,2x0,38 m Kościół planowany dla jednowioskowej parafii (w tej wielkości występują najliczniej) do 0,3x0,65 - o powierzchni nawy liczącej 117 m2 (plus prezbi- 0,25x0,70 m, ale tak duże głazy są mniej liczne. terium 39 m2 i zakrystia 16 m2) był zapewne wy- Pomiędzy dużymi eratykami układano mniejsze ka- starczający dla jej mieszkańców. W tym aspekcie mienie, stabilizujące warstwy muru. Tendencja do ich nie odbiega on więc od standardów swego stulecia. zachowania w partiach licowych murów jest bardzo O wyjątkowości lub tylko specyfice krzyworzeckie- czytelna, zarówno w świątyni, jak i w dzwonnicy. go zespołu sakralnego świadczyć natomiast może Kamienie segregowano, układając je płaskimi par- przede wszystkim obecność wolno stojącej wieży tiami do lica, na części widoczne są ślady obciosania dzwonnej. Jej murowany masyw nie ma analogii lic. W narożnikach i opracowaniu otworów użyto sta- w znanych nam kościołach z XIII w. Oprócz dzwon- rannie selekcjonowanych kamieni i łomów piaskowca. nicy, na szczególną uwagę zasługuje też dwukon- W dzwonnicy widoczne są gniazda po macul- dygnacjowy, piętrowy masyw zakrystii. Funkcja po- cach rusztowania. W poziomie rozstawione są one mieszczenia dolnego jest oczywista, górnego jednak co 1,3-1,4 m, rozstaw pionowy wynosi 1,1-1,2 m. dla nas niejasna. Może, znając uwarunkowania ar- W wykopie nr 2 zarejestrowano ślady po pionowych chitektoniczne wynikające z książęcego prawa patro- słupach drewnianych, zapewne pozostałości ruszto- natu, piętro to, jeśli było otwarte na prezbiterium, wania, oddalone o 0,3 m od lica ściany, a o 2,3 m stanowić miało substytut zachodniej empory? Oba od siebie. Obie realizacje łączy tożsamość technicz- te zagadnienia wymagają szczegółowych studiów. na i materiałowa, przekonująca o równoczasowości Pozostaniemy tylko przy stwierdzeniu, że ewentual- obu masywów. W tym kontekście warto podkreślić nych najbliższych analogii do zespołu w Krzywo- cechy warsztatowe wyraźnie poprawne czy wręcz rzece poszukiwać należy na terenie Śląska, a jedną fachowe w sferze działań budowlanych, ale ewident- z nich, jeśli chodzi o ukształtowanie bryły świątyni, nie pozbawione śladów udziału kamie-niarzy wobec jest kościół pw. św. Mikołaja w Wilkowie w woje- braku detalu architektonicznego. wództwie opolskim19. Warto tu też podkreślić, że Nie budzi wątpliwości związek tego przedsię- młodsza faza kościoła w Rudzie koło Wielunia wznie- wzięcia z panującym w ziemi rudzkiej księciem siona została z eratyków, tego samego surowca użyto

40 realizacje

25. Rekonstrukcje pierwotnych brył kościoła i dzwonnicy. 25. Reconstructions of the original solids of the church and the bell tower.

do zbudowania kościoła w podwieluńskiej Dąbro- W trakcie opisanych badań zarysowano potrze- wie, a partie kamienne ma także kościół w sąsied- bę przeprowadzenia w Krzyworzece niewielkich dzia- nim Mokrsku. Te dwie ostatnie miejscowości loko- łań konserwatorskich. Przede wszystkim konieczne wane były na prawie niemieckim właśnie w okresie jest ustabilizowanie ścian dzwonnicy. Realizacja te- rządów Bolesława Pobożnego20. go postulatu zapobiegnie możliwości katastrofy bu- Bolesław Pobożny panujący w ziemi rudzkiej od dowlanej. Z działań drugorzędnych dla przetrwania 1253 r. do swej śmierci w 1279 r. mocno zaznaczył budowli warto rozważyć przywrócenie pierwotnej się w dziejach interesującego nas terytorium. Między faktury ściany wschodniej prezbiterium i zakrystii. innymi utworzył dystrykt bolesławiecki wznosząc W tej ostatniej można przywrócić i wyeksponować tam zamek i lokując miasto w 1266 r.21 Rozwinął otwory na piętrze. Należy zwrócić uwagę, że wzajem- także akcję lokacji wsi na prawie niemieckim, zbu- ne relacje między powstałymi w zbliżonym okresie dował drewnianą warownię – castrum w pobliskim kościołem a wolno stojącą dzwonnicą nie są czytelne, Widoradzu i zapewne popierał rozbudowę świątyni a aktualny sposób wyeksponowania zespołu nie two- kolegiackiej w Rudzie koło Wielunia. Jego aktyw- rzy oczywistej wartości poznawczej, architektonicznej ność na terenie ziemi rudzkiej nie została jednak i edukacyjnej. Skromnie zachowany i zapewne użyty jeszcze sumarycznie opracowana i czeka na swego detal architektoniczny również nie stanowi łatwej do monografistę. docenienia wartości. Przywrócenie i wyeksponowanie

41 autentycznego lica murów kościoła przynajmniej Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi. Cele podjętych ba- w jego części pozwoli uczytelnić wzajemne relacje dań były dwojakiego rodzaju: miały wymiar poznawczy i kon- pomiędzy bryłami kościoła i dzwonnicy i odtworzyć serwatorski. Badania w Krzyworzece są częścią programu „Początki architektury sakralnej w centralnej Polsce”, kiero- obraz pierwotnego zespołu, co powinno być właści- wanego przez prof. Leszka Kajzera z Uniwersytetu Łódzkiego. wą odpowiedzią na postulaty dotyczące potrzeby eks- Integralnym elementem badań jest praktyczny aspekt konser- ponowania i promowania dziedzictwa kulturowego. watorski dotyczący w tym przypadku przede wszystkim wolno Odrębne zagadnienie konserwatorskie stanowi stojącej dzwonnicy, przy której wykopy badawcze miały zasadność przeprowadzenia badań pod kątem określić sposób i stan jej fundamentowania. Wykonana doku- mentacja stała się podstawą do wykonania projektu technicz- obecności warstw malarskich na wewnętrznych po- nego zabezpieczenia budowli przez Delegaturę w Sieradzu wierzchniach ścian. Odkrycie polichromii w prze- WUOZ Łódź. strzeni poddasza, powyżej sklepienia prezbiterium, wyniki przeprowadzonej kwerendy archiwalnej, sugerują ich istnienie poniżej, we wnętrzu kościoła. Mgr inż. arch. Paweł Filipowicz jest badaczem ar- O ile badania potwierdzą ich zachowanie pod warst- chitektury dawnej, autorem wielu dokumentacji pro- wami późniejszych przemalowań, należało będzie jektowych dotyczących konserwacji i adaptacji obiek- rozważyć możliwość przywrócenia wcześniejszego tów architektury zabytkowej. Kieruje Regionalnym wystroju wewnętrznych powierzchni ścian świątyni. Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi. Ziemia wieluńska dysponuje wieloma znaczący- Prof. Leszek Kajzer jest badaczem dawnej architek- mi elementami, które składają się na potencjał tu- tury murowanej, autorem kilkuset artykułów i kilku- rystyczny tego regionu (Załęczański Park Krajobra- dziesięciu książek, a także twórcą łódzkiego ośrodka zowy, romański kościół w Rudzie, miasto Wieluń, archeologii historycznej. Pełni funkcję dyrektora zespół drewnianych kościołów wieluńskich, zespół Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. dworski w Ożarowie itp.), a XIII-wieczny kościół w Krzyworzece powinien stać się jedną z istotnych Dr Zbigniew Lechowicz, archeolog, jest pracowni- atrakcji turystycznych okolicy. kiem Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi. Specjalizuje się w archeologii his- *Prace zrealizowane w 2007 r. wykonał zespół Instytutu torycznej, badaniach obiektów architektonicznych i Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego i Regionalnego Ośrodka zespołów urbanistycznych.

Przypisy

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II, Województwo łódz- 7. J. Tomala, Murowana architektura romańska i gotycka kie, red. J. Z. Łoziński, Warszawa 1954, s. 369; Z. Świechowski, w Wielkopolsce, t. 1, Architektura sakralna, Kalisz 2007, s. 245- Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków, Wrocław 246. 1963, s. 150; tenże, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 8. Sąd taki wyraził Z. Świechowski, Architektura romańska…, 2000, s. 144-145. s. 145. 2. Jw. Brak natomiast wzmianki o Krzyworzece w najnowszym 9. L. Kajzer, Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży opracowaniu sztuki romańskiej, por. Z. Świechowski, przy współ- Karnkowskiego” z zamku w Raciążku, (w:) „Kwartalnik Historii udziale E. Świechowskiej, Sztuka polska. Romanizm, Warszawa Kultury Materialnej”, R. XXXIV, 1986, nr 2, s. 199-22. 2006. 10. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (dalej KDW), t. I, Poz- 3. R. Rosin, Ziemia wieluńska w XII–XVI w. Studia z dziejów nań 1877, s. 362, nr 412. osadnictwa, Łódź 1961, s.140; tenże, Słownik geograficzno- historyczny ziemi wieluńskiej, Warszawa 1963, s. 100. 11. Inwentaryzatorzy Katalogu Zabytków Sztuki… podali tę afi- 4. R. Rosin, Ziemia…, s. 141. liację zapewne za Słownikiem Geograficznym Królestwa Polskie- go, Warszawa 1883, t. IV, s. 810-811, a powtórzył ją za nimi 5. W. Patykiewicz, Zarys historyczny wsi i parafii Krzyworzeka Z. Świechowski, Architektura …, s. 145. koło Wielunia. Na 700-lecie parafii, Częstochowa 1965, s.1-41. W opracowaniu zawarto też odpisy wizytacji z lat 1720, 1730, 12. T. Stolarczyk, Szlachta…, s. 17 nn. 1759, 1763, 1800 i inwentarz parafii z 1815 r. Por. T. Stolar- 13. J. Łaski, Liber beneficiorum archidiocesis Gnesnensis, wyd. czyk, Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku, Wieluń J. Łukowski, Gniezno, t. II,1881, s. 126. 2005, s. 20, 22 i in. 14. Ks. W. Olejnik, Krzyworzeka, (w:) „Niedziela”, 1927, nr 42, 6. Z. Ciekliński, Zabytki ziemi wieluńskiej, Łódź 1963, s. 29; s. 449-450. tenże, Zabytki województwa łódzkiego. Sztuka romańska, Łódź 15. W. Patykiewicz, Zarys historyczny… odpisy wizytacji, s. 19- 25. 1972, s. 31-32. Na stronach internetowych powiatu wieluńskiego pojawiają się niczym nieumotywowane sądy o obronności ze- 16. W. Patykiewicz, jw., s. 10. społu wieży dzwonnej i kościoła, rzekomo otoczonych obwodem 17. M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII wieku. Bio- warownym. gramy i rodowody, Wrocław 1982, s. 191-192.

42 realizacje

18. KDW, nr 412. składające się z prosto zamkniętego prezbiterium i korpusu na- 19. T. Kozaczewski, Wiejskie kościoły parafialne z XIII wieku na wowego, a także doklejonej do takiej bryły od północy zakrystii, Śląsku (miejscowości S-Z) i na Łużycach, (w:) „Prace Naukowe publikowane w czterech tomach cytowanej tu pracy T. Koza- czewskiego, jw., Wrocław 1990-1994. Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej”, nr 30, seria Monografie, nr 18, Wrocław 1994, 20. R. Rosin, Słownik …., s. 114. s. 14-15, 113-116. Por. też liczne, inne śląskie kościoły z XIII w., 21. R. Rosin, Ziemia …, s. 140.

ARCHAEOLOGICAL-ARCHITECTURAL STUDIES IN THE CHURCH OF THE HOLY APOSTLES PETER AND PAUL IN KRZYWORZEKA, COUNTY OF WIELUŃ

esearch conducted in the church in Krzywo- tower. The stones were segregated by arranging R rzeka was carried out by a team from the them with the flat parts towards the face, while the Institute of Archaeology at Lodz University and the visible parts feature traces of hewing the faces. The Regional Centre for the Study and Documentation corners and openings involved the use of carefully of Historical Monuments in Łodz, financed by the selected stones and sandstone blocks. The bell tower Voivodeship Office for the Protection of Historical displays nests left begin by the scaffolding, spaced Monuments in Łodz. The purposes of the investiga- every 1,3-1,4 m, horizontally and about 1,1-1,2 m. tions were both cognitive and conservation-related. vertically. The archaeological dig registers traces of The outcome provided fundamental data concerning vertical wooden posts, probably the remnants of the the monument in question. scaffolding, standing 0,3 m from the face wall and The original church was erected on a rather 2,3 m from each other. Both realisations share simple plan, with a nave on an orthogonal projec- assorted material features, evidence of the identical tion, 9,94x11,69 m, and a narrower, presbytery time of their origin. with the shape of a reverse rectangle, 5,86 x 6,70 m. There is no doubt about the connection of To the north, the presbytery was adjoined by a sac- the examined monument and the reign of Duke risty with a length corresponding to the presbytery Boleslaw the Pious, the ruler of the land of Ruda, and a ground floor 2,86x5,54 m large. The thick- while the direct overseer and constructor supervis- ness of the nave walls totals about 1,55 m, and that ing the construction was scultetus Theodoric, who of the presbytery and sacristy – 1,30 m. The nave located the village. The origin of the church should, and the presbytery were covered with a wooden ceil- therefore, be situated within a current of colonisa- ing, and the sacristy – with a barrel roof. A free- tion based on German law (second half of the thir- standing brick bell tower, 5,93x6,15 m. was erected teenth century), totally unexamined as regards its to the south of the church. socio-ethnic aspects and insufficiently studied his- Both the material sequences (erratic boulders torically. Presumably the architectural spatial model and sandstone) and the masonry strata together of the church in Krzyworzeka was imported from with the binding rubbed into the face of the stone the birthplace of Theodoric and the colonists are identical in the observed parts of the church and brought over by him. There are no data relating to the bell tower. The stones used for building the walls Theodoric’s descent, but we are entitled to assume are easily available and different sized erratic boul- that he could have come to the ducal court and then ders collected while clearing the fields after the loca- the land of Ruda from Silesia. tio, as well as sandstone broken in the deposit, ac- The time of the erection of the church and the cessible in the nearby outcrops in the river valley of bell tower can be described approximately, since the the Krzywa. The size of the applied boulders oscil- locatio act issued in 1264 mentions 15 years exempt lates from 0,2x0,38 m (the most frequent size) to of all obligations and services. Such a time span 0,3x0,65 - 0,25x0,70 m, although such large stones would have made it possible to gather a suitable are rare. Smaller stones stabilising the layers of amount of building material and to erect a church the wall were placed between the larger erratic together with a freestanding bell tower. With a great boulders. The tendency towards preserving the dose of probability we may accept that the construc- wall faces is conspicuous in the church and the bell tion was completed in approximately 1280.

43 Ewa Korpysz realizacje historyk sztuki Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Warszawski

POLSKIE KOŚCIOŁY NA TERENIE PÓŁNOCNO-ZACHODNIEJ UKRAINY. STAN ZACHOWANIA

iniejszy komunikat jest wynikiem obserwacji Obszary te są dziś rejonami o najmniejszej, N poczynionych w trakcie objazdu architekto- spośród dawnych ziem Rzeczypospolitej, liczbie nicznego zorganizowanego przez Instytut Historii mieszkańców narodowości polskiej. Złożyły się na Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego we wrześniu to różne przyczyny. Szczególnie skomplikowana 2007 r. Objazd poprowadzony został trasą od Ra- sytuacja tych ziem w okresie ostatniej wojny i tuż wy Ruskiej w kierunku północnym wzdłuż grani- po niej była powodem wysiedlania Polaków z ich cy z Polską, przez Uhnów, Waręż, Włodzimierz Wo- miejsc zamieszkania. W odniesieniu zaś do zachod- łyński do Lubomla i następnie przez tereny woj. nich rubieży tego obszaru doszło do tzw. regulacji wołyńskiego i rówieńskiego po Bracławszczyznę. granic w 1951 r. W jej wyniku do obwodu lwow- W czasie wyprawy udało się dotrzeć do ok. 70 miej- skiego włączono, przyznane w 1945 r. Polsce, tere- scowości, głównie małych miast i miasteczek, ny na zachód od Sokala, z Krystynopolem, Warę- niejednokrotnie zdegradowanych po II wojnie świa- żem, Bełzem i Uhnowem. Znaczna część ludności towej do statusu wsi1. polskiej, szczególnie z rejonu nadgranicznego,

1. Kościół i klasztor bernardynów w Zasławiu. Wszystkie fot. pokazują stan zachowania obiektów z września 2007 r. Wszystkie fot. autorki. 1. Bernardine church and monastery in Zasław. All the photographs show the state of preservation in September 2007. All photos: author.

44 2. Kościół i klasztor bernardynów w Sokalu. 2. Bernardine church and monastery in Sokal. opuściła te ziemie. Dziś Polacy skupiają się głów- opróżnione z wyposażenia, które w większości prze- nie w dużych miastach, takich jak Łuck i Równe, padło. Cenne przedmioty liturgiczne, obrazy i mniej- gdzie szacuje się ich liczbę na ok. 3000. Mniej licz- sze rzeźby rozkradziono, reszta została zniszczona ni są w innych miastach, np. w Ostrogu, Krzemień- celowo (spalona) lub pozwolono jej zniszczeć, po- cu, Dubnie, Kowlu (200-500). W pozostałych miejs- zostawiając bez zabezpieczenia. Niektóre elementy, cowościach (miasteczkach i wsiach) mieszka po kil- nadające się jeszcze do renowacji, zabrano z walą- ka rodzin2. Strukturę Kościoła katolickiego na cych się świątyń i przeniesiono do innych, odzyska- Wołyniu tworzy reaktywowana w latach 90. XX w. nych w późniejszym czasie (Korzec). Część wypo- diecezja łucka, podległa metropolii lwowskiej i obej- sażenia trafiła do świątyń prawosławnych; dotyczy- mująca niewiele ponad 30 parafii. ło to jednak tylko tych przedmiotów, które mogły Większość kościołów na Ukrainie była zamyka- być wykorzystane w cerkwi. W niektórych przypad- na w latach 1946-1949, zarówno w małych miejs- kach wysiedlonym Polakom udało się zabrać do cowościach, jak i w dużych miastach. Na przykład Polski cenniejsze przedmioty, głównie drobne, np. na Wołyniu jedyną świątynią, której władza radzie- naczynia liturgiczne. Zabierano także obrazy, zwłasz- cka nie zamknęła po wojnie, był kościół parafialny cza te, które darzono szczególnym kultem. W ten pw. św. Stanisława w Krzemieńcu, zbudowany sposób np. wyposażenie z kościoła bernardynów w latach 1853-1857. Zamykane kościoły zostały w Sokalu trafiło do Leżajska, zaś obraz Matki Bożej

45 z tego kościoła – do krakowskich bernardynów, sposób wpływało też na strukturę murów budynku a potem do Hrubieszowa. Obraz Matki Bożej z Wa- (zawilgocenia spowodowane magazynowaniem owo- ręża znajduje się dziś w Stalowej Woli, a z Tarta- ców lub soli, zniszczenia będące wynikiem działa- kowa – w Łukawcu k. Lubaczowa. Zamykane świą- nia chemikaliów, spękania ścian wywołane pracą tynie i towarzyszące im zabudowania (klasztory, ple- maszyn). Niektóre z odzyskanych po 1990 r. kościo- banie), z których niejednokrotnie usuwano symbole łów, pomimo przeprowadzonych kosztownych re- religijne: krzyże i rzeźby świętych, były stopniowo montów, do dziś borykają się ze skutkami nieodpo- zamieniane na magazyny (Tartaków), hale sportowe wiedniego wykorzystania. Taka sytuacja występuje (kościół parafialny w Dubnie), kina (Janów nad np. w Korcu (il. 3). Kościół pw. św. Antoniego, zbu- Bohem w dekanacie bracławskim diecezji łuckiej), dowany w 1706 r., przebudowany zapewne wg proj. fabryki, więzienia. Przykładami umieszczania za- Józefa Piusa Dziekońskiego w 1916 r.5, został na po- kładów karnych w kompleksach sakralnych są ber- czątku lat 60. XX w. zamieniony na magazyn środ- nardyńskie świątynie w Zasławiu i Sokalu3 (il. 1, 2). ków chemicznych. Świątynię udało się przywrócić Znajdujące się tam klasztory do dnia dzisiejszego do użytku po gruntownych pracach remontowych, zamienione są na więzienia, kościoły natomiast słu- przeprowadzonych przed rokiem 1994, jednak żą jako składy, co uniemożliwia przeprowadzenie ja- zniszczenia murów okazały się tak głębokie i trwałe, kichkolwiek prac inwentaryzacyjnych i badawczych. że stało się konieczne przeprowadzenie nowych prac6. Funkcje dawnych budynków kościelnych zmie- Wiele świątyń użytkownicy po prostu opuścili. niały się w zależności od decyzji lokalnych władz. Prowizorycznie zamknięte budynki, pozostawione Kościół jezuitów w Krzemieńcu, zbudowany w la- bez nadzoru i opieki, niezabezpieczone, stopniowo tach 1730-1745 wg projektu Pawła Fontany i Paw- niszczeją. Sytuacja staje się szczególnie trudna ła Giżyckiego4, był początkowo użytkowany jako ha- w miejscowościach, gdzie wspólnota katolicka jest la sportowa. Kiedy zdewastowany przestał się do niewielka i dysponuje już jedną świątynią, z trudem tego celu nadawać, wykorzystano jego wnętrze na ją utrzymując, albo gdzie wiernych nie ma wcale. magazyn. Dramatyczny jest los skazanych na zagładę kościo- Zmiany przeznaczenia świątyni łączyły się na łów w nadgranicznym Uhnowie i Warężu (il. 4, 5). ogół ze zmianą układu przestrzennego wnętrza, Obie świątynie, zbudowane w końcu XVII w. przez które dzielono stropem na kondygnacje, a te z ko- Wojciecha Lenartowicza wg projektu Jana Micha- lei na mniejsze pomieszczenia (Tartaków, Janów). ła Linka7, miały bardzo podobną bryłę z charak- Niewłaściwe użytkowanie kościoła w niekorzystny terystyczną dwuwieżową fasadą oraz aneksami

3. Kościół pw. św. Antoniego w Korcu. 3. Church of St. Anthony in Korzec.

46 realizacje 4. Kościół pw. Wniebo- wzięcia NMP w Uhno- wie. 4. Church of the As- sumption of the Holy Virgin Mary in Uhnów.

przyprezbiterialnymi, zwieńczonymi malowniczymi Równie tragiczny los spotkał kościół w Macie- szczytami. Ich widoczne z daleka sylwetki jeszcze jowie pod Kowlem. Pierwotnie renesansowy, prze- dziś robią wrażenie (świątynię w Warężu widać budowany na początku XVIII w., opuszczony po nawet z terenu Polski). Po włączeniu obu miejsco- wojnie i zdewastowany, sąsiaduje przez drogę wości do ZSRR w 1951 r. Polacy zostali wysiedle- z funkcjonującą nadal cerkwią. Kradzież blachy ni, a część ruchomego wyposażenia trafiła do koś- stała się przyczyną szybkiego zniszczenia dachów ciołów w Polsce, np. obrazy znalazły się w Toma- i w konsekwencji zawalenia sklepień. Podobnie jak szowie Lubelskim i w Czarnej Dolnej k. Ustrzyk. w Uhnowie i Warężu, ściany budynku zachowały Oba kościoły służyły jako magazyny, potem zostały jeszcze swoje dekoracyjne pilastry i gzymsy. Ocalały opuszczone. Zarówno w Uhnowie, jak i w Warężu też renesansowe portale. Wewnątrz, wśród rumowi- brak wiernych wyznania rzymskokatolickiego, ska, udało się odnaleźć resztki renesansowego na- a funkcjonujące tam cerkwie całkowicie zaspokajają grobka (il. 7, 8). potrzeby niewielkich wspólnot: prawosławnej i grec- Nie ma też raczej szans na uratowanie po- kokatolickiej. Niepotrzebne nikomu budynki nisz- pijarskiego kościoła w Międzyrzecu Koreckim. czeją. Proces ten szczególnie szybko postępuje Zbudowany w latach 1702 -1725 wg projektu w Warężu, gdzie zniszczenie dachu pozbawionego Wojciecha Lenartowicza9 (il. 9), został po wojnie w roku 1983 blachy i związane z tym zawalenie opuszczony. W tej chwili mury znajdują się jeszcze sklepień stało się początkiem zagłady całego kościo- w dość dobrym stanie, z wyjątkiem pomieszczeń ła. Wnętrze tej popijarskiej świątyni było bogato przyprezbiterialnych. Zniszczeniu uległ jednak polichromowane malowidłami nieznanego twórcy, dach, zaczynają się zapadać sklepienia. Budynek opartymi na wzorach Pozza i Rubensa8. Dziś nie jest zabezpieczony, część wyposażenia rozkra- o ich świetności świadczą fragmenty zachowane na dziono. Cenniejsze ołtarze udało się przenieść do ścianach korpusu oraz w osłoniętym od deszczu innych świątyń, m.in. w Ostrogu, Klewaniu i po- przęśle pod chórem i w zakrystii (il. 6). Te cenne bliskim Korcu, w którym czynny jest kościół katolic- polichromie zostaną niedługo bezpowrotnie stra- ki pw. św. Antoniego. Skupia on nieliczną społecz- cone. ność wiernych z okolic. Obsługiwana przez jednego

47 5. Kościół pijarów w Warężu. 5. Piarist church in Waręż. 6. Kościół pijarów w Warężu, fragmenty zachowanych malowideł. 6. Piarist church in Waręż, fragments of preserved murals. księdza świątynia, zwrócona kilkanaście lat temu, 1832 r. jako kościół parafialny. Nieczynna od czasu z trudem dźwiga kosztowne remonty. Wspólnota nie II wojny światowej, pozbawiona dachów, niszczeje. może wziąć na siebie obciążeń związanych z rato- Tragiczny jest stan kościoła parafialnego w Za- waniem drugiego kościoła, dla którego nie ma też sławiu z 1756 r., z którym wiąże się postać Pawła przeznaczenia. Fontany. Za czasów radzieckich w jego wnętrzu W położonym w odległości ok. 5 km od Mię- urządzono maszynownię, doprowadzając budynek dzyrzeca Koreckiego Niewirkowie ginie klasycystycz- do stopniowej dewastacji. W 1990 r. świątynia była na świątynia, wzniesiona w 1807 r. dla domini- ruiną bez sklepień, dziś nie ma już fragmentów kanów (il. 10). Po kasacie zakonu funkcjonowała od ścian (il. 11).

7. Kościół pw. św. św. Stanisława i Anny w Maciejowie. 7. Church of St. Stan- islaus and Anne in Maciejów.

49 8. Kościół pw. św. św. Stanisława i Anny w Maciejowie, fragmenty nagrobka. 8. Church of St. Stanislaus and Anne in Maciejów, fragments of a tombstone.

Sytuacja polskich kościołów katolickich zaczę- kom lub prawosławnym10. Większe zmiany nastą- ła poprawiać się stopniowo wraz ze zmianą poli- piły po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości tyki ZSRR po reformach Michaiła Gorbaczowa. w 1991 r. Część kościołów wróciła do wiernych. Świątynie, użytkowane jako magazyny, hale itp., W niektórych zabytkowych obiektach udało się roz- zaczęto oddawać pozostałym na Wołyniu katoli- począć remont lub choćby je zabezpieczyć, jednak

9. Kościół pijarów w Międzyrzecu Ko- reckim. 9. Piarist church in Międzyrzec Korecki.

50 10. Kościół pw. Świętej Trójcy w Niewirkowie. 10. Church of the Holy Trinity in Niewirków.

zakres prac ogranicza brak środków finansowych, Brak funduszy przy ogromie zniszczeń powodu- co szczególnie widać w małych ośrodkach, gdzie je niejednokrotnie, że remonty przedłużają się w nie- społeczność jest rozproszona, a jedyny pracujący skończoność. Są też sytuacje, w których z koniecz- ksiądz musi obsłużyć kilka placówek. Przekłada ności parafia użytkuje budynek zaledwie zabezpie- się to na zatrudnianie tanich, niekiedy domorosłych czony. Tak jest w kościele w Tartakowie k. Sokala. wykonawców, niemających odpowiednich kwalifi- Świątynia, której budowę rozpoczęto w 1604 r., prze- kacji, w dodatku pracujących bez dozoru konser- budowana na przełomie XIX i XX w., po wojnie watorskiego. Niekiedy prace prowadzone są meto- służyła jako skład zboża, a wnętrze jej podzielono dami prymitywnymi, przy użyciu nieodpowied- na dwie kondygnacje. Po odzyskaniu kościoła udało nich, ale dostępnych, a przy tym niedrogich ma- się jedynie prowizorycznie uporządkować prezbi- teriałów. terium i tylko ono służy wiernym. Reszta wnętrza

11. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Zasławiu. 11. Church of St. John the Baptist in Zasław.

51 12. Wnętrze kościoła pw. św. Michała Archanioła w Tartakowie. 12. Interior of the Church of St. Michael the Archangel in Tartaków.

Na remont czeka ogrom- na kolegiata w Ołyce. Zbudowana w latach 1635- 1640, po wojnie splądro- wana i nieczynna, zacho- wała jeszcze w swym zdewa- stowanym wnętrzu bogatą dekorację stiukową (il. 14). Zniszczały, niestety, ołtarze, ocalał natomiast alabastro- wy nagrobek dziecięcy Sta- nisława Radziwiłła, obecnie przechowywany w Muzeum Diecezjalnym w Łucku11. W prezbiterium raz w roku, na Boże Narodzenie, jest odprawiana liturgia. W inne dni wiernym służy mały kościółek pw. św. św. Piotra jest nieużywana. Dach jest nieszczelny, miejscami i Pawła znajdujący się na tyłach kolegiaty. rosną na nim spore brzozy, których korzenie rozsa- Jednak dla wielu zabytków, zachowanych dzają ściany. Oberwane rynny w narożu nawy i tran- jeszcze dziś w stanie ruiny, prawdopodobnie za septu powodują w tym miejscu zawilgocenie murów. późno już na ratunek, tym bardziej że z braku Wilgoć niszczy znajdującą się wewnątrz polichromię. wyznawców katolicyzmu w obrządku rzymskim nie Niedawno zawaliła się sygnaturka (il. 12, 13). ma określonego dla nich przeznaczenia.

13. Kościół pw. św. Michała Archanioła w Tartakowie. 13. Church of St. Michael the Archangel in Tartaków.

52 realizacje

14. Wnętrze kolegiaty pw. Świętej Trójcy w Ołyce. 14. Interior of the collegiate church of the Holy Trinity in Ołyka. W najlepszej sytuacji są kościoły przejęte przez kończy tam remont. Prace polegały na kompletnej Ukraińską Cerkiew Prawosławną Patriarchatu restauracji architektury wnętrza świątyni (naprawa Moskiewskiego, która na terenie północnej Ukrai- ubytków w murach, nowe tynki, kosztowne posadzki). ny ma największą liczbę wyznawców i dysponuje Naprawiono elewacje, w tym fasadę zachodnią – jej największymi środkami. Pozostałe wspólnoty pra- remont trwał długo, ale tynki zostały, niestety, źle zało- wosławne – Ukraińska Cerkiew Prawosławna Pa- żone i odchodzą. Wykonano także prace blacharskie. triarchatu Kijowskiego i Ukraińska Autokefaliczna Przeznaczenie kościoła na świątynię obrządku Cerkiew Prawosławna są znacznie mniej liczne, zaś wschodniego jest na terenie północno-zachodniej Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka ma na tym te- Ukrainy na ogół jedynym ratunkiem dla obiektu. renie niewielu wiernych. Wśród obiektów przejętych Trzeba jednak liczyć się z tym, że jest to zwykle oku- przez Cerkiew znajduje się podominikański kościół pione pewną ingerencją w substancję zabytkową w Czartorysku nad Styrem (il. 15, 16), zbudowany budowli. W kościele w Czartorysku na skrzyżowaniu w latach 1741-1756 z fundacji Urszuli z Wiśnio- korpusu nawowego i transeptu wyrosła baniasta ko- wieckich Radziwiłłowej, zapewne wg projektu Pawła puła. Przejęty przez Cerkiew kościół w Horodyszczu Giżyckiego12. Świątynia otrzymała efektowną, rozbu- k. Zasławia, wzniesiony w 1746 r. z fundacji Lu- dowaną bezwieżową fasadę. Kościół po kasacie bomirskich, z którym wiąże się postać Pawła Giżyc- klasztoru dominikanów w 1832 r. zamieniono na kiego13, czeka jeszcze na remont, ale na dachu kor- cerkiew. Po I wojnie światowej katolicy odzyskali bu- pusu już pojawiły się baniaste hełmy, a kolejne, prze- dynek, ale po 1945 r. został on zamknięty i, opusz- znaczone na wieżę, stoją przygotowane w pobliżu czony, ulegał stopniowej dewastacji. W roku 1995 budynku (il. 17). W niektórych obiektach zachowa- przejęła go Cerkiew prawosławna, która aktualnie ne wyposażenie udaje się dostosować do nowych

53 15. Kościół dominika- nów w Czartorysku. 15. Dominican church in Czartorysk.

funkcji, jednak w wielu przypadkach zostaje ono usunięte, a cały wystrój świątyni zmieniony. Przede wszyst- kim muszą się pojawić ikonostasy. Często są one wstawiane do kościo- łów, w których pierwotnego wyposa- żenia już dawno nie ma (Czartorysk). Zdarzają się też jednak sytuacje ta- kie, jak w Brahiłowie, w dekanacie bracławskim diecezji łuckiej. Tamtej- szy kościół potrynitarski, zbudowany w latach 1767-1778, zapewne wg projektu Jana de Witte14, funkcjonu- je dziś jako cerkiew pw. Świętej Trój- cy przy prawosławnym żeńskim klasztorze. Obiekt poddano grun- townej restauracji, w wyniku której zamalowano wspaniałą, dobrze za- chowaną polichromię iluzjonistyczną w typie quadratura, autorstwa za- konnika – trynitarza Józefa Prechtla, widoczną jeszcze na fotografiach z końca lat 80. XX w. Wielki cykl ma- lowideł pokrywał sklepienie świątyni

16. Wnętrze kościoła dominikanów w Czartorysku. 16. Interior of the Dominican church in Czartorysk.

54 łącznie z kaplicami15. W kościele zachował się oka- zały późnobarokowy ołtarz główny, zajmujący całą wysokość prezbiterium. Nie udało się go usunąć, wstawiono zatem równie wysoki ikonostas, który całkowicie go zasłonił (il. 18). Tego typu ingerencje, trudne do zaakceptowa- nia przez historyka sztuki, są zrozumiałe na obsza- rach, gdzie w ciągu wieków stykały się różne naro- dowości, kultury i wyznania. Utrzymanie sakral- nego przeznaczenia dawnych polskich kościołów daje gwarancję ich przetrwania ze stosunkowo mało dotkliwymi zmianami. Ideałem byłoby, gdyby tych zmian, zacierających pierwotny wygląd, było jak najmniej. Trzeba jednak pamiętać, że budynki adaptowane są do nowych potrzeb kultowych, muszą więc odpowiadać innym wymogom. Jest to cena, jaką trzeba zapłacić za ich ocalenie. Strona polska powinna w tej sytuacji, w porozumieniu z Cerkwią prawosławną, dążyć do obligatoryjnego sporządzania w przejmowanych obiektach kom- pleksowej dokumentacji stanu zachowania, zanim prace remontowe, ratujące cały obiekt, zniszczą lub 17. Kościół karmelitów w Horodyszczu. zmienią poszczególne jego elementy, detale i wystrój. 17. Carmelite church in Horodyszcze.

Mgr Ewa Korpysz, absolwentka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskie- go, pracowała w Galerii Zachęta, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej oraz w Galerii Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodo- wego w Warszawie, a od 1991 r. jest pra- cownikiem naukowym Instytutu Historii Sztuki UW. Jej zainteresowania koncen- trują się wokół zagadnień architektury średniowiecznej oraz kamieniarki wczes- norenesansowej w Polsce. Jest współautor- ką części katalogowej publikacji „Archi- tektura gotycka w Polsce”, autorką arty- kułów w książkach i pismach naukowych („Studia nad architekturą Gdańska i Po- morza”, „Sztuka około roku 1500”, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, „Biuletyn Historii Sztuki”) oraz popular- nonaukowych („Spotkania z Zabytkami”). Od 2005 r. organizuje w Instytucie His- torii Sztuki UW objazdy naukowe na Ukrainę, których celem jest dokumentacja aktualnego stanu zachowania zabytków polskiej architektury sakralnej i rezyden- cjonalnej na Kresach Wschodnich.

18. Wnętrze kościoła trynitarzy w Brahiłowie. 18. Interior of the Trinitarian church in Brahiłów.

55 Przypisy

1. Podobną problematykę podjął Rafał Quirini-Popławski 7. M. Wójcik, Architektura kościołów w Warężu i Uhnowie, w odniesieniu do woj. ruskiego, por.: R. Quirini-Popławski, Stan (w:) Sztuka dawnej ziemi…, jw., s. 133-142. zachowania zabytków sztuki sakralnej na terenie dawnej diecezji przemyskiej i zachodniej części archidiecezji lwowskiej, 8. M. Wójcik, Malowidła ścienne w kościele popijarskim p.w. św. (w:) Zabytki sztuki polskiej na dawnych Kresach Wschodnich, Marka w Warężu i ich pierwowzory graficzne – dzieła Pozza Warszawa 1997; kwestię zniszczenia i restauracji odzyskanych i Rubensa, (w:) Sztuka Kresów Wschodnich, t. 3, Kraków 1998, świątyń Wołynia omówił Józef Wołczański, por.: J. Wołczański, Świątynie na Wołyniu. Rzymskokatolickie obiekty sakralne s. 295-316. w diecezji łuckiej, Kraków 2000. 9. J. Kowalczyk, jw., s. 112. 2. G. Rąkowski, Wołyń, Pruszków 2005, s. 42. 10. J. Kowalczyk, jw., s. 127. 3. A. Betlej, Źródła do siedemnasto- i osiemnastowiecznych dziejów artystycznych kościoła i klasztoru oo. Bernardynów 11. MB [Marcin Biernat], Płaskorzeźba z nagrobka Stanisława w Sokalu, (w:) Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i województwa Radziwiłła, (w:) Zbiory Muzeum Diecezjalnego w Łucku, cz. I, bełskiego, Kraków 1999, s. 63-81; tenże, Specyfika i stan badań Rzeźba, Kraków 2006, s. 16-18. w dniu dzisiejszym nad sztuką sakralną na południowo-wschod- nich kresach Rzeczypospolitej. Uwagi na przykładzie wybra- 12. J. Kowalczyk, jw., s. 120, przyp. 89. nych świątyń bernardyńskich, (w:) Zabytki sztuki na dawnych 13. J. Kowalczyk, jw., s. 119; A. Betlej, Paweł Giżycki..., jw., s. 83. Kresach Wschodnich, Warszawa 1997, s. 50-51. 4. J. Kowalczyk, Świątynie późnobarokowe na Kresach, Warsza- 14. M. Sobczyńska-Szczepańska, Potrynitarskie założenie koś- wa 2006, s. 111; A. Betlej, Paweł Giżycki SJ, architekt polski cielno-klasztorne w Brahiłowie – niektóre problemy badawcze, XVIII wieku, Kraków 2003, s. 105-107. (w:) Prolegomena. Materiały spotkania doktorantów historii sztu- 5. J. Endrukajtis, Korzec. Krótki zarys historii miasta, Korzec ki, Kraków 2005, s. 117-130; J. Kowalczyk, jw., s. 168. 1936. 6. Informacje od miejscowego proboszcza, księdza Waldemara 15. J. Kowalczyk, jw., s. 181; por. fotografie: N. Szomin, neg. Szlachty. w Instytucie Architektury i Urbanistyki w Kijowie.

POLISH CHURCHES IN NORTHWESTERN UKRAINE. STATE OF PRESERVATION

fter the Second World War Ukraine found it- prime reasons why only scarce buildings may be A self within the frontiers of the Soviet Union. saved. Regardless of costly repairs conducted in the The local population of Polish descent was reset- regained churches, problems stemming from their tled and almost all Roman Catholic churches – unsuitable use still emerge (for example, the fact closed. The buildings were deprived of their origi- that for years the church in Korzec was used for nal outfitting, the majority subsequently lost, and storing chemicals damaged the wall structure). were transformed into storehouses, sports halls, Some of the churches, due to the lack of funds for cinemas, factories or penal institutions. Their un- their restoration, are now open only upon special suitable use destroyed the churches’ historical occasions and then only partly (by way of example, substance and adversely affected the structure of the presbyteries in Ołyka and Tartaków). the walls. The exploited and devastated former Buildings that had been entrusted to the churches were then abandoned, leaving them with- Orthodox Church of the Moscow Patriarchate are out any protection and reducing them to ruins. in a much better situation – they have at their Many of the sacral monuments featuring remnants disposal suitable funds allowing them to carry our of once valuable outfitting (stucco, polychromes) can thorough restoration and salvaging the historical no longer be salvaged (churches in Uhnów, Waręż, buildings. Adaptation for the purpose of the East- Maciejów, Międzyrzec Korecki, Niewirków). ern rite, however, involves changing the outer ap- After Ukraine regained independence, sacral pearance of the given church the construction of buildings could once again fulfil their original func- domes, as in Czartorysk) and the outfitting (an tions. The extremely small size of the Catholic com- iconostasis concealing the main altar, e. g. in munity and the high costs of reconstruction are the Brahiłów).

56 realizacje Malwina Rouba Starostwo Powiatowe w Toruniu

ZAMAN – CZYLI TAKI JAK PRZED WIEKAMI. W ZGODZIE Z ZABYTKAMI

1. Plac przed recepcją – wizytówka hotelu. Odpowiednia aranżacja umiejętnie wprowadza przekraczających bramę gości w klimat miejsca. Tabliczki informacyjne są małe, nie rzucają się w oczy. Choć jest to pewnym utrudnieniem, równocześnie pozostaje w zgodzie z nietypowym charakterem hotelu. Wszystkie fot. autorki. 1. Square in front of the reception – the hotel trademark. A suitable arrangement skilfully introduces the guests to the ambiance of the hotel. The fact that the small information plaques are unobtrusive does pose a certain problem but remains in accord with the hotel’s unique character. All photos: author. abytki w znaczącym stopniu stanowią siłę na- jemnych zależności zachodzących między zabytka- Z pędową turystyki. Większość osób odwiedzają- mi a turystyką jest zadaniem niezmiernie istotnym. cych Kair, Pompeje czy Kraków przyjeżdża do tych Do ciekawszych wątków badawczych należy za- miejsc właśnie ze względu na znajdujące się w nich gadnienie wykorzystania obiektów zabytkowych do obiekty zabytkowe i możliwość kontaktu z auten- celów turystycznych. tycznymi śladami przeszłości. Część zabytkowych obiektów ma zapewnione W związku z intensywnym, bezprecedensowym miejsce w przewodnikach i w świadomości społecz- w historii wzrostem ruchu turystycznego analiza wza- nej ze względu na szczególne cechy, takie jak choćby

57 2. Recepcja hotelowa mieści się w nowo wznie- sionym budynku. Przy je- go budowie zastosowano tradycyjne materiały, pro- porcje i formy, m.in. łuki występujące w starszej za- budowie (por. il. 3). 2. The hotel reception is located in a new building, whose construction relies on traditional material, proportions and forms, such as the arches pres- ent in the older edifices (cf. fig. 3)

dawność, osoba twórcy czy doniosłość historycznej Efekty realizacji jednego z takich projektów roli, jaką pełniły. Pozostałe jednak muszą ciągle legi- można prześledzić w okolicach Petry, w Królestwie tymować swoje istnienie, a i tak merytoryczne argu- Jordanii. Z połączenia woli uratowania i zachowa- menty okazują się często bezwartościowe wobec po- nia dla przyszłych pokoleń spuścizny przodków, sza- staw ich właścicieli, administratorów czy inwestorów. cunku do zabytkowej materii i zmysłu biznesowego Z tej przyczyny warto przyjrzeć się pomysłom, pozwalającego dostrzec rynkową niszę, powstał tu dzięki którym powstają projekty umożliwiające ra- wyjątkowy hotel Taybet Zaman. Jest to przedsię- cjonalnie użytkowanie obiektów zabytkowych przy wzięcie niewątpliwie unikatowe w swoim charakterze zachowaniu poszanowania dla ich oryginalnej ma- – do pełnienia funkcji hotelowej przystosowano bo- terii. Za sprawą tego typu koncepcji – bez daleko wiem opuszczone przez mieszkańców stare centrum idących ingerencji i przekształceń – udaje się tchnąć beduińskiej wioski. w nie nowe życie, uchronić przed sytuacją, w której Wybudowana w XIX w. wieś Taybet w la- stają się pustymi makietami, wyludniającymi się po tach 70. ub. w. stopniowo pustoszała, gdyż jej ma- zamknięciu kas. łe domki i ciasne uliczki coraz mniej odpowiadały

3. Kamienne stare łuki nad uliczką w Taybet Zaman dodają miejscu nie- zwykłego uroku. 3. Old stone arches over the lane in Taybet Zaman add charm.

58 realizacje

4. Motyw tradycyjnych łuków poja- wia się w hotelowej zabudowie kil- kakrotnie, m.in. we współczesnym, wybudowanym na potrzeby hotelu budynku restauracyjnym. 4. The motif of traditional arches appears upon several –occasions, i. a. in the contemporary restaurant building, erected for the needs of the hotel.

mieszkańcom, a bardzo gęsta zabudowa centrum ralnego i Naturalnego UNESCO – zwróciło na nią uniemożliwiała powiększanie domostw. Przenosili uwagę właścicieli firmy Jordan Tourism and się więc na obrzeża wsi, gdzie budowali obszerniej- Visitment Company1. Jedna z jordańskich rodzin – sze i wygodniejsze siedziby. udziałowiec przedsięwzięcia – miała już doświad- Dogodne położenie wyludnionej wioski – zaled- czenie w komercyjnym wykorzystaniu obiektów za- wie 9 km od zabytkowego, skalnego miasta Petra, bytkowych do celów turystycznych. W związku z co- wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa Kultu- raz bardziej dynamicznym rozwojem turystyki

5. Sklepy w starych bu- dynkach alejki targowej (souk) wyposażone zo- stały wprawdzie w nowe drzwi, jednak pozosta- wiono również dawne z osmaganego pustynny- mi wiatrami drewna. 5. Shops in the old buildings of the souk have been outfitted with new doors, but old ones made out of weathered timber showing the im- pact of desert wind have also been preserved

59 6. Stare, tradycyjne drzwi wiodą na podwórko królewskiego apartamen- 7. Domki hotelowe wyposażone zostały w stolarkę drzwiową tu. Nikt nie widzi potrzeby, aby pilnie wymieniać je na „eleganckie PCV”. i okienną. Wykonana z tradycyjnych materiałów stanowi 6. Old traditional doors to the courtyard of the royal apartment. There ciekawy i ozdobny akcent kolorystyczny. Taki sam kolor was no need to urgently replace them with “elegant” PCV. mają lampy, co podkreśla spójność aranżacji. 7. Hotel houses were outfitted with new window and doors made out of traditional material, providing an interesting w 1989 r. podjęła bowiem decyzję o przekształceniu and decorative colour accent. The fact that the same colour należącego do rodziny ogromnego, zabytkowego do- appears in the lamps underlines the cohesion of the design. mu w stolicy kraju, Ammanie, w kompleks stylo- wych restauracji, warsztatów artystycznych i skle- dwóch lat, zostały one przystosowane do przyjęcia pów z pamiątkami. W ten sposób powstała restau- pierwszych gości. W ramach adaptacji do nowej fun- racja Kan Zaman. kcji dobudowano m.in. pomieszczenia recepcyjne, Słowo „Zaman” w nazwie restauracji stanowi restaurację wraz z salami bankietowymi oraz kilka- swoisty znak firmowy, który później towarzyszył ko- naście nowych pokoi. Istniejące domki zaadaptowa- lejnym inwestycjom. W języku arabskim znaczy ono no do nowych potrzeb, urządzono w nich łazienki „jak dawniej”, „przed wiekami” – idealnie oddaje i odpowiednio wyposażono. Część wystroju wnętrz więc zamysł firmy, polegający na tworzeniu gościom stanowią oryginalne meble, pozostałe zostały wypro- możliwości obcowania „dziś” z jak najbardziej auten- dukowane na zamówienie zgodnie z obowiązującym tycznym „wczoraj”. Restauracja wraz z przylegają- w hotelu stylem. cym kompleksem rzemieślniczym okazała się tak Zachowany został nie tylko układ przestrzenny dużym sukcesem, że właściciele uznali inwestowa- całego zespołu, ale także układ wnętrz poszczegól- nie w zabytkowe miejsca za wielce obiecujący nych domów, które tworzą dziś niewielkie dwu- lub biznes. trzypokojowe apartamenty hotelowe. Wnętrza cha- W 1995 r. postanowili zatem przekształcić opusz- rakteryzują się niezwykłą prostotą tradycyjnych be- czoną, najstarszą część wioski Taybet w nietypowy duińskich domostw. Ich wyposażenie to łóżka, szafy, hotel. Firma przejęła od lokalnej społeczności wszyst- niskie stoliki, typowe niewysokie sofy ozdobione kie budynki starego centrum w dzierżawę na 99 lat. dużą liczbą poduszek oraz różnorakie dywaniki Następnie nakładem blisko 4,5 mln USD, w ciągu i kilimki. Oryginalne tynki o bogatej fakturze oraz

60 realizacje

8. Nowe domki hotelowe, choć odróżnialne od orygi- nalnych, dzięki zastosowa- niu przy ich budowie tra- dycyjnych materiałów nie stanowią konkurencji dla zabytkowej części kom- pleksu. 8. Thanks to the use of tra- ditional construction mate- rial, the new hotel houses, although distinguishable from the original build- ings, do not compete with the historical part of the complex

duża ilość surowego kamienia nadają wnętrzom zamknąć drzwi. Wstawiono również okna, których niepowtarzalny charakter. Niektóre domki mają ma- w tradycyjnych domkach w ogóle nie było. leńkie, urokliwe podwórka, najczęściej zamykane Stolarka, choć współczesna, dzięki wykonaniu starymi bramami z poszarzałego od wiatru i słońca jej z tradycyjnych materiałów, dobrze komponuje się surowego drewna. Podobny wygląd mają oryginalne z zabytkowym otoczeniem. Jej seledynowozielony drzwi prowadzące do domostw. W związku z tym, że kolor, nawiązujący do typowej arabskiej palety barw, adaptując domki na pięciogwiazdkowy hotel, należa- nadaje miejscu niepowtarzalny charakter, równo- ło zapewnić gościom pełne poczucie bezpieczeństwa, cześnie nie pozostawiając wątpliwości, że jest to ele- wstawiono do nich odpowiednie, dające się faktycznie ment nowy.

9. Fakturalne tynki, pokrywające nie- równe ściany, dobrze komponują się z wyeksponowaną oryginalną kamie- niarką. 9. The texture of the plaster covering the uneven walls matches the expos- ed original stonework.

61 Pozostałe elementy wystroju kompleksu hote- Hotel, jak przystało na obiekt pięciogwiazdko- lowego wykazują również niezwykłą spójność. wy, świadczy szeroki wachlarz usług. W jego skład, Pokrycia dachowe i wiaty, w znacznej części znisz- oprócz 105 pokoi, wchodzą: warsztaty rzemieślnicze czone, wykonane zostały w większości dawnymi i sklepy z pamiątkami, łaźnia turecka, piekarnia, technikami z tradycyjnych materiałów. Główne ma- restauracja, sale do spotkań, dyskoteka, salon pięk- teriały konstrukcyjne i wykończeniowe to: kamienie, ności, basen oraz tereny rekreacyjne. Większość glina, ziemia, drewno i sznury. usług świadczona jest w obiektach nowo wybudo- Nowe budynki i detale zostały tak umiejętnie wanych, które spełniają wymagane standardy. Nowe wkomponowane w istniejącą zabudowę, że tylko budynki zostały świadomie i umiejętnie podporząd-

10. Tradycyjne drewniane konstrukcje: niegdyś chroniły przed słońcem, dziś stanowią element dekoracyjny. 10. Traditional wooden construction used to offer protection from the sun now comprises a decorative element. obserwując szczegóły (np. ślady obróbki współczesny- kowane dawnym i skomponowane z nimi ze sma- mi narzędziami) można ocenić, która budowla liczy kiem i wyczuciem. Współczesne elementy nie stano- 100, a która 10 lat. Zastosowano w nich tradycyjne wią konkurencji dla autentycznej substancji, zgod- materiały, proporcje i formy. Nowe obiekty odróżnia- nie z wymogami konserwatorskimi odróżniają się od ją się od starych bardziej surową i ostrą fakturą, na oryginału. Dzięki temu udało się uniknąć charakte- której brakuje śladów działania czasu. Przy ich budo- rystycznego i częstego zjawiska degradacji oryginału, wie nie wykorzystano pełnych pni drzew, wprowadzo- który przez kontrast z agresywnie nowymi elemen- no detale cięte i współcześnie obrabiane. Różnice tami traci swe walory estetyczne – sprawia wrażenie między starymi a nowymi budynkami są czytelne, fragmentu starego, brudnego i jeszcze nieodremon- choć trudno je dostrzec na pierwszy rzut oka. Aby towanego. kompleks hotelowy zachował wiejski charakter, pozo- Atrakcyjność hotelu Tybet Zaman docenił na- stawiono naturalną roślinność i trochę starych sprzę- wet król Jordanii, który od czasu do czasu nocuje tów gospodarczych. Nawet śmietniki na całym terenie w królewskim apartamencie. Dla wygody i bezpie- umieszczono w tradycyjnych glinianych dzbanach. czeństwa niedaleko apartamentu zlokalizowane

62 realizacje

11. Nowe konstrukcje per- goli i daszków są wyraźnie odróżnialne od oryginal- nej substancji. Ich współ- czesna, oszczędna forma dobrze harmonizuje ze starymi domami. 11. New pergolas and roofs are immediately distinguishable from the original substance. Their contemporary spare form harmonises with the old houses.

zostało lądowisko dla helikopterów, które także wy- biesiadują w restauracji. Każde z tych miejsc daje konane zostało w sposób naturalny, niekonkurujący wrażenie, że obiekt nadal jest częścią pełnej życia z otoczeniem. wioski, a goście są jej pełnoprawnymi mieszkańca- Obserwując wysiłki właścicieli obiektu, należy mi. Nawet muezin z pobliskiego meczetu wzywa ich przyznać, że udało im się stworzyć miejsce z duszą – do modlitwy na równi z lokalną ludnością, a koguty piękne zarówno w dzień, jak i w nocy, gdy wąskie zza ogrodzenia pieją zarówno dla turystów, jak i dla uliczki rozświetlają metalowe latarnie starego typu. mieszkańców. Dzięki temu hotel nie stanowi odręb- Turyści z przyjemnością rozsiadają się na maleń- nego świata, wypreparowanego z otoczenia i funk- kich podwóreczkach, spacerują po głównym placu, cjonującego na innych zasadach2.

12. Zadaszenie placyku przed restauracją jest no- woczesną drewniano-meta- lową konstrukcją. Wykona- ne w formie żaluzji nie przytłacza i nie stanowi dominującego elementu. 12. The roof over the square in front of the res- taurant is a modern wood- en-metal construction; built in the form of a Venetian blind, it does not over- whelm or comprise a dom- inating element.

63 Już nie z perspektywy obserwatora metod wyko- budowli i nietypową atmosferę miejsca. Gośćmi nie- rzystania zabytkowych obiektów, lecz z punktu zadowolonymi są jedynie ci, dla których synonimem widzenia turysty, hotelowi Taybet Zaman można luksusu są identyczne na całym świecie wnętrza sie- postawić dwa zarzuty – oba dotyczą jednak innych ciowych gigantów hotelowych. Ich rozczarowanie niż konserwatorskie zagadnień. Pierwszy związany wynika głównie z niezrozumienia wspomnianej idei. jest z poziomem obsługi hotelowej, który ustępuje Powodzenie przedsięwzięcia i dalsze plany inwe- nieco standardom obowiązującym w pięciogwiazd- stycyjne firmy uświadamiają, że w walorze auten- kowych obiektach. Drugi dotyczy zachowania czys- tyczności dziedzictwa tkwi ogromny potencjał, w tym tości. Wprawdzie bezustanna walka z pustynnym także finansowy. Obserwując zatem zmagania wielu pyłem jest trudna, a jego wszechobecność dodaje właścicieli z zabytkową materią nieruchomości, po- miejscu autentyczności, to jednak równocześnie dejmowane próby dostosowania starej tkanki do zmniejsza komfort przebywania w kompleksie nowych wymagań, standardów i gustów, warto skie- hotelowym. rować ich uwagę na takie realizacje, jak Taybet Po otwarciu hotel, nazwany Sofitel Taybet Za- Zaman, dzięki którym udaje się osiągnąć efekt sy- man, pozostawał pod zarządem sieci Accor, jednak nergii – wyjątkowego wyeksponowania i wykorzysta- już po ok. 2 latach wrócił pod zarząd właścicieli. nia wartości prawidłowo użytkowanego zabytku. Firma, zachęcona powodzeniem projektu, otworzy- Analizując przypadek hotelu Taybet Zaman ła niedawno kolejny tego typu obiekt – hotel Beit z punktu widzenia teorii konserwacji, warto zwrócić Zaman w Wadi Musa. uwagę na kilka istotnych elementów: Troska o zachowanie jordańskiego dziedzictwa ▯ zabytek nie zmienił w sposób zasadniczy swej dla przyszłych pokoleń jest już znakiem firmowym pierwotnej funkcji – nadal jest zamieszkany, choć Jordan Tourism and Visitment Company. Myśl już nie przez rdzennych mieszkańców, a przyjeż- przewodnią swoich działań wyrażają w folderach re- dżających na krótko gości hotelowych; klamujących Taybet Zaman: chcą tworzyć miej-sca, ▯ zmiana funkcji nie została dokonana wbrew woli w których spotkać można ducha minionego cza-su – pierwszych mieszkańców; hotele, w których zawarte są świadectwa historii i ▯ zabytek nie został wypreparowany z otoczenia, dziedzictwa narodowego. Ta idea przyciąga odpo- a wręcz przeciwnie – dołożono wszelkich starań, wiedni segment turystów – ludzi pragnących obco- aby pozostał integralnym elementem wioski, two- wać z przeszłością, wrażliwych na piękno dawnych rzył z nią spójny organizm i wpływał na jej życie;

13. Lądowisko dla heli- kopterów – w nieregular- nym kształcie, z naturalną nawierzchnią i ręcznie wy- malowaną literą H – dob- rze wkomponowuje się w otoczenie. 13. The helicopter landing pad – with an irregular shape, natural surface and hand-painted letter H – becomes a natural compo- nent of the surrounding.

64 realizacje

▯ prace adaptacyjne3 przeprowadzono z zachowa- niem podstawowych zasad konserwatorskich: zasady poszanowania oryginalnej materii, zasady minimalnej niezbędnej ingerencji, zasady odróż- nialności i odwracalności4; ▯ realizując zasadę odróżnialności, twórcy projektu zastosowali metodę wkomponowania i podpo- rządkowania dodanych elementów, dzięki czemu uniknięto estetycznej dominacji nowej materii nad dawną; ▯ zabytek po pracach adaptacyjnych zachował autentyczną materię. Dodane obiekty nie znisz- czyły integralności estetycznej złożenia, a zasto- sowanie tradycyjnych materiałów pozwala sądzić, 14. Nawet oznakowanie wykonane zostało ręcznie i nie kłuje że nie powinno dojść do kolizji technicznych, wy- w oczy komputerową precyzją, która mogłaby kontrastować z estetyką zabytków. nikających z niezgodności materiałów nowoczes- 14. Even signs are handmade and do not feature irritating com- nych i dawnych. puter precision, which could contrast with the aesthetic of the Adaptację wioski Taybet na hotel można więc monuments. uznać za pozytywny przykład rewitalizacji „nieinwa- zyjnej”. Analiza przykładu hotelu Taybet Zaman, jak również kilku podobnych przedsięwzięć, pozwala dostrzec jeszcze inny, ważny aspekt zagadnienia. Pokazuje mianowicie, jak duże znaczenie mają tego typu rozwiązania dla ochrony dziedzictwa niemate- rialnego, jakim są miejscowe tradycje i techniki bu- dowlane, kamieniarskie, tkackie itp. Zarówno bo- wiem w fazie przygotowania obiektu do użytku, jak i później, w trakcie samego użytkowania, do bieżą- cych napraw potrzebni byli i są ludzie potrafiący obrabiać kamienie, wykonywać gliniane tynki, wy- platać palmowe dachy, tkać kilimy i dywany, co daje szansę na podtrzymanie unikatowej wiedzy przed- stawicieli tradycyjnych zawodów. Można przytoczyć 15. Numery pokoi wykonane i wyeksponowane zostały w nie- wiele przykładów5 świadczących o tym, jak wielkie banalny sposób, na malowniczych starych nadprożach. 15. Room numbers have been executed and displayed on pic- znaczenie dla małych społeczności ma pielęgnowa- turesque old lintels. nie miejscowych zwyczajów i tradycji rzemieślni- czych. Umożliwia nie tylko budowanie pewności ekonomicznej i idącego w ślad za nią poczucia god- ności ludzi, ale także wytwarza silne powiązania Malwina Rouba jest absolwentką Wydziału Prawa emocjonalne między członkami małych społeczności, i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza utrwalając ich tożsamość i więzi z własną kulturą. w Poznaniu, Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie Za sprawą mądrego zarządzania zabytkową i Sciences Politiques w Paryżu (program studiów eu- nieruchomością osiągnięto w przypadku hotelu ropejskich o specjalizacji komunikacja). Studiowała Taybet Zaman coś rzadko spotykanego, mądrego również na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie. i potrzebnego – ochroniono zabytek w jego możliwie Od pięciu lat jest związana zawodowo z samorządem terytorialnym w zakresie programów europejskich, najbardziej autentyczniej formie, z której uczyniono finansowania zewnętrznego, promocji i rozwoju. jego zasadniczy atut. Przykład ten udowadnia po- Publikuje również artykuły w prasie branżowej. nadto, że ochrona autentyczności zabytku nie jest Ponadto od sześciu lat działa w branży turystycznej. jedynie kosztownym luksusem, ale można na niej Obecnie zasiada w zarządzie Lokalnej Organizacji również doskonale zarobić. Turystycznej w Toruniu.

65 Przypisy

1. Wspomniana firma występowała również pod nazwami 4. Zasada odwracalności ingerencji nie wydaje się wprawdzie Jordan Tourism Investment oraz Jordan Tourism Resorts. w tym konkretnym przypadku priorytetowa, jednak w rzeczywis- Życzeniem osób udzielających informacji na potrzeby artykułu tości została ona spełniona, bowiem dobudowane, niezależne było niepodawanie w nim nazwisk osób oraz nazw innych firm obiekty, wszelkie dodane wiaty, pergole itp. są elementami, które zaangażowanych w przedsięwzięcie. w każdej chwili można usunąć bez szkody dla zabytku. 2. Tym, co czyni Taybet Zaman obiektem wyjątkowym, jest właśnie jego oryginalność – zarówno pod względem autentycz- 5. Świadectwem na to, że ochrona ginących zawodów ma istotne ności substancji większości budynków, jak i samego założenia. znacznie i jako taka jest przedsięwzięciem godnym wszelkiego ro- Wśród powstających obecnie na świecie hoteli coraz częściej, dzaju wsparcia, jest fakt finansowania tego typu działań przez również w Polsce, pojawiają się obiekty nietypowe, stanowiące Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społeczne- alternatywę dla klasycznych rozwiązań. W Polsce ciekawym zało- go oraz przez międzynarodowe fundacje i liczne programy po- żeniem, które wykazuje podobieństwo do Taybet Zaman, jest mocowe. Przytaczając choć kilka z nich, wspomnieć można zrea- Zaborek na Lubelszczyźnie. Tym, co odróżnia obydwa obiekty, lizowany w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego jest fakt, że hotel Taybet Zaman jest zabytkowym założeniem Rozwoju Regionalnego projekt „Reaktywacja ginących zawodów trwającym w miejscu swego powstania. Zaborek częściowo także, ale jego właściciele przez lata podejmujący starania, aby objąć w powiecie nyskim”, zorganizowany przez Fundację ICPPC pro- opieką jak największą liczbę zabytkowych budynków, stworzyli jekt „Ginące zawody”, finansowany przez Ambasadę Królestwa swoisty skansen, wzbogacony o obiekty przeniesione z innych Holandii, Rockefeller Brothers Fund (USA), Goldman Prize miejsc i włączone do kompleksu hotelowego. (USA) i Creative (Słowacja) czy liczne projekty Akademii Roz- 3. Zastrzec tu należy, że oceny dokonano na podstawie dzisiej- woju Filantropii w Polsce, realizowane w ramach programu szego wyglądu samego zabytku oraz wywiadów, a nie szczegóło- „Działaj lokalnie”, finansowane przez Polsko-Amerykańską Fun- wej dokumentacji prac. dację Wolności.

ZAMAN – OR JUST AS CENTURIES AGO. IN HARMONY WITH HISTORICAL MONUMENTS

pon the basis of the Taybet Zaman Hotel in create an exceptional site, different from the net- U the Kingdom of Jordan the article shows how work hotels built at present. Taybet Zaman – its it is possible to create an exceptional tourist site and Arabian name means: “the village of Taybet, just as salvage a historical monument important for local centuries ago” – is already the second undertaking culture while respecting its substance. of the owners in which they used historical monu- The hotel was established in the old centre of ments as a base for creating tourist amenities. a Bedouin village leased from the inhabitants. Its Skilful revitalisation carried out in accordance with adaptation for a new function was conducted the art of conservation and with consideration for by taking into consideration all the principles of the historical monument guaranteed success, also conservation – maximum respect for the original financial. matter, a distinction between the old and the new, The example of Taybet Zaman emphasises the the avoidance of glaring contrasts, and the preser- importance of the adroit use of the assets of histori- vation – albeit symbolic, in view of the introduced cal monuments in their adaptation to new func- alterations – of the original residential-trade func- tions. It also demonstrates how by cultivating local tions. heritage and identity it possible to play a prominent Hotel Taybet Zaman is the pride and joy not cultural role by enabling monuments to cease being only of its owners but also of the local community an unwanted and costly burden and to obtain – it even contains a royal apartment used by the profits from their original character. monarch and his family. The authors managed to

66 Ewa Doleżyńska-Sewerniak realizacje konserwator dzieł sztuki Wyz·sza Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

IMPRESJONIZM ALEKSANDRA GIERYMSKIEGO NA PODSTAWIE KONSERWATORSKICH BADAŃ OBRAZU CHŁOPIEC NIOSĄCY SNOP

1. Aleksander Gierym- ski, Chłopiec niosący snop (94 x 77cm). Fot. A. Cupa. 1. Aleksander Gierym- ski, Boy Carrying a Sheaf (94 x77cm). Photo: A. Cupa.

rtykuł prezentuje obraz Chłopiec niosący snop artysty, który był eksperymentatorem w dziedzinie A Aleksandra Gierymskiego widziany przez kon- techniki malarskiej. serwatora technologa. Przez historyków sztuki jest To właśnie sposób wykonania płótna, zdradza- on uznawany za jedno z pierwszych i zarazem waż- jący inspirację malarstwem francuskim, był przy- niejszych impresjonistycznych dzieł w twórczości czyną objęcia go interdyscyplinarnymi badaniami

67 z warszawskich antykwariuszy, od którego z kolei na- był go Henryk Aschkenazy, żydowski naukowiec i fi- nansista. Po wojnie cała kolekcja Aschkenazego zna- lazła się na liście strat wojennych w dziedzinie kultury3. W maju 2004 r., w atmosferze sensacji, płótno pojawiło się na aukcji Polskiego Domu Aukcyjnego Sztuka, z której zostało jednak wycofane w celu wy- a jaśnienia okoliczności, w jakich właściciel obrazu wszedł w jego posiadanie. Jak się okazało, w 1939 r., Aschkenazy sprzedał obraz członkowi znanej war- szawskiej rodziny, który – aby go ocalić – zamknął płótno w metalowej skrzyni i zakopał w piwnicy. Po wojnie, w gruzach zbombardowanej kamienicy, obraz odnalazł i zawiesił na ścianie salonu w swoim warszawskim mieszkaniu4. Obraz został wystawiony ponownie na aukcji lis- b topadowej w PDA Sztuka. Minister Kultury skorzys- tał wówczas z prawa pierwokupu, które w takich sy- 2. Przekrój poprzeczny próbki żółcieni w świetle widzialnym (a) i w kolorowej podczerwieni (b). Próbka składa się głównie z żół- tuacjach przysługuje polskim muzeom, i w listopa- cieni strontowej i żółcieni chromowej z błękitu kobaltowego, zie- dzie 2004 r. na konferencji prasowej w Warszawie leni szmaragdowej, zieleni szwajnfurckiej. Fot. E. Doleżyńska- poinformował o sfinansowaniu zakupu obrazu. -Sewerniak. Obecnie płótno to znajduje się w zbiorach Muzeum 16. Cross-section of a sample of yellow in visible light (a) and 5 coloured infrared (b). The sample is composed predominantly of Narodowego we Wrocławiu . strontium yellow and chrome yellow, cobalt blue, emerald green Chłopiec niosący snop swą tematyką i stylizacją and Schweinfurth green. Photo: E. Doleżyńska-Sewerniak. przywołuje na myśl obrazy impresjonisty Claude’a Moneta – Stogi siana, malowane przez niego w la- konserwatorskimi, których celem było wykazanie tach 1891-1893 i 1895 r. Obaj artyści zastosowali analogii jego techniki i technologii z malarstwem światło padające z tyłu spłaszczające bryły, ale umoż- impresjonistów. liwiające ukazanie gry światła, cienia i koloru. Z kie- Obraz nie był do tej pory przedmiotem wnikli- runkiem tym artysta zetknął się podczas pobytu wych konserwatorskich analiz. w Paryżu w latach 1890-1892, podczas którego na- malował swój pierwszy obraz zdradzający inspirację Historia obrazu impresjonizmem – Wieczór nad Sekwaną. Ekspery- menty z kolorem i światłem były domeną twórczości Chłopiec niosący snop Aleksandra Gierymskiego Gierymskiego. Z tego względu artysta nazwany zo- (1850-1901)1 powstał ok. 1895 r., najprawdopodob- stał przez historyków sztuki malarzem światła6. Jego niej podczas pobytu artysty w podkrakowskich Bro- luministyczne zainteresowania sięgają przełomu lat nowicach u poety i malarza Włodzimierza Tetma- 70. i 80. XIX w., czego przykładem może być cykl jera. Należy on do nurtu w malarstwie artysty zwią- W altanie. Fascynacje te Gierymski ujawniał rów- zanego z nietypową dla jego twórczości tematyką nież w latach późniejszych, zarówno w nokturnach – wsi. Zaliczyć do niego można także m.in. utrzymane np. Opera paryska w nocy (1891), Staruszka czu- w jasnej i żywej gamie barwnej dwa studia postaci – wająca przy zwłokach I (1880-1890), jak i powsta- Dziewczyna wiejska i Chłop z Bronowic oraz stu- łych w ostatnich latach jego twórczości, przepełnio- dium wsi bronowickiej – Droga w Bronowicach, ści- nych słońcem pejzażach, np. Katedra w Amalfii, śle związane z cyklem Trumna chłopska2. Piazza del Popolo w Rzymie, Widok Werony. Obraz ten ma ciekawą historię. Jak większość prac namalowanych przez Gierymskiego w okresie Metody badań technologicznych krakowskim (1893-1894) znajdował się w kolekcji hra- biego Ignacego Korwin Milewskiego, który w 1923 r. W celu rozpoznania techniki i technologii obra- postanowił wystawić swą kolekcję na sprzedaż. Chło- zu poddano go wielu badaniom nieinwazyjnym. piec niosący snop trafił wówczas w ręce jednego Wykonano standardowe analizy podstawowe, czyli

68 realizacje ocenę wizualną w świetle rozproszonym, skośnym dalszym analizom przy zastosowaniu spektroskopii i przechodzącym, badania fluorescencji w ultrafiole- w podczerwieni z transformacją Fouriera (FTIR) cie, w bliskiej podczerwieni, badania rentgenowskie. oraz chromatografii gazowej, połączonej ze spek- Unikatowych informacji dostarczyły także kolorowa trometrią masową (GC-MS)18. podczerwień (tzw. technika fałszywych kolorów) i re- Badania obejmowały jedynie analizę materiałów flektografia w ultrafiolecie. Badania wykonane za oryginalnych bez uwzględnienia materiałów wtór- pomocą wymienionych metod udokumentowano nych, dodanych w trakcie prac konserwatorskich. fotograficznie7. Podobrazie płócienne identyfikowano, stosując Wyniki badań technologicznych techniki mikroskopowe, kroplowe oraz analizę wi- zualną8. Stan zachowania obrazu, przeprowadzone kon- Identyfikację wypełniaczy i pigmentów warstw serwacje. Stan zachowania obrazu jest dobry. malarskich rozpoczęto od wykonania rentgenowskiej Jedynie na odwrociu płótna widoczny jest rysunek analizy fluorescencyjnej (XRF) próbek9, którą uzu- spękań gruntu, a w lewym górnym narożniku ciem- pełniono badaniami mikrochemicznymi10. W celu na plama powstała w wyniku zalania. W obrębie określenia stratygrafii warstw z wytypowanych pró- warstwy malarskiej na zdjęciach fluorescencji w UV bek wykonano przekroje poprzeczne11, które następ- i na rentgenogramie w postaci najciemniejszych nie poddano badaniom w kolorowej podczerwieni12 plam uczytelniły się punktowania wykonane pod- (il. 2), fluorescencji w ultrafiolecie13 oraz energo- czas konserwacji w 2004 r. Zdublowano wówczas dyspersyjnej mikroanalizie rentgenowskiej z zasto- krajki płótna. Uzupełniono ubytki zaprawy oraz sowaniem mikrosondy elektronowej (SEM-EDS) warstwy malarskiej. (il. 3)14. Badania uzupełniono pomiarami rama- nowskimi (RS)15. Budowa techniczna. Obraz namalowany został Spoiwo przeklejenia, zaprawy i warstwy malar- na ciętym z wałka, fabrycznym, grubym i gęstym skiej wstępnie rozpoznano mikrochemicznie16. płótnie lnianym o splocie prostym19. Ma ono bity Następnie poddano badaniom za pomocą chroma- brzeg, który występuje wzdłuż jego górnej krawędzi. tografii gazowej (GC)17. Wybrane próbki poddano Badania struktury tkaniny wykazały, że jest to

3. Zdjęcie skaningowe (SEM) w świetle odbitym (BEI) próbki zieleni. Niebieskim prostoką- tem zaznaczono obszar anali- zy. Obok wyniki energodysper- syjnej analizy rentgenowskiej z zastosowaniem mikrosondy elektronowej w próbce zieleni z obszaru oznaczonego nr 069: C, O, Pb, S, As, Al, Cd, Cr; z obszaru 070: C, O, Pb, S, Al, As, Cr, Sr, Cu, Cd, Ca, Ba; z obszaru 071: C, O, Al, Pb, Fe, Cd, Cr, Co. Fot. M. Wróbel. 3. Scan (SEM) of a sample of green in reflected light (BEI). A blue rectangle marks the analysed area. On the right – results of an energy dispersive X-ray analysis with the appli- cation of an electronic micro- probe in a sample of green in an area marked as no. 069: C, O, Pb, S, As, Al, Cd, Cr; in area 070: C, O, Pb, S, Al, As, Cr, Sr, Cu, Cd, Ca, Ba; in area 071: C, O, Al, Pb, Fe, Cd, Cr, Co. Photo: M. Wróbel.

69 typowe XIX-wieczne podobrazie handlowe. Zaizolo- fabrycznie. Składa się z powszechnie stosowanych wane zostało klejem glutynowym, wprowadzonym w tym okresie wypełniaczy, takich jak: kreda, biel prawdopodobnie na zimno, który uszczelnił pory ołowiowa, biel barytowa w spoiwie emulsyjnym. tkaniny. Grunt jest biały, również wykonany Przed wykonaniem obrazu zaprawa była spękana, na co wskazuje analiza przekrojów warstw malar- skich. Obecne krosno jest wtórne. Artysta zaczął malować Chłopca niosącego snop prawdopodobnie alla prima, być może wykonując jedynie jego wstępny szkic pędzlem20. Podmalowanie wykonał kryjącą farbą przełamaną bielą. Gierymski opracował je kolorem lokalnym bez stosowania mo- nochromatycznych podmalowań, które obecne są często w jego obrazach powstałych przed 1893 r. Kolejne warstwy wprowadzał w różny sposób. Operował farbą zarówno cienką i kryjącą, jak i im- pastową. Nie rezygnował również z przecierek, czy- li malowania półsuchym pędzlem w taki sposób, że gęsta farba pozostawała jedynie na splotach płótna, pozwalając oddziaływać barwom spodnim. Obraz powstał w wielu sesjach, dlatego można za- obserwować wprowadzanie kolorów zarówno mokre w mokre, jak i mokre na suche. Uzyskane na palecie barwy artysta nakładał miejscowo plamą. Mieszały się one ze spodnimi, jeśli te były niedostatecznie wy- schnięte. Dukt pędzla w obrębie obrazu zastosowa- ny jest po formie poza światłami, których bliki i naj- jaśniejsze plamy są od rysunku niezależne. W sposobie opracowania malarskiego obrazu nie ma schematu. Struktura warstw barwnych jest zróżnicowana w poszczególnych jego fragmentach. Partie zieleni, a szczególnie dolna część pejzażu i snop wykonane są mięsistą, gęstą masą farby wpro- wadzanej wieloetapowo. W obrębie tych fragmen- tów warstwa malarska jest chropowata i szorstka. Tworzą ją sople różnokolorowej farby. Tło w partiach cieni namalowane jest subtelnie i gładko. Faktura świateł z kolei jest rozbudowana. Artysta uzyskał ją poprzez nawarstwianie coraz grubszych impastów prawdopodobnie odsączonej farby. Partie te opraco- wał wstępnie przy użyciu płaskich, szczecinowych pędzli o szerokości 1 cm. Bliki wmalowane zostały za pomocą pędzli lekko zaokrąglonych o szerokości 0,5 cm. Efektowne i brawurowe opracowanie malarskie pejzażu różni się od sposobu namalowana postaci. Jest ona wystudiowana. Artysta wykonał ją gład- ko, wykańczając licznymi laserunkami. Warstwa malarska w jej obrębie zbudowana jest z subtelnych, 5. Rentgenogram obrazu Chłopiec niosący snop. Fot. R. Stasiuk, ale wielokrotnych dotknięć pędzla. Różnobarwne P. Zambrzycki. 5. X-ray photograph of Boy Carrying a Sheaf. Photo: R. Stasiuk, półtony twarzy postaci w partiach cieni pogłębio- P. Zambrzycki. ne są brązowożółtoczerwonymi i półprzeźroczystymi

70 realizacje

6. Chłopiec niosący snop w reflektografii w UV. Poprawki wprowadzone przez artystę po wyschnię- ciu kompozycji uwidoczniły się w postaci ciemnych plam. Występują one w dolnej części pejzażu oraz wokół głowy chłopca. Fot. A. Cupa. 6. Boy Carrying a Sheaf in UV reflectography. The corrections made by the artist after the composition dried became visible in the form of dark spots in the lower part of the landscape and around the boy’s head. Photo: A. Cupa.

warstwami scalającymi. Okolice głowy chłopca oraz jego kaszkiet Gierymski malował również laserunkowo, stosując werniks żywiczny lub dużą ilość spoi- wa, o czym świadczy błękitnobiała fluo- rescencja tych fragmentów, widoczna na zdjęciu w UV. Płasko opracowany kaf- tan urozmaica jedynie wyraźna faktura jego zielonego wzoru. W cieniach widocz- ne są pogłębiające i przyciemniające je laserunki. Zróżnicowane opracowanie malar- skie może świadczyć o zastosowaniu dwóch metod pracy – plenerowej oraz warsztatowej. Pejzaż wykonany został naj- prawdopodobniej na podstawie obser- wacji natury w plenerze i choć artysta malował go również etapami, technika jego wykonania zdradza więcej cech spontanicznoś- nogawek. Rentgenogram uwidacznia rysunek fałd ci niż metoda opracowania postaci. Nie można jed- na czerwonym kaftanie chłopca, których później zo- nak wykluczyć, że i pejzaż został ostatecznie wykoń- stał pozbawiony. Na zdjęciu tym jest on precyzyjny czony w pracowni. i wyraźny. W trakcie prac nad obrazem rysunek fałd Gierymski w trakcie pracy nad obrazem zmie- został skorygowany przez artystę . niał kompozycję. Widoczne jest to szczególnie na W korygowanych fragmentach faktura malatury zdjęciu rentgenowskim, które pozwoliło na prześle- nie pokrywa się z aktualnym rysunkiem kompozy- dzenie procesu twórczego (il. 5). W postaci jasnych cyjnym. Poprawki autorskie wprowadzane były za- plam uczytelniły się na nim przede wszystkim te równo na bieżąco, jak i już po wyschnięciu warstw fragmenty, które artysta opracował jasnymi farba- malarskich. W ich uczytelnieniu niezwykle pomocna mi, takimi jak biel ołowiowa oraz innymi, zawiera- okazała się reflektografia w UV (il. 6). Zdjęcie wyko- jącymi w swym składzie metale ciężkie. Dzięki temu nane w tej technice uwidoczniło przemalówki wpro- wyraźne stały się miejsca wykonane takimi farbami wadzone przez artystę przede wszystkim w dolnej w spodnich warstwach, ukazując pierwotny zamysł części pejzażu oraz wokół głowy chłopca. Analiza kompozycyjny. Największą zmianą, wprowadzoną porównawcza zdjęć w świetle widzialnym i w reflek- w trakcie malowania była korekta układu prawej dło- tografii w UV wykazała, że po namalowaniu kompo- ni chłopca. Pierwotnie była ona opuszczona o ok. zycji Gierymski wprowadził w jej dolnej części chłod- 10 cm. Znajdowała się na wysokości pasa postaci ne, zielone plamy. W tym samym czasie pogłębił i skierowana była w dół. Na rentgenogramie wi- laserunki występujące w partii włosów, wokół głowy doczne są również poprawki nanoszone przez artys- postaci i spodni chłopca. Rysunek ornamentu stroju tę w partii nóg, które przesunięte zostały nieznacz- został wówczas również miejscowo kolorystycznie nie w prawo. Gierymski korygował również grubość zmodyfikowany.

71 się wystarczająco reprezentatywnym materiałem badawczym21. Do ustalenia składu pigmentowego powierzchni płótna cenna okazała się nieniszcząca technika „fał- szywych kolorów” (il. 7, 8). Na zdjęciu w kolorowej podczerwieni w postaci niebieskich plam uwidocz- niły się miejsca występowania pigmentów miedzio- wych, kolory czerwone uczytelniają miejsca namalo- wane błękitem kobaltowym lub ultramaryną. Na zdjęciu wykonanym w tej technice czerwienie zmie- niły się w kolor żółty, co wskazuje na duże prawdo- podobieństwo występowania w tych partiach kom- pozycji cynobru. Żółcienie zamieniły się w kolor bia- ły, sugerując obecność żółcieni chromianowych lub kadmowych. Partia krajobrazu wykonana została za- tem z zastosowaniem dużej ilości tych żółtych farb.

7. Chłopiec niosący snop w technice fałszywych kolorów. Fot. A. Cupa. 7. Boy Carrying a Sheaf in the artificial colours technique. Photo: A. Cupa.

Obraz charakteryzuje bogata kolorystyka, którą podkreśla sposób opracowania malarskiego – artys- a ta wprowadzał farbę m.in. za pomocą dotknięć pół- suchego pędzla, dzięki czemu wprowadzane barwy przenikają się wzajemnie. Gierymski namalował obraz czystymi, lekko przełamanymi farbami; w ich skład wchodzą głównie pigmenty, które weszły na palety artystów w XIX w. Należy do nich zaliczyć: błękit kobaltowy, zieleń szwajnfurcką, żółcień stron- tową, ultramarynę sztuczną, żółcień kadmową oraz zieleń szmaragdową. Spośród tradycyjnych pigmen- tów w obrazie zidentyfikowano: biel ołowiową, cyno- ber i czerń roślinną. b Ponieważ niemożliwe było pobranie próbek z li- 8. Przekrój poprzeczny próbki fioletu (nr 8) w świetle widzialnym ca obrazu, ograniczono się do analiz fizyko-chemicz- (a) i w kolorowej podczerwieni (b). Próbka w warstwie fioletowej nych warstw malarskich występujących na jego kraj- składa się głównie z cynobru HgS, błękitu kobaltowego, bieli kach. Wyniki tych badań stały się punktem odnie- ołowiowej i prawdopodobnie fioletu organicznego. W warstwie sienia do ustalenia składu farb powierzchni płótna. żółtej z żółcieni chromowej oraz kadmowej z bielą ołowiową, Stało się to możliwe tylko dlatego, że format obrazu w warstwie zielonej z zieleni szwajnfurckiej, błękitu kobaltowego, czerni roślinnej. Fot. E. Doleżyńska-Sewerniak. uległ w czasie nieznacznej zmianie – po namalowa- 8. Cross-section of a sample of violet (no. 8) in visible light (a) niu został naciągnięty na nowe, mniejsze krosna. and coloured infrared (b). The violet stratum of the sample is Pierwotne jego rozmiary zostały w ten sposób zmniej- composed predominantly of cinnabar HgS, cobalt blue, white szone po 1,5 cm z boków oraz o 1 cm od góry. Dolna lead and probably organic violet. The yellow stratum is com- posed of chrome yellow, cadmium yellow and white lead, and jego część pozostała bez zmian. Dzięki temu warst- the green stratum – of Schweinfurth green, cobalt blue, and wa malarska została zawinięta na boki krosna, stając plant black. Photo: E. Doleżyńska-Sewerniak.

72 realizacje W obrębie warstwy malarskiej, a szczególnie w dolnej części kompozycji zastosowane zostały pig- menty wygaszające fluorescencję UV, być może są to zielenie miedziowe zidentyfikowane na podstawie badań instrumentalnych (il. 9). Badania fluorescencji w UV przekrojów po- przecznych próbek pobranych z obrazu wykazały obecność medium żywicznego w warstwach malar- skich kompozycji (il. 10). Badania spoiwa wykonane za pomocą metod spektrofotometrii w podczerwieni (FTIR) oraz chromatografii gazowej w połączeniu ze spektrometrią masową (GC-MS) dowiodły, że farba wzbogacona była mieszaniną oleju lnianego oraz żywic – najprawdopodobniej kalafonii i sandaraku.

9. Chłopiec niosący snop w świetle UV. W postaci najciem- niejszych plam uwidoczniły się miejsca punktowań. W obrębie warstwy malarskiej, a szczególnie w dolnej części pejzażu, zasto- sowane zostały pigmenty wygaszające fluorescencję; być może są to zielenie miedziowe zidentyfikowane w obrazie na podstawie badań instrumentalnych. Miejsca wykonane przez artystę lase- runkowo, np. czapka chłopca, mają błękitnobiałą fluorescencję a świadczącą najprawdopodobniej o zastosowaniu w tych partiach dużej ilości spoiwa – być może werniksu lub medium żywicz- nego. Fot. A. Cupa. 9. Boy Carrying a Sheaf in UV light. Dotting became revealed in the form of darkest spots. Pigments blurring the fluorescence were used within the painted stratum, and in particular in the lower part of the landscape; quite possibly, they were copper greens identified in the canvas upon the basis of instrumental studies. Places which the artist executed by resorting to glazing, such as the boy’s cap, possess a blue-white fluorescence, evi- dence of the application of a large amount of binder – varnish or resin. Photo: A. Cupa.

Kolor zielony Gierymski uzyskał z mieszanin tychże b żółcieni z błękitami kobaltowymi, ultramaryną oraz zielenią szmaragdową. Dolna część pejzażu wykoń- 10. Przekrój poprzeczny próbki zieleni w świetle widzialnym (a) i w ultrafiolecie (b). Próbka składa się z zieleni szwajnfurckiej, czona została zielenią szwajnfurcką. W jego ciem- zieleni szmaragdowej, żółcieni strontowej, żółcieni chromowej, niejszych partiach, występujących w górnej części żółcieni kadmowej, błękitu kobaltowego, brązowych tlenków że- kompozycji, artysta zastosował duże ilości błękitów – laza (?). W warstwie zaprawy zidentyfikowano: biel ołowiową, kobaltowego i ultramaryny. Kaftan chłopca nama- siarczan baru i kredę, werniks o jasnej fluorescencji w UV. Fot. Z. Rozłucka. lowany został cynobrem oraz czerwienią organicz- 10. Cross-section of a sample of green in visible light (a) and UV ną, a jego ciemniejsze partie – farbą uzyskaną ze (b). The sample is composed of Schweinfurth green, emerald zmieszania wymienionych pigmentów z czernią i błę- green, strontium yellow, chrome yellow, cadmium yellow, cobalt kitami. Zielenie wzoru na kaftanie wykonane zostały blue and brown iron oxides (?). Identified components of the priming ground include: white lead, barium sulphate and chalk, najprawdopodobniej zielenią szmaragdową lub as well as varnish with a light fluorescence in UV light. Photo: wyżej wymienioną mieszaniną żółcieni i błękitów. Z. Rozłucka.

73 Stosowanie medium żywicznego zapewne ułatwiało Artysta wykonał w tej konwencji, w latach 80. tego artyście wykończenie laserunkowe postaci. stulecia, wiele swoich najlepszych prac, takich jak Gierymski najprawdopodobniej namalował Trąbki czy Brama na Starym Mieście w Warszawie. obraz oprawiony wcześniej w ramy. Świadczy o tym O obciążeniu malarstwa Gierymskiego akademiz- niezwykle równo zakończona malatura widoczna na mem pisało wielu wybitnych krytyków jego twór- krajkach (il. 11). czości25. Odnosi się ono – poza cechami stylistycz- nymi – również do aspektu technologicznego. Odchodzenie od metod malarstwa akademickiego, Wnioski z badań technologicznych. jakie można obserwować w malarstwie 2. poł. XIX w., Impresjonizm Chłopca niosącego dotyczy także twórczości Gierymskiego. Do ich od- rzucenia przez artystę przyczyniła się głównie jego snop inspiracja impresjonizmem. Pozostałością tej kon- Chłopiec niosący snop uznawany jest przez history- wencji w Chłopcu niosącym snop są jedynie wykoń- ków sztuki za jedno z pierwszych impresjonistycz- czenie laserunkowe postaci, opisowy dukt pędzla nych dzieł Gierymskiego. Wiele inspiracji impresjo- oraz budowanie przestrzeni obrazowej na zasadzie nizmem zdradza również technika wykonania pracy kontrastu, polegającego na impastowym wykonaniu oraz dobór przez artystę materiałów malarskich22. świateł i cienko opracowanych cieni. Kolorystyka obrazu czytelnie odnosi się do popular- Artysta, w odróżnieniu od akademików, zastoso- nych wśród impresjonistów i neoimpresjonistów wał w tym obrazie płótno gruntowane jasną zapra- teorii na temat rejestrowania efektów światła sło- wą, jaskrawe kolory oraz kładzione warstwami róż- necznego. norodnej grubości nieprzezroczyste farby. W kompo- Obraz pozbawiony jest cech charakterystycz- zycji można zaobserwować operowanie różnobarw- nych dla występującej w malarstwie akademickim nymi plamami farb, kładzionych spontanicznie i od- konwencji światłocieniowej (chiaroscuro), takich jak: działujących na siebie symultanicznie. Pewna przy- monochromatyczne podmalowania, precyzyjny rysu- padkowość i brawura w sposobie opracowania ma- nek wstępny, przejrzyste cienie, subtelny modelunek larskiego polega na niekonsekwencji we wprowadza- tonalny, ciemne barwy i pigmenty ziemne23. Jak do- niu kolejnych warstw barwnych; mam na myśli po- wiodły przeprowadzone przeze mnie badania, kon- krywanie efektów przecierki kryjącą farbą, ponowne wencja ta na przełomie lat 60. i 70. XIX w. – w okre- przecieranie miejsc tak opracowanych, zamalowy- sie studiów Gierymskiego w Akademii monachij- wania wcześniej uzyskanych impastów. Tego typu skiej – nadal była stosowana24. Świadczy o tym opra- metody opracowania malarskiego wówczas jeszcze cowanie malarskie prac artysty, powstałych właśnie nie zawsze były akceptowane przez polskie środo- w czasie jego nauki w klasie Karla Piloty’ego w la- wisko artystyczne. Pozbawiona laserunków i nie- tach 1870-1872, np. obrazu Hamlet (1870-1872). zwykle plastyczna, wielobarwna faktura służy utrwa- leniu efektów wibrującego światła słonecznego, a za- stosowanie światła, którego źródło ukryte jest w głę- bi obrazu, spłaszcza postać, uniemożliwiając zasto- sowanie akademickiego, stopniowanego modelunku bryły. Niezwykle interesująca jest kolorystyka pracy. Świadczy o tym, że Gierymskiemu znane było pra- wo kontrastu symultanicznego. Teorie dotyczące koloru i światła oraz badania w zakresie klasyfikacji barw były szeroko komento- wane przez wielu badaczy w XIX w. Wyniki badań na tym polu – m.in. odkrycie Newtona, Younga, Helmholtza, Maxwella – przyczyniły się do powstania podstawowych zasad zestawiania barw, które miały głęboki wpływ na rozwój malarstwa. Największe zna- 11. Krajka obrazu Chłopiec niosący snop. Fot. A. Cupa. czenie dla artystów miały dokonania francuskiego 11. Edge of Boy Carrying a Sheaf. Photo: A. Cupa. chemika Michela Eugène’a Chevreula (1786-1889)

74 realizacje

12. Widoczne sposoby opracowania malarskiego w obrębie różnych partii obrazu. Fot. E. Doleżyńska-Sewerniak. 12. Visible manners of painterly execution within different parts of the painting. Photo: E. Doleżyńska-Sewerniak. w zakresie klasyfikacji barw. Na podstawie własnych on prawa kontrastu symultanicznego, sukcesywne- badań i obserwacji kolorów ostatecznie sformułował go i mieszanego barw26.

75 Prawo kontrastu symultanicznego mówi o tym, znał pracę Chevreula i wykonywał podmalowania że jeśli oko zobaczy dwa sąsiadujące ze sobą kolory swoich prac w kolorach dopełniających do tych to- w tym samym czasie, to wydają się one inne zarów- nów, które wprowadzał kolejno. Potępiał także mie- no w odcieniu, jak i kolorze, niż gdy występują szanie więcej niż trzech barw32. samodzielne. Zjawisko to wynika z faktu, że każdy Prawo barw komplementarnych i prawo po- kolor powoduje powstanie w oku widza tzw. barw- wstawania dopełniających powidoków było wów- nej otoczki komplementarnej w stosunku do niego. czas znane i stosowane przez artystów. Zabarwione Dlatego kolory dopełniające się nawzajem, zestawio- kolorem cienie można znaleźć w pracach impresjo- ne obok siebie, intensyfikują swoje barwy. Przykłado- nistów. Zasady barw komplementarnych wykorzys- wo: czerwień występująca obok zieleni wydaje się tywane były w celu wywołania wibracji światła, bardziej czerwona, ponieważ jest wzmocniona po- wzmocnienia kontrastu czy świetlistości kolorów33. przez kolor dopełniający, a zieleń w tym przypadku Popularność tych teorii należy wiązać z naturalis- – mocniejsza. Podobne zjawisko występuje w zesta- tycznym dążeniem do utrwalania efektów natural- wieniach różnych kolorów, nie tylko dopełniających27. nego światła, czyli do odzwierciedlania w obrazach Prawo kontrastu sukcesywnego kolorów dotyczy „prawdy”. Ucieleśnieniem prawdy w obrazach stała zjawiska tzw. barwnych powidoków, które powstają się ok. 1870 r. zmiana konwencji chiaroscuro w kie- wówczas, gdy oko zatrzymuje się przez dłuższy czas runku autentycznego nowoczesnego światła. Poparte na plamie jakiegoś koloru i następnie przesuwając naukowo teorie dotyczące kolorów i barw zyskiwały się poza jej obszar (na plamę białą), postrzega kolor w ten sposób popularność i coraz szersze zastosowa- do niej komplementarny28. nie w malarstwie34. Kontrast mieszany pojawia się wówczas, gdy oko, Chłopiec niosący snop jest czystym odzwiercie- patrząc na plamę np. koloru pomarańczowego i na- dleniem opisanych powyżej teorii. Najbardziej cha- stępnie przesuwając się z niej na plamę koloru żół- rakterystyczne jest zestawienie zieleni i czerwieni. tego, postrzega kolor zielony, który jest wypadkową Taki układ barw komplementarnych jest dla tego powstałego niebieskiego powidoku do plamy poma- obrazu najbardziej czytelny. Intensywna czerwień rańczowej i żółtej29. kaftanu chłopca kontrastuje zarówno z zielenią ota- Michel Eugène Chevreul przełożył swoje teorie czającego postać pejzażu, jak i z występującym na na praktykę, konstruując koło uporządkowanych ko- niej niewielkim linearnym wzorem. Im zieleń jest lorów w celu zobrazowania związków zachodzących ciemniejsza, tym kontrastuje ona z jaśniejszą czer- między nimi (il. 13). Zostało ono tak zorganizowane, wienią. Obok miejsc wykonanych oranżem pojawia- że barwy dopełniające się nawzajem umieszczone są ją się błękitne plamy, co można obserwować np. w nim dokładnie naprzeciw siebie. Wyniki jego ba- w opracowaniu stóp chłopca. W partii pejzażu częs- dań dały podstawę do zdefiniowania reguł zestawia- to występują zestawienia jasnego fioletu z jasnymi nia farb, które już wcześniej były stosowane przez zieleniami i żółcieniami. artystów intuicyjnie. Jednak – jak dotąd – nie zostały Zastosowanie prawa kontrastu symultanicznego uporządkowane i opisane w pracy naukowej. w tej pracy było możliwe dzięki odpowiedniemu do- Książka Chevreula dotycząca kontrastu kolorów, borowi farb. Gierymski zastosował tu przede wszys- choć skierowana do osób pracujących z barwami, tkim nowo wynalezione, XIX-wieczne pigmenty. nie wywarła natychmiastowego wpływu na autorów Odznaczały się one wysoką siłą krycia oraz inten- podręczników malarskich czy samych malarzy. sywnymi barwami, co ułatwiało uzyskanie pełnej Pewne wpływy jego teorii zdają się pojawiać w obra- skali tonów i odcieni barwnych za pomocą kilku zach niektórych artystów, np. Delacroix (1798- dobrze dobranych kolorów. 1836), który malował cienie i światła w kolorach Taki zestaw pigmentów wykazuje analogie z pa- wzajemnie się dopełniających30. Trudno jednak dziś letami impresjonistów. Odrzucili oni starannie skom- jednoznacznie stwierdzić, czy praktyki te nie wyni- ponowane palety z farb wcześniej przygotowanych kały z samodzielnych studiów artysty nad kolorem. i umieszczonych na nich według metody akademic- Prawo kontrastu symultanicznego barw zyskało kiej. Aby utrwalać światło zaobserwowane w natu- na popularności dopiero w latach 60. i 70. XIX w. rze, komponowali je z kilku czystych barw. Fakt ten Podręczniki malarskie z tego okresu opisują to za- przyczynił się do zmiany akademickiej palety z to- gadnienie31. Wiadomo że Thomas Couture (1815- nalnej na spektralną35. Spektralna paleta składała się 1879), nauczyciel Eduarda Maneta (1832-1883), z pigmentów odpowiadających kolorami odcieniom

76 realizacje widma: czerwonego, pomarańczowego, żółtego, zie- lonego, niebieskiego, indygo i fioletowego. Rezygno- wano z ciemnych żelazowych brązów i błękitu prus- kiego. Stosowano głównie błękit kobaltowy, zieleń szwajnfurcką, żółcień strontową, ultramarynę sztucz- ną, żółcień kadmową, zieleń szmaragdową, cynober, fiolety kobaltowe, ale również szerszy zakres farb. Większość z wyżej wymienionych pigmentów zostało zidentyfikowanych w pracy Gierymskiego. W obrazie tym zwraca uwagę zróżnicowanie w sposobie przedstawiania świateł i cieni. Partie utrwalające światło dzienne wykonane są matowo i szorstko tak, aby zróżnicowana i chropowata fak- tura intensyfikowała efekt rozpraszania światła, da- jąc w ten sposób bardziej wiarygodny i bliski rzeczy- wistości obraz, w myśl naturalistycznej zasady przed- stawiania „prawdy”, którą utożsamiano wówczas z efektami naturalnego światła. W podobny sposób malowali impresjoniści. Kryjąca, chuda i pozbawio- na laserunków warstwa farby była bardziej odpo- wiednia do odtwarzania efektów światła słoneczne- 13. Koło barw Chevreula. Fot. za: Chevreul, 1864. go i zaobserwowanych przedmiotów niż lśniące po- 13. The Chevreul colour circle. Photo after: Chevreul, 1864. kryte laserunkami powierzchnie obrazów akademi- ckich. Różne zjawiska zaobserwowane w naturze i różne efekty oświetlenia wymagały różnych roz- wiązań technicznych. Dlatego Gierymski zastoso- wał gładkie i głębokie laserunki w partiach ciem- nych, które są bardziej uzasadnione w przedstawia- niu cieni. Niezwykle istotny dla tej pracy jest sposób przed- stawienia światła słonecznego i samego oświetlenia przedmiotów. Wcześniej Gierymski rozjaśniał bryły poprzez stopniowany modelunek bryły – od ciem- nego do jasnego lub imitował światło za pomocą niewielkiego, impastowego bliku występującego za- zwyczaj na dużej, ciemnej płaszczyźnie obrazu. W pracach powstałych po zetknięciu artysty z impre- sjonizmem nadal opracowywał on najwyższe świa- tła impastowo, ale efekt jego rozpraszania uzyskiwał także poprzez kontrasty barw dopełniających, co można zaobserwować właśnie w analizowanym obrazie.

Zakończenie

Technika wykonania obrazu Chłopiec niosący snop, 14. Koło barw Mérimée. Fot. za: Mérimée, 1830. materiały malarskie zidentyfikowane na podstawie 14. The Mérimée colour circle. Photo after: Mérimée, 1830. badań specjalistycznych, a także zastosowane przez artystę kontrasty kolorystyczne, świadczą o jego świa- krytyków i historyków sztuki – jego przywiązanie do domym podejściu do zagadnień technologicznych. naturalizmu rozumianego jako dążenie do jak naj- Potwierdzają także – podkreślane od dawna przez wierniejszego przedstawiania natury. Ukazują go

77 również jako artystę nie tylko świadomego obowią- Dr Ewa Doleżyńska-Sewerniak jest absolwentką Wy- zujących ówcześnie tendencji artystycznych, ale tak- działu Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowa- że jako artystę swobodnie poruszającego się w no- nej UMK w Toruniu. W 2002 r. uzyskała wyróżnienie watorskich trendach, poszukującego ciągle nowych Rady Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa za pracę magisterską i dyplomową oraz nagrodę rektor- rozwiązań i – co ważne – zachowującego własną ską dla najlepszego absolwenta Wydziału Sztuk Pięk- artystyczną odrębność. nych UMK. W latach 2002-2006 była doktorantką Badania konserwatorskie, sięgające głęboko w Zakładzie Technologii i Technik Malarskich UMK. w warsztat malarza, pokazują technologię i techni- Tam też obroniła pracę doktorską nt. Materiały ma- kę realizacji obrazu niedostępną analizie historii larskie i technika w malarstwie olejnym Aleksandra sztuki, a jednocześnie odkrywają i potwierdzają zma- Gierymskiego, której promotorem był prof. dr art. gania artysty, poszukującego właściwych środków kons. Józef Flik. Specjalizuje się w badaniach materia- wyrazu, sposobu przekazania własnej wizji materią łów i technik malarskich, ze szczególnym uwzględnie- malarską. niem malarstwa XIX wieku.

Tabela 1. Zestawienie zidentyfikowanych w obrazie materiałów malarskich i zastosowanych metod badań Table 1. List of painting material identified in the composition and applied research methods

Warstwy Zidentyfikowane materiały malarskie Metody technologiczne badań

Podobrazie Płótno lniane M

Pigmenty, barwniki, wypełniacze Metody Spoiwa badań

Przeklejenie — — Klej M glutynowy

Zaprawa Biel ołowiowa 2PbCO3•Pb(OH)2, SEM-EDS, Spoiwo M, GC siarczan baru (BaSO4), kreda (CaCO3) M, XRF białkowe FTIR, z dodatkiem oleju

Warstwy Biel ołowiowa 2PbCO3•Pb(OH)2, zieleń XRF, Olej lniany, FTIR, M, malarskie szwajnfurcka Cu(CH3COO)2•3Cu(AsO2)2, SEM-EDS, mieszanina GC-MS zieleń szmaragdowa Cr2O3•2H2O, M, RS, CI żywic, żółcień strontowa SrCrO4, najprawdo- żółcień kadmowa CdS, cynober HgS, podobniej czerwień organiczna na wodorotlenku kalafonii glinu, błękit kobaltowy CoO•Al2O3, i sandaraku czerń roślinna, fiolet organiczny, brąz żelazowy?, ultramaryna Na8-10Al6Si6O24S2?

Werniks — — — —

78 realizacje Przypisy

1. Aleksander Gierymski urodził się w 1850 r. w Warszawie, 10. Por. wyżej przyp. 6. zmarł w 1901 r. w Rzymie. Był bratem wybitnego malarza 11. Próbki zatapiano w żywicy Zermacryl S (producent Zherma- Maksymiliana Gierymskiego. Edukację artystyczną rozpoczął pol). w 1867 r. w warszawskiej Klasie Rysunkowej. W latach 1868- 12. Fotografie przekrojów w kolorowej podczerwieni i w świetle 1872 studiował w słynnej wówczas Akademii Monachijskiej VIS oraz interpretację wyników badań wykonała dr E. Doleżyń- m.in. w klasie kompozycji Karla Piloty’ego. W jego twórczości ska-Sewerniak. można wyróżnić kilka dominujących tendencji. Do lat 90. XIX w. twórczość jego rozwijała się między akademickim renesansyz- 13. Fotografie przekrojów fluorescencji w ultrafiolecie i analizy mem a naturalizmem. Po 1890 r. ulegała wpływom malarstwa wyników badań wykonała dr Z. Rozłucka w Zakładzie Konserwa- impresjonistycznego. Do pierwszego nurtu zainteresowań artysty cji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, UMK w Toruniu. należą takie prace, jak Kupiec wenecki (1873) czy dwie wersje 14. Energodyspersyjną mikroanalizę rentgenowską z zastosowa- Sjesty włoskiej. Naturalizm reprezentują cykle Gra w mora niem mikrosondy elektronowej (SEM-EDS) wykonał mgr inż. i Austeria rzymska (1873-1874) czy późniejsze prace, takie jak M. Wróbel z Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Powiśle (1883), Brama na Starym Mieście w Warszawie (1883), 15. Badania wykonała dr A. Weselucha-Birczyńska w Środowi- Trąbki (1884, 1888, 1890) i in. W latach 1888-1893 stworzył skowym Laboratorium Analiz Fizykochemicznych i Badań Struk- cykl nokturnów: Plac Wittelsbachów w Monachium (1889-1890), turalnych UJ w Krakowie. Interpretację wyników badań wyko- Ulica w Monachium (1890), Opera paryska (1891), Luwr w no- nał dr P. Szroeder z Instytutu Fizyki UMK w Toruniu. cy (1892). W Paryżu, gdzie przebywał od 1890 r., zetknął się 16. Por. wyżej przyp. 6. z malarstwem impresjonistów. W latach 1893-1894, w tzw. okre- sie krakowskim, stworzył obrazy o nietypowej dla niego tematyce 17. Chromatografię gazową GC wykonał mgr G. Jaworski wiejskiej: Dziewczyna wiejska, Chłop z Bronowic, Droga w Bro- z Zakładu Technologii i Technik Malarskich UMK w Toruniu. nowicach, Trumna chłopska, Chłopiec niosący snop (1895). Po 18. Badania spoiw za pomocą metod FTIR i GC-MS wykonała wyjeździe z Krakowa przebywał w wielu różnych środowiskach dr I. Zadrożna z Zakładu Chemii Organicznej Wydziału Che- artystycznych, głównie w Monachium, Paryżu i we Włoszech. micznego Politechniki Warszawskiej. Tworzył widoki miejskie: Piazza de Popolo w Rzymie (1900- 19. Płótno ma splot prosty i gęstość liniową nitek 25o x 15w 1901), Widok Werony (1901). Malował wnętrza kościołów: w cm2. Nitki są nierównej grubości i mają słabą siłę skrętu. Wnętrze Bazyliki św. Marka w Wenecji, (1899) i pejzaże: Park Skręcone są w kierunku Z. włoski (ok. 1897-1898), Pineta di Villa Borghese w Rzymie (1895-1900). 20. Badanie w bliskiej podczerwieni nie wykazały obecności ry- sunku, nie świadczy to o jego braku. 2. H. Stępień, E. Doleżyńska-Sewerniak, „Chłopiec niosący snop” Aleksandra Gierymskiego w świetle badań historycznych 21. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy zmiany tej dokonał i interdyscyplinarnych badań konserwatorskich, Materiały Ogól- sam artysta, czy może nowy właściciel obrazu chcący dopasować nopolskiej Konferencji „Sztuka Konserwacji”, Muzeum Techniki obraz do gotowej ramy. w Warszawie, 18 kwietnia 2008; H. Stępień, Słownik artystów 22. W malarstwie impresjonistów można zaobserwować zmianę polskich i obcych w Polsce działających. „Malarze, rzeźbiarze, w stosowaniu mediów malarskich i pigmentów. Kryjąca, chuda graficy”, t. II, Instytut Sztuki PAN, Wrocław 1975, s. 334, 335; i pozbawiona laserunków warstwa farby była bardziej odpowied- J. Starzyński, Aleksander Gierymski, Warszawa 1950, s. 31, 32. nia do odtwarzania efektów naturalnego światła i przedmiotów zaobserwowanych w naturze niż lśniące, pokryte laserunkami 3. http://www.mnwr.art.pl/CMS/archiwum/Chłopiec_niosacy_ powierzchnie obrazów akademickich. Różne zjawiska zaobser- snop.html. wowane w naturze i różne efekty światła wymagały różnych ro- 4. Tamże. związań technicznych, (w:) A. Callen, The Art of Impressionism, 5.Tamże; por. też Katalogi Polskiego Domu Aukcyjnego Sztuka: painting technique & the making of modernity, London 2000, aukcja nr 29, Warszawa 16 maja 2004 i Nr 30, Warszawa 7 lis- s. 108, 109. topada 2004. 23. Konwencja chiaroscuro polega na wykonywaniu obrazu od 6. Miriam, Pro Arte, Warszawa 1914, s. 487; B. Prus, Kroniki, cieni do świateł, bądź odwrotnie. Zakłada wieloetapowe opraco- t. XI, Warszawa 1961, s. 198; J. Starzyński, jw., s. 34. wanie malarskie. Termin chiaroscuro oznacza w języku włoskim 7. Fotografie w świetle widzialnym, w podczerwieni i ultrafiolecie „jasno-ciemno”, dotyczy on pojęcia światłocienia. wykonał mgr A. Cupa z Zakładu Technologii i Technik Malar- 24. E. Doleżyńska-Sewerniak, Materiały malarskie i technika skich Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w To- w obrazach olejnych Aleksandra Gierymskiego, rozprawa dok- runiu, A. Skowroński z Pracowni Fotograficznej Instytutu Zabyt- torska, promotor J. Flik, IZiK UMK, Toruń 2006, s. 80-85. koznawstwa i Konserwatorstwa UMK oraz dr E. Doleżyńska- 25. Np. tak różnych, jak: J. Starzyński, Od renesansyzmu do -Sewerniak. Badania rentgenowskie oraz fotografie rentgenogra- impresjonizmu. (Malarstwo Aleksandra Gierymskiego w latach mów wykonali mgr R. Stasiuk i mgr P. Zambrzycki z ASP 1872-1879), RHS, II, 1961, s. 197; St. Witkiewicz, Aleksander w Warszawie oraz A. Skowroński z pracowni fotograficznej IZiK Gierymski, Warszawa 1950, s. 112-115. UMK. Fotografie w kolorowej podczerwieni i reflektografię 26. Został on dyrektorem królewskiej manufaktury gobelinów w ultrafiolecie wykonali mgr A. Cupa z ZTiTM UMK w Toruniu w 1824 r. Jednym z jego zadań było znalezienie przyczyn nie- oraz dr E. Doleżyńska-Sewerniak. wielkiej intensywności niektórych barwionych kolorów. Odkrył, 8. Badania te wykonała dr E. Doleżyńska-Sewerniak. że mała intensywność kolorów w gobelinach zależała nie od 9. Badania te wykonał mgr A. Cupa. sposobu czy intensywności barwienia nitek, lecz była wynikiem

79 zjawiska optycznego, które powstaje w wyniku zestawień okreś- 30. Rozprawa Chevreula została wydana w 1839 r. pod tytułem lonych barw, (w:) D. Bomford, J. Kirby, J. Leighton, A. Roy, Art De la Loi du contraste simultané des couleurs, et de l’assortiment in the making. Impressionism, London 1991, s. 78. des objets colorés, (w:) Tamże, s. 79, 80, 86. 27. W tym miejscu należy odnotować, że barwami podstawowy- 31. M.in. Ch. Blanca, Grammaire des arts du dessin (1867) czy mi dla XIX-wiecznych malarzy były: czerwień, żółcień i błękit, podręcznik Goupil-Fesqueta z 1877 r. a kolorami dopełniającymi: zieleń, fiolet, pomarańczowy – po- 32. D. Bomford, J. Kirby, J. Leighton, A. Roy, jw., s. 82, 83. wstałe ze zmieszania dwóch kolorów podstawowych (w:) J. Kirby, 33. Tamże, s. 88; A. Callen, Techniques of the Impressionists, K. Stonor, A. Roy, A. Burnstock, R. Grout, R. White, Seurat’s jw., s. 62-64. Painting Practice: Theory, Development and Technology, 34. A. Callen, jw., s. 62-64. „National Gallery Technical Bulletin”, London 2003, Vol. 24, s. 11-12. 35. Paleta tonalna to taka, na której farby ułożone są w kolej- ności w układzie tonalnym od bieli do czerni (w:) D. Bomford, 28. D. Bomford, J. Kirby, J. Leighton, A. Roy, j. w., s. 79 J. Kirby, J. Leighton, A. Roy, jw., s. 90; A. Callen, Techniques of 29. Tamże. the Impressionists, jw., s. 138, 143-144.

THE IMPRESSIONISM OF ALEKSANDER GIERYMSKI UPON THE BASIS OF CONSERVATION STUDIES OF THE PAINTING BOY CARRYING A SHEAF

presentation of the painting Boy Carrying The conducted investigations made it possible to A a Sheaf by Aleksander Gierymski as seen by identify the painting material applied by the artist a conservator-technologist. Historians of art regard and the manner of his painterly approach. They dis- this composition to be one of the first and most played a number of essential workshop features important Impressionist works in the oeuvre of an characteristic for Gierymski’s oeuvre, such as famil- artist who experimented with painting techniques. iarity with the properties of the used material and It was precisely the manner of executing this canvas the techniques applied for the purpose of attaining that betrayed inspiration by French painting, which the planned effect. The studies also revealed that became the reason for subjecting the composition to Gierymski was acquainted with technical novelties interdisciplinary conservation research intent on de- of the period and sought individual workshop solu- monstrating the analogies of its technique and tech- tions, confirmed by his treatment of technology, nology with Impressionist art. Up to now, Boy Carry- stressed by historians of art, and the aptness of the ing a Sheaf had not been the object of meticulous laudatory appraisal of his works, formulated by the interdisciplinary analyses. history of art.

80 Iga Malawska teorie Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków

ZAMKI W POLSCE – PROBLEM OKREŚLENIA ZASOBU

1. Będzin, zamek wpisany do rejestru zabytków nieruchomych w 1951 i 1960 r.; restaurowany w 1834 r. przez Franciszka M. Lanciego, odbudowany w l. 1952-1956. Fot. I. Malawska, 2007 r. 1. Będzin, castle included into the register of immobile monuments in 1951 and 1960; restored in 1834 by Franciszek M. Lanci, rebuilt in 1952-1956. Photo: I. Malawska, 2007.

o czasu przemian ustrojowych w naszym „propartnerski”, nastawiony na unikanie konfron- D kraju niemal wszystkie zamki były własnością tacji. Obecnie zmieniły charakter na „protransak- państwa, które podejmowało decyzje o wykonywa- cyjny”, polegający na umowie, której podstawę sta- nych w nich pracach oraz je finansowało. Państwo, nowią ścisłe postanowienia i reguły prawne. jako właściciel, mogło realizować ustanowioną przez Zasadniczym elementem wpływającym na ich siebie politykę ochrony. Zachodzące w końcu wynik będzie wypracowanie przez środowisko kon- XX w. przemiany uruchomiły proces wykupu zam- serwatorów zgodnych z prawem narzędzi i proce- ków i ruin zamkowych w celach inwestycyjnych. dur o znaczącej precyzji sformułowań. To one będą Zmiana własności i stosunku do niej skomplikowa- stanowiły podstawę zawieranych kontraktów, a tak- ła sposób ochrony. Prowadzone wcześniej nego- że przesądzały o skuteczności ochrony. Podstawo- cjacje w sprawie ochrony zabytku miały charakter wym problemem staje się dokładne określenie

81 zasobu zamków, zasad wyodrębniania tego zbioru w Polsce jednej, obowiązującej i uzgodnionej listy oraz zakresu ochrony. obiektów uznanych za zamki. I chociaż ostatnie Czy jesteśmy do tego przygotowani? sformułowanie brzmi niedorzecznie, jest to tylko W 1974 r. Bohdan Guerquin1 w swoim dziele niedorzeczność pozorna. Zamki w Polsce pisał, że „za wcześnie jest jeszcze na sporządzenie pełnego i wyczerpującego katalo- Rola definicji, terminologii gu zamków w Polsce”. W ćwierć wieku później i nazewnictwa jako narzędzi Leszek Kajzer, autor wstępu do Leksykonu zam- do określenia zasobu zamków w Polsce ków w Polsce, dodał: „nie umiemy bowiem odpo- wiedzieć na pozornie proste pytanie: ile było w Pol- Dynamiczny rozwój wiedzy i nowoczesnych techno- sce zamków?”. Stwierdzenia te mimo upływu lat są logii stwarza coraz większą potrzebę pochylenia się nadal aktualne. Nie potrafimy precyzyjnie odpo- nad terminologią stosowaną przy opisie i definio- wiedzieć na pytanie: ile jest w Polsce zamków? waniu zabytku. W zależności od przyjętego aparatu Bohdan Guerquin, we wspomnianej publikacji, pojęciowego i stopnia jego precyzji możemy bo- wskazał w pierwszym jej wydaniu z 1974 r. – 460 wiem otrzymywać różne definicje. Prace związane zamków, a do drugiego z 1984 r. wybrano – 458. z ogólnopolskimi bazami danych w zapisie cyfro- Leksykon zamków w Polsce z 2004 r. omawia wym, przy coraz lepszym rozpoznaniu problematy- 500 zamków, a Raport o stanie zabytków2, także ki, wymagają ciągłego unowocześniania narzędzi – z 2004 r., obejmuje 372 obiekty. słowników o coraz wyższym i ujednoliconym stan- W naszym kraju tworzone są także spisy zam- dardzie, określających zakresy znaczeniowe nazw ków chronionych prawem poprzez wpis do dwóch i terminów. odrębnych rejestrów: zabytków nieruchomych i za- W 1974 r. B. Guerquin pisał: „Można sobie bytków archeologicznych. Według bazy danych Kra- chyba pozwolić na swobodne, choć ostrożne ich jowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (pojęć – przyp. autorki) używanie aż do czasu, kiedy z grudnia 2004 r. w zbiorach tej instytucji znajdo- systematyczne i dokładne badania terenowe i przede wało się 412 decyzji wpisujących do rejestru zabyt- wszystkim wykorzystanie w szerokim zakresie źró- ków nieruchomych obiekty, które przyporządkowa- deł pisanych pozwolą na ostateczne syntetyczne no kategorii „zamek”. Różnica między skrajnymi opracowanie problematyki”. Od tego czasu nastą- liczbami (372 i 500) wynosi 128. pił znaczący postęp w uściślaniu pojęć, ale nadal Oczywiście, czym innym jest katalog, czym in- ich granice pozostają często nieostre. Mimo rozwo- nym leksykon, a jeszcze czym innym spis. Niemniej, ju metod badawczych i ogólnego postępu wiedzy mimo upływu dziesiątków lat badań, nie mamy takie pojęcia, jak: zamek i ruina zamku, ruina

2. Osiek, ruiny zamku krzyżackiego, chronione prawem jedynie poprzez uzasadnienie decyzji o wpi- sie do rejestru zabytków archeologicznych osady otwartej w Osieku. Fot. I. Malawska, 2005 r. 2. Osiek, ruins of a Teu- tonic Order castle, legally protected only due to a justified decision to in- clude the open settlement in Osiek into the register of archaeological monu- ments. Photo: I. Malawska, 2005.

82 teorie

3. Cieszyn, zespół zamkowy, zamek wpisany do rejestru zabytków nieruchomych w latach 1956, 1960, 1977 oraz rejestru zabytków archeologicznych w 1992 r.; ruiny gotyckiego zamku odsłonięte w trakcie badań w l. 90. XX w. i zabezpieczone jako trwała ruina. Fot. I. Malawska, 2007 r. 3. Cieszyn, castle complex, castle included into the register of immobile historical monuments in 1956, 1960 and 1977 and the regis- ter of archaeological monuments in 1992; ruins of a Gothic castle unearthed in the course of research conducted in the 1990s and secured as a permanent ruin. Photo: I. Malawska, 2007. historyczna, trwała ruina zamku stosowane bywają Zdarza się, że mając do czynienia z ruiną zam- w sposób intuicyjny. Utrudnia to ich ochronę, któ- ku, mówimy lub piszemy „zamek”, posługując się rej podstawą jest przedmiot opisany w sentencji de- skrótem myślowym. Dlaczego? Nie prowadzono ba- cyzji o wpisie do rejestru zabytków. dań na ten temat i nie jest pewne, czy takie podej- Tekst ten koncentruje się wyłącznie na zagad- ście nie jest słuszne. Niemniej w obecnym ustawo- nieniach budzących kontrowersje i wątpliwości, dawstwie i praktyce skutkuje ono dość poważnymi które nierzadko utrudniają działania praktyczne. konsekwencjami. Takie ontologiczne rozróżnienie (zamek – ruiny zamku) zawiera w sobie konsek- Ruina zabytkowa i ruina zabytku wencje aksjologiczne: chronimy destrukt zamku To nie synonimy, ale dwa rozłączne pojęcia zawie- (zamku, czyli pełnej budowli) lub chronimy ruinę rające implicite sugestie co do dalszego postępowa- jako taką. Za tym, w sposób oczywisty, postępują nia konserwatorskiego. Zamek czy ruina zamku? – inaczej ukierunkowane badania, wytyczne konser- odpowiedź na to pytanie jest pierwszą interpretacją, watorskie i sposób postępowania. W efekcie podję- która przesądza o dalszym losie obiektu. cia tej podstawowej decyzji co do istoty przedmiotu

83 ochrony, po należnych działaniach otrzymujemy Protransakcyjne negocjacje, aby służyły ochro- dwa różne obiekty: budowlę, którą należy uzupeł- nie, będą wymagały posługiwania się językiem obo- nić, bo uległa działaniu czasu, lub ruinę – autentyk wiązujących nas aktów prawnych, a z języka uczo- i źródłowy dokument historii. nych korzystać powinny w celu doskonalenia i pre- cyzowania wiedzy. Ruina historyczna Specyficzną formą ruiny historycznej jest ruina Ruiny historyczne, w przeciwieństwie do ruin współ- romantyczna, tzw. sztuczna ruina, budowana w par- czesnych, ukształtowane zostały w wyniku długo- kach krajobrazowych jako programowy element trwałego procesu niszczenia3. kompozycji. O ilu ruinach historycznych wiemy? W odpo- Czy takie „sztuczne ruiny” zamków powinno wiedzi na to pytanie badacze źródeł pisanych nie- się wliczać do zasobu zamków w Polsce? Sądzę, że wątpliwie podadzą inną liczbę niż np. historycy nie. Choć Słownik architektury obronnej 5 zalicza architektury. Określenie liczby ruin historycznych je do zamków, a na liście KOBiDZ jest jeden taki na podstawie danych KOBiDZ jest niemożliwe, bo- przykład (ruiny zamku w Orzechu). wiem taka kategoria w decyzjach o wpisie do rejes- tru zabytków i w bazie danych nie istnieje. Trwała ruina zamku Termin ten, moim zdaniem, pochodzi z pozna- Potrzebę nadania ścisłego zakresu znaczeniowego nia naukowego i bliski jest doświadczeniom poli- temu terminowi sygnalizowano na konferencji po- technicznym czy uniwersyteckim. W pracach ba- święconej trwałej ruinie, która odbyła się w Janow- dawczych ma trudne do przecenienia znaczenie. cu w 2006 r.6 Jednak pojawiający się w piśmiennictwie fachowym W literaturze fachowej funkcjonują dwie defini- ostatnich lat4 postulat ochrony ruin historycznych cje trwałej ruiny. Jedna określa obiekty tego typu jest jedynie deklaratoryjny. Chronić coś możemy jako „zabytki, które pierwotne funkcje utraciły, nie tylko poprzez prawo. Pod rządami obecnej ustawy są i nie będą przeznaczone do odbudowy”. Nie ma- o ochronie zabytków nie każda ruina historyczna, jąc z reguły autentycznego właściciela lub będąc tyl- choć jest zabytkiem, jest chroniona prawem. ko oficjalną własnością organizacji samorządowych,

4. Radzyń Chełmiński, ruiny zamku wpisane do rejestru zabytków nieru- chomych w roku 1934; zabezpieczane jako trwa- ła ruina od 1838 r. oraz w l. 60. XX w. Fot. I. Ma- lawska, 2005 r. 4. Radzyń Chełmiński, castle ruins included into the register of im- mobile monuments in 1934; secured as a per- manent ruin since 1838 and in the 1960s. Photo: I. Malawska 2005.

84 5. Bobolice, ruiny zamku – wpisane do rejestru zabytków nieruchomych w 1960 r. oraz rejestru zabytków archeologicznych w 1978 r. – w trakcie budowy. Fot. I. Malawska, 2007 r. 5. Bobolice, castle ruins included into the register of immobile monuments in 1960 and the register of archaeological monuments in 1978; undergoing construction. Photo: I. Malawska, 2007 nie mogą być objęte skutecznymi planami finanso- I to właścicieli, którzy ruiny nabywają w celach in- wania prac budowlanych. To tak zwane trwałe westycyjnych. ruiny. Funkcjonują prawidłowo – „prawidłowo, bo Nie jest wykluczone, że definicje trwałej ruiny bez interwencji współczesnego technika”7. Druga obowiązujące w polskim piśmiennictwie zostaną definicja mówi, że „jedną spośród specjalnych dzie- w najbliższych latach obalone, ponieważ zawierają dzin konserwatorskich jest ochrona ruin o wartości człon „ruiny nieprzydatne do wykorzystania”, któ- zabytkowej. Ochrona, a tym samym chęć zachowa- remu zaprzeczają działania budowlane podjęte np. nia ruin budowli, które dawno straciły swe pierwot- w Wytrzyszce, Bobolicach, Korzkwi. Wypracowanie ne cele użytkowe, ulegając częściowemu zniszcze- specjalnych zasad konserwacji ruiny, czyli właśnie niu, i stały się bezpośrednio nieprzydatne do prak- utrwalania jej, ma zupełnie inne przyczyny niż tycznego wykorzystania”8. brak użytkownika. Porównanie desygnatów obu definicji ujawnia, że mamy do czynienia z zupełnie różnymi obiek- Pozostałości, fragmenty, relikty zamku tami. W pierwszej – z ruinami, które przetrwały Zamki, naturalną koleją dziejów, były przebudowy- bez ingerencji; w drugiej – z takimi, które prze- wane na rezydencje lub na więzienia, szpitale, ma- trwały dzięki specjalnym pracom konserwatorskim. gazyny. W nowszej budowli można wyróżnić tylko Do niedawna obie definicje dość często stosowane mniejsze lub większe pozostałości wcześniejszej były zamiennie. Obie też zawierają implikację: budowli – zamku. Czy te obiekty powinny być wli- skoro ruiny utraciły swoje pierwotne funkcje, zatem czane do zasobu zamków i na jakich zasadach? nie mają użytkownika i są nieprzydatne (ekono- Niewątpliwie wiele pałaców, a także innych bu- micznie?) do wykorzystania. A jednak coraz więk- dowli późniejszych, zawiera w sobie pozostałości sza grupa ruin zamkowych zyskuje właścicieli. zamków. Czy „pozostałości, fragmenty” są zamkiem,

85 czy też nie? To agresywnie zadane pytanie w no- istnieje przekonanie, że zamki i ruiny zamków to wych realiach wymagać jednak będzie odpowiedzi. najtrwalsza i niepodlegająca zmianom grupa za- bytków. Na podstawie art. 28 obecnej ustawy Ruina zamku, na której zbudowano o ochronie i opiece nad zabytkami konserwatorzy część lub całość zamku wojewódzcy powinni być informowani przez właś- Nie mamy definicji ani nawet bliższych określeń ciciela o zagrożeniach dla obiektu oraz zmianach zjawiska, jakim jest wznoszenie nowych budynków własnościowych. Konserwatorzy wojewódzcy wyda- na ruinach zamków. Konferencja w Działdowie9 ją pozwolenia na zmiany w zabytku, np. remonty. w 2007 r. wykazała, że powstaje jakość, którą nazy- Nie zostały jednak stworzone mechanizmy prawne, wano „odbudową ruin” (ale czy można odbudować dzięki którym informacje uzyskane przez konser- ruiny?), „fantazyjnymi zamkami”, „tworzeniem no- watorów wojewódzkich trafiałyby do KOBiDZ i słu- wych kubatur”. Nie wypracowano jednak ogólnie żyły aktualizacji danych. Dokonanie weryfikacji, zaaprobowanej nazwy, pozostała więc stara – „za- jeśli zachodzi taka potrzeba, jest efektem dobrej mek”. Szczególnie istotne wydaje się poświęcenie woli i współpracy z urzędami konserwatorskimi. w najbliższym czasie większej uwagi tej grupie bu- Nie jest możliwe, aby cyklicznie weryfikować cały dowli, ponieważ staje się ona coraz liczniejsza w na- zasób, nawet w tak małym podzbiorze zabytków, szym krajobrazie i wzbudza wiele kontrowersji. jakim są zamki. Ta nieprecyzyjność prawna powo- dowała, że nie było w kraju instytucji, która Próba określenia zasobu zamków w sposób automatyczny gromadziłaby takie dane, w Polsce chronionych prawem a zatem monitorowała czy weryfikowała w skali Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytka- kraju faktyczny stan zabytków, w tym oczywiście 11 mi z 2003 r. podaje cztery formy ochrony zabyt- także zamków . Raport o stanie zachowania zabyt- ków. Podstawowym i najważniejszym narzędziem ków nieruchomych powstał jednorazowo w 2004 r. ochrony zabytków jest wpis do rejestru zabytków. z inicjatywy Ministerstwa Kultury przy współpracy Rejestr krajowy i centralna baza danych, zawiera- wojewódzkich konserwatorów zabytków. Z Rapor- jące gromadzone od wielu lat informacje z całego tu wynika, że 1530 zabytków de facto nie istnieje, kraju, sublimują specyfikę wpisów pod rządami choć występuje de jure w rejestrze. dwóch ustaw i rozporządzenia prezydenta10 oraz – Na podstawie tych samych danych wyjściowych co także bardzo ważne – odzwierciedlają nie tylko (decyzje o wpisie do rejestru zabytków) własne bazy politykę prowadzoną przez poszczególnych kon- danych tworzą niezależnie konserwatorzy na tere- serwatorów, ale także regionalną specyfikę dzie- nach swojej działalności. Całościowe porównanie dzictwa. bazy centralnej z bazami wojewódzkimi dałoby Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Za- zaskakujące wyniki także w określeniu zasobu zam- bytków gromadzi odpisy decyzji, udostępnia spis ków chronionych prawem. obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieru- W decyzjach wpisujących obiekt do rejestru za- chomych na swojej stronie internetowej i tworzy bytków nieruchomych znajdujemy różne definicje centralną (krajową) bazę danych. W czasie dzielą- zamku jako przedmiotu ochrony. Występują w nich: cym podjęcie decyzji o wpisie do rejestru zabytków zamek krzyżacki, zakonny, książęcy, joannitów, za- a zapisem w centralnej bazie danych pojawiają się mek wodny lub po prostu zamek, zespół zamkowy, z konieczności kolejne interpretacje charakteru ruina zamku, wieża mieszkalna, zamek (ruina), za- obiektu, które mają wpływ na końcowe określenie mek (pałac), budynek zamkowy. Zdarzają się zapi- zasobu. sy ochrony zamku jako zespołu zabudowań, np. Decyzje o wpisie powstawały w ciągu ostatnich „zespół zamku krzyżackiego” (Malbork) lub „zes- 80 lat. Wiele decyzji o wpisach zamków pochodzi pół zamkowy w Kodniu składający się z ruin zam- nawet z lat 30. XX w. Niemało z nich do dziś nie ku, pozostałości fosy i ziemnych obwarowań oraz doczekało się aktualizacji. murowanego arsenału wraz z najbliższym otocze- Określenia stanu zachowania obiektu wpisane- niem i zadrzewieniem”12. go do rejestru w KOBiDZ dokonuje się za pomocą Czy słusznie do grupy „zamki” zaliczane są kart ewidencyjnych lub wkładek do kart dawniej takie obiekty (jest ich co najmniej kilkanaście), jak założonych (tzw. zielone i białe karty). Niestety, przedstawiony następująco: „zamek zbudowany

86 teorie

6. Barciany, zamek krzyżacki – wpisany do rejestru zabytków nieruchomych w 1949 i 1990 r. – w trakcie adaptacji na hotel. Fot. I. Malawska, 2007 r. 6. Barciany, Teutonic Order castle included into the register of immobile monuments in 1949 and 1990; being adapted for a hotel. Photo: I. Malawska, 2007. został w latach 1870-1872 przez architekta Decyzje o wpisie obiektu do rejestru zabytków Erdmana, przebudowany w początkach XX w. zapadały czasem przed jego przebadaniem – był to Zachowany bogaty wystrój wnętrz hallu, jadalni, powód do pozyskania pieniędzy na badania, ale biblioteki i innych pomieszczeń. Park krajobrazo- zdarza się, że badań nie przeprowadzono do dziś, wy (…) założony został w XIX wieku”. Taki jest co powoduje zrozumiałe różnice interpretacyjne. zapis w uzasadnieniu do decyzji „zamek i park Na przykład zapis w decyzji brzmi: „spichlerz w Wąsowie”. W zbiorach Krajowego Ośrodka Ba- obronny – gotycki”, w uzasadnieniu czytamy: „spich- dań i Dokumentacji Zabytków obiekt ten zaliczony lerz stanowi ciekawy i rzadki przykład budownic- został do zbioru „zamki”. Nie ma go jednak ani twa obronnego i przemysłowego na terenie woje- w Leksykonie, ani w publikacji Guerquina, gdyż wództwa” (Chomętowo, 1973 r.). W pracy Guer- traktowany jest zapewne jako pałac lub willa13. quina (1984) czytamy o tym samym obiekcie: „po- Jednocześnie z bazy danych nie można wydzielić zostałości zamku krzyżackiego nad jeziorem, na (w prosty sposób) pałaców, które powstały na po- półwyspie oddzielonym przekopem od lądu”. zostałościach zamków i terenów zamkowych (np. Leksykon (2004) podaje: „pozostałości domniema- Kurozwęki, Kopice). nego zamku położone są na półwyspie jeziora.

87 7. Działdowo, zamek zakonny – wpisany do rejestru w 1961 r. – w trakcie rozbudowy. Fot. I. Malawska, 2007 r. 7. Działdowo, monastic castle included into the register in 1961; undergoing expansion. Photo: I. Malawska, 2007

Znajdowało się tu krzyżackie założenie, pełniące Ruiny zamków w Polsce chronione prawem najprawdopodobniej rolę obronnego folwarku. W bazach danych KOBiDZ znajduje się zbiór 213 Zespół nie był nigdy objęty badaniami terenowy- obiektów, które na podstawie decyzji o wpisie do mi”. Obiekt ten znajduje się w obu pracach, nato- rejestru zabytków nieruchomych zakwalifikowane miast w KOBiDZ nie jest wliczany do grupy zam- zostały do grupy „ruiny” lub „pozostałości, frag- ków. menty, relikty zamku”. Czy w świetle ostatnich interpretacji wyników Nie oznacza to, że aż tyle lub tylko tyle ruin badań do grupy „zamki” (a nawet „obiekty obron- zamkowych chronimy w Polsce. Zdarza się, że ma- ne”) zaliczylibyśmy „wieżę obronną” w Stołpiu?14 my ruinę zamku poddawaną konserwacji zacho- W starszych decyzjach wpisy do rejestru zabyt- wawczej, ale w sentencji decyzji wpisany jest „za- ków nieruchomych często brzmią następująco: mek”, a więc obiekt kubaturowy (Rawa Mazowiec- „…zamek joannitów. Szpital (Zakład Specjalny)” ka, Cieszyn). Nasuwa się pytanie: czy wpisanie (Świebodzin); „dawny zamek biskupi, obecnie do rejestru całego zabytku (zamek, pałac) oznacza, spichrz leżący na terenie podwórza gospodarczego że ochronie podlega obiekt kubaturowy w całości? PGR” (Karlino), „dawny zamek joannitów… prze- Sądzę, że odpowiedź na takie pytanie powinna budowano na magazyny… obecny budynek z prze- brzmieć: tak, ochronie podlega – w świetle powyż- łomu XVIII/XIX w.” (Skarszewy). Nierzadko w de- szego zapisu – całość obiektu, a zatem należy dążyć cyzjach pojawiają się zwroty: obecnie dom miesz- do jego odtworzenia. W przypadku ruiny jest to kalny, sąd, muzeum... odpowiedź niewłaściwa, ochronie bowiem podlega Co w powyższych przypadkach jest nie do- właśnie zły stan zachowania obiektu, będący efek- myślnym, a rzeczywistym przedmiotem ochrony? tem długotrwałego procesu historycznego. Ustawa Zamek, szpital, spichrz, muzeum? o ochronie zabytków określa w art. 3 pkt 2, że

88 teorie „zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej część i brzmią następująco: „uznaję za zabytek ruiny zam- lub zespół nieruchomości (…), której zachowanie ku…. Ruiny te bowiem są pozostałością zamku leży w interesie społecznym ze względu na posiada- średniowiecznego i jako takie przedstawiają war- ną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”, tość zabytkową” (np. Kowalewo Pomorskie, Rogóź- a art. 9 pkt. 1 stanowi: „do rejestru wpisuje się za- no, Pokrzywno). bytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej W przyszłości istnieje możliwość obliczenia, ile przez wojewódzkiego konserwatora zabytków”. ruin zamków objęto ochroną poprzez wpis do reje- Z zapisów tych wynika, że konserwator w sen- strów zabytków właśnie jako ruiny. tencji decyzji określa, co jest wartością godną chro- nienia. Może to być „zamek” lub „ruina zamku”. Pozostałości, fragmenty, relikty zamku W tym drugim przypadku ochronie podlega właś- w budowli o nowej formie i funkcji nie ruina. Jest to ruina zabytkowa traktowana jako Trudności z jednoznacznym określeniem zakresu pełnoprawny zabytek. ochrony tej grupy zabytków mają nie tylko badacze, Najwcześniejsze przechowywane w KOBiDZ ale też konserwatorzy. W decyzjach pojawiają się odpisy decyzji o wpisie ruiny zamku do rejestru za- zapisy: „zamek” (Bełżyce) – choć jest to obecnie mle- bytków nieruchomych, które do dziś obowiązują czarnia na piwnicach zamku; „zamek biskupów war- w niezmienionej formie, pochodzą z lat 30. XX w. mińskich” (Barczewo) – choć jest to klasycystyczny

8. Gostynin, zespół zamkowy, pozostałości murów zamkowych i kaplica z basztą – wpisane do rejestru zabytków nieruchomych w 1962 r. – w trakcie budowy. Fot. M. Warchoł, 2007 r. 8. Gostynin, castle complex, remnants of castle walls and a chapel with a bastion; included into the register of immobile monuments in 1962; undergoing construction. Photo: M. Warchoł, 2007

89 budynek przebudowany na szkołę; „zamek” (Nowy Porównanie zapisów w rejestrach zabytków Kościół) – choć mamy do czynienia z ruinami zam- nieruchomych i archeologicznych mogłoby pomóc ku przebudowanego na pałac, a więc właściwie w określeniu zasobu ruin zamków chronionych pra- z ruinami pałacu; „zamek – piwnice” (Wieluń); wem, nawet pomimo tego, że w decyzjach archeo- „relikty zamku w budynku magazynu” (Stopnica). logicznych przedmiotem ochrony jest warstwa kul- W decyzjach dla tej grupy zabytków najsilniej turowa. Dla przykładu: spośród ok. 35 ruin zam- znajdują odzwierciedlenie własna polityka konser- ków z okresu XIII-XV w., wpisanych do rejestru watorów i historyczne zróżnicowanie regionalne. zabytków nieruchomych, 11 jest chronionych rów- nież wpisem do rejestru archeologicznego. Ruina zamku, na której zbudowano Prowadzone są prace nad ustaleniem, ile zam- część lub całość zamku ków w całej Polsce jest chronionych wyłącznie przez Działania budowlane podjęte m.in. w Tykocinie, decyzje archeologiczne. Określenie faktycznego za- Bobolicach, Wytrzyszczce, Gostyninie budzą wiele sobu i zakresu ochrony prawnej ruin zamków wy- dyskusji. Jednym z ich ważnych aspektów jest re- maga, jak sądzę, skrupulatnego porównania obu fleksja nad tym, czy w wyniku takich działań ruiny rejestrów. Ponadto do rejestru zabytków archeolo- – w wielu przypadkach bardzo cenne i utrwalane gicznych wpisane zostały nie tylko „powierzchnio- przez lata jako ruiny – nie tracą wartości zabytko- we lub podziemne” formy, ale też m.in. wielokon- wej, czyli autentyzmu w rozumieniu dokumentu dygnacyjne ruiny zamków w Bobolicach, Morsku, z Nara15. Olsztynie, Mirowie. Ustawa o ochronie zabytków przewiduje taką Wprowadzenie kategorii zamków wpisanych do możliwość w art. 13, który stanowi, że „zabytek, rejestru zabytków archeologicznych nie ułatwia, ale który uległ zniszczeniu w stopniu powodującym jeszcze bardziej komplikuje próby określenia liczby utratę jego wartości albo którego wartość będąca zamków w Polsce. Oto przykłady. W publikacji podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru nie Guerquina znajduje się następujący opis ruin w Lu- została potwierdzona w nowych ustaleniach nauko- towcu: „ruiny strażnicy położone na skalistym wznie- wych, zostaje skreślony”. sieniu obok wsi”. W Leksykonie występuje zapis Czas pokaże, jak interpretowane będzie wzno- „nikłe resztki zamku”. W KOBiDZ Lutowiec figu- szenie budowli na ruinach zamków, czy budowle ruje jako „ruiny strażnicy” w rejestrze zabytków nie- te wliczone zostaną do zasobu ruin czy zamków ruchomych oraz jako „ruiny strażnicy” w rejestrze w Polsce. archeologicznym (zamki z tego rejestru nie są wli- czane do grupy 412 obiektów tej kategorii), chociaż Ruiny zamków chronione poprzez wpis wydana została tylko jedna decyzja archeologiczna. do rejestru zabytków archeologicznych Z podobnym przypadkiem mamy do czynienia Specyficzną grupą ruin zamkowych są te, których w miejscowości Przewodziszowice. Guerquin opisu- destrukcja jest tak duża, że znajdują się pod ziemią je „ruiny murowanej strażnicy położone na wyso- lub niewiele nad powierzchnią. Art. 3 pkt 4 ustawy kiej samotnej skale”, które Leksykon przedstawia o ochronie zabytków definiuje zabytek archeolo- następująco: „resztki murowanego zamku znajdują giczny jako „zabytek nieruchomy będący po- się na trudno dostępnej skale”. W KOBiDZ obiekt wierzchniową, podziemną (…) pozostałością egzy- ten wpisany jest do rejestru zabytków nierucho- stencji i działalności człowieka, złożoną z nawar- mych jako „ruina strażnicy” oraz do rejestru ar- stwień kulturowych i znajdujących się w nich wy- cheologicznego jako „ruiny strażnicy” i nie znajdu- tworów bądź ich śladów”. je się w zbiorze „zamki”. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 ma- Zamek w Gniewie jest przykładem zabytku chro- ja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru precyzu- nionego w sposób nietypowy: decyzją o wpisie do je sposób zapisu w trzech rejestrach: A – dla zabyt- rejestru zabytków archeologicznych chronione jest ków nieruchomych, B – dla zabytków ruchomych, znacznie oddalone od zamku „podzamcze i port” C – dla zabytków archeologicznych. Nie zabrania oraz decyzją urbanistyczną do rejestru zabytków jednak, aby jeden przedmiot ochrony był chronio- nieruchomych, co zapewnia mu ochronę „obszaro- ny przez wpis do dwóch rejestrów, dlatego że może wą”. Nie ma jednak indywidualnej decyzji o uzna- różnić się zakres ochrony. niu go za zabytek chroniony prawem.

90 9. Tykocin, ruiny zamku i pozostałości fortyfikacji ziemnych – wpisane do rejestru zabytków archeologicznych w 1937 r. i zabytków nieruchomych w 1950 r. – w trakcie budowy. Fot. I. Malawska, 2005 r. 9. Tykocin, castle ruins and remnants of earth fortifications; included into the register of archaeological monuments in 1937 and immo- bile monuments in 1950; undergoing construction. Photo: I. Malawska, 2005.

Z powyższego, niewyczerpującego przeglądu Zmiana sposobu negocjacji w sprawie ochrony problemów wynikających ze sposobu wpisu zamku zabytku z „propartnerskiego” na „protransakcyjny” do rejestru zabytków wydaje się płynąć wniosek, że stawia przed nami wiele wyzwań i konieczność decyzje o wpisie do rejestru zabytków (tak zamków, szybkiej weryfikacji aktualnego zasobu zamków, jak i innych kategorii zabytków) były przygotowy- uzgodnienia terminologii, a także precyzyjnego wane pod kątem ochrony obiektu przed upływem określenia zakresu ich ochrony. czasu, niedoinwestowaniem, biedą. Nie przewidy- wały ochrony zabytku przed nadmiarem pieniędzy oraz różnorodnością potrzeb właściciela. Iga Malawska jest absolwentką Wydziału Historyczne- Narzędzia, które mamy do dyspozycji, przystę- go Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończyła Studium pując do ochrony zamków, oparte są na pojęciach Podyplomowe Konserwacji Zabytków na Wydziale Ar- i kategoriach nieostrych, nie do końca zdefiniowa- chitektury Politechniki Warszawskiej, gdzie zdobyła nych, należących częściej do systemów poznawczych, specjalizację z teorii konserwacji ruin u prof. Andrzeja bardziej art niż science, budzących wątpliwości Gruszeckiego. Kilkunastoletni okres pracy w Muzeum aksjologiczne wynikające m.in. z usytuowania na- Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym, do którego na- leży zamek w Janowcu, umożliwił jej poznanie nie tyl- szej dyscypliny na pograniczu obu dziedzin. ko trudności techniczno-technologicznych związanych Wszelkie kolejne karty i deklaracje służyć mają jako z utrzymaniem ruin, ale także problemów badawczo- instrukcje do negocjacji „propartnerskich” o dobrą -interpretacyjnych dotycących adaptacji ruin i ich jakość ochrony. otoczenia.

91 Przypisy

1. Powyższe rozważania są wynikiem analizy następujących 8. J. Tajchman, Ruiny historyczne jako przedmiot troski konser- źródeł: B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974 (wyd. I) watorskiej – uwagi o metodzie, (w:) Nie tylko zamki. Szkice ofia- i 1984 (wyd. II); L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon rowane Profesorowi Janowi Rozpędowskiemu w siedemdziesiatą zamków w Polsce, Warszawa 2001 (wyd. I) i 2004 (wyd. II); piatą rocznicę urodzin, Wrocław 2006 oraz „Ochrona Zabyt- Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych ków”, 2005, nr 4. KOBiDZ, wg stanu z 31 grudnia 2004 r.; odpisy decyzji o wpisie 9. Konferencja pn. Ochrona zabytków architektury obronnej – do rejestru zabytków nieruchomych, KOBiDZ; odpisy decyzji teoria a praktyka, Działdowo, 18-20.10.2007 r. o wpisie do rejestru zabytków archeologicznych, KOBiDZ; usta- wa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23.07. 10. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2003 r. 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami (Dz.U. z 1962 r. Nr 29, poz. 265); Ustawa z dnia 15 lutego 1962 o ochronie dóbr kultu- 2. Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych, tabe- ry i o muzeach (Dz.U. z 1962 r. Nr 10, poz. 48 z późn. zm.); la 3, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, gru- Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad dzień 2004. zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz.1568 z późn. zm.). 3. Terminologia zaproponowana przez B. Szmygina w wykładzie 11. KOBiDZ gromadzi i udostępnia dane jedynie o obiektach wygłoszonym na konferencji pn. Ochrona zabytków architektury wpisanych do rejestru zabytków bądź skreślonych z niego. Zgod- obronnej – teoria a praktyka, Działdowo, 18–20.10.2007 r. nie ze statutem KOBiDZ z 02.01.2007 r. (par. 3, pkt 2.10), 4. Pisząc „w ostatnich latach”, mam na myśli: pod rządami no- w KOBiDZ wdrażany jest program monitorowania stanu zacho- wej ustawy o ochronie zabytków. Termin ten pojawił się na ła- wania dziedzictwa kulturowego. mach miesięcznika „Spotkania z Zabytkami” w październiku 12. Określenie liczby definicji będących w użyciu nie jest możli- 2007 r. w artykule B. Szmygina Historyczne ruiny w XXI w., we przed dokonaniem pełnej analizy decyzji wpisujących obiekt a także na wyżej wspomnianej konferencji w Działdowie oraz był do rejestru zabytków. Analiza taka jest przygotowywana przez tematem spotkania TOnZ 13.01.2008 r.; także: J. Tajchman, KOBiDZ. Ruiny historyczne jako przedmiot troski konserwatorskiej – uwa- 13. Opisywany obiekt spełnia wymogi definicji „zamek” jako gi o metodzie, „Ochrona Zabytków”, 2005, nr 4. „zamek romantyczny”, zawartej w Słowniku terminologicznym 5. J. Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, Słownik terminolo- architektury obronnej, J. Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, giczny architektury obronnej, Warszawa 1994. Słownik..., jw. 6. I. Malawska, Trwała ruina – zasady i praktyka, (w:) Trwała 14. Interdyscyplinarne prace badawcze, prowadzone w l. 2003- ruina, problemy utrzymania i adaptacji, Lublin 2006. 2005 pod kierunkiem A. Buko z Instytutu Archeologii i Etnologii 7. M. Przyłęcki, Architekt-konserwator wobec zabytków zacho- PAN, wykazały, że wieżowy zespół w Stołpiu jest pozostałością wanych reliktowo, (w:) Monumenta conservanda sunt, Wrocław unikatowego obiektu reprezentacyjnego z k. XII - pocz. XIII w. 2001; Zabytki w trwałej ruinie. Ochrona, konserwacja i ekspozy- 15. Dokument z Nara o autentyzmie, Nara (Japonia), listopad cja. Program Śląskiego Oddziału SKZ, Wrocław 2001. 1994 r.

CASTLES IN POLAND. A RESOURCE ASSESSMENT

he article attempts to resolve the question con- monuments to the “castles in Poland” category T cerning the number of castles in present-day as well as its practical application for listing the Poland as well as the possibility of providing legal castles in the register of historical monuments. protection to existing resources in the contempo- The article discusses the following concepts: rary economic and legal conditions, with particular historical ruins and the ruins of a monument, per- stress on the ownership aspects. manent ruins of a castle and its remnants, frag- The author analysed factors causing the ments and relics, and “the ruins of a castle on absence of an unambiguous answer relating to which a part of the castle or the whole castle had the size of the resource, with attention focused on been built” (this concept is as yet without a shorter questions associated with terminology applied for counterpart). a precise definition of the affiliation of particular

92 Marek Siewniak teorie architekt krajobrazu Instytut Architektury Krajobrazu Politechnika Krakowska

WSPÓŁCZESNE PIELĘGNOWANIE DRZEW

rzewa ozdobne są w jednako- D wym stopniu tworem natury i kultury. W kontekście kulturo- wym pożądane jest jak najdłuższe życie drzew, ich śmierć stanowi bowiem uszczerbek w dorobku człowieka. Dlatego ochrona drzew istnieje tylko w tym aspekcie. Mała, delikatna sadzonka wy- hodowana w szkółce po kilkudzie- sięciu latach nabiera wartości eko- logicznej i społecznej, bywa źród- łem przyjemności lub dumy. Ale może także powodować zakłócenie kompozycji ogrodu lub parku, za- cienienie domu, podwórza, zaty- kanie rynien, uszkodzenia dachu. Stare drzewa stwarzają niekiedy zagrożenia. Chronione restrykcyj- nymi przepisami prawa, postrze- gane są bądź jako „terroryści”, bądź jako „święte krowy”. Historia drzewami pisana

Drzewa od czasów starożytnych były kształtowane przez człowieka w celach zarówno dekoracyjnych, jak i użytkowych. Drzewa ozdob- ne występowały w starożytności w otoczeniu świątyń, gimnazjonów,

1. Park Skaryszewski, krajobraz parkowy je- sienią. Fot. P. Kobek. 1. Skaryszewski Park. Autumn landscape. Photo: P. Kobek.

93 pałaców, budowli o charakterze publicznym. Sztuka Efekty zabiegów chirurgicznych pozostawały przycinania drzew i krzewów w rozmaite kształty w sprzeczności z mechanizmami ochronnymi drzewa i wzory (topiary) – zwierzęce, geometryczne i bardziej z następujących powodów: skomplikowane ornamenty – wywodzi się z czasów ▯ radykalnego pomniejszania aparatu asymilacyjne- rzymskich. Rozprzestrzeniła się w Europie wraz go (duża rana i narastający deficyt energetyczny); z ekspansją Imperium Rzymskiego, zapomniana po ▯ cięcia poza okresem wegetacyjnym, czyli przy naj- jego upadku, rozkwitła ponownie w całej Europie większym deficycie energetycznym; w okresie włoskiego renesansu. Ingerencja człowieka ▯ cięcia „na płasko”, które niszczyło bariery ochron- w naturalne formy drzew, także w ogrodach użytko- ne wytwarzane wokół nasady gałęzi w pniu. Ten wych i sadach, polegała na regularnym i ustawicz- niewłaściwy sposób cięcia ułatwiony coraz dosko- nym cięciu koron w celu utrzymania korzystnego sto- nalszymi piłami łańcuchowymi został już, na sunku między poszczególnymi organami drzew oraz szczęście, niemal całkowicie zaniechany. Powró- optymalizacji ich funkcji w układach kulturowych. cono do starego sposobu cięcia „na obrączkę”; do Od XVIII w. pozwalano drzewom ozdobnym właściwego cięcia pielęgnacyjnego powinny całko- rosnąć mniej więcej swobodnie. Gdy stawały się za wicie wystarczyć bardzo sprawne i bezpieczne duże i uciążliwe, były usuwane. Od pewnego czasu piłki ręczne; każde drzewo w terenie zabytkowym, mieście czy ▯ malowania ran lub przybijania do nich blasza- przy drodze jest chronione odpowiednim prawem. nych „kapturów”, które utrudniały przesychanie W Polsce od kilku lat za usunięcie drzewa w wieku i powstawanie odpowiednich warunków do two- powyżej 5 lat [sic!] grożą wysokie kary pieniężne. rzenia się barier ochronnych w drewnie; ▯ czyszczenia ubytków, które powodowało niszcze- Ewolucja metod nie bariery ochronnej wokół ubytku oraz nisz wie- pielęgnowania drzew lu próchnojadów, dziuplaków i grzybów objętych ochroną gatunkową; sprzyjało rozwojowi grzyba Pielęgnowanie drzew, jako działalność zawodowa, i postępowi zgnilizny, a także obniżało statykę ma bardzo długie tradycje. W tym okresie poglą- drzewa; dy na nie, a także stosowane metody ewoluowały. ▯ impregnacji drewna szkodliwej dla drzewa i śro- Działalność ta początkowo miała charakter ama- dowiska; torski. Dopiero latach 60.-70. XX w. stała się w Eu- ▯ wiercenia otworów w różnych celach (m.in. mo- ropie dość powszechnym rzemiosłem (w USA już cowanie śrub, diagnostyka) naruszało barierę w okresie międzywojennym). Pielęgnowanie drzew ochronną, czyli ścianę 4 CODIT; długo nie stanowiło przedmiotu badań naukowych. ▯ zadawania setek ran drzewu podczas jednej „ope- Za podstawę do zastosowania odpowiedniej metody racji” – powstających podczas wspinania się po służyły własne obserwacje i doświadczenia wyko- drzewie wykonawców prac za pomocą „drzewo- nawców prac. Z lat 30. XX w. wywodzi się kierunek łazów”, które były przyczyną „infekcji rozsianej” – zwany chirurgią drzew. Ten etap rozwoju pielęg- pogłębiało deficyt energetyczny i niekiedy przesą- nacji drzew należałoby nazwać okresem życzenio- dzało o losie drzewa; wej ochrony drzew ozdobnych. ▯ cięcia wysokich drzew na poziomie dolnych gałę- Narastająca świadomość znaczenia drzew zbieg- zi, które powodowało przesunięcie ku górze środ- ła się z postępującym pogorszeniem ich warunków ka naporu wiatru i pogorszenie statyki drzewa. siedliskowych. Zaowocowała rozwojem rzemieślni- Chirurgiczny model polegał na „twardej” pielęg- czej ochrony drzew z jej najbardziej spektakular- nacji drzewa starego i osłabionego. Prowadził do nym wątkiem, zwanym chirurgią drzew. Gdy po- pogłębiania się deficytu energetycznego i w efekcie wszechnie dostępne stały się sprawne narzędzia, do zniszczenia drzewa. takie jak: piły łańcuchowe, wiertarki, szlifierki elek- Podstawowe nieprawidłowości, pojawiające się tryczne, zaczęto wyliczać efekty prac „chirurgicz- przy leczeniu drzew, wynikały z błędnych założeń, nych” na podstawie powierzchni powstałych po nietrafnych porównań oraz interpretacji, które nie ściętych gałęziach, czyli sumarycznej wielkości za- uwzględniały następujących faktów: organizm-drzewo danej rany, liczby ściętych gałęzi, a także zużytych ma inną budowę i funkcjonuje w odmienny sposób impregnatów lub najprzeróżniejszych farb czy niż organizm-zwierzę (człowiek); organizm-drzewo „mazideł”. jest układem otwartym, ciągle przyrastającym.

94 teorie

2. Park Skaryszewski, historyczna aleja obsadzona jesionem wąskolistnym (Fraxinus angustifolia). Fot. P. Kobek. 2. Skaryszewski Park. Historical alley with ash trees (Fraxinus angustifolia). Photo: P. Kobek.

Tabela 1. Porównanie cech organizmów typu zwierzę (człowiek) i drzewo Table 1. Comparison of traits of organisms: animal (man) and tree Zwierzę (człowiek) Drzewo masa żywa prawie 100 proc. zmieniający się w ciągu życia stosunek masy dynamicznej do statycznej zakończenie wzrostu w fazie młodocianej ciągły, ustawiczny wzrost aż do śmierci niewielkie znaczenie materiałów zapasowych podstawowe znaczenie materiałów zapasowych dla zachowania życia dla życia (okresowej regeneracji) wysoki potencjał regeneracyjny niski potencjał regeneracyjny w fazie senilnej malejąca masa przy zachowaniu w fazie senilnej malejąca masa na skutek wszystkich organów odrzucania fragmentów organów (kladoptoza) w fazie senilnej problemy fizjologiczne w fazie senilnej problemy fizjologiczne i statyczne

Należy mieć świadomość, że drzewa są organiz- stabilizuje, efektywności przewodzącej hydrosyste- mami żywymi, które mają pewne granice wytrzyma- mu i wiele innych ograniczeń. Oczywiście w gor- łości mechanicznej drewna i konstrukcji rozwidleń szych warunkach siedliskowych i przy niższej wital- konarów, wytrzymałości korzeni i gruntu, który je ności granice te są szybciej osiągane i przekraczane.

95 3. Odnowienie w październiku 1993 r. historycznego Dębu Hermana w Parku Mużakowskim w Łęknicy. Fot. P. Kobek. 3. October 1993 – revitalization of the historical Herman Oak in Mużakowski Park in Łęknica. Photo: P. Kobek.

Nieporównywalność celów i możliwości medycyny (weterynarii) i arborystyki Metody leczenia drzewa nie mogą być tak samo skuteczne, jak metody medyczne czy weterynaryjne. Między medycyną i weterynarią a pielęgnacją drzew zachodzą podstawowe różnice. Ich nieznajomość prowadzi do szkodzenia drzewu podczas wykony- wania niektórych zabiegów. Uszkodzenie masy dynamicznej, powodowane przez czynniki ożywione i nieożywione (np. cambio- fagi, rany, foliofagi, choroby grzybowe, cięcie, stresy i uciążliwości siedliskowe), pogłębia deficyt energe- tyczny drzewa i wywołuje tzw. fizjologiczny „diabel- ski krąg”. Znaczenie patologiczne rany nie jest jedynie pochodną jej wielkości. Zależy także od: głębokości

Tabela 2. Cele i możliwości medycyny i weterynarii oraz arborystyki Table 2. Purposes and potential of medicine, veterinary medicine and arboristics Medycyna, weterynaria Arborystyka wysoki poziom profilaktyki: niski poziom profilaktyki: historyczna poprawa warunków życiowych, stale pogarszające się warunki siedliskowe bytowych i odżywiania drzew w warunkach cywilizacji wysoka skuteczność terapeutyczna: niska dostępność terapeutyczna: •przez całe życie ogólna dostępność mechaniczna •ograniczona do sezonu wegetacyjnego i chemiczna wszystkich tkanek i organów, i najmłodszych partii drzewa •protetyka, by-passy, stenty, komórki macierzyste •rzadko stosowana prymitywna protetyka szybkie i skuteczne wyłączenie się stresorów trudne, długotrwałe i często ignorowane zewnętrznych wyłączanie stresorów, w tym nieprzestrzeganie warunków siedliskowych zdolność przemieszczania trwała lokalizacja dostosowywanie metod i zakresu leczenia stosowanie tych samych metod niezależnie do wieku i stanu pacjenta od wieku i stanu zdrowotnego drzewa całoroczna stała intensywność procesów sezonowy rytm życiowy życiowych szybko potwierdzony wynik leczenia późno uzyskiwany i trudno stwierdzalny wynik (pozytywny lub negatywny) leczenia (związki przyczynowo-skutkowe) problemy fizjologiczne problemy fizjologiczne i statyczne

96 teorie rany, wieku, gatunku i witalności drzewa, a także środki do pielęgnowania rany nakładane w obrębie sezonowej pory zranienia i zmienności aktywności rany na odkryte drewno nie zabezpieczają go przed biologicznej. Wynika z energochłonności procesów infekcją. Utrudniają natomiast inicjację naturalnych i mechanizmów ochronnych, nieuchronności infek- mechanizmów ochronnych związanych z przesycha- cji grzybowej, redukcji zdolności magazynowania niem drewna. Jedyną korzyścią jest zabezpieczenie i przewodzenia. W przypadku cięcia gałęzi lub ko- brzegu rany przed wysychaniem miazgi i tym sa- narów maleje też zdolność do asymilacji i pobiera- mym przed nekrozą oraz powiększeniem się rany. nia wody; w przypadku cięcia korzeni do pobierania Dotyczy to zwłaszcza ran powstałych w okresie wody z solami mineralnymi. spoczynku drzewa. Zalewanie rany kalusem trwa wiele lat i przyczy- Rozkład masy statycznej (zgnilizna) powodo- nia się jedynie do odtwarzania nowych, zewnętrz- wany jest przez huby – żywe, odporne i agresyw- nych fragmentów tkanek. Pasty, farby, maści i inne ne organizmy rozkładające celulozę lub/i ligninę

4. Szupin japoński (Sophora japonica), historyczny prze- gląd metod pielęgnowania drzew w londyńskim Kew Garden. Fot. autora, 2006 r. 4. Japanese pagoda tree (Sophora japonica), a histor- ical survey of tree cultivation methods at the London Kew Gardens. Photo: author, 2006. O stanie zdrowotnym drzewa najlepiej świadczą struktura jego ugałęzienia i gęstość listowia. Jednak drzewo o wypróchniałym, słabym mechanicznie pniu może mieć zdrową koronę. Optymalna pora cięcia drzew przypada na okres wegetacyjny. Dostatek asymilatów może być przez drzewo przekształcone i użyte jako substancje potrzebne do wykształcenia barier ochronnych. Korzyści cięcia w okresie zimowym są prawie żadne. Pęknięcia mrozowe nie są powodowane przez mróz. Ich przyczyną są zawsze defekty wewnątrz pnia, mróz jest jedynie „wywoływaczem” tego typu uszkodzeń. Uszkodzenie korzeni lub zaburzenia środowiska glebowego ma konsekwencje zarówno fizjologiczne, jak i statyczne. Deficyty wody i składników pokar- mowych obniżają zdrowotność drzewa. Usunięcie, 6. Przykład zniszczenia barier ochronnych przez nawiercenie obumieranie korzeni obniża stabilizację drzewa otworów infuzyjnych w ramach tzw. żelowania kasztanowców przeciwko szrotówkowi. Przewiercenie całkowite pozostałej zdro- w gruncie. wej ścianki spowodowało, że wszystkie środki chemiczne dostały się do gleby. Nowa era arborystyki 6. Example of the destruction of protective barriers by drilling openings as part of the procedure of covering chestnut trees with Zwiększające się zapotrzebowanie na profesjonalne gel against the horse-chestnut leaf-miner (Cameraria ohridella). Drilling the totally healthy remaining tissue means that all the pielęgnowanie drzew, a także wątpliwości dotyczące chemicals reach the soil. konsekwencji stosowanych w nim metod spowodo- wały podjęcie badań naukowych w kilku europejskich i hemicelulozę drewna. Wszelka ochrona podstawo- wej masy statycznej drzewa może mieć jedynie charakter endogenny. Proces ten, zwany komparty- mentalizacją lub wyrażany akronimem CODIT (Compartilisation of Decay In Trees), polega na ota- czaniu miejsca zainfekowanego barierami ochron- nymi – czterema ściankami. Jego skuteczność uwa- runkowana jest witalnością drzewa. Wiemy też już obecnie, że niektóre gatunki lepiej (klony, graby, buki, dęby i lipy), inne słabiej (kasztanowce, brzozy, jesiony, jabłonie, topole, wiśnie, wierzby) komparty- mentalizują. Drzewo wytworzyło w ewolucji mechanizm ba- rier ochronnych przeciw naturalnym wrogom, czyli grzybom i owadom. Oczywiście dla chirurgicznego wiertła, piły, dłuta, „iniekcji”1 czy zderzaka samo- chodowego nie stanowią one najmniejszego proble- mu. Tylko witalne drzewo radzi sobie dobrze z kon- sekwencjami takich ingerencji. Zgnilizny drewna nie można zwalczyć ani che- micznie (impregnaty, fungicydy i inne), ani mecha- nicznie (czyszczenie ubytków, wypalanie). Zabicie grzyba – sprawcy zgnilizny spowodowałoby wcześ- niej śmierć drzewa. 7. Pogorszenie statyki drzewa w wyniku nieprofesjonalnego pod- krzesania drzewa. Drzewa ze zdrowo wyglądającymi koronami nie 7. Deteriorating tree statistics are the outcome of unprofessional zawsze są bezpieczne pod względem statycznym. pruning.

98 teorie drzew. W 1995 r. – w konsekwencji wspomnianej dyskusji – powstało Międzynarodowe Towarzystwo Uprawy i Ochrony Drzew, którego celem jest propa- gowanie nowych metod akceptowanych przez EAC. Towarzystwo jest reprezentantem Polski w tej orga- nizacji. Wydaje czasopismo „Uprawa i ochrona drzew” prezentujące materiały z seminariów tema- tycznych. W Polsce certyfikat European Tree Worker uzyskało dotychczas 90 osób. Powstaje pytanie: jak długo musi trwać zmiana podejścia do wielu drogich i szkodliwych dla drzewa tzw. chirurgicznych metod. Ma to szczególne znacze- nie w Polsce; nie dysponujemy bowiem własnymi czasopismami arborystycznymi, a zagraniczne nie docierają do instytucji odpowiedzialnych za stan na- szych drzew. Zmiany merytorycznego podejścia oczekiwać należy także od wykonawców. Niektórzy 8. Hipotetyczny mechanizm ochrony drzewa przez komparty- z nich, podobnie jak niektórzy przedstawiciele służb mentalizację – CODIT (Compartilisation of Decay in Trees). Za konserwatorskich, hołdują nadal wcześniej obowią- A. Shigo, „Tree Decay”, 1979 r., s. 13. zującym metodom, które zostały już zarzucone 8. Hypothetical defence mechanism of a tree via compartmen- talization – CODIT (Compartmentalization of Decay in Trees). w większości krajów europejskich. W 2007 r. spo- After: A. Shigo, “Tree Decay”, 1979, p. 13. tykane są jeszcze, akceptowane przez służby konser- watorskie, zalecenia czyszczenia i impregnowania i amerykańskich ośrodkach naukowych. Ich wyniki ubytków, radykalnego cięcia koron, wiercenia otwo- oraz dyskusje, poświęcane w latach 80. i 90. XX w. rów itd. wadom i zaletom chirurgii drzew, spowodowały za- sadnicze zmiany w teorii i praktyce pielęgnowania drzew. Zmieniło się spojrzenie na istotę drzewa, jego relacje ze środowiskiem, w tym z hubami i szkodni- kami. Poznane zostały kolejne mechanizmy ochron- ne drzew. Nowe poglądy stały się oficjalnym i ogól- nie przyjętym sposobem pielęgnacji drzew. Ustano- wione zostały normatywy pielęgnacyjne, które są aktualizowane i weryfikowane. W 1996 r. powstała Europejska Rada ds. Drzew (European Arboricultural Council – EAC), zrzesza- jąca wszystkie kraje unijne. Opracowano wspólną, rekomendowaną metodykę pielęgnowania drzew. Wydany został w wielu wersjach trójjęzycznych Handbook European Treeworker. Angielsko-nie- miecko-polska wersja tego podręcznika jest dostępna w Polsce od 2001 r. Zorganizowany został ogólno- europejski system unifikowania, szkolenia, certyfi- 9. Uszkodzenie barie- kowania zawodu European Tree Worker oraz Euro- ry ochronnej w wyni- pen Tree Technican – na wyższym, inspektorskim ku cięcia płaskiego. Za A. Shigo „Baum- poziomie. schnitt”, 1991 r., s. 45. Dokładnie 20 lat temu ówczesny Zarząd Ochro- 9. Damage caused to ny i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych protective barriers as zorganizował w Jachrance pod Warszawą pierwsze a result of flat prun- ing. After: A. Schigo, spotkanie WKZ i WKP, na którym przedstawione “Baumschnitt”, 1991, zostały nowe europejskie trendy w pielęgnowaniu p. 45.

99 Pielęgnowanie drzew obejmuje: ▯ poprawę warunków siedliskowych drzewa – to za- biegi najtańsze i najskuteczniejsze, jednak często trudne do wykonania i dlatego rzadko stosowane; ▯ ciągłe wyrównywanie stosunku między koroną a korzeniami, co przedłuża życie drzewa oraz zmniejsza ryzyko zagrożenia otoczenia. Wynika 10. Od hierarchii do poliarchii. Za J. Pfisterer, „Gehölzschnitt”, z tego wniosek, że pielęgnowanie drzewa musi być 1999 r., s. 68-69. procesem ciągłym i systematycznym. Jednokrotne 10. From hierarchy to polyarchy. After: J. Pfisterer, “Gehölz- zabiegi obejmujące rozległe cięcia – nie wspomi- schnitt”, 1999, pp. 68-69. nając już o niezliczonych inwazjach w fizjologię drzewa w konsekwencji „czyszczenia”, impregno- Zadania współczesnej pielęgnacji wania i formowania ubytków, wiercenia licznych i uprawy dziur do tzw. wiązań – wywołują sumaryczny efekt deficytu energetycznego, którego osłabione drze- Potrzebny jest długofalowy, ustawiczny program pie- wa nie są w stanie przeżyć. Negatywne efekty ze lęgnacji. Musi on być adekwatny do kolejnych sta- śmiercią drzewa włącznie są chronologicznie od- diów rozwojowych drzewa. ległe i sprawca takiej operacji nigdy nie jest koja- Diagnostyka nabiera podstawowego znaczenia rzony i pociągany do odpowiedzialności chociaż- w racjonalnym pielęgnowaniu drzewa2. Znajomość by moralnej. drzewa jest konieczna do właściwej interpretacji oznak jego stanu. W diagnostyce i podejmowaniu Tabela 3. Zalecany turnus cięcia drzew zasadnych decyzji pielęgnacyjnych przydatna może (wg EAC 2002) Table 3. Recommended term of tree pruning być charakterystyka trzech stadiów rozwojowych (according to EAC 202) drzewa i skutków cięcia. MŁODE DRZEWO, czyli faza młodociana (wegeta- Wiek drzewa Turnus cięcia tywna): pielęgnacyjnego ▯ drzewo jest witalne, młode drzewo (faza juwenilna) 2 lata ▯ system korzeniowy przyrasta szybciej niż korona, dojrzałe drzewo (faza dojrzałości) 4-5 lat ▯ fizjologiczne skutki cięcia są odwracalne (małe stare drzewo (faza senilna) 5-10 lat rany), ▯ nie występują infekcje ani biokorozja. Współcześnie zalecane są następujące turnusy cię- DOJRZAŁE DRZEWO, czyli faza dojrzałości (gene- cia pielęgnacyjnego: ratywna): ▯ stosowanie „miękkiego modelu” prac pielęgnacyj- ▯ równowaga między przyrostem korzeni a koroną, nych, czyli bez zadawania ran i naruszania barier ▯ na skutek cięcia (duże rany) dochodzi do infekcji ochronnych. Sprowadza się on do kilku rzemieśl- i biokorozji, niczych czynności i dotyczy przede wszystkim: ▯ przyrost drewna przeważa nad biokorozją (każdy właściwego cięcia (sposób i pora cięcia, sposób po- stres fizjologiczny przyspiesza biokorozję), stępowania z powstałą raną); zaniechania „czysz- ▯ rozpoczynają się problemy statyczne czenia” i formowania ubytków i ich „niby impreg- STARE DRZEWO, czyli faza senilna: nowania”; wzmacniania koron drzew wiązaniami ▯ przewaga przyrostu korony nad systemem korze- statycznymi i dynamicznymi, które nie powodują niowym, drzewo redukuje swoje rozmiary, np. ranienia tkanek; zaniechania ranienia podczas w procesie „odrzucania” gałęzi (kladoptoza), diagnostyki. ▯ na skutek cięcia (duże rany) dochodzi do multipli- ▯ stosowanie modeli architektonicznych drzew, któ- kacji miejsc infekcji i przyspieszenie biokorozji, re mogą być podstawą cięcia zgodnego z naturą. ▯ biokorozja coraz bardziej przeważa nad przyro- 13 typom architektonicznym przyporządkowane stem drewna. zostały poszczególne gatunki drzew. Podział zo- Zakres i metody pielęgnacji muszą nie tylko stał dokonany wg hierarchicznego, poliarchiczego uwzględniać, ale też wspierać mechanizmy ochron- czy metamorficznego sposobu wzrostu i rozwoju ne drzewa. koron.

100 teorie 11. Negatywny wpływ śrub wiązań przeloto- wych zarówno „sztyw- nych” jak i „elastycz- nych”. Fot. autora. 11. Negative impact of the screws of both “rigid” and “flexible” bindings. Photo: author.

▯ zabezpieczenie otoczenia, które nie jest działaniem życia rośliny. Drzewo młode przeznacza na wzrost pielęgnacyjnym. z reguły pogarsza stan fizjologiczny ok. 90 proc. pozyskanych asymilatów i na oddycha- drzewa i skraca jego egzystencję. Zabezpiecza jed- nie ok. 10 proc. Energochłonność transportu wody nak otoczenie i ogranicza ryzyko wypadku, zwłasz- i asymilatów dużego drzewa wzrasta. W przypadku cza przy ciągach komunikacyjnych. drzewa starego proporcje się odwracają. Drzewo sła- Przed podjęciem decyzji o pielęgnowaniu drze- be musiało już dawno zrezygnować z prokreacji lub wa należy odpowiedzieć na pytanie, czy stresy poza- silnie ją ograniczyć. biegowe mogą być przez roślinę przezwyciężone Drzewo, w celu zmniejszenia swych wymiarów i w jakim stopniu. Konieczne jest wykonanie bilansu i zapotrzebowania na energię, odrzuca wszystko, co energetycznego, w którym po stronie rozchodów staje się niepotrzebne czy uciążliwe (kladoptoza). znajdują się wszelkie utracone potencjały asymila- Wytwarza „obrączki” lub nawet „kołnierze” u nasa- cji, przewodzenia i magazynowania oraz wszel- dy gałęzi, które duszą ją, gdy staje się niepotrzebna, kie wysokoenergetyczne reakcje i mechanizmy „pasożytująca”. ochronne. Syndromy poszczególnych stanów witalności Od młodego drzewa pozostającego w dobrych opisują na potrzeby diagnostyki cztery fazy wg warunkach można oczekiwać więcej niż od starego Roloffa. Są to: drzewa znajdującego się w trudnych warunkach ▯ faza eksploracji, siedliskowych. ▯ faza degeneracji, Przyrodnik wyróżnia cztery stany witalności, ▯ faza stagnacji, w których drzewa rozwijają się wg następujących ▯ faza rezygnacji. strategii: wzrostu, obrony, przeżycia i obumierania. Fizjolog opisuje ten sam proces fazami reakcji Różnią się one stosunkiem między energią pozyski- drzewa na stresor: waną w procesie fotosyntezy a rozchodem energii na ▯ faza 1. – alarm; pojawiają się niespecyficzne re- potrzeby życiowe (przyrost, coroczne odbudowywa- akcje na stresor, np. zwiększenie przepuszczalnoś- nie liści czy igieł i garnituru włośników, energo- ci membran, koncentracja różnorodnych związ- chłonne procesy oddychania, pobierania i transpor- ków chemicznych, zwiększone oddychanie tkanek; tu wody i wiele innych). Ważnym punktem w bilan- ▯ faza 2. – obrona i adaptacja; sie energetycznym starego drzewa są wysokoenerge- ▯ faza 3. – wyczerpanie: zanika zdolność reagowa- tyczne mechanizmy ochronne. Ich udział w bilansie nia na uciążliwości, a rozpoczyna się choroba, roz- może być przeważający w dwóch ostatnich fazach pad i obumieranie rośliny.

12. Nowoczesne wiąza- nie dynamiczne z 10- -letnią gwarancją i syg- nalizacją przeciążenio- wą. Fot. autora. 12. Modern dynamic bindings with a ten- year guarantee and overload signals. Photo: author.

101 Drzewo zdrowe jest w stanie reagować na stresy Międzynarodowe Towarzystwo Uprawy i Ochrony i dostosowywać się do zmieniających się warunków Drzew wspólnie z Europejska Radą ds. Drzew życiowych. Drzewo słabnące traci umiejętności przy- (European Arboricultural Council) chciałoby stać się stosowawcze, maleje jego witalność, drzewo popada partnerem wszystkich osób i instytucji odpo- w „diabelski krąg” niemocy. Witalność drzewa jest wiedzialnych za drzewa, służyć im radą i pomocą. procesem dynamicznym, zmieniającym się ustawicz- Obecnie proponujemy zorganizowanie spotkania nie pod wpływem czynników zewnętrznych i we- i przedyskutowanie potrzeby zmian zakresu i metod wnętrznych. W pewnym momencie – tzn. w stanie pielęgnowania drzew. distresu – proces staje się nieodwracalny, drzewo nastawia się jedynie na przeżycie. Nie reaguje na Prof. dr hab. inż. Marek Siewniak jest prezesem stresy, pogłębia się niedobór energii, drzewo więd- honorowym Międzynarodowego Towarzystwa Uprawy nie, coraz słabiej regeneruje, odrzuca gałęzie i ko- i Ochrony Drzew oraz przewodniczącym Europej- rzenie. Taka agonia może trwać bardzo długo, dzię- skiej Rady ds. Drzew (EAC). Pracuje w Instytucie ki temu mamy okazję podziwiać wielkie drzewa przez Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej. wiele lat. Powinniśmy łagodzić i oszczędzać im stre- Pełni funkcję rzeczoznawcy Ministra Kultury i Dzie- dzictwa narodowego ds. parków, ogrodów, cmentarzy sów, m.in. przez podlewanie podczas suszy czy za- i krajobrazu kulturowego oraz rzeczoznawcy SITO. niechanie radykalnego cięcia. Jest autorem ok. 200 publikacji, współautorem ksią- Powstaje konflikt między chęcią zachowania żek: Pielęgnowanie drzew ozdobnych, Baumpflege starego, wspaniałego drzewa a potrzebą zapewnienia heute Pazter, Handbook European Tree Worker bezpieczeństwa otoczeniu. Przydatne są w takiej Patzer, Tezaurus sztuki ogrodowej. W latach 1987- sytuacji cięcie rewigoryzujące, mechaniczne wzmoc- 1995 był redaktorem i autorem „Komunikatów Den- nienie lub w najgorszym razie cięcie bezpieczeństwa drologicznych”, a następnie „Zeszytów Dendrolo- gicznych”. Był także organizatorem I Forum WKZ związane z przyspieszonym obumieraniem drzewa. i WKP w Jachrance w 1986 r. poświęconemu nowe- Działania takie dotyczą głównie najbardziej mu podejściu do pielęgnowania drzew. Jest superviso- wartościowych drzew w Polsce. Od nich zaczyna się rem EAC do certyfikacji w zakresie European Tree i – niestety – na ogół kończy prace pielęgnacyjne. Worker i European Tree Technican.

Przypisy

1. Używanie nazwy injekcji do tzw. żelowania przeciw szrotów- 2. Obowiązuje tutaj stara zasada Seneki Młodszego (ok. 3-65) kowi kasztanowcowiaczkowi jest nieporozumieniem. Polega ono Gdzie przyroda (drzewo – autor) nie chce, próżny jest nasz trud. przecież na wlewie (infuzjo=lewatywa) do bardzo szkodliwych 3. Od arboricultura (arbor: łac. drzewo i cultura: (łac. uprawa) dla drzewa nawiertów.

CONTEMPORARY TREE CULTIVATION

cientific studies and observations of the nega- Trees of particular value, both dendrologically and S tive consequences of so-called tree surgery as regards composition, have been entrusted to the changed of the range and manner of tree cultiva- administrative supervision of conservators of histor- tion. A new trend known as arboristics1 has been ical monuments. In numerous voivodeships, howev- developed on a global scale. Posts of tree controllers er, they still remain in the hands of craftsmen who have been established in urban plant boards. have at their disposal insufficient resources of Suitable courses are being conducted not only by knowledge. vocational schools and engineering colleges, but Numerous so-called surgical operations have M.A. studies on arboristics are being set up. produced outright harmful effects. More the reason Tree cultivation has entirely abandoned inva- for an urgent verification of the principles of tree sion operations, which disturb natural defensive treatment. mechanisms. At the same time, preference is being shown for operations improving the trees’ habitat. 1. From: arboricultura (Latin arbor: tree and cultura: cultivation).

102 Grażyna Michalska konferencje historyk sztuki Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie

PARKI KULTUROWE JAKO FORMA OCHRONY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO LUBELSZCZYZNY*

1. Park Kulturowy Przełomu Środkowej Wisły Północny, Puławy. Świątynia Sybilli, 1801 r. (proj. Ch. P. Aigner). Fot. G. Michalska, 2005 r. 1. Northern Culture Park of the Gate of the Central Vistula, Puławy. Temple of Sibyl, 1801 (design: Ch. P. Aigner). Photo: G. Michalska, 2005. ubelszczyzna, położona w międzyrzeczu Wisły Podlasie z Przełomem Bugu, Małe Mazowsze, wresz- L i Bugu, przy granicy państwowej z Białorusią cie Kotlina Sandomierska. Do szczególnych atrakcji i Ukrainą, sąsiaduje z czterema województwami: krajobrazowych należy malownicze Pojezierze Łę- podkarpackim, świętokrzyskim, mazowieckim i pod- czyńsko–Włodawskie obejmujące 68 jezior o po- laskim. Pod względem powierzchni (25 155 km²) wierzchni od 1 do 284 ha. zajmuje trzecie miejsce w kraju. Korzystne zróżni- Na terenie woj. lubelskiego położonych jest cowanie urzeźbienia zawdzięcza takim krainom 40 miast oraz 4206 wsi. Ważne dla tożsamości tych geograficznym, jak: Wyżyna Lubelska, Wyżyna Wo- ziem są ich rolniczy charakter i stosunkowo niskie łyńska z Pagórami Chełmskimi, Roztocze, Polesie, zaludnienie (89 mieszkańców na km²).

103 Istotną cechą regionu jest wielokulturowość, wynikająca m.in. z usytuowania w pasie pogranicza wschodniego, od zawsze pozostającego pod silnymi wpływami Rusi i z definicji podlegającego przemiesz- czeniom etnicznym. Dzieje Lubelszczyzny wyróż- niają się symbiozą kultur i ścieraniem różnorakich

2. Parki kulturowe, delimitacja do Planu zagospodaro- wania przestrzennego woj. lubelskiego. Opr. ROBiDZ w Lublinie 2005-2006. 2. Culture parks, delimitation for the Spatial Develop- ment Plan of the Lublin Voivodeship. Prep. by: ROBiDZ in Lublin 2005–2006.

wpływów zewnętrznych. Fakt ten często stanowił obciążenie, ale był także rozwojowym atutem. Spektakularnym potwierdzeniem dziejowej rangi i roli Lublina, położonego na styku Wschodu i Za- chodu, był akt realnej unii polsko-litewskiej podpisa- ny w 1569 r. na Zamku Lubelskim, której efektem stała się wielkomocarstwowość Rzeczypospolitej. Tożsamość kulturową Lubelszczyzny tworzą zabytki, które odzwierciedlają powyższe uwarunko- wania. Na stosunkowo wysoki stopień zachowania zarówno dziedzictwa materialnego (w nie najlepszej kondycji technicznej!), jak i wartości niematerial- nych wpłynęło funkcjonowanie na uboczu kraju, a zatem poza głównym nurtem przemian. Równo- cześnie Lubelszczyzna, pozostając w strefie silnego oddziaływania głównych środowisk artystycznych – krakowskiego, lwowskiego i warszawskiego, wydała w ciągu dziejów wybitnych twórców, takich jak choć- by Christian P. Aigner, i chwalić się może ich wiel- kimi dziełami. 3. Lubelski Park Kulturowy Wschodni, granice parku na mapie Interesujące jest zjawisko miejscowej adaptacji syt. wys. b. s. Opr. ROBiDZ 2006 r. 3. Eastern Lublin Culture Park, boundaries on a situational trendów europejskich, co ujawniło się np. w roz- map. Prep. by ROBiDZ 2006. powszechnionym na przełomie XVI i XVII w. tzw.

104 konferencje renesansie lubelskim, tworzonym rękami spoloni- co reguluje pod względem formalnoprawnym usta- zowanych muratorów. Manierystyczne kościoły wa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami doby potrydenckiej są na Lubelszczyźnie jednym z 2003 r. Należy zarazem pamiętać, że już znacznie z charakterystycznych elementów krajobrazu, nada- wcześniej – w latach 70. XX w. – realizowany był jącym mu miłą dla oka nutę prowincjonalizmu. w Polsce V program rządowy „Ochrona i konser- Zupełnie inną, ale też charakterystyczną grupę wacja zabytkowego krajobrazu kulturowego” wg idei

4. Lubelski Park Kulturowy Wschodni, Lublin. Reprezentacyjna panorama wschodnia. Fot. P. Maciuk, 2000 r. 4. Eastern Lublin Culture Park, Lublin. Representative eastern panorama. Photo: P. Maciuk, 2000. stanowią drewniane cerkwie – świadkowie zanikają- i pod przewodnictwem nieżyjącego już prof. Janusza cej wielowyznaniowości pogranicza – licznie wystę- Bogdanowskiego. W przypadku woj. lubelskiego za- pujące w pasie wschodnim województwa. Nie brak owocowało to uwzględnieniem parków kulturowych na Lubelszczyźnie także rozległych zespołów rezy- w planie zagospodarowania przestrzennego z 2002 r., dencjonalnych, dworów, dworków, wreszcie histo- czyli jeszcze przed wejściem w życie przywołanej rycznych miast, miasteczek i wsi z zachowaną daw- ustawy. ną zabudową – na ogół dość skromną, ale o wyra- W latach 2005-2006 Regionalny Ośrodek Ba- zistych cechach regionalnych. Buforowe usytuowa- dań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie dokonał nie Lubelskiego wywołało zwiększone zapotrzebo- na zlecenie Biura Planowania Przestrzennego przy wanie na budownictwo obronne, stąd m.in. powsta- lubelskim Urzędzie Marszałkowskim weryfikacji nie aż trzech wielkoprzestrzennych twierdz: zamoj- opracowanej przed laty delimitacji parków kulturo- skiej, brzeskiej i dęblińskiej. Tak więc, w połączeniu wych. Prace przeprowadzono na podstawie własnej z walorami natury, właśnie dziedzictwo kulturowe ankiety opracowanej dla jednostkowego parku kul- należy do głównych atutów województwa na mapie turowego. Układ ankiety zgodny jest z postulatami Polski i Europy. Stanowi ciekawą ofertę zarówno zawartymi w „Zasadach tworzenia parku kulturo- dla badacza, jak i dla turysty. wego, zarządzania nim oraz sporządzania planu je- Rosnąca popularność idei obszarowej ochrony go ochrony”, które opracował w latach 2004-2005 zabytków wydaje się najskuteczniejszą bronią prze- Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki ciwko degradacji krajobrazu kulturowego oraz jego Krakowskiej. niepożądanej unifikacji, jako zjawiska paneuropej- Ankieta ROBiDZ poddaje ocenie aktualność deli- skiego. Jednym z pomysłów mających na celu zacho- mitacji parków kulturowych, wykonanej przed refor- wanie tożsamości jest tworzenie parków kulturowych, mą administracyjną z 1998 r. w sześciu ówczesnych

105 5. Lubelski Park Kulturowy Wschod- ni, Lublin. Zespół zamkowy – don- żon. Fot. P. Maciuk, 2000 r. 5. Eastern Lublin Culture Park, Lublin. Castle complex – donjon. Photo: P. Maciuk, 2000.

województwach. Analizie i waloryzacji podlegają jące obiekty architektury i budownictwa w reje- w niej: strze zabytków, ewidencji zabytków, pod ochroną ▯ cechy geograficzno-fizyczne obszarów, planistyczną oraz nieobjęte dotąd ochroną), ▯ wartości historyczne i zasoby zabytków (obejmu- ▯ wartości niematerialne, ▯ walory krajobrazu naturalnego (z podaniem obo- wiązujących form ochrony przyrodniczej), ▯ historyczne powiązania funkcjonalno-przestrzen- ne (strukturalne), ▯ sylwety i dominanty krajobrazowe. Należy dodać, że nieodzowne okazało się zdefi- niowanie pojęcia parku kulturowego oraz sformuło- wanie zobiektywizowanych zasad delimitacji parku kulturowego. W opracowaniu ROBiDZ w Lublinie brzmią to następująco: Park kulturowy to obszar o dobrze zachowanych cechach tożsamości krajobrazu kulturowego i natu- ralnego, którego zagospodarowanie i zarządzanie odbywa się wg o uzgodnionego z wojewódzkim kon- serwatorem zabytków „Planu ochrony parku kultu- rowego”, zatwierdzonego przez radę gminy; Zasady delimitacji parku kulturowego – granice parku stanowią obwód zamknięty i obejmują obszar o szczególnym nasyceniu równomiernie rozłożony- mi zasobami substancji zabytkowej (historycznymi układami urbanistycznymi i ruralistycznymi, archi- tekturą i budownictwem, komponowanymi układa- mi wód i zieleni, miejscami pamięci, obiektami ar- cheologicznymi, fortyfikacją, siecią dróg historycz- 6. Lubelski Park Kulturowy Wschodni, Lublin. Kaplica pw. nych) oraz niematerialnymi wartościami kulturowy- Św. Trójcy, 2. ćw. XIV w. (polichromia 1418 r.). Fot. P. Maciuk, mi, w powiązaniu z walorami krajobrazu naturalne- 2000 r. go. Do chronionych składników parku kulturowego 6. Eastern Lublin Culture Park, Lublin. Chapel of the Holy Trinity, second quarter of the fourteenth century (polychrome należą ponadto historycznie ukształtowane związki from 1418). Photo: P. Maciuk, 2000. funkcjonalno-przestrzenne zespołów zabudowy oraz

106 konferencje

A B

7. Lubelski Park Kulturowy Wschodni, Lublin. Brama Krakowska, XIV w., XVIII w. A – fot. G. Michalska, 2006 r.; B – ryc. (w:) K. Stronczyński, Widoki zabytków starożytności, Gub. Lubelska, 1855 r. 7. Eastern Lublin Culture Park, Lublin. Cracow Gate, fourteenth and eighteenth century. A – Photo: G. Michalska, 2006; B – ill. (in:) K. Stronczyński, Widoki zabytków starożytności, Gub. Lubelska (Views of Antiquities. The Gubernia of Lublin), 1855. zieleni i wód, osie widokowe, jak również dominan- działywanie utworzonych parków na lokalną akty- ty przestrzenne. Na etapie opracowywania „Planu wizację społeczno-gospodarczą. ochrony parku kulturowego” postuluje się uwzględ- Trzytomowe opracowanie katalogu parków za- nienie otulinowej zewnętrznej strefy ochrony. wiera także syntetyzującą część ogólną. Praca uzy- Podczas szeroko prowadzonych prospekcji tere- skała pozytywną ocenę zarówno ze strony zlecenio- nowych sporządzona została dokumentacja fotogra- dawcy, jak i WKZ. ficzna, skrupulatnie rejestrująca reprezentatywne Wytypowano 57 obszarów do objęcia ochroną cechy tożsamości obiektów i obszarów. Posiłkując w formie parku kulturowego. Zrezygnowano z kilku się wypracowaną definicją parku kulturowego oraz wskazanych wcześniej, w których zaszły już tak zna- zasadami jego delimitacji, dokonano korekty prze- cząco niekorzystne przekształcenia historycznej biegu granic parków kulturowych, a rezultaty przed- struktury, że niemożliwa stała się restauracja utra- stawione zostały metodą opisową i graficzną na ba- conych walorów. Uzupełniono listę 13 parkami, po- zie mapy podstawowej w skali 1:100 000. łożonymi w granicach „małego” woj. lubelskiego, W ankiecie podano również wyniki przeglądu w którym wcześniej nie zakończono prac typujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzen- parki kulturowe. W rezultacie obszary proponowa- nego gmin oraz studiów uwarunkowań i kierun- ne do objęcia ochroną jako parki stanowią ok. ków zagospodarowania przestrzennego pod kątem 1,2 proc. powierzchni całego województwa. uwzględnienia w nich parków kulturowych (w pla- We wspomnianej wcześniej, jakże istotnej sferze nach znalazło się tylko 9 parków). Wykazano głów- aktywizacji społeczno-gospodarczej, w proponowa- ne zagrożenia, już występujące i potencjalne, dla nych parkach dominują przede wszystkim zadania chronionych terenów, takie jak rozwój i moderni- związane z obsługą turystyki i wypoczynku. W ofercie zacja sieci drożnej i kolejowej. Wskazano kierunki turystycznej Lubelszczyzny znajduje się wiele miejsc rewitalizacji obszarów typowanych jako parki kultu- unikatowych w skali ponadregionalnej. Należy do rowe oraz określono przewidywane korzystne od- nich m.in. Park Kulturowy Renesansowego Założenia

107 Lokacyjnego Zamościa (na Liście Światowego Reprezentatywny zespół miejscowości o charak- Dziedzictwa) czy Chełmski Park Kulturowy, którego terze turystycznym stanowią: Kazimierz Dolny, Pu- jądro stanowi historyczne miasto z jego wielokultu- ławy, Nałęczów, Janowiec. Miejscowości te pełniące rowością i licznymi wysokiej klasy obiektami zabyt- od dawna funkcję turystyczno-wypoczynkową, choć kowymi z różnych epok. – jak wydawać by się mogło – otoczone wyjątkowo Podobnie jest w przypadku Parku Kulturowego troskliwą opieką, cierpią z powodu wymykającej się Umocnień Twierdzy Brzeskiej (obiektu o randze spod kontroli zabudowy niezharmonizowanej z tra- europejskiej), zajmującego na terenie Polski niemal dycyjną. Zjawisko to przybrało szczególnie rażące cały obszar gminy Terespol. Prawobrzeżna część formy w przypadku Kazimierza. Być może utworze- twierdzy z cytadelą położona jest na Białorusi. Od nie przez samorządowców parku kulturowego dało- kilku lat trwa współpraca ze stroną białoruską, któ- by gwarancję szczelniejszej ochrony konserwator- rej jednym z przejawów była konferencja między- skiej i szansę na podtrzymywanie nadwątlonej już narodowa „Twierdza Brześć. Wspólne dziedzictwo niepowtarzalności jego klimatu. historyczno-kulturowe”, zorganizowana 25-26 maja Z problematyką zachowania najcenniejszych 2007 r. Uzgodniono kierunki wspólnych przedsię- obszarów nierozerwalnie łączy się wielowątkowe za- wzięć w zakresie dokumentacji, problemów konser- danie rewitalizacji. Należy ją kojarzyć nie tylko z kon- wacji i metod popularyzcji złożonego wielkoprzes- serwacją i restauracją krajobrazu, ale również roz- trzennego zabytku. Obszarowa ochrona fortyfikacji wiązaniem wielu zagadnień socjalnych. Dotyczy to wymaga zintegrowania opieki nad siecią dróg woj- nie tylko działań związanych z kształtowaniem świa- skowych, monumentalnymi fortami oraz innymi domości mieszkańców i wzmacnianiem motywacji kubaturowymi i ziemnymi obiektami obronnymi, do tworzenia i utrzymywania parku kulturowego, które stwarzają zarazem szerokie pole działania dla ale także z szeroko rozumianym wpływem na kwe- współczesnych użytkowników. stie bytowe mieszkańców, od czego zależy bezpieczne

8. Kodeński Park Kulturowy, Kodeń. Widok w kierunku zespołu kościoła św. Anny, XVII-XIX w. Fot. M. Osmulska-Paprota, 2005 r. 8. The Kodeń Culture Park, Kodeń. View towards the complex of the church of St. Anne, seventeenth-nineteenth century. Photo: M. Osmulska–Paprota, 2005.

108 konferencje

9. Południoworoztoczański Park Kulturowy, Hrebenne. Zespół cerkwi grekokat., ob. rzymskokat. 1685 r., przeb. XVIII w. Fot. J. Niedźwiedź, 2005 r. 9. The Southern Restocked Culture Park, Hrebenne. Complex of Uniate churches, today: Roman Catholic, 1685, turn of the eighteenth century. Photo: J. Niedźwiedź, 2005. i zrównoważone gospodarowanie obszarami chro- *Wystąpienie na konferencji naukowej „Parki kulturowe – nionymi. Sfera taka wymaga opracowania specjali- ochrona tożsamości krajobrazu”, zorganizowanej przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków 17.04.2007 stycznych prognoz i strategii w zakresie umożliwie- w Lublinie. Konferencja stanowiła część obchodów Między- narodowego Dnia Ochrony Zabytków. nia zachowania odpowiedniego poziomu i stylu ży- cia ludziom zamieszkującym tereny objęte ochroną. Dr Grażyna Michalska, absolwentka historii sztuki w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w 2003 r. otrzy- Parki kulturowe wydają się kolejnym pomysłem mała tytuł doktora w dziedzinie architektury i urbani- na chronienie i czerpanie korzyści z dziedzictwa kul- styki na Wydziale Architektury Politechniki Warszaw- skiej. W dorobku ma liczne publikacje z zakresu popu- turowego, możliwym do wykorzystania przy współ- laryzacji zabytków i ochrony krajobrazu kulturowego, pracy mieszkańców i władz samorządowych. ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ars mili- taris. Jest współautorką wydawnictw książkowych, m.in. Wypada życzyć sobie, aby udało się wypracować Lublin. Przewodnik, Lublin 2000; Zamość – historycz- właściwy model realizacji tego niełatwego zadania ny zespół miasta w zasięgu XIX w. obwarowań, (w:) Po- mniki Historii, Warszawa 2004; Parafia ewangelicko- i oby parki kulturowe mogły funkcjonować nie tylko -augsburska św. Trójcy w Lublinie. Historia – tradycja w teorii, ale i w rzeczywistości. Tu zaś można zacyto- – współczesność, Lublin 2007. Obecnie pracuje w Re- gionalnym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków wać Cycerona: Usus optimus magister est (Praktyka w Lublinie. Jest członkinią komisji PAN (Lublin), najlepszym nauczycielem). ICOMOS, SHS, TPF.

109 Wzór ankiety dla parku kulturowego nr i nazwa parku...... powiat ……...... gmina ……… Część I. Dane wyjściowe I. Położenie, topografia, fizjografia Część II. Główne walory krajobrazu II. Syntetyczna historia i rozwój obszaru kulturowego i naturalnego w skali lokalnej, regionalnej lub ponadregionalnej III.Zasoby wartości kulturowo-przyrodniczych oraz proponowany zasięg parku kulturowego 1. Archeologia 8. Budownictwo obronne w relacji z delimitacją podaną w Planie 2. Urbanistyka (w tym zabudowa) 9. Cmentarze i miejsca pamięci zagospodarowania przestrzennego 3. Ruralistyka (w tym zabudowa) 10.Zieleń zabytkowa woj. lubelskiego, opracowanym w roku 2002 4. Architektura sakralna 11. Obszary ochrony przyrodniczej: (w tym kapliczki oraz krzyże rezerwat, park krajobrazowy, przydrożne w typie lokalnym) park narodowy, obszar chronionego Część III. Główne zagrożenia 5. Architektura rezydencjonalna krajobrazu, pomnik przyrody proponowanego parku kulturowego i budownictwo folwarczne 12. Uwagi (np. dot. obiektów w aspekcie typowania obszarów 6. Budownictwo przemysłowe historycznych, nieuwzględnionych priorytetowych do objęcia ochroną 7. Budownictwo użyteczności publicznej w oficjalnych wykazach zabytków) IV. Historyczne powiązania funkcjonalno-przestrzenne (strukturalne) 1. Przebieg dróg 3.Osie widokowe Część IV. Główne kierunki rewitalizacji 2. Związki funkcjonalno-przestrzenne i zasady wykorzystania zasobów zespołów zabudowy, zieleni, wód kulturowych parków na potrzeby V. Historyczne sylwety i dominanty krajobrazowe aktywizacji społeczno-gospodarczej ich obszarów VI. Stopień zachowania elementów zabytkowego krajobrazu kulturowego

THE PROTECTION OF THE CULTURAL LANDSCAPE OF THE LUBLIN REGION IN THE FORM OF CULTURE PARKS he voivodeship of Lublin is situated between the defensive architecture; hence the emergence of as many TVistula and the Bug, along the state frontier with as three fortresses: Zamość, Brześć and Dęblin. In Belarus and Ukraine. One of the characteristic fea- this fashion, and in association with the indubitable tures of the region is its multi-cultural nature stem- assets of the local natural environment, it is precisely ming from, i. a. its location within a strip of the east- cultural heritage which remains one of the voivode- ern borderland. ship’s prime assets on the map of Poland and Europe The history of the titular region is known for – an important offer for the researcher and the tourist. a symbiosis of cultures and a confrontation of assort- The growing popularity of the very idea of the ed outer impacts. This fact comprised both an regional protection of historical monuments appears encumbrance and a quality conducive for develop- to be most effective against the degradation of the cul- ment. Remaining within a sphere of the strong influ- tural landscape and its unhighly undesirable unifica- ence exerted by leading cultural centres – Cracow, tion, conceived as a pan-European phenomenon. Lvov and Warsaw – the region in question can boast One of the concepts of the preservation and cultiva- outstanding artists and their great works representing tion of identity is the creation of culture parks. In a supra-local rank. 2005-2006 the Regional Centre for the Study and One of numerous interesting phenomena was Documentation of Historical Monuments (ROBiDZ) the transference of European traditions and their in Lublin prepared studies for the needs of a spatial adaptation for local needs by Polonised builders, as development plan for the voivodeship of Lublin, pro- evidenced by the so-called Lublin Renaissance. The posing a delimitation of the potential park bound- region is full of sprawling residential complexes, aries. This three-volume publication, including maps, manor houses, both large and small, as well as his- was devised upon the basis of an auteur research torical towns and villages, featuring preserved workshop and on-the-spot investigations. Culture architecture – as a rule rather modest but displaying parks appear to be a consecutive idea for protecting, distinctive local features. A typical and unique group and benefitting from, cultural heritage, but this time consists of wooden Eastern rite churches, numerous exclusively due to the initiative of the residents and in the eastern part of the voivodeship. the self-government authorities – a thoroughly novel The buffer-like situation of the titular lands be- approach which will certainly increase chances for tween the east and the west increased requirements for success.

110 Maciej Trzciński konferencje Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

WOKÓŁ DEFINICJI ZABYTKU ARCHEOLOGICZNEGO*

o blisko pięciu latach obowiązywania ustawy dziedzictwa archeologicznego, co bynajmniej nie P o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1 oznacza, że ustawodawca pominął w ogóle tę kwes- (dalej: ustawa o zabytkach) pora przyjrzeć się za- tię. Dekret wprowadził w art. 23 zapis dotyczący wartym w niej regulacjom dotyczącym ochrony dzie- wykopalisk i znalezisk, uznając je również za za- dzictwa archeologicznego. O tym, że obowiązująca bytki. ustawa i przewidziane w niej nowe rozwiązania nie Art. 23. „Za zabytki tej kategorii są uważane: w pełni sprostały rzeczywistości, przekonują jej ko- a) wykopaliska świadczące o dawnej kulturze lejne nowelizacje oraz ożywione dyskusje i krytyczne (groby, pola urn i urny, narzędzia krzemienne, wy- uwagi. roby kruszcowe i szklane, tkaniny, ceramika, mone- Jest sprawą bezsporną, iż podstawą każdego ty, broń itp.), sprawnie funkcjonującego aktu prawnego będzie b) znaleziska przypadkowe na powierzchni zie- z jednej strony czytelność zawartych w nim definicji mi lub na dnie zbiorników wody, mające cechy daw- oraz norm prawnych, z drugiej natomiast jego spój- nej kultury, z rodzaju wyżej wymienionych oraz ta- ność z całym systemem prawa zarówno krajowego, kie jak skarby i archiwalia, ukryte w murach, pusz- jak i międzynarodowego. kach, skrytkach itp.”. Autor niniejszego artykułu zamierza poddać Specyfika wykopalisk i znalezisk pozwoliłaby ocenie obowiązującą definicję zabytku archeologicz- nam zatem z perspektywy obowiązującej ustawy nego, kilkuletnie doświadczenia pokazują, bowiem przypisać je do kategorii ruchomych zabytków ar- że definicja ta wzbudza spore kontrowersje na grun- cheologicznych. Co ciekawe, dekret w art. 12 doty- cie stosowania prawa. Przedtem jednak przedstawi czącym zabytków nieruchomych enumeruje przykła- krótki rys historyczny ochrony dziedzictwa archeo- dy, które niewątpliwie dziś uznać wypadałoby za logicznego w polskim prawodawstwie. nieruchome zabytki archeologiczne. Art. 12. „Za zabytki nieruchome w myśl ustawy Od wykopaliska do zabytku niniejszej uznane być mogą: archeologicznego a) jaskinie, grodziska (tzw. szwedzkie góry i oko- py), kurhany, mogiły, usypiska, cmentarzyska, ślady Pierwszym aktem prawnym regulującym kwestie osad nawodnych, głazy ze stopami, misami, krzyża- ochrony zabytków w Polsce po odzyskaniu niepod- mi, podkowami, baby kamienne itp.”. ległości był Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad Analizując zatem przepisy dekretu, stwierdzić zabytkami sztuki i kultury2. Art. 1 tego skądinąd wypada, iż w dokumencie tym nie występuje pojęcie pionierskiego i doniosłego dokumentu stanowił, iż zabytku archeologicznego. Ustawodawca rozwiązał „wszelkie zabytki kultury i sztuki, znajdujące się kwestię ochrony dziedzictwa archeologicznego, po- w granicach Państwa Polskiego, wpisane do inwen- sługując się z jednej strony terminami „wykopali- tarza zabytków sztuki i kultury, podlegają opiece ska” i „znaleziska” i wiążąc je z zabytkami ruchomy- prawa”. Dokument posługiwał się zatem dwoma klu- mi, z drugiej zaś wprowadził w kategorii zabytków czowymi kategoriami zabytków, jakimi były zabytki nieruchomych przykłady zabytków, które dzisiaj nie- sztuki i kultury. Nie odnajdziemy w nim pojęcia wątpliwie można określić jako nieruchome zabytki zabytku archeologicznego ani też szerszego pojęcia archeologiczne.

111 Uzasadnienia tak ogólnego i z dzisiejszego punk- przykłady odnoszą się do obiektów zarówno archeo- tu widzenia nieprecyzyjnego zdefiniowania materii, logicznych, jak i paleontologicznych. którą zainteresowana była ówczesna archeologia, Trzeba zatem – z perspektywy przytoczonych poszukiwać trzeba w samej doktrynie archeologii, tu aktów prawnych – zauważyć, iż obowiązująca właściwej czasom powstawania dekretu. Pamiętać też Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabyt- należy, iż dość powszechnie w literaturze archeolo- ków i opiece nad zabytkami9 jest pierwszym ak- gicznej pierwszych dekad XX w. pojawiało się poję- tem prawnym, który wprowadził pojęcie zabytku cie „zabytek przeszłości przedhistorycznej”, którego archeologicznego, podejmując zarazem próbę jego rodowód tkwił jeszcze w XIX stuleciu3. pełnego zdefiniowania. Continuum umieszczonego w dekrecie zapisu dotyczącego wykopalisk i znalezisk odnajdujemy Legalna definicja zabytku w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej archeologicznego z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami4, z tą jednak różnicą, że ustawodawca zastosował tu Podejmując próbę kompleksowego zdefiniowania wyraźny podział na wykopaliska i znaleziska przed- tego, czym jest zabytek archeologiczny, trzeba historyczne i archeologiczne (art. 2 ust. 14). Trzeba uwzględnić kilka zazębiających się przepisów obo- również podkreślić, że dokument ten, definiując wiązującej ustawy o ochronie zabytków. pojęcie zabytku, wprowadził m.in. pojęcie wartości Punktem wyjścia będzie, rzecz jasna, art. 3 ust. 1, archeologicznej5. Znajdujące się w rozporządzeniu który definiuje pojęcie zabytku. „Zabytek to nieru- regulacje dotyczące definicji zabytku oraz realnej chomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, ochrony prawnej poddawane były zasadnej, jak się będące dziełem człowieka lub związane z jego dzia- wydaje, krytyce, objęto tu bowiem jednakową ochro- łalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki ną bardzo różnorodne grupy zabytków (dzieła bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie sztuki, zabytki przedhistoryczne, zabytki architek- społecznym ze względu na posiadaną wartość histo- tury, pomniki, cmentarze, ruiny, monety, zabytki ryczną, artystyczną lub naukową”. etnograficzne), które nie powinny być ze sobą Obowiązująca ogólna definicja zabytku wpro- łączone6. wadza właściwe cywilnoprawnej terminologii kryte- Tak więc zarówno dekret o opiece nad zabytka- ria, określające zabytek mianem rzeczy, nierucho- mi sztuki i kultury, jak i przywołane wyżej rozporzą- mości lub jej części. Podział taki świadczy niewątpli- dzenie, określając przedmiot ochrony i próbując de- wie o tym, że ustawodawca zabytek identyfikuje ja- finiować pojęcie zabytku, posługiwały się w stosun- ko materialny, bardzo konkretny przedmiot. Zabieg ku do ruchomych zabytków archeologicznych poję- taki uznać należy za w pełni uzasadniony, zwłaszcza ciami: „wykopalisko”, „znalezisko”7. Nieruchome że poprzednie regulacje prawne operowały bardzo zabytki archeologiczne włączone zostały natomiast różną terminologią, której stosowanie było utrud- do kategorii zabytków nieruchomych. nione. Trzeba przy tej okazji zwrócić uwagę na ko- Kolejnym aktem prawnym, który uwzględnił lejne kryteria wprowadzone do definicji zabytku, w przedmiocie ochrony zabytki archeologiczne, była jakimi są: interes społeczny oraz występujące w cha- ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr rakterze alternatywnym wartości – historyczna, ar- kultury8. Dokument ten, uwzględniając niejako tra- tystyczna lub naukowa. Okazuje się zatem, że o tym, dycje swoich poprzedników, nie daje konkretnej de- czy mamy do czynienia z obiektem, który powinien finicji zabytku archeologicznego, ale nadal posługu- być uznany za zabytek, decydować ma to, czy jego je się określeniem „wykopaliska i znaleziska archeo- zachowanie leży w interesie społecznym oraz czy po- logiczne” (art. 24). Pojawiający się w art. 5 ust. 5 za- siada on choć jedną z wymienionych powyżej war- pis: „obiekty archeologiczne i paleontologiczne, jak tości. Z perspektywy kilku lat obowiązywania ww. ślady terenowe pierwotnego osadnictwa i działal- przepisu widać, że jego stosowanie bywa kontrower- ności człowieka, jaskinie, kopalnie pradziejowe, gro- syjne. Wprowadzenie powyższych kryteriów spowo- dziska, cmentarzyska, kurhany oraz wszelkie wyt- dowało bowiem, że przedmiot ochrony stał się bar- wory dawnych kultur” wprowadza nowy termin: dzo szeroki. „obiekt archeologiczny”. Termin ten, dookreślony Kolejnym nowym i niewątpliwie pozytywnym ro- enumeratywnie podanymi przykładami, jest wciąż związaniem obowiązującej ustawy jest wprowadze- mało konkretny, tym bardziej że wymienione nie pojęcia zabytku archeologicznego jako zupełnie

112 konferencje odrębnej kategorii. Tak więc obok zabytków nieru- środowiskiem są podstawowym źródłem informacji; chomych i ruchomych pojawia się zabytek archeo- ▯ które są usytuowane w jakimkolwiek miejscu pod- logiczny jako szczególna, a więc kwalifikowana for- legającym jurysdykcji Stron”. ma zabytku. Jest sprawą oczywistą, iż pojęcie „dziedzictwo Ustawodawca konsekwentnie wprowadził rów- archeologiczne” jest pojęciem szerszym od pojęcia nież podział na ruchome i nieruchome zabytki ar- „zabytek archeologiczny”, tym niemniej podejmując cheologiczne. się próby kompleksowego zdefiniowania zabytku Definicja zabytku archeologicznego zawarta archeologicznego, należy również uwzględnić kryte- w art. 3 ust. 4 stanowi, iż zabytek archeologiczny to ria wprowadzone w definicji dziedzictwa archeolo- „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, pod- gicznego. Na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza ziemną lub podwodną pozostałością egzystencji uznanie wykopalisk za podstawowe źródło informa- człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znaj- cji dla odkrytego zabytku archeologicznego. dujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo Omawiając istniejący stan prawny, nie sposób zabytek ruchomy, będący tym wytworem”. nie odwołać się do orzecznictwa sądowego. Tu jed- Pamiętając, iż zabytek archeologiczny jest kwa- nak okazuje się, że brak jest jakichkolwiek orzeczeń, lifikowaną formą zabytku, i biorąc pod uwagę treść które pomogłyby w doprecyzowaniu omawianego art. 3 ust. 4, nie można zapominać, że musi on speł- zagadnienia11. niać również kryteria zawarte w ogólnej definicji za- bytku. A zatem trzeba uwzględnić również to, iż za- Istota właściwej identyfikacji bytkiem archeologicznym będzie przedmiot, którego zabytku archeologicznego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu i jej prawne konsekwencje na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Kilkuletnie już doświadczenia w zakresie stosowa- Ustawodawca, chcąc usprawnić identyfikację za- nia obowiązującej definicji zabytku archeologicz- bytku archeologicznego, wprowadził w art. 6 ust. 3 nego wykazują, że jej bardzo szeroko ustawione kry- enumeratywnie podane przykłady zabytków archeo- teria stwarzają w praktyce poważne trudności w za- logicznych, którymi w szczególności są: pozostałości kresie rozpoznania i sprecyzowania różnic pomiędzy terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, zabytkiem „zwykłym” a zabytkiem archeologicznym. cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospo- Trzeba przy tej okazji przypomnieć, iż konsek- darczej, religijnej i artystycznej. Użyte tu określenie wencje prawidłowej identyfikacji są istotne, ustawo- „w szczególności” wskazuje jedynie na przykładowe dawca wprowadził bowiem kilka nowych przepisów sytuacje, bowiem pełne wyliczenie zabytków archeo- dotyczących wyłącznie zabytków archeologicznych. logicznych i ich różnorodnych form byłoby oczywiś- Ustawa nakłada na obywatela wiele obowiąz- cie niemożliwe. ków, w tym m.in. związanych z przypadkowym zna- Chcąc kompleksowo przeanalizować definicję lezieniem przedmiotu, co do którego istnieje przy- zabytku archeologicznego na gruncie obowiązujące- puszczenie12, że jest on zabytkiem archeologicznym go prawa, nie można zapomnieć o implementowa- (art. 33 ust. 1). Niedopełnienie ich skutkuje sankcją nych aktach prawa międzynarodowego, które stały karną określoną w art. 116. Przy tej okazji należy się częścią porządku prawnego. W interesującej nas zwrócić uwagę na art. 35 ust. 1: „Przedmioty będące kwestii aktem takim będzie Europejska Konwencja zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadko- o ochronie dziedzictwa archeologicznego10. Posługuje wo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku ba- się ona pojęciem „dziedzictwo archeologiczne”, któ- dań archeologicznych stanowią własność Skarbu re definiuje w art. 1 ust. 2: „W tym celu należy uznać Państwa”. Właściwa identyfikacja oraz określenie, za przedmiot dziedzictwa archeologicznego wszelkie czy znaleziony (odkryty) obiekt jest zabytkiem „zwy- pozostałości, obiekty i jakiekolwiek inne ślady ludz- kłym”, czy archeologicznym decyduje o prawie do kości z minionych epok: jego własności. Odkrywcy bądź przypadkowemu ▯ których zachowanie i analiza pomogą prześledzić znalazcy zabytku archeologicznego przysługuje na historię ludzkości i jej stosunek do środowiska na- mocy art. 34 ust. 1 nagroda13. Wynagrodzenie dla turalnego; odkrywcy zabytku „zwykłego” przewidziane zostało ▯ dla których wykopaliska i odkrycia oraz inne w art. 32 ust. 9, który odsyła w tej materii do prze- metody badań nad dziejami ludzkości i jej pisu kodeksu cywilnego (art. 189).

113 Kolejne obowiązki określa art. 32 ust. 1: „Kto obowiązująca ustawa (art. 36. ust. 1 pkt 12 ustawy w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub o zabytkach)14 obnażyły swego rodzaju niedoskona- ziemnych odkrył przedmiot, co do którego istnieje łość definicji zabytku archeologicznego. Liczba od- przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, jest obowią- krywanych przedmiotów oraz ich różnorodność spo- zany: wodowały, że absolutnie konieczne stało się stwier- 1) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub dzenie, czy w myśl obowiązującej ustawy mogą być zniszczyć odkryty przedmiot; one uznane za zabytki. 2) zabezpieczyć przy użyciu dostępnych środków ten Rozwiązanie tego problemu ma, jak wiemy, swo- przedmiot i miejsce jego odkrycia; je prawne konsekwencje, dotyczące nie tylko prawa 3) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego woje- własności, ale również roszczeń z tytułu nagrody lub wódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to znaleźnego, które mogą być przyznane znalazcy możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta bądź odkrywcy zabytku (w tym zabytku archeolo- miasta)”. gicznego). Trzeba zaznaczyć, że pojawiają się w lite- Niedopełnienie ww. obowiązków skutkuje sank- raturze opinie, które postulują, aby każdy znalezio- cją karną określoną w art. 115. ny zabytek archeologiczny uznawać za skarb15. Nowe obowiązki wprowadzone w przytoczonych Mimo że hipoteza normy zawartej w art. 189 kode- wyżej artykułach uznać należy, mimo ich restrykcyj- ksu cywilnego (skarb) jest w istocie zbieżna z hipo- nego charakteru, za rozwiązanie konieczne. W cyto- tezą normy z art. 35 ust. 1 ustawy o zabytkach, to wanych przepisach widać intencje ustawodawcy, uznanie każdego zabytku archeologicznego za skarb który, przewidując nowe zagrożenia dla dziedzictwa byłoby zdaniem autora niewskazane. W praktyce archeologicznego, związane ze zmieniającymi się bowiem okazuje się, że założenie, iż każdy odkryty uwarunkowaniami społeczno-ekonomicznymi, na- zabytek archeologiczny musi posiadać wartość kłada nowe obowiązki, a brak ich respektowania naukową, artystyczną lub materialną, jest utopią. uznaje za wykroczenie. Tym niemniej to właśnie na Sytuacja ta jest nader czytelna w przypadku odkry- gruncie nowych przepisów sprawa właściwej, po- wania materiału masowego (np. ułamków ceramiki), prawnej identyfikacji zabytku archeologicznego jest który został już gruntownie rozpoznany i przebada- bardzo istotna. ny. Nadto zauważyć należy, że na gruncie samej Wprowadzone przepisy oraz uczynienie z za- archeologii jako nauki definicja skarbu ma własne bytku archeologicznego kwalifikowanej formy zabyt- znaczenie16. ku wskazują na intencje ustawodawcy, który chciał Powracając jednak do wątpliwości dotyczących ochroną prawną otoczyć dziedzictwo archeologiczne. obowiązującej definicji zabytku archeologicznego Zważywszy na nowe formy zagrożeń, jakie pojawiły podkreślić trzeba, iż w procesie stosowania prawa się w Polsce po przemianach ustrojowych na po- rozstrzygnięcie, czy dyskusyjny zabytek zasługuje na czątku lat 90. XX w., trzeba docenić starania w tej to, aby uznać go za zabytek archeologiczny, musi materii. Zakładając racjonalność i dobrą wolę dzia- opierać się na kryteriach ustawowych. Te jednak, co łań ustawodawcy, trudno jednak z perspektywy kil- już zostało powiedziane, okazują się nie być jedno- kuletnich doświadczeń nie dostrzec, że wprowadzo- znacznie wyraziste. na definicja coraz częściej stwarza na gruncie stoso- Oto bowiem kryteriami, które mają pozwolić wania prawa problemy. Dotyczą one nie tylko orga- nam na identyfikację zabytku archeologicznego, po- nów administracji państwowej, które, opierając się za ogólną definicją zabytku zawartą w art. 3 ust. 1, na ww. definicji, muszą rozstrzygać w postaci decyzji są wprowadzone w art. 3 ust. 4 dodatkowe uściśle- bądź postanowień administracyjnych o wielu kwes- nia w postaci kontekstu, w jakim zabytek został od- tiach, lecz również budzą niekiedy niepokój w śro- kryty bądź znaleziony, tj. na powierzchni, pod zie- dowisku samych archeologów oraz wśród coraz licz- mią lub pod wodą, w powiązaniu z nawarstwieniem niejszej grupy osób zajmujących się hobbystycznie kulturowym. poszukiwaniami różnego rodzaju „starożytności”. Tak ustawione kryteria definicji zabytku archeo- logicznego pozwalają uznać za zabytek archeologicz- Dylematy wokół interpretacji ny np. przedmioty pochodzące z okresu II wojny światowej. Okazuje się bowiem, że znajdujący się Wydaje się , że to właśnie różnego rodzaju poszuki- pod ziemią lub pod wodą obiekt, który będzie mieć wania, których legalność prowadzenia sankcjonuje choć jedną z przewidzianych w art. 3 ust. 1 wartości,

114 konferencje a więc wartość historyczną, artystyczną lub nauko- widzenia walory tych zabytków mogą wydawać się wą, może zostać tak sklasyfikowany. wątpliwe, warto chronić je dla przyszłych pokoleń. Tak więc kontrowersje i dyskusje dotyczące Wydaje się jednak, że w tym celu wystarczy uznać obowiązującej definicji zabytku archeologicznego je po prostu za zabytek. Wszak lista kategorii za- zasadniczo sprowadzają się do pytania: czy istotnie bytków, które ustawodawca wprowadził w art. 6, jest – chcąc stosować obowiązujące kryteria definicji – okazała. Zawsze jednak można w razie koniecznoś- zamierzamy wprowadzać do archeologii zupełnie ci ją rozwinąć, doprecyzować bądź wręcz dodać do nowe kategorie zabytków, którymi archeologia do- niej kolejną kategorię. Nie jest zatem, zdaniem auto- tąd bezpośrednio się nie interesowała? ra, uzasadnione, aby – posługując się obowiązującą Niewątpliwie gros odkrywanych bądź znajdowa- definicją zabytku archeologicznego – uznawać za nych przedmiotów nowożytnych, w tym coraz licz- zabytki archeologiczne przedmioty, z którymi współ- niej reprezentowanych militariów, uznać należało- czesna archeologia po prostu nie będzie w stanie by za zabytki. Wydaje się jednak, że uznawanie tych sobie poradzić. przedmiotów za zabytki archeologiczne może stać Powstaje zatem pytanie: czy obowiązująca defi- się kłopotliwe dla samej archeologii. nicja powinna zostać zmieniona, a jeśli tak, to w ja- Jest faktem, że zainteresowania współczesnej ar- kim zakresie? Wydaje się, że wprowadzenie zmian cheologii, zaangażowanej od początku lat 90. XX w. jest nieuniknione. Dowodzą tego liczne problemy w coraz liczniejsze badania ratownicze towarzyszą- z jej interpretacją, pojawiające się nie tylko w środo- ce licznym inwestycjom, przesunęły znacznie jej wiskach konserwatorskich. Mają je również organa spektrum aktywności badawczych. Jeszcze do lat 80. zajmujące się m.in. ściganiem i zwalczaniem prze- XX w. górną granicą chronologiczną był dla archeo- stępczości przeciwko zabytkom (policja, prokuratu- logii schyłek średniowiecza. ra, straż graniczna, izby celne). Okazuje się bowiem, Współczesna archeologia zmienia swoje oblicze. iż niejednoznacznie brzmiąca definicja przysparza Coraz częściej przedmiotem badań, zwłaszcza na problemów z właściwą identyfikacją zabytków, co obszarach wielkomiejskich, stają się zabytki dato- rodzi konsekwencje natury dowodowej. wane na XVIII, a nawet XIX w. Jest sprawą bezsporną, że wszystkie podmioty Trzeba jednak pamiętać, że uznanie licznego stosujące prawo oczekują wyrazistych i ostrych de- materiału odnajdywanego np. na polach bitewnych finicji, których interpretacja nie będzie wymagała za zabytki archeologiczne rodzi dalsze konsekwen- specjalistycznych wykładni. Trzeba jednak zauwa- cje. Jeśli bowiem zdecydujemy się na taki zabieg, to żyć, iż zdefiniowanie przedmiotu ochrony, jakim jest zabytki te powinny trafić do muzeów archeologicz- zabytek archeologiczny czy, w szerszym kontekście nych bądź przynajmniej muzeów, które mają dział ujmując, dziedzictwo archeologiczne, jest zadaniem archeologiczny. Jest sprawą bezsporną, że powstaje trudnym. Stworzenie bowiem ponadczasowej stałej w związku z tym kolejny problem dotyczący nauko- definicji okazuje się problematyczne. Trudność ta wego opracowania tej kategorii zabytków, ich kon- jest spowodowana przede wszystkim rozwojem sa- serwacji i magazynowania. mej archeologii, której przedmiot zainteresowania Wydaje się, iż obecnie wprowadzenie do arche- ulega ciągłej ewolucji. ologii zupełnie nowej, acz bardzo licznie re-prezen- Z perspektywy blisko pięciu lat obowiązywania towanej kategorii zabytków ujawni dwa za-sadnicze dyskusyjnej definicji zabytku archeologicznego wi- problemy: kto ten materiał opracuje i gdzie zostanie dać, że najwięcej problemów wiąże się z odkrywany- on zdeponowany? mi bądź znajdowanymi przedmiotami, których me- Jest zatem zasadne, aby kwestie obowiązującej tryka pochodzenia nie jest starsza niż 100-150 lat. definicji zabytku archeologicznego przedyskutować Należałoby zatem zastanowić się, czy wprowadzenie ze środowiskiem archeologicznym. Trzeba bowiem do obowiązującej definicji zabytku archeologicznego postawić pytanie: czym zainteresowana jest dzisiaj cezury chronologicznej nie zlikwidowałoby wielu i w jakim kierunku zmierza współczesna archeologia? kontrowersyjnych sytuacji. Ponadto zasadne wydaje Zdaniem autora nie ulega wątpliwości, że odkry- się uzupełnienie bądź uszczegółowienie listy zabyt- wane bądź odnajdowane dzisiaj przedmioty z XIX ków podanej przez ustawodawcę w art. 6 ust. 1. czy nawet XX w., które zasługują na ochronę praw- Przykładowo wymieniona w art. 6 ust. 2c kategoria ną, mogą za kilkadziesiąt lat stanowić cenny ma- militariów mogłaby zostać uzupełniona zabytkami teriał badawczy. Nawet jeśli z dzisiejszego punktu techniki militarnej.

115 Można przypuszczać, że stworzenie „idealnej” jak się okazuje, nie są nadmiernie rozbudowane, definicji będzie bardzo trudne i bynajmniej nie roz- a czasami zaskakują wręcz swoją prostotą17. wiąże wszystkich problemów dotyczących ochrony dziedzictwa archeologicznego. O skuteczności funk- *Wystąpienie na sesji naukowej „Definicja zabytku”, zorganizo- cjonującego systemu ochrony prawnej nie decyduje wanej przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków bowiem wyłącznie doskonałość użytych definicji, ale 17.04.2008 w Gostyniu. Sesja stanowiła część obchodów również – a może przede wszystkim – spójność wielu Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków. uzupełniających się przepisów prawnych, konsek- wencja w ich stosowaniu czy wreszcie podnoszenie Dr Maciej Trzciński, adiunkt w Katedrze Kryminali- świadomości prawnej społeczeństwa. Potwierdzają styki Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uni- to przykłady innych europejskich regulacji praw- wersytetu Wrocławskiego, zastępca dyrektora Muze- nych, posługujących się definicją zabytku archeolo- um Miejskiego Wrocławia. Autor publikacji z zakresu gicznego bądź dziedzictwa archeologicznego, które, przestępczości przeciwko zabytkom.

Przypisy

1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece zabytku archeologicznego jego zidentyfikowanie przez laika bę- nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.). dzie bardzo trudne. 2. Dekret Rady Regencyjnej z dnia 31 października 1918 r. 13. Tryb nagradzania określa Rozporządzenie Ministra Kultury o opiece na zabytkami sztuki i kultury (Dz.U. z 1918 r. Nr 16, z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub poz. 36). znalezienie zabytków archeologicznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 71, 3. E. Majewski, Dziesięcioro przykazań archeologiczno-przedhis- poz. 650). torycznych, „Światowit”, t. VIII, 1907, s. 105. 14. Szczegóły dotyczące uzyskania pozwolenia na prowadzenie 4. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca poszukiwań reguluje Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1928 r. o opiece nad zabytkami (Dz.U. z 1928 r. Nr 29, poz. 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwator- 265, z późn. zm.). skich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwator- 5. Art. 1. „Zabytkiem w rozumieniu niniejszego rozporządzenia skich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku jest każdy przedmiot tak nieruchomy, jak ruchomy, charakterys- wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych tyczny dla pewnej epoki, posiadający wartość artystyczną, kultu- i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych ralną, historyczną, archeologiczną lub paleontologiczną, stwier- dzoną orzeczeniem władzy państwowej i zasługujący wskutek te- (Dz.U. z 2004 r. Nr 150, poz. 1579). go na zachowanie”. 15. M. Drela, Własność zabytków, Warszawa 2006, s. 199. 6. R. Jakimowicz, Polskie ustawodawstwo o ochronie zabytków 16. Na przykład: „Skarby, zespoły wartościowych przedmiotów przedhistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XI, 1932, ukryte przez właścicieli w celu bezpiecznego ich przechowania s. 1-7. lub zdeponowane z pobudek kultowych”, L. Leciejewicz, Mały 7. Tę samą terminologię zastosowano w Rozporządzeniu Rady słownik kultury dawnych Słowian, Warszawa 1988, s. 356. Ministrów z dnia 23 września 1932 r. o sposobie chronienia 17. Na przykład obowiązująca w tej materii w Irlandii ustawa przedmiotów zabytkowych będących własnością państwa (Dz.U. z 1930 r., National Monument Act, zabytek archeologiczny defi- z 1932 r. Nr 89, poz. 750, par. 2). niuje jako „jakikolwiek przedmiot ruchomy, zarówno obrobiony, 8. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury częściowo obrobiony lub nieobrobiony, który z powodu archeo- (Dz.U. z 1999 r. Nr 98, poz. 1150, z poźn. zm.). logicznego kontekstu związanego z nim albo z powodu jego 9. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków…, jw. związku z jakimkolwiek irlandzkim wydarzeniem historycznym 10. Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicz- lub postacią, ma wartość znacząco większą niż jego wartość sa- nego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia ma w sobie (włącznie z wartością artystyczną). Powyższe wyraże- 1992 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564). nie obejmuje szczątki ludzkie i zwierzęce, a nie obejmuje skar- 11. Wyjątek stanowi wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia bów (narodowych), których państwo prawnie się zrzekło” (tłum. 8 października 2007 r. (sygn. K 20/07), który ustosunkowuje autor). Obowiązująca od 2004 r. we Francji ustawa Code du się do kwestii finansowania badań archeologicznych. Jednak Patrimoine posługuje się pojęciem „dziedzictwo archeologicz- w przedmiotowej sprawie definicji zabytku archeologicznego nie ne”: „zalicza się do dziedzictwa archeologicznego wszystkie za- wypowiada się w ogóle. bytki i inne pozostałości egzystencji ludzkiej, których ochrona 12. Uzasadnione, jak się wydaje, są głosy krytyczne, które doty- i studiowanie, szczególnie poprzez wykopaliska archeologiczne, czą faktu uczynienia z przypadkowego znalazcy eksperta od pozwala prześledzić historię ludzkości i jej związek ze środowis- zabytków archeologicznych. Na gruncie omawianej tu definicji kiem naturalnym” (tłum. autor).

116 konferencje ON THE DEFINITION OF THE ARCHAEOLOGICAL MONUMENT

he binding statute of 23 July 2003 on the pro- customs services). Fundamental doubts are pro- T tection and care of historical monuments was duced by an interpretation of the definition of the the first Polish legal regulation relating to the pro- historical monument and its classified form, i.e. the tection of the national heritage to introduce the con- archaeological monument. Attention is also drawn cept of the archaeological monument. Its pre-war to the fact that the range of the definition of the predecessors and the statute on the protection of archaeological object has been delineated much too cultural property from 1962 consistently used the generally, which makes it possible to classify, for terms “excavations” or “findings”. The introduced instance, an item originating from the early twen- division of monuments into mobile, immobile and tieth century as an archaeological monument. archaeological (the latter are also classified as Indubitably, the clarity and acuteness of the defini- mobile and immobile) constitutes irrefutable proof tion are closely associated with legal consequences that the object under protection has become more pertaining to, e.g. , awarding a person who had dis- extensive and concrete. New systemic, economic covered an archaeological monument or punish- and legal conditions have become the reason why ment for damaging or appropriating it. the scale of threats to archaeological heritage grew It is high time, therefore, to answer whether the rapidly already at the onset of the 1990s. The binding definition should be modified, and if so, solutions introduced into the statute, concerning the protection of archaeological monuments, imposed then to what extent. It seems that this question civic duties whose neglect is now threatened with should be addressed to archaeologists, since in the penal accountability. course of the past decade the range of the interests From the viewpoint of the almost five years-long of contemporary archaeology has changed due to existence of the statute on monuments it has be- the development of large municipal agglomerations come apparent that the application of its regula- and the construction of roads and highways, always tions can be problematical. Reservations are formu- accompanied by archaeological investigations. lated not only by bodies using this law in their A discussion on the definition of the archaeologi- decision-making process but also those involved cal monument is also directly connected with the in combating and preventing crimes committed increasingly universal search for monuments, con- against monuments (the police force, border guards, ducted across the country.

117 piśmiennictwo Bohdan Rymaszewski , Politechnika Swiętokrzyska

MARIAN ARSZYŃSKI, „IDEA – PAMIĘĆ – TROSKA. ROLA ZABYTKÓW W PRZESTRZENI SPOŁECZNEJ I FORMY DZIAŁAŃ NA RZECZ ICH ZACHOWANIA OD STAROŻYTNOŚCI DO POŁOWY XX WIEKU” Wyd. Muzeum Zamku w Malborku, Malbork 2007

to wyrazy szczególnej wdzięczności. krajowych i zagranicznych. Pożyt- Przyczyniła się bowiem do speł- kował w tym swoją nieprzeciętną nienia długoletnich oczekiwań na erudycję oraz doskonałe przygoto- opublikowanie w Polsce mono- wanie obcojęzyczne. Umiejętności grafii, obejmującej wielowiekowe te okazały się pomocne przy wzo- kształtowanie się mechanizmów rowej redakcji wymienionej książ- konserwatorskich, m.in. organi- ki, stanowiącej rezultat i przykład zacyjno-prawnych, teoretycznych, bezbłędnego wykorzystania w częś- a także praktycznych. ci trudno dostępnych pozycji bib- Autorem opracowania jest liograficznych, w tym przede wszys- prof. dr hab. Marian Arszyński, wy- tkim zagranicznych, bardzo waż- bitny historyk sztuki i kultury, któ- nych dla przedstawionego tematu. ry od ponad pół wieku potwierdza W publikacji zaprezentowane zo- swój status kompetentnego bada- stały najciekawsze losy przykłado- cza i praktyka na polu ochrony za- wych zabytków pochodzących z róż- bytków nie tylko w Polsce, ale tak- nych wątków dziejowych i części że za granicą, a zwłaszcza w Niem- świata, które autor ujął jako „prze- czech. Od 1962 r. związany jest szłość – teraźniejszość – przy- z Instytutem Zabytkoznawstwa szłość”. Przypomniał, że pamięci i Konserwatorstwa Uniwersytetu minionych wieków od dawna słu- Mikołaja Kopernika w Toruniu, żyły przekazy ustne. Następnie ro- w którym prowadzi intensywną la tego medium rozciągnęła się na rzywołanie trzech ważkich po- działalność dydaktyczną i nauko- przedmioty materialne, związane P jęć „idea – pamięć – troska” wą. Przed laty czasowo pracował na ogół z ważnymi epizodami his- złożyło się na tytuł znakomitej w tych dziedzinach także w Uni- torycznymi. Obraz tego procesu, książki, która niedawno ukazała się wersytecie Wrocławskim. Prowa- odnoszący się mniej więcej do czter- na rynku księgarskim. Zaprezento- dził również badania w ramach dziestu stuleci, zarysował się wy- wano w niej istotną nie tylko dla Instytutu Sztuki PAN. Znaczący raźnie dzięki prezentacji dobrze naszego kraju problematykę, okreś- dorobek z zakresu historii, szcze- wybranych przykładów dawnych loną w podtytule jako „rola zabyt- gólnie architektury średniowiecz- budowli, związanymi z wieloma ków w przestrzeni społecznej i for- nej, teorii konserwatorstwa i mu- okresami i regionami. Niektóre ma- my działań na rzecz ich zachowa- zealnictwa, utrwalił, a także upow- terialne świadectwa przeszłości zo- nia od starożytności do połowy XX szechnił w kilkudziesięciu wartoś- stały wyeksponowane jako czynni- wieku”. Wymienioną pozycję wy- ciowych publikacjach. Tematykę tę ki związane z „procesami ideowy- dało Muzeum Zamkowe w Mal- podejmował również w licznych ko- mi, społecznymi i politycznymi”. borku. Instytucji tej należą się za misjach oraz podczas seminariów Tak uwypuklone zagadnienia

118 znalazły odbicie w wydarzeniach i restauracji w Europie od schyłku ków i zasad postępowania z nimi. na przestrzeni wielu epok. Zostały XVIII do początków XX wieku”. Niezależnie od tych działań mia- przedstawione, poczynając od Tematyka ta zawarła została w od- ły miejsce, przedstawione w opra- starożytnego Egiptu i niektórych in- dzielnych podrozdziałach, skoncen- cowaniu, przykłady podporządko- nych państw kręgów bliskowschod- trowanych na głównych w oma- wania kultu zabytków ideologicz- nich, w strefie greckorzymskiego wianej specjalizacji krajach: Aus- nym celom, np. przez władze antyku – w okresie przejmowania trii, Francji, Niemczech, Wielkiej III Rzeszy. przez Bizancjum i władców germań- Brytanii i Włoszech. Wyłania się W zakończeniu dzieła wskaza- skich tradycji imperium rzymskie- z tego solidnie dokonany, skróto- ne zostały procesy unaukowienia go. Ponadto na etapie kształtowa- wy przegląd zmieniającego się konserwatorstwa oraz kształcenia nia się gmin wczesnochrześcijań- charakteru praktyk restauracji restauratorów i konserwatorów na skich, w dobie europejskiego śred- oraz konserwacji zabytków archi- poziomie akademickim. niowiecza. Specjalna uwaga autora tektury, a także dzieł malarstwa Omawiana pozycja obejmuje skupiła się na Włoszech okresu i rzeźby. Przypomniane zostały 263 strony tekstu, ujętego w sześ- od XVI do XVIII w. Miał tam niektóre struktury organizacyjne ciu rozdziałach. Opatrzona jest bi- miejsce znaczący rozwój działań i podstawy prawne, jako najważ- bliografią oraz indeksami wystę- na rzecz zachowania zabytków, niejsze dla zachowania wartościo- pujących w tekście osób i nazw przede wszystkim antycznych. wych przykładów materialnego geograficznych. Wzbogaca ją 181 Troskę o zabytki okazywano tak- dziedzictwa, oraz związki tematu doskonale dobranych ilustracji że w czasach wcześniejszych – z czynnikami społeczno-politycz- z odniesieniami do ich źródeł. m.in. w okresie monarchii Karola nymi. Przywołane zostały również Można by powiedzieć żartem, Wielkiego, w którym zastosowano istotne w metodologii konserwa- że do studiowania omawianej prawno-administracyjne pociągnię- torskiej poglądy, które wyrażali książki powinna zachęcić okładka cia, których celem było utrzyma- przede wszystkim: Alois Riegl, Max z fotograficznymi ujęciami egip- nie wybranych, materialnych ele- Dwořak, Peter Edwards, Louis skiego Sfinksa, piramidy oraz mal- mentów starożytnego dziedzictwa. Vilet, Prosper Mérimée, Eugène borskiego zamku, które w powią- Szczególne znaczenie papieży, ja- Viollet-le-Duc, Karl F. Schinkel, zaniu z tytułem sugerują szansę ko władców Rzymu ujawniło się Ferdynand von Quast, John Rus- na odnalezienia w niej objaśnień w XV i XVI w., w działaniach słu- kin, A.W.N. Pugin, W. Butterfild, wielowiekowych tajemnic związa- żących ulepszeniu struktur urzę- Gilbert Scott, Camillo Boito, Luca nych z tymi zabytkami. A mówiąc dowej ochrony zabytków, rozwo Beltrami. poważnie, publikacja stanowi nie- jowi inwentaryzacji materialnego Ostatni rozdział omawianego zbędne źródło wiedzy dla służb dziedzictwa starożytnego oraz zwią- dzieła zarysowuje najważniejsze konserwatorskich. Jest także cen- zanych z nim wykopalisk. Równie aspekty problematyki konserwa- nym podręcznikiem dla studentów ważnym, opisanym elementem za- torskiej w 1. poł. XX w. Zwrócona oraz pomocą naukową dla pracow- interesowania „materialnymi re- została w nim uwaga na I wojnę ników uczelni kształcących kon- liktami rodzimej kultury” były do- światową, stanowiącą ważną cezu- serwatorów i architektów. Ujęta konywane w XVII w. w Anglii rę procesów dziejowych, które do- w wymienionym opracowaniu pro- i Szwecji – stymulowane względa- tknęły również zabytków, kształ- blematyka wychodzi ponadto na- mi politycznymi – badania i in- tując międzynarodową współpra- przeciw zainteresowaniom niektó- wentaryzacje. cę elit intelektualnych i środowisk rych historyków, politologów, kul- Najobszerniejszą część publi- konserwatorskich, skupionych pod turoznawców i socjologów. Z pew- kacji (rozdz. V) wypełniło „pogłę- egidą Ligi Narodów. Przyniosło to nością spotka się również z zainte- bienie refleksji nad cechami cha- uchwalenie w 1931 r. Karty Ateń- resowaniem środowisk miłośników rakteryzującymi istotę zabytków skiej, a w niej usankcjonowanie i współopiekunów kulturalnego i dalszy rozwój metod ich ochrony szerokiej formuły pojęcia zabyt- dziedzictwa.

119 MARIAN ARSZYŃSKI, “IDEA – MEMORY – CARE. THE ROLE OF HISTORICAL MONUMENTS AND FORMS OF ACTIVITY FOR THEIR PRESERVATION FROM ANTIQUITY TO THE MIDDLE OF THE TWENTIETH CENTURY” Wyd. Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 2007

arian Arszyński, an acclaim- logical and political context. The century. In conclusion the author M ed historian of art and cul- author considers the part played indicates the process of granting ture, discusses the progress of con- by monuments within social space conservation a truly scientific form servation reflections and method- and in a period spanning from and the academic training of re- ology across the ages, together antiquity to the middle of the last storation experts and conservators. with conservation mechanisms, in- century, with special attention paid The titular publication com- cluding those of an organisational- to Italy in the fifteenth-eighteenth prises an indispensable source of legal and practical nature. In century, and various undertakings knowledge for conservation serv- doing so he refers to the views of for the sake of the preservation of ices, employees of schools of high- numerous theoreticians such as monuments, in particular classical er learning who teach conservators E. Viollet-le-Duc A. Riegl, M. Dwo- ones. and architects, historians, experts řak, P. Edwards, and J. Ruskin. The most copious part of the on political studies and culture, A presentation of the fate of publication deals with the develop- sociologists, students as well as all selected examples of monuments ment of methods for the protection lovers and co-guardians of cultural originating from assorted histori- and restoration of monuments in heritage. cal motifs and parts of the world Europe from the late eighteenth within their cultural, social, ideo- century to the middle of the last

INFORMACJA O PRENUMERACIE

Prenumeratę „Ochrony Zabytków” można zamówić za pośrednictwem:

y 1. RUCH SA Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” SA Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33; tel. (0 22) 532 87 31, 532 88 20, 532 88 16, fax (0 22) 532 87 32; www.ruch.pol.pl, [email protected]

y 2. Firma AMOS 01-785 Warszawa, ul. Broniewskiego 8a; tel. (0 22) 639 73 67; [email protected]

y 3. GARMOND PRESS SA 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3; tel./fax (0 22) 836 69 21; [email protected]

y 4. INMEDIO Sp. z o.o. 90-446 Łódź, ul. Kościuszki 132; tel./fax (0 42) 636 44 47; [email protected]

y 5. KOLPORTER SA 05-080 Izabelin, Mościska, ul. Bakaliowa 3; tel. (0 22) 355 05 65(66), fax (0 22) 355 05 67(68); [email protected]

y 6. DOM HANDLOWY NAUKI Sp. z o.o. 02-352 Warszawa, ul. Szczęśliwicka 2/17; tel. (0 22) 658 15 58, tel./fax (0 22) 822 98 69; [email protected], [email protected]

Wydawnictwa Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków do nabycia w siedzibie przy ul. Kopernika 36/40, 00-328 Warszawa, pok. 120, w godz. 9.00-15.00, tel. (022) 826 93 52. Zamówienia można składać za pośrednictwem poczty elektronicznej: [email protected]. Spis dostępnych publikacji na stronie internetowej: www.kobidz.pl

120