Aardewerk bronstijd bronstijd Aardewerk Bij opgravingen zijn ook Romeinse munten gevonden. Later breidden de Noormannen hun strooptochten ook tot de Achterhoek uit. [Stadsmuseum]

Vuurstenen werktuigen steentijd steentijd werktuigen Vuurstenen L ang geleden zag de Achterhoek er heel anders uit dan tegenwoordig. Er waren uitgestrekte heidevelden, Ruim 10.000 jaar geleden kwamen moerassen en veel bossen. Kortom, een de eerste mensen in deze streek. Dat ruig en onherbergzaam gebied, waar is bekend doordat er bij opgravingen maar weinig mensen woonden. schedels, aardewerkscherven en De jagersvolken uit de prehistorie bronstijd Aardewerk

[Stadsmuseum] vuurstenen pijlpunten gevonden zijn werden gevolgd door Keltische en uit prehistorische tijden. Germaanse stammen, zoals Chamaven, Franken en Saksen. [Stadsmuseum] Aardewerk schaal prehistorie prehistorie schaal Aardewerk

De geschiedenis van [Stadsmuseum]

Doetinchem, Wehl en Gaanderen Stadszegel 13e eeuw eeuw 13e Stadszegel Villa Duetinghem In een historisch document uit 838 komt de naam ‘villa Duetinghem’ voor. Dit is voor het eerst dat Doetinchem, [Stadsmuseum] zij het onder een iets andere naam, op papier genoemd wordt. Omdat iedereen vroeger woorden schreef zoals hij dacht dat ze geschreven moesten worden, zijn er voor Doetinchem in de loop der eeuwen een heleboel namen geweest; Duttichem, Duichingen,

Deutekom, enz. Vikingzwaard Doetinchem [Stadsmuseum]

Doordat villa Duetinghem in het document van 838 voorkomt, is bekend dat hier bijna 1200 jaar geleden al mensen woonden. Een villa In Duetinghem hoorde er ook was een nederzetting met als centrum nog een kerkje bij, dat onder een grote boerderij met kleinere verantwoordelijkheid van de bisschop bijgebouwen en hutwoningen. van Utrecht stond. D e stadsmuur en poorten In de stadsmuur zaten vier openingen. Omstreeks 1100 kreeg Doetinchem Later werden deze openingen toestemming een stadsmuur te vervangen door poorten. Waar nu de bouwen. Op de huidige kaarten van oude ophaalbrug over de Oude IJssel Doetinchem is de eivorm van de ligt, stond vroeger ook al een brug. stad te zien, zoals die was toen de Vóór deze brug stond de kleinste van stadsmuur er nog stond. de vier Doetinchemse stadspoorten: de Waterpoort. Aan het eind van de Heezenstraat stond de Heezenpoort. Van de Hamburgerpoort is bekend dat

deze aan het eind van de Hamburger­ 1753 Hamburgerpoort 1753 Gruitpoort 1753 Waterpoort 1800 ± Heezenpoort straat stond en in 1302 gebouwd is.

Ook aan het eind van de Grutstraat Doetinchem had niet voor niets zulke heeft een poort gestaan: de Grutpoort. uitgebreide verdedigingswerken. De Om de stadsmuur heen lag een smalle stad werd regelmatig belegerd. Helaas gracht met daaromheen een wal. De ook meestal veroverd, want er waren huidige Walmolen staat op een restant niet voldoende soldaten om de muur van deze wal. Buiten de stadswal lag te verdedigen. In de Tachtigjarige een brede gracht. Oorlog is Doetinchem twaalf keer belegerd en bezet geweest. De stadsmuur is in 1672 grotendeels S tadsrechten afgebroken. De poorten zijn in de In 1236 kreeg Doetinchem van tweede helft van de negentiende eeuw Graaf Otto II van Gelre en Zutphen verdwenen. In deze periode is ook stadsrechten. In ruil voor de stads­ de stadswal grotendeels weggehaald, rechten moest Doetinchem betalen behalve dan het gedeelte waar de en soldaten leveren voor het leger Walmolen op staat. van de graaf. Het stadsbestuur stelde regels (wetten) voor de stad op. Die regels werden keuren genoemd. Werd zo’n keur overtreden, dan volgde een strenge straf.

R ampen Zoals gezegd kende Doetinchem vele bezettingen. In de loop der eeuwen is er ook nog andere narigheid geweest. Bijvoorbeeld pestepidemieën. In 1580 is het grootste gedeelte van de Doetinchemse bevolking aan deze ziekte gestorven. Een stukje stadsmuur, dat bij opgravingen is gevonden, Het uitbreken van brand was in die is naast de Walmolen op het vroegere Misset-terrein tijd voor een stad veel gevaarlijker dan herplaatst. tegenwoordig. De huizen waren van hout, riet en stro en dus erg brandbaar. Zo is in 1527 de stad bijna helemaal afgebrand. Volgens verhalen uit die tijd was deze Verdwenen maar niet vergeten Aan het eind van de Kelderlaan heeft Deze en vele andere gebouwen brand de schuld van een bakker die Niet alleen de stadsmuur en de waarschijnlijk een kasteel gestaan. zijn in de Tweede Wereldoorlog bij onvoorzichtig was bij het drogen van poorten zijn weg. Er is nog een aantal Alleen de havezate Hagen, die bij dit bombardementen vernield. Slechts een Stadhuis aan de Markt de aan Stadhuis vlas. Ook in 1599 was er een grote gebouwen waarvan bekend is dat ze kasteel hoorde, herinnert er nog aan. deel ervan is weer opgebouwd. In de brand. Toen is de halve stad afgebrand. hebben bestaan, maar die al lang binnenstad van Doetinchem herinnert Tot de verdwenen gebouwen behoort dan ook nog weinig aan vroeger. Middeleeuwse haardsteen haardsteen Middeleeuwse Hagen Havezathe ook het prachtige stadhuis dat (van 1727 tot maart 1945) aan de Markt stond. [Stadsmuseum]

Doetinchem werd verder nogal eens verdwenen zijn. Zo had Doetinchem getroffen door overstromingen. Een twee kloosters: Bethlehem en Sion. overstroming vernielde in 1809 de Bethlehem, een monnikenklooster, brug over de Oude IJssel. stond vlakbij de Rekhemseweg. De Oude IJssel was erg kronkelig en ondiep, waardoor de waterafvoer Sion, een nonnen klooster, stond waar slecht was. nu de fl ats van de Leerinkstraat staan. Vlakbij dit klooster stond in het bos op een heuvel een houten kruis. Vandaar de naam Kruisbergse bossen. Deze twee kloosters zijn aan het eind van de zestiende eeuw verwoest. Catharinakerk 1753 Stadsgezicht 1945 Catharinakerk

Wat er nog wel is De Grote of Catharinakerk in de binnenstad is zo’n gebouw dat, na het bombardement in de Tweede Wereldoorlog op 21 maart 1945, wel is opgebouwd.

Al heel lang stond op de markt bombardement uitzag, met uitzonde­ Vlakbij de Catharinakerk staat de een kerk. Bij de brand van 1527 is ring van de toren. De toren is nu Evangelisch-Lutherse kerk. Dit kerkje deze verwoest. Na de brand werd namelijk tegen de kerk aangebouwd, hoorde bij een middeleeuws gasthuis. op dezelfde plaats een grotere kerk terwijl deze oorspronkelijk aan de De oude naam van dit kerkje is dan gebouwd. Bij de restauratie na de westkant in de kerk stond. ook Gasthuiskapel. Het Gasthuis was Tweede Wereldoorlog is de kerk een tehuis veer zwervers, armen en opgebouwd zoals die er voor het zieken. De schade die dit kerkje in de oorlog opliep, is in 1950 hersteld.

Het provinciaal gevangenhuis aan de Nieuwstad dateert van 1776. Het Gevang is tegenwoordig in gebruik als Kunstuitleen. S langenburg Van Baer heeft ook het unieke park in Vermeldenswaard is ook kasteel barokstijl aan laten leggen. Dit park Slangenburg. Ooit stond op deze plek ziet er nu nog grotendeels zo uit. een havezate (boerenhoeve). In de middeleeuwen groeide deze uit tot een kasteel. In de Tachtigjarige Oorlog werd dit kasteel verwoest. Gelukkig is het ook weer gerestaureerd (1612). Aan het eind van de zeventiende eeuw zijn in opdracht van de toenmalige eigenaar Frederik Johan van Baer in het kasteel prachtige schilderingen aangebracht. Doetinchem altijd goed bereikbaar Dieren. Deze dienst werd later Tegenwoordig heeft Doetinchem uitgebreid tot Arnhem. Er reed ook goede verbindingen met de rest van een stoomtram tussen Zutphen, Nederland. Er zijn snelwegen en Doetinchem en Emmerik, zodat Doetinchem ligt aan een spoorlijn. Doetinchem precies op het snijpunt In de zeventiende eeuw was dat er van twee belangrijke railverbindingen allemaal nog niet. De beste verbindings­ lag. In 1885 werd de spoorlijn weg die Doetinchem toen had, was de Zevenaar­Doetinchem­Winterswijk Oude IJssel, die ook nu nog belangrijk aangelegd. Later kwam er ook een is voor vrachtvervoer. Zoals de Oude spoorverbinding Doetinchem­Ruurlo­ IJssel nu is, ziet hij er pas sinds Hengelo (O). Het station van de eind vorige eeuw uit. In de periode voor malige Gelderse Streekvervoer van 1943 tot 1963 is de rivier, die Maatschappij was een knooppunt van helemaal verzand was, weer hersteld. verbindingen.

Met de aanleg van wegen werd in de De mogelijkheden voor trein­ en negentiende eeuw begonnen. Tot die autovervoer van en naar Doetinchem tijd waren er vooral zandwegen, die werden steeds beter, doordat het na veel regenval vaak onbegaanbaar spoorlijn­ en wegennet snel werd waren. In 1845 werd een verharde uitgebreid. De goede mogelijkheden weg aangelegd tussen Dieren en voor vervoer over water en Gendringen, waar Doetinchem ook van land hebben ertoe kon profi teren. De diligence zorgde bijgedragen, dat voor het personenvervoer. Doetinchem In 1881 reed er voor het eerst een is gegroeid. stoomtram tussen Doetinchem en De Markt A mbt en Stad Doetinchem Voor de groei van Doetinchem zijn Vroeger werd de stad omgeven door ook de markten van groot belang buurtschappen (Gaanderen, IJzevoorde, bronstijd Dolk,vuursteen, geweest. Het is begonnen met een Oosseld, Dichteren en Langerak). Deze jaarmarkt. Zo’n jaarmarkt was vroeger buurtschappen werden samengevoegd een heel festijn; er was kermis, de tot de gemeente Ambt Doetinchem. In De eerste neder zettingen stammen uit scholen kregen een dag vrij en er 1920 zijn Stad en Ambt Doetinchem Veemarkt de Late Brons tijd of de Vroege IJzertijd. kwamen mensen van heinde en ver om samengevoegd tot één gemeente. In Enkele waterputten, deels gevuld met hun inkopen te doen. De jaarmarkt 1987 werd door annexatie Wijnbergen Instituut] Staring [foto aardewerk, zijn hiervoor het bewijs. groeide uit tot een markt die zes keer bij de gemeente Doetinchem gevoegd.

per jaar werd gehouden. Nu is er In 2005 vond een grote herindeling Oldershove opgraving Overzicht nog steeds twee keer per week een plaats in de Achterhoek. De gemeente warenmarkt rondom het stadhuis. Doetinchem werd uitgebreid met Wehl Van 1881 tot 2001 kende Doetinchem en een deel van Zelhem. Wehl en ook een grote veemarkt, op de Veemarkt, de Houtkamp en later in de Nieuw-Wehl Houtkamphal.

Wehl Ruim tienduizend jaar geleden, was Tijdens de IJzertijd ontstonden er tijd Waterput,Romeinse er in Wehl al sprake van menselijke op meerdere plaatsen kleine neder­ activiteiten. Jagers en verzamelaars zettingen. Vondsten die bestaan uit bezochten aan het eind van de Oude aardewerk, fragmenten van glazen Steen tijd het gebied en lieten vele vuur­ armbanden, spinstenen, slingerkogels stenen werktuigjes achter, zo blijkt uit en resten van ovens om aardewerk in te archeo logisch onderzoek. bakken laten dit zien. Germaans aardewerk, Romeinse tijd Romeinse aardewerk, Germaans Weel In de Romeinse tijd zijn er zeker vijf Over het ontstaan van het dorp Wehl nederzettingen geweest, onder andere wordt nog in het duister getast, maar op het Hessenveld en in het centrum. deze zal ergens aan het begin van onze Deze nederzettingen werden bewoond jaartelling liggen. Wel is bekend dat door Germanen (Chamaven) die de naam van Germaanse herkomst is. handel dreven met de Romeinen ten Rond 1200 komt voor het eerst de zuiden van de Rijn. Aan het begin van naam Wehl (Weel) voor in akten. Van de middeleeuwen is de bewoning in oorsprong heeft Wehl behoord tot het gebied beduidend minder. Gelders gebied. In de veertiende eeuw Detail aardewerk Romeinse tijd Romeinse aardewerk Detail IJzertijd late armband, glazen Fragment brons paardentuig Romeins

Vanaf de zevende of achtste eeuw ondernamen Kleefse graven pogingen komt hierin verandering. Zeker als de hun invloed en gebied uit te breiden. ijzerindustrie, die rond het Montfer­ In 1355 slaagden ze erin ‘De Lymers’ land ontstond, van grote betekenis in pand te krijgen. Het duurde echter voor de streek wordt. nog vijftig jaar voor ze er onomstreden over konden beschikken. In dat jaar gaf hertog Reinald IV van geslacht Van Wijlich, vrijheren van Gelre de Lymers met Wehl opnieuw in Lottum. Door de koning van Pruisen R ustiger tijden pand aan de graaf van Kleef. Sindsdien worden rechten en inkomsten van de van 31 mei 1815 wordt bepaald dat de Nu Wehl weer tot Nederland behoort, is Wehl ruim vier eeuwen Kleefs heerlijkheid in 1729 geschonken aan Kleefse enclaves met de heerlijkheid breken er rustiger tijden aan. Wel gebleven. In die roerige dagen schijnt de Pruisische Invalidenkas, die deze in Wehl op 1 juni 1816 onder het krijgt het dorp te maken met enkele Wehl nogal geleden te hebben van 1765 weer verkoopt aan het geslacht gezag van het nieuwe Koninkrijk der overstromingen en branden. De jaren twisten tussen de landsheren. Steengracht. Door het huwelijk van Nederlanden zullen komen. tijdens de Tweede Wereldoorlog Op godsdienstig gebied is het Kleefse verlopen betrekkelijk rustig. Het dorp

Kaart Kaart Wehl1735 St.Martinuskerk ingang St.Martinuskerk gezag in Wehl van grote betekenis wordt enkele keren gebombardeerd. geweest. De Reformatie, met alle Twee keer wordt de vestiging van de

daarbij behorende problemen, die Boeren bond, tegenover het spoor weg­ ±1920 Grotestraat elders in ‘Hollands’ gebied heeft station, getroffen en vrijwel met de gewoed, is geheel aan Wehl voorbij grond gelijk gemaakt. Net voor het gegaan. Diverse r.­k. gezinnen uit het einde van de oorlog, op 24 maart 1944, omliggende Gelderse gebied hebben in treffen enkele bommen de bakkerij en die tijd hun toevlucht gezocht bij de het café van de familie Manschot aan r.­k. kerk in Wehl. de Grotestraat. Op paaszondag, 1 april 1945, bereiken Canadese bevrijders het dorp Wehl. Twee dagen later is het n Kleefse handen Cornelia Jacoba Steengracht met I dorp bevrijd. Er zijn talloze pogingen ondernomen Bernard Wilhelm von der Goltz komt om de Kleefse enclaves terug te winnen Wehl in het bezit van deze grafelijke voor Gelderland. Voor Wehl lukte dat familie. Het gemeentewapen van Wehl min of meer in 1647. Toen werd de herinnerde daar nog aan. heerlijkheid verpand aan de graaf In het begin van de negentiende Van den Bergh. Het is van korte duur. eeuw worden opnieuw pogingen In 1661 komt Wehl aan het geslacht ondernomen De Liemers terug te Bentinck om vervolgens in 1673 brengen onder Gelders gezag. Deze keer in bezit te worden gegeven aan het met succes. Bij het Traktaat van Wenen Gaanderen is ontstaan in de twaalfde ca. 1930 Bulten Gaanderense Afgraven ntwikkeling eeuw. De eerste informatie dateert

O Nieuw Wehl Bernadettemolen Na de oorlog maakt Wehl een specta­ bedrij ven. uit omstreeks 1150. Dit komt door culaire ontwikkeling door. Rondom De eerste het klooster Bethlehem dat in die de dorpskern worden enkele aanzet voor jaren is gesticht. Destijds werd het bestem mingsplannen gerealiseerd. het dorp is dorp Gernere genoemd, naar de Het aantal woningen en inwoners de bouw duinen die het land tegen de Oude nemen hierdoor snel toe. Ook het van een IJssel beschermden. Gernere zou zijn voorzieningenniveau verbetert. Zo openbare afgeleid van de woorden gér en laar, volgen in de loop der jaren de bouw school die ‘spitse heuvelrij’ betekenen. Het van verzorgingscentrum Oldershove, met een buurtschap Gernere bestond toen voor openluchtzwembad De Byvoorde, onderwijzerswoning in 1915. een groot deel uit moerassen, heuvels het Koningin Beatrix Centrum, Tien jaar later kreeg het dorp enige omringd door rivier en beekjes en uit de openbare bibliotheek en een allure toen de r.­k. kerk en de her en der verspreide nederzettingen. nieuw gemeentehuis. Per 1 januari pastorie in gebruik werden genomen. Gaanderen In de zeventiende eeuw werd de plaats, 2005 wordt Wehl bij de gemeente Ongeveer gelijkertijd worden twee die toen ongeveer 120 inwoners en Doetinchem gevoegd. dranklokalen, café van Beek en café 20 boerderijen telde, één van de vijf Daarmee komt na ruim 188 jaar een Reuling, geopend. In 1934 wordt het buurtschappen van Doetinchem. Het einde aan de zelfstandigheid van de tehuis voor de zusters van Julie Postel gebied werd ‘Gander’ genoemd. Nederlandse gemeente. in gebruik genomen. Deze zusters hebben tot 1970 een belangrijke rol gespeeld in het dorp, met name in het N ieuw Wehl onderwijs en het sociale leven. Afgezien van de in 1861 gebouwde korenmolen ‘Bernadette’ aan de De afgelopen decennia is Nieuw Wehl Kerkhof weg, bestaat het dorp Nieuw uitgebreid met een aantal kleinschalige Wehl – toentertijd Achterwehl nieuwbouwprojecten. genoemd – rond 1900 uit enkele verspreid liggende agrarische B osbouw IJ zerindustrie Tweede Wereldoorlog De ontwikkeling in dit gebied brengt, In het gebied is veel ijzeroer aanwezig; maar ging in 1977 door zwendel In de Tweede Wereldoorlog is dankzij de invloed van het klooster, de beken konden waterkracht leveren en mismanagement failliet. In de Gaanderen twee keer getroffen. De het buurtschap tot een meer leefbare en er was voldoende hout voor de bij twintigste eeuw kwam er nog meer eerste keer was in 1943 toen een Britse gemeenschap. In 1812 worden grote ijzerfabricage benodigde houtskool. metaalindustrie, met bedrijven als bommenwerper (Halifax) neerstortte domeingoederen verkocht en hierna Zo kon Gaanderen zich tot ‘ijzerdorp’ Neerlandia, Senten, Pelgrim, DRU en op de Peppelmansdijk. Hierna werd vestigen steeds meer boeren en ontwikkelen. In 1689 stichtte Josias Ferro. Gaanderen in 1945 getroffen door ambachtslieden zich in de omgeving. Olmius aan de Bielheimerbeek de bombardementen. Delen van de Kerkstraat, de Rijksweg en de fabriek Rekhemse hut ca. 1700 hut Rekhemse ca. 1905 Vulcaansoord IJzergietersgereedschap Neerlandia werden hierdoor verwoest.

[Stadsmuseum]

Aan het eind van de achttiende eeuw eerste Nederlandse ijzergieterij: de begon voor Gander een periode van Rekhemse hut genaamd. Hier werden bosbouw. Veel eikenbomen werden bommen, kogels, handgranaten en er gekapt en moesten geveld worden. huishoudelijke voorwerpen gemaakt. Dit betekende dat er nieuwe arbeiders In 1821 werd aan de Akkermansbeek, nodig waren. Velen van hen vestigden op de grens met Terborg, de ijzer­ zich in het gebied en zo ontstond het gieterij Vulcaansoord opgericht. dorp ‘Gaanderen’. De gieterij werd een groot bedrijf dat vrijwel het hele dorp werk bood, De geschiedenis van Doetinchem, Wehl en Gaanderen

Colofon Vormgeving en druk Dit geschiedenisboekje is een uitgave van Frans Hesselink Ontwerpbureau de gemeente Doetinchem, september 2006 en groep repro gemeente Doetinchem

Teksten Foto’s De heren G. van de Graaf en A. Koster van Stadsmuseum Doetinchem, Staring de Oudheidkundige Vereniging Wehl Instituut, Frans Hesselink, Oudheidkun­ en groep communicatie gemeente dige Vereniging Wehl en Liemers Verleden Doetinchem