Biblioteka STUDIJE I MONOGRAFIJE
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Biblioteka STUDIJE I MONOGRAFIJE Izdavač INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU Odgovorni urednik Prof. dr Momčilo Pavlović Recenzenti Prof. dr Dubravka Stojanović Dr Stanislav Sretenović Dr Gordana Krivokapić-Jović Lektor Branka Kosanović Tehnički urednik Mladen Acković ISBN 978-86-7403-211-4 Knjiga je deo projekta Srpsko društvo u jugoslovenskoj državi u 20. veku: između demo- kratije i diktature, (177016), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. Dr Ranka Gašić „JUGOSLOVENSKI DETROIT“ Automobilska industrija u Kragujevcu 1953–1991 Beograd 2017 Uspomeni na mentora i učitelja, Akademika Andreja Mitrovića SADRŽAJ I. UVOD.................................................................................... 11 II. OSNIVANJE 1953–1965..................................................... 23 1. Početak saradnje Crvene zastave i FIAT-a............................. 25 2. Prvoslav Raković na čelu Zastave. Borba za usvajanje programa o masovnoj proizvodnji putničkih vozila............. 30 3. Izgradnja nove fabrike 1962................................................. 34 4. Državna regulativa i uslovi poslovanja u periodu 1954–1965............................................................ 40 5. Kooperacija – mreža preduzeća širom Jugoslavije uključena u proizvodnju automobila.................................... 43 5. 1. Zastava i 21. maj............................................................ 45 5. 2. Osnivanje Zavoda Crvena zastava 1962. i istupanje fabrike 21. maj iz Zavoda............................ 48 5. 3. Mreža kooperanata Zavoda Crvena zastava................... 51 5. 4. Osnivanje sopstvenih pogona – Heroj Toza Dragović u Ohridu........................................................................ 57 5. 5. Problemi u poslovanju sa kooperantima...................... 61 5. 6. Modeli rešavanja problema sa kooperantima............... 67 III. EKSPANZIJA 1966–1974................................................... 71 1. Potrebe Zastave i njena razvojna politika sredinom 1960-ih – vozilo X (zastava 101)........................................... 72 2. Inokooperacija – uključivanje u svetsko tržište................... 76 2. 1. Novi kvalitet saradnje sa FIAT-om............................... 76 2. 2. Ugovor iz 1968. o proizvodnji, konstrukciji i izradi „zastave 101“. Druga faza razvoja Zavoda Crvena zastava 82 7 2. 3. Inokooperacija sa istočnom Evropom........................... 89 2. 3. 1. Zastava i sovjetska motorna industrija..................... 94 2. 3. 2. Zastava i poljska motorna industrija....................... 102 3. Izvoz automobila – početak izlaska na svetsko tržište....... 114 3. 1. Izvoz u zemlje u razvoju.............................................. 116 3. 2. Izvoz u zapadnu Evropu.............................................. 121 4. Ostali jugoslovenski proizvođači automobila..................... 123 4. 1. Jugoslovenska automobilska industrija između stranih automobilskih „imperija“................. 126 4. 2. Pokušaji udruživanja jugoslovenskih proizvođača automobila – problem montaže i „šrafciger“ industrije 128 5. Zastava i njeni kooperanti u fazi ekspanzije 1966–1974. 132 5. 1. Formiranje Interesne zajednice 1967......................... 132 5. 2. Zastava i 21. maj 1966–1974....................................... 137 5. 3. Kooperanti i Zastavine fabrike na nerazvijenim područjima....................................... 141 5. 3. 1. Ramiz Sadiku i Zastavina mreža kooperanata na Kosovu................................................................ 142 5. 3. 2. Kooperanti u BiH..................................................... 146 5. 4. Širenje mreže kooperanata na područje Vojvodine... 147 6. Politika države (tzv. „instrumenti“) i razvoj domaće automobilske industrije u fazi ekspanzije.......................... 150 IV. OPADANJE I PROPAST 1974–1991................................ 153 1. Naftne krize 1970-ih i prezaduženost Jugoslavije............. 154 2. Preokret u unutrašnjoj politici – pad „liberala“ i odlazak Rakovića............................................................... 158 3. Zastava u godinama krize.................................................... 163 3. 1. Reorganizacija Zavoda Crvena zastava tokom 1970-ih 163 8 3. 2. Propast projektovane „treće faze“ razvoja Zastave..... 165 3. 3. Vozilo Y – „zastava 102“.............................................. 167 3. 4. U potrazi za devizama................................................. 169 4. Projekat „Jugo-Amerika“ – „labudova pesma“ jugoslovenske automobilske industrije............................... 172 5. Kooperanti i Zastavine fabrike izvan Kragujevca 1970-ih i 1980-ih godina................................................................... 185 5. 1. Zastavine fabrike i kooperanti na nerazvijenim područjima (Kosovo i jug Srbije).................................... 188 5. 2. Širenje mreže kooperanata u Jugoslaviji – Crna Gora, Hrvatska i Slovenija.................................. 191 6. Epilog................................................................................... 194 V. ZAKLJUČAK....................................................................... 197 SUMMARY.............................................................................. 203 SKRAĆENICE.......................................................................... 215 REGISTAR LIČNIH IMENA I POJMOVA.............................. 217 BELEŠKA O AUTORU............................................................. 227 9 UVOD industrijskoj zoni Kragujevca, na desnoj obali U Lepenice, gde je u prvoj polovini 19. veka započeo razvoj srpske industrije, a od sredine 20. veka naj- veće fabrike automobila na Balkanu, danas stoji naziv torinske fabrike automobila FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino). Kragujevačka fabrika automobila ugašena je u januaru 2011, posle 57 godina postojanja i četiri miliona proizvedenih vozila. Posle dve decenije stagnacije i propadanja, nekadašnji jugoslo- venski gigant konačno je prestao da postoji. Slom tadašnje države 1991, predstavljao je i sunovrat „jugoslovenskog Detroita“, kako je ova fabrika često nazivana u tadašnjoj štampi. Sankcije Ujedinjenih nacija Srbiji i Crnoj Gori uvedene u maju 1992. značile su zatvaranje inostranog tržišta. Funkcionisanje nekadašnjih Zavoda Crvena zastava od 1992. do danas odvija se u sasvim različitim političkim i ekonomskim okolnostima nego do tada. Pokušaji oživljavanja proizvodnje i pregovori sa francuskom firmom Pežo (Peugeot) propali su 1999, kada je u NATO bombardovanju stradao ogroman fabrički kompleks od oko 160.000 m2. Posle 2000. godine, Zastava je proizvodila oko 10.000 vozila godišnje, a jedan broj vozila imao je ugrađene Pežoove motore. Godine 2005. potpisan je ugovor sa FIAT-om o sklapanju i osvajanju proizvodnje modela „punto“ pod nazivom „zastava 10“. Zastava je 2007. potpisala i ugovor sa Dženeral motorsom (General Motors) o sklapanju modela „opel astra“ u Kragujevcu. Ipak, svi ovi pokušaji obnove proizvodnje nisu pomogli fabrici da opstane kao samostalan subjekt. Proizvodnja Zastavi- nih modela prekinuta je konačno 2008, kada je FIAT postao većin- ski vlasnik fabrike, sa udelom od 67%, koja je tada promenila 11 naziv u FIAT automobili Srbija. Time je zatvoren krug istorije automobilske industrije u Kragujevcu, započet upravo sa FIAT- ovom licencom iz 1954. Zavodi Crvena zastava razdvojeni su na više celina i tako postepeno prodavani u procesu privatizacije. Firma koja je nekada imala preko 50.000 zaposlenih, u trenutku prodaje imala je na spisku samo oko 1.500 radnika.1 Tako su zapravo nestanak Jugoslavije kao države i jugos- lovenskog tržišta, rat i ekonomska blokada označili kraj domaće automobilske industrije. Ona se kasnije nije mogla vratiti pod istim uslovima na svetsko tržište, koje su u međuvremenu zau- zele moćnije svetske firme. Njen nastanak, trajanje i kraj neras- kidivo su vezani za istoriju jugoslovenske države u epohi socija- lizma i, više od toga, za proces industrijalizacije i modernizacije ovih prostora, koji se danas nazivaju Zapadnim Balkanom. Industrijalizacija je u Jugoslaviji dobila svoj pravi zamah tek posle Drugog svetskog rata, a proizvodnja putničkih automobila tek tada je i počela. * Automobilska industrija u Srbiji (i Jugoslaviji) ima i svoju veoma bitnu istorijsku dimenziju. Nastala je u Vojnotehničkom zavodu u Kragujevcu i proizašla iz proizvodnje vozila namenje- nih vojsci.2 U to vreme mlada automobilska industrija zapravo baštini jednu, za naše prilike, dugu istoriju i tradiciju industrije grada Kragujevca, koja ima korene u prvoj polovini 19. veka. Grad je od 1836. do 1841. bio prestonica tada vazalne Kneževine Srbije koja je ubrzano stvarala armiju. Još ranije (1833) osnovan je Arsenal za opravku oružja, radionica sa trideset majstora za 1 Последњи дани „Црвене заставе“, Политика, 12. 1. 2011; https://sr.wikipedia. org/sr/Застава_аутомобили (3. 4. 2016) 2 U zemljama u razvoju, kakva je tada bila Jugoslavija, armija je obično značajan pokretač privrednog razvoja uopšte kao i raznih grana industrije. Ulaganja u modernizaciju armija podstiču tehničke inovacije, a u uslovima nis- kog stepena razvoja tih društava, te inovacije obično predstavljaju motor razvoja. 12 izradu i opravku pušaka, koja je 1847. prerasla u Fabriku za voj- nu spremu.3 U martu 1851. Topolivnica (osnovana 1848) preneta je iz Beograda u Kragujevac iz strateških razloga (pošto je Beo- grad tada bio prestonica na granici), a zajedno sa njom i Artilje- rijska škola. Tako je nastao kompleks vojne industrije u Kragu- jevcu, značajan ne samo za jačanje odbrambene