Yen‹Ça⁄ Avrupa Tar‹H‹

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2727 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1689

ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹

Yazarlar Doç.Dr. Yusuf AYÖNÜ (Ünite 1) Prof.Dr. Mehmet ERSAN (Ünite 2) Prof.Dr. Levent KAYAPINAR (Ünite 3) Doç.Dr. Ayﬂe KAYAPINAR (Ünite 4) Doç.Dr. Erhan AFYONCU (Ünite 5, 6 ) Dr. U¤ur DEM‹R (Ünite 7, 8)

Editörler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Doç.Dr. Erhan AFYONCU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ ‹çindekiler iii

‹çindekiler

Önsöz ...... viii

Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000)...... 2 1. ÜN‹TE ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE CERMEN KAV‹MLER‹...... 3 Roma ‹mparatorlu¤u’nun Bölünmesi ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›ﬂ› ...... 3 Vizigotlar (Bat› Gotlar›)...... 4 Ostrogotlar (Do¤u Gotlar›) ...... 6 Vandallar...... 7 Lombardlar ...... 8 ERKEN ORTAÇA⁄ AVRUPASI’NDA ORTA ASYALI KAV‹MLER...... 9 Avrupa Hunlar›...... 9 Avarlar...... 11 MERKEZ‹ AVRUPA...... 12 Merovenjler...... 12 ﬁarlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ard›llar› ...... 13 ‹spanya’da Müslüman Hâkimiyeti ...... 15 KUZEY, BATI VE DO⁄U AVRUPA...... 16 Anglo-Sakson ‹ngiltere...... 16 Vikingler...... 17 Slavlar ...... 17 Rusya ...... 18 Polonya ...... 19 Özet ...... 21 Kendimizi S›nayal›m ...... 22 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 23 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 24 Yararlan›lan Kaynaklar...... 25

Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar)...... 26 2. ÜN‹TE ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE ‹NG‹LTERE (11.-13. YÜZYIL) ...... 27 Fransa ve Capet Hanedan› ...... 27 Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve Almanya...... 28 Normanlar ve ‹ngiltere...... 28 I. William’›n Ard›llar›...... 29 I. Richard (Aslan Yürekli) (1189-1199) ...... 30 John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215) ...... 30 III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307)...... 32 ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA ‹TALYA VE ‹SPANYA (11.-13.YÜZYIL)...... 33 ‹talya ve Cermen Nüfuzunun Baﬂlamas› (951-1026)...... 33 Norman Hanedan› (1030-1194) ...... 33 Hohenstaufen Hanedan›...... 34 ‹spanya...... 35 ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA ÜRET‹M, Z‹RAAT TEKN‹KLER‹NDEK‹ DE⁄‹ﬁ‹M VE D‹N‹ HAREKETLER (11.-13.YÜZYIL)... 37 iv ‹çindekiler

Üretim ve Ziraat Tekniklerindeki De¤iﬂimler...... 37 Dini Hareketler...... 38 ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA FEODAL‹TE VE HAÇLI SEFERLER‹ (11.-13.YÜZYIL) ...... 40 Feodalite ...... 40 Haçl› Seferleri ...... 42 Özet...... 46 Kendimizi S›nayal›m...... 48 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 49 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 49 Yararlan›lan Kaynaklar...... 50

3. ÜN‹TE Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) ...... 52 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄’DA (1300-1453) BATI AVRUPA ...... 53 ‹ngiltere, Fransa ve Burgonya ...... 53 Almanya ...... 56 ‹talya...... 57 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄’DA (1300-1453) DO⁄U AVRUPA ...... 58 Bizans ve Latin Devletleri...... 58 Osmanl› Devleti...... 59 Bulgaristan ...... 60 S›rbistan...... 61 Macaristan ...... 62 Polonya ve Litvanya...... 64 Rusya...... 65 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPA’SINDA YEN‹L‹KLER ...... 66 Kentler, Ticaret ve Ekonomi...... 66 Demografik De¤iﬂiklikler...... 68 Daimi Ordu...... 68 Devlet Örgütlenmesi ve Teknik Yenilikler...... 68 Üniversiteler...... 69 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPA’SINDA PAPALIK VE HUKUK ...... 70 Babil Esareti...... 71 Büyük Parçalanma ve Konsiller Dönemi...... 71 Cermen ve Roma Hukuku...... 72 Özet...... 73 Kendimizi S›nayal›m...... 74 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 75 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 75 Yararlan›lan Kaynaklar...... 76

4. ÜN‹TE ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaﬂmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555)...... 78 ‹STANBUL’UN FETH‹NDEN SONRA AVRUPA’NIN GENEL DURUMU ...... 79 Fransa...... 79 ‹ngiltere...... 80 ‹spanya...... 80 Portekiz ...... 81 ‹talya...... 81 Almanya ...... 81 ‹çindekiler v

Danimarka, Norveç ve ‹sveç ...... 82 Do¤u Avrupa ...... 82 YEN‹ÇA⁄IN BAfiINDA AVRUPA EKONOM‹S‹ VE BÜYÜK CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER ...... 83 Yeniça¤›n Bafl›nda Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum ...... 83 Büyük Co¤rafî Keflifler...... 84 AVRUPA’DA RÖNESANS KÜLTÜRÜ VE RÖNESANS SAVAfiLARI...... 86 Rönesans...... 86 Rönesans Savafllar› ...... 89 ‹talya Savafllar› (1494-1516) ...... 89 Valoa (Valois)-Habsburg Savafllar› (1521-1559) ...... 90 REFORM...... 91 Luthercilik ...... 91 Kalvincilik ...... 94 Anglikanizm...... 95 Katolik Reformu ...... 96 Özet...... 98 Kendimizi S›nayal›m...... 100 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 101 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 101 Yararlan›lan Kaynaklar...... 102

Reform’un Zaferi (1555-1648)...... 104 5. ÜN‹TE ‹NG‹LTERE’N‹N YÜKSEL‹fi‹ ...... 105 Kraliçe Elizabeth Dönemi ...... 105 Barut Komplosu ...... 106 1627-1629 ‹ngiliz-Frans›z Savafl› ...... 107 ‹ngiliz ‹ç Savafl› (1641-1652) ...... 107 ‹ngilizler Amerika’da ...... 109 FRANSA’DA MEZHEP SAVAfiLARI ...... 110 Katolik-Kalvinist Çekiflmesi ...... 110 Saint Barthélemy Katliam› ...... 111 IV. Henri’nin Fransas› ...... 112 Fransa Kral›’n›n Yeni Avrupa Projesi ...... 113 Kardinal Richelieu Dönemi ...... 113 HABSBURGLAR’IN ALTIN ÇA⁄I ...... 114 Avusturya ...... 114 ‹spanya ...... 114 ‹spanya Hakimiyeti Alt›ndaki Portekiz ...... 115 HOLLANDA’NIN (FELEMENK) DO⁄UfiU ...... 116 KUZEY AVRUPA DEVLETLER‹ ...... 117 OTUZ YIL SAVAfiLARI ...... 118 Vestfalya Antlaflmas› ...... 120 AVRUPA TAR‹H‹NDE DE⁄‹fi‹M VE GEL‹fiMELER ...... 121 Avrupa’da Askerî Devrim ...... 121 Karfl› Reform (Katolik Reformu) ...... 122 Papa XIII. Gregorius ve Takvim ...... 123 Avrupa’da De¤iflen Nüfus Oranlar› (1550-1650) ...... 123 Özet ...... 125 Kendimizi S›nayal›m ...... 126 vi ‹çindekiler

Okuma Parças› ...... 127 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 127 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 128 Yararlan›lan Kaynaklar...... 129

6. ÜN‹TE Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) ...... 130 AVRUPA’NIN HAKEM‹: FRANSA...... 131 Fronde ‹syanlar› (1648-1653)...... 131 Günefl Kral›n Mutlakiyetçi ‹ktidar› ...... 132 Fransa’y› Avrupa’n›n Hakemi Yapan Savafllar›...... 133 Fransa’da Nantes Ferman›’n›n Kald›r›lmas›...... 136 Papal›k ve XIV. Louis...... 136 XIV. Louis’nin ‹ktidar›n›n Son Y›llar› ...... 137 PARLAMENTO-KRAL MÜCADELES‹: ‹NG‹LTERE...... 138 II. Charles’›n ‹ktidara Gelifli...... 138 fianl› Devrim (Glorious Revolution)...... 138 17. YÜZYILIN ‹K‹NC‹ YARISINDA ‹SKAND‹NAVYA...... 139 Büyük K›tl›k...... 140 Lex Regia’n›n Kabulü...... 140 17. YÜZYILDA ‹TALYA...... 141 HABSBURGLAR: ‹SPANYA VE AVUSTURYA ...... 142 Fransa-‹spanya Mücadelesi (1648-1659) ...... 142 Yükselen Güç: Avusturya ...... 143 AVRUPA’DA GÜÇ DENGELER‹N‹ DE⁄‹fiT‹REN MÜCADELE: DOKUZ YIL SAVAfiLARI...... 144 B‹L‹MSEL GEL‹fiMELER ...... 146 Özet...... 149 Kendimizi S›nayal›m...... 150 Okuma Parças› ...... 151 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 151 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 151 Yararlan›lan Kaynaklar...... 152

7. ÜN‹TE Kuzeyin Yükselifli (1697-1748)...... 154 ‹SPANYA VERASET SAVAfiLARI (1702-1714) ...... 155 ‹spanya’y› Taksim Antlaflmalar› ...... 155 Savafl›n Bafllamas›...... 156 Bar›fl Görüflmeleri...... 157 Utrecht Antlaflmas› ...... 158 RUSYA’NIN B‹R AVRUPA GÜCÜ HÂL‹NE GELMES‹ ...... 159 Kuzey Savafllar› (1700-1721)...... 159 Poltava Savafl› (1709) ...... 161 Nystad Antlaflmas› ...... 162 Büyük Petro’nun Reformlar›...... 163 Rusya’n›n Do¤uda Güçlenmesi ...... 165 AVRUPA’DA GEÇ‹C‹ SÜKÛNET VE BARIfi DÖNEM‹ (1715-1730) ...... 166 DENGELER‹N BOZULMASI VE YEN‹ SAVAfiLAR DÖNEM‹ ...... 167 ‹spanya - Avusturya Antlaflmas› (1725)...... 167 Lehistan Veraset Savafllar›...... 168 ‹ttifak Aray›fllar› ...... 170 ‹çindekiler vii

Özet ...... 175 Kendimizi S›nayal›m ...... 176 Okuma Parças› ...... 177 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 177 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 177 Yararlan›lan Kaynaklar...... 178

Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu 8. ÜN‹TE (1748-1789)...... 180 AVRUPA’DA BARIfi VE D‹PLOMAT‹K ARAYIfi DÖNEM‹ (1748-1755) ..... 181 Fransa ve ‹ngiltere ...... 181 Rusya...... 182 Avusturya ve Prusya...... 182 D‹PLOMAT‹K DEVR‹M (1755-1756) ...... 183 ‹ngiltere-Rusya ‹ttifak Antlaflmas› ...... 183 Westminster Antlaflmas› ...... 183 Birinci Versay Antlaflmas› ...... 184 ‹LK “DÜNYA SAVAfiI”: YED‹ YIL SAVAfiLARI (1756-1763) ...... 184 Savafl›n Bafllamas› ...... 184 1757-1761 Y›llar›ndaki Mücadeleler ve Bar›fl Görüflmeleri ...... 185 “Büyük Mucize” ve Yedi Y›l Savafllar›’n› Sonland›ran Geliflmeler ...... 186 DO⁄U AVRUPA KUZEY S‹STEM‹ ...... 187 LEH‹STAN’IN B‹R‹NC‹ VE ‹K‹NC‹ TAKS‹M‹ (1763-1793) ...... 188 1763-1764 Tarihleri Aras›ndaki Geliflmeler ...... 188 1766-1770 Tarihleri Aras›ndaki Geliflmeler ...... 188 1770-1774 Tarihleri Aras›ndaki Geliflmeler ...... 189 Lehistan’›n ‹kinci Taksimi (1792-1793) ...... 190 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA NÜFUS HAREKETLER‹ ...... 191 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA TARIMDA MODERNLEfiME ...... 191 18. YÜZYIL AVRUPA SANAY‹‹: LONCALARDAN FABR‹KALARA, SU GÜCÜNDEN BUHARLI MAK‹NELERE ...... 192 AYDINLANMA YÜZYILI ...... 193 Özet ...... 196 Kendimizi S›nayal›m ...... 197 Okuma Parças› 1...... 198 Okuma Parças› 2...... 198 Okuma Parças› 3...... 199 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...... 200 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ...... 200 Yararlan›lan Kaynaklar...... 201 viii Önsöz

Önsöz

Günümüz dünya’s›n›n pek çok de¤eri Bat› medeniyeti’nin bir ürünüdür. Bat› medeniyetinin ortaya ç›kt›¤›, geliflti¤i ve yay›lma alan› buldu¤u zemin ise Avrupa k›tas› olmufltur. Bundan dolay› Avrupa tarihini bilmek demek dünya tarihinin pek çok önemli olaylar›yla da aflina olmak anlam›na gelir. Avrupa uygarl›¤›, kendi de- ¤erlerini geri kalan dünyaya dayatma konusunda ›srarc› olmufltur. O zaman Avru- pa bu gücünü nereden al›yor? Nas›l di¤er kültürlere bask›n olabiliyor? Bu sorula- r›n cevab›n› vermek ve Avrupa’y› anlayabilmek flüphesiz Avrupa tarihini bilmek- ten geçmektedir. Genelde tarihçiler taraf›ndan Avrupa kültürünü oluflturan dört temel özelli¤in var oldu¤u kabul edilir. Bunlar, Antik Yunan kültürü, Roma devlet gelene¤i, H›ristiyanl›k ve Cermen unsurudur. Ancak Avrupa, her zaman yeni de¤erler üretmeye de haz›r bir toplum oldu¤unu tarihi boyunca göstermifltir. Roma ‹mparatorlu¤u- nun bat› bölümü 476 y›l›nda tarih sahnesinden silinmifl olmas›na ra¤men Roma devlet gelene¤i ve Roma hukuku, Avrupa k›tas›n› istila eden Cermen kavimleri taraf›ndan benimsendi. Yeni Roma’y› kurmak için önce Franklar, Roma-Cermen ‹m- paratorlu¤unu oluflturdular. 843 y›l›nda Frank ‹mparatorlu¤u parçalan›nca bu gö- rev Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u ad› alt›nda Almanlar taraf›ndan devral›n- d›. Cermen kabileleri, Avrupa’ya savaflç› kültürlerini tafl›rken geldikleri bu yeni topraklarda da H›ristiyan dini ile tan›flt›lar. Ortaça¤›n büyük bir bölümünde H›ristiyanl›k, Avrupa’n›n birlefltiricisi ve en büyük paydas› oldu. Avrupa, 8. yüzy›lda ‹s- panya’n›n Emeviler taraf›ndan fethi ile bafllayan ‹slam dünyas› ile olan münasebet- lerinde Hristiyanl›k de¤erlerini ön plana ç›karan politikalar takip etti. H›ristiyanl›- ¤a geçmifl olan Cermen kabileleri, savaflç› ruhlar›n› Müslümanlara karfl› Haçl› Se- ferleri ile Avrupa d›fl›na tafl›d›lar. Kilise, dini ve siyasi gücünü kullanarak 13. yüz- y›la kadar Avrupa’n›n flekillenmesinde önemli rol oynad›. Ancak kilise, de¤erlerini her zaman hoflgörü ile yerlefltirmedi. Kendisi gibi düflünmeyenleri aforoz etti. Engizisyon mahkemelerinde yarg›lad›. Sapk›n olarak nitelendirdi¤i kendi dindaflla- r›na karfl› Haçl› Seferleri düzenleyerek binlercesini öldürmekten çekinmedi. Orta- ça¤›n karanl›¤› tabiri bu uygulamalar için kullan›ld›. Halbuki ayn› yüzy›llarda Av- rupa k›tas›nda yer alan Müslüman ‹spanya’da ise ortaça¤›n ayd›nl›¤› yaflan›yordu. 14. yüzy›la Katolik kilisesi iki ayr› flehirde iki ayr› papan›n varl›¤› ile girdi. Her bir papa di¤erini ve takipçilerini Hristiyanl›¤a ihanet etmekle suçluyor ve aforoz ediyordu. Böylece Avrupa’da yaflayan her Katolik, teorik olarak aforoz edilmifl inançs›z durumuna düfltü. Osmanl›lar, Avrupa’y› bir arada tutan Katolik kilisesinin bu parçalanm›fll›¤›ndan ve ak›l d›fl› uygulamalar›ndan çok iyi yararland›. Osman- l›lar, 1354’den 1453 y›l›na kadarki bir as›rl›k dönemde Balkanlar›n tamam›na ya- k›n bölümünü ve ‹stanbul’u fethetmeyi baflard›lar. Osmanl›lar›n baflar›s› ve Kato- lik kilisenin adaletten ve ak›ldan yoksun ortaça¤ karanl›¤› içinde kalm›fl uygulamalar›, Hristiyanl›k dini içinde Reform hareketini gündeme getirdi. Reform hareketinin sonucunda, H›ristiyanl›k içinde Katolik mezhebinin yan› s›ra Protestanl›k mezhebi de ortaya ç›kt›. Önsöz ix

Reform hareketi ve Rönesans ak›m› birbirini tetikledi. Avrupa, Ortaça¤ boyunca unutmufl oldu¤u Roma ve Yunan kültürünü Rönesans hareketiyle tekrar hat›r- lad›. Antik Yunan ve Roma dönemini «klasik» yani en iyi dönem olarak nitelendirdi. Rasyonalizm ve akl› esas alarak sanata ve bilime yöneldi. K›sa sürede Avru- pa, sanat ve bilim alan›nda teknik yeniliklerin sistemli olarak kayda geçirildi¤i ve üniversiteler kanal›yla bu bilgilerin yeni nesillere aktar›ld›¤› ve yeni bilgilerin üre- tildi¤i bir k›taya dönüfltü. ‹spanya ve Portekiz gibi Atlantik Okyanusunda k›y›s› olan ülkeler yeni co¤rafi keflifleri ile Avrupa kültürünü Amerika, Afrika ve Uzak Do¤uya kadar tafl›d›lar. Buralar› ac›msazca sömürgelefltirerek zenginliklerini Avru- pa k›tas›na ak›tt›lar. Fransa ve ‹ngiltere gibi parlamentolar› ile desteklenen güçlü monarflik devletler, Avrupa’n›n yeni siyasi güçleri olarak yükseldiler. Do¤uda Rus- ya onlar› takip etti. Orta ve Yeniça¤ boyunca ‹talya ve Almanya ise siyasi birlikten yoksun, flehir devletlerinin hakim oldu¤u ülkeler olarak kald›lar. 18.yüzy›lda Avrupa’da görülen Ayd›nlanma düflüncesiyle yönetim flekilleri ve idareciler sorgu- land›. Bilimin gücüne inanan insanlar, bireyin devletle olan iliflkisini yeniden göz- den geçirdi. Avrupa’ya hakim olan monarflik devlet yap›lar›na 1789 Frans›z ‹htilali ile alternatif rejim oluflturuldu. Bu alternatif yönetimin ad› Cumhuriyetti ve Av- rupa’da Yak›nça¤›n bafllamas›na sebep oldu. Bu kitap yukar›da anahatlar›yla bahsedilen Avrupa tarihini, Erken Dönem Or- taça¤ Avrupa Tarihi (395-1000), Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1000-1300), Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453), ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555), Reform’un Zaferi (1555-1648), Günefl Kral Ça¤› (1648-1697); Kuzey’in Yükselifli (1697-1748), Ayd›nlanma ve An- tik Rejim’in Sonu (1748-1789), bafll›kl› sekiz ünitede anlatmaktad›r. Her bir ünite kendi alanlar›nda uzman akademisyenlerce kaleme al›nm›flt›r. Eseri okuyan ö¤- renciler, Avrupa tarihinin ana hatlar›n› bu kitapta bulabileceklerdir. Ö¤rencilerin bu çal›flmadan edindi¤i bilgiler, onlara sadece Avrupa tarihini de¤il Osmanl› ve Dünya tarihini de daha iyi anlamalar›na imkan sunacakt›r. Üniversite düzeyinde ö¤retilecek Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi dersine yönelik olarak haz›rlanan bu çal›flman›n, günümüzde Türkçe yaz›lm›fl bir Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi ders kitab› ihtiyac›n› önemli ölçüde karfl›layaca¤› inanc›nday›z.

Editörler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Doç.Dr. Erhan AFYONCU ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 1 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Roma ‹mparatorlu¤u ve Cermen kavimleri aras›ndaki iliﬂkileri yorumlayabilecek; N Erken Ortaça¤ Avrupas›’nda Orta Asyal› kavimlerin etkisini irdeleyebilecek; N Erken Ortaça¤ Avrupas›’nda Merkezi Avrupa’y› tart›ﬂabilecek; N Erken Ortaça¤ Avrupas›’nda Kuzey, Bat› ve Do¤u Avrupa’n›n durumunu N aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Roma ‹mparatorlu¤u • Merovenjler • Cermen Kabileler: Gotlar, • ﬁarlman Vandallar, Lombardlar • Endülüs Emevi Devleti • Asyal› Kavimler: Avrupal› Hunlar, • Anglo-Saksonlar, Vikingler Avarlar • Slavlar, Rusya ve Polonya

‹çindekiler

• ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE CERMEN KAV‹MLER‹ Ortaça¤-Yeniça¤ Erken Dönem • ERKEN ORTAÇA⁄ AVRUPASI’NDA Ortaça¤ Avrupa ORTA ASYALI KAV‹MLER Avrupa Tarihi Tarihi (395-1000) • MERKEZ‹ AVRUPA • KUZEY, BATI VE DO⁄U AVRUPA Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000)

ROMA ‹MPARATORLU⁄U VE CERMEN KAV‹MLER‹ Roma ‹mparatorlu¤u’nun bölünmeden önceki son imparatoru I. Teodosios’un (379-395) ölümünün ard›ndan 395 y›l›nda imparatorluk, o¤ullar› Arkadius ve Ho- norius aras›nda ikiye bölünür. Babalar› öldü¤ünde Arkadius 17, Honorius ise 11 yafl›ndayd›. I. Teodosios ölmeden k›sa bir süre önce siyasî ve askerî konularda tec- rübeli devlet adamlar›ndan Rufinus’u Arkadius’a, Stilicho’yu da Honorius’a dan›flman olarak atar (Gregory 2008, s.104). Arkadius ‹stanbul merkez olmak üzere imparatorlu¤un do¤usuna hükmeder- ken, kendisine baflkent olarak önce Milano ard›ndan da Ravenna’y› seçen Honori- us imparatorlu¤un bat›s›n› yönetir. ‹darî bölünmenin ard›ndan yaflanan geliflmeler kopuflu h›zland›r›r ve imparatorlu¤un kaderi art›k iki farkl› mecrada akmaya bafllar. Sonradan Bizans ‹mparatorlu¤u olarak adland›r›lacak olan Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u 1453 y›l›nda ‹stanbul’un Türkler taraf›ndan fethedilmesine kadar bin y›l- dan fazla bir süre ayakta kal›rken, Bat› Roma ‹mparatorlu¤u yüzy›l dahi varl›¤›n› sürdüremez. Bat› Roma’n›n tarih sahnesinden silinmesinde en etkili rolü oynayan unsurlardan birisi Cermen halklar›n›n Bat› Roma topraklar›na karfl› girifltikleri sal- d›r›lard›r. Cermenler Hint - Ari dil grubuna mensupturlar ve yo¤un olarak ‹skandinavya’dan afla¤› Tuna bölgesine kadar olan Avrupa topraklar›nda yaflam›fllard›r. Cermen halklar› aras›nda; Gotlar›, Vandallar›, Lombardlar›, Franklar›, Almanlar›, Anglo-Saksonlar›, Flamanlar ve Norveç, Danimarka, ‹sveç gibi ‹skandinavlar› sayabiliriz. Pek ço¤u pagan inanc›na mensup olan ve Roma taraf›ndan barbar olarak nitelendirilen Cermen kavimleri Roma ‹mparatorlu¤u’nu y›km›fl olmalar›na ra¤men daha sonra Roma devlet gelene¤ine sahip ç›km›fllar, Ortaça¤ boyunca Kutsal-Ro- ma Cermen ‹mparatorlu¤u ad› alt›nda Roma’y› yeniden diriltmeye çal›flm›fllard›r.

Roma ‹mparatorlu¤u’nun Bölünmesi ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl› 395 y›l›ndan bafllayarak Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nda devletin yönetimini gerçek- te ellerinde tutanlar imparatorlar de¤il, Flavius Stilicho (395-408), Flavius Iulius Constantius (411-421), Flavius Aetius (433-454) ve Flavius Ricimer (457-472) gibi ordu baflkomutanlar› (Magister Militum’lar)’d›r. I. Teodosios’un (379-395) ölümü, onun antlaflma yaparak imparatorluk arazilerine yerlefltirdi¤i Cermen kökenli Vizigotlar›n yeniden sorun ç›kartmalar›na sebep olur. Genç imparatorlar›n tecrübesizli¤ini f›rsat bilen Vizigot kral› I. Alarik (395- 4 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

410), tüm Trakya’y› talan ederek ‹stanbul önlerine gelir. Her ne kadar güçlü surlar arkas›ndaki flehri almay› baflaramasa da sur d›fl›ndaki mahalleleri yak›p y›kar. Do- ¤u ordusunun Milano’da olmas› dolay›s›yla çaresizlik içinde k›vranan Arkadius yüklü miktarda bir haraç ödemek suretiyle Alarik ile anlafl›r. ‹stanbul önlerinden ayr›lan Alarik, Balkanlarda Makedonya ve Yunanistan sahas›na yönelir ve 396 y›- l›nda Atina’ya kadar ilerler. Korintos, Sparta ve Argos gibi Mora Yar›madas›’n›n önemli flehirleri Vizigot kral›n›n gazab›ndan nasibini al›r (Ostrogorsky 1991, s.50). Balkanlarda kuvvetle yerleflen Alarik 401 yaz›nda ordusuyla ‹talya’y› istilaya giriflir. Ancak 6 Nisan 402 tarihinde günümüzde Kuzey ‹talya’da yer alan Polenza’da Stilicho karfl›s›nda ma¤lup olunca Adriyatik Denizi boyunca Balkanlardaki topraklar› içeren ‹llyria bölgesine dönmek zorunda kal›r. 408 y›l› A¤ustos ay›nda ihanet suçuyla yarg›lanan Stilicho’nun idam edilmesinin ard›ndan Alarik ordusuyla tekrar Roma üzerine yürür. fiehri kuflatan Vizigot kral› yüklü miktarda alt›n ve gümüfl karfl›l›¤›nda kuflatmay› kald›rarak kuzeye çekilir. Ancak ayn› y›l bir kez daha Roma üzerine yürür. Amac› Vizigotlar›n Dalmaçya ve günümüzde Avusturya ve Sloven- ya topraklar›n› içeren Noricum eyaletine yerleflme taleplerini cevaps›z b›rakan Ba- t› Roma imparatoru Honorius’u tahttan indirmektir. fiehirdekilerle anlaflan Alarik, Ravenna: Roma’n›n 409 y›l›nda Roma’ya girer. Bu s›rada Ravenna’da bulunan Honorius, ye¤eni Bi- kuzeyinde Venedik’in güneyinde ve Adriyatik zans imparatoru II. Teodosios’tan (408-450) yard›m talep eder. ‹stanbul’dan deniz Denizi k›y›lar›nda kurulmufl yolu ile kalabal›k bir kuvvetin Roma’ya gönderildi¤ini haber alan Alarik flehirden olan Ravenna flehri 402 ayr›l›r. 410 y›l›nda üçüncü defa Roma üzerine yürüyen Alarik ele geçirdi¤i flehri üç y›l›ndan 476 senesine kadar Bat› Roma gün boyunca ordusuna ya¤malat›r. Fakat Vizigotlar flehirde kalmazlar. Alarik’in ye- ‹mparatorlu¤u’nun ni hedefi Kuzey Afrika’daki Roma Valisi Heraklianus’tur. Fakat sefer s›ras›nda ani- baflkentli¤ini yapm›flt›r. fiehir daha sonra 6 yüzy›l›n den rahats›zlanan Vizigot kral› ölür ve bu amac›n› gerçeklefltiremez (Dikici 2007, ortas›na kadar Ostrogot s.82 vd.). Krall›¤›’n›n merkezi olur. 540 y›l›nda Bizans 410 y›l›nda Roma’n›n Vizigotlar taraf›ndan ya¤malanmas› Bat› Roma ‹mparator- ‹mparatorlu¤u flehri tekrar lu¤u aç›s›ndan sonun bafllang›c›d›r. Bu tarihten sonra imparatorluk 476 y›l›na ka- ele geçirir ve ‹talya’da oluflturdu¤u idari birimin dar varl›¤›n› fleklen devam ettirir. 476 y›l› Eylül ay›nda son imparator Romulus merkezi yapar. Ravenna Agustulus’un (475-476) Cermen as›ll› komutan Odoaker taraf›ndan tahttan indiril- flehri 751 y›l›nda Franklar›n mesi ile Bat› Roma ‹mparatorlu¤u tarihe kar›fl›r. Böylece ilkça¤ sona erer ve orta- eline geçinceye kadar özellikle ikonoklazm dönemi ça¤ bafllar (Gerberding 2008, s.25; Öztuna 1996, C.III, s.404). Bizans kültürünün Bat› Avrupa’daki en önemli temsil yerlerinden birisi olur. Vizigotlar (Bat› Gotlar›) Vizigotlar, Cermen kavmi olan Gotlar›n iki ana kolundan birisini teflkil etmektedir. Tarihî kaynaklarda Gotlardan, Roma ‹mparatoru II. Claudius (M.S. 268-270) ve Di- okletianus (284-305) ile birlikte müflterek imparator olarak görev yapan Maximia- nus (286-305) döneminde imparatorlu¤un barbar müttefikleri s›fat›yla bahsedil- mektedir. II. yüzy›l›n ortalar›nda Gotlar, Don ve Tuna nehirleri aras›ndaki bölgelerden Vistül Nehri k›y›lar›na kadar olan sahaya yerleflir. III. yüzy›l›n ortalar›nda Ostrogot- lar›n Dinyester Nehri’nin do¤usunda Vizigotlar›n ise söz konusu nehrin bat›s›nda yaflad›klar› görülmektedir. 375 y›l›nda Orta Asya’dan Avrupa’ya hareket eden Hun- lar, Ostrogotlar› bat›ya do¤ru itince bu durum Vizigotlar› ve dolay›s›yla da Roma ‹mparatorlu¤u’nu etkiler. Hun bask›s› sonucu topraklar›n› terk etmek zorunda kalan Vizigotlar›n tecrübeli lideri Athanarik (369-382), halk›yla birlikte Trakya’ya yer- leflmek için ‹mparator Valens’e (364-378) baflvurur. Athanarik’in iste¤ini kabul eden Valens, Trakya’daki imparatorluk yöneticilerine Vizigotlara yerleflmeleri için yer göstermeleri emrini verir. Ancak kendilerini afla¤›layan Romal› idarecilerin kö- tü muamelesi üzerine Ostrogotlarla birleflen Vizigotlar, Roma flehirlerine sald›r›p 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 5

üzerlerine gelen Roma kuvvetlerini ma¤lup ederler. Bu durum karfl›s›nda ‹mparator Valens büyük bir ordu ile Gotlar üzerine yürür. Ancak 9 A¤ustos 378’de Edir- ne yak›nlar›ndaki savaflta Roma ordusu a¤›r bir bozguna u¤rad›¤› gibi Valens de savafl meydan›nda ölür. Galip gelen Gotlar, ‹stanbul üzerine yürüseler de kuflatma aletleri olmad›¤›ndan bir süre sonra geri çekilmek zorunda kal›rlar (Wolfram 1992, s.117 vd.; Gregory 2008, s.91). I. Teodosios tahta oturdu¤unda ilk çözmesi gereken mesele Gotlard›r. Zira Edirne Savafl›’nda Roma ordusunu neredeyse tamamen yok eden Gotlar geri çekil- mek niyetinde de¤illerdir. Asl›nda topraklar› Hunlar taraf›ndan istila edildi¤inden bu imkâns›zd›r. Usta bir siyasetçi olan I. Teodosios meseleyi bar›fl yoluyla çözer. 382 y›l›nda Gotlar ile anlaflma yap›l›r ve Vizigotlar Pannonia, Ostrogotlar›n bir k›s- Pannonia: Günümüzde Avusturya, Macaristan, m› Trakya bir k›sm› da Anadolu’ya yerlefltirilir. Bununla birlikte I. Teodosios’un Slovenya, H›rvatistan, 395 y›l›nda ölümünün hemen ard›ndan I. Alarik idaresindeki Vizigotlar imparator- S›rbistan ve Bosna Hersek’in lu¤un bafl›na yeniden dert olurlar (Gregory 2008, s.91). bir bölümünü içine alan Dalmaçya k›y›lar›ndan Tuna Vizigot kabilelerinin tümünü idaresi alt›nda birlefltirmeyi baflaran efsanevî kral- nehrine kadar uzanan Roma lar› I. Alarik 408 y›l›ndan itibaren üç sefer düzenledi¤i Roma’y› nihayet 410 y›l›nda eyalet bölgesidir. ele geçirir. Roma’da kalmayan Alarik, Kuzey Afrika’ya geçmek için ‹talya’n›n güne- yine do¤ru ilerler. Ancak Kalabria’da aniden hastalanarak ölür. Alarik’in ölümünün ard›ndan Vizigotlar›n bafl›na Ataulf (410-415) geçer. Ataulf döneminde ‹talya’dan ayr›lan Vizigotlar, Güney Galya’ya çekilirler. 414 y›l› bafl›nda Bat› Roma ‹mparatoru Honorius’un k›z kardefli Placidia ile evlenen Ataulf, Roma ile bar›fl görüflmeleri- nin devam etti¤i s›rada Barselona’da öldürülür. Ataulf’tan sonra kral olan Sigerik (415-418) döneminde Vizigotlar, ‹spanya’y› iflgal eden Vandallar, Alanlar ve tarihi Alanlar: ‹ran kökenli olan ve I.yüzy›ldan itibaren savaflç› kay›tlarda varl›klar› M.Ö.58 y›l›na kadar uzanan Cermen kökenli halklardan biri süvari birlikleri olarak tarihi olan Süevlere karfl› Roma’n›n yan›nda mücadele ederler. Bu dönemde ‹mparator kay›tlarda yer alan Alanlar, Got, Hun ve Vandal Honorios müttefiki olan Vizigotlara, Akitanya Bölgesi’nde (Fransa’n›n Güneybat›- federasyonlar› içinde yer s›’nda) genifl araziler tahsis eder (Wolfram 1992, s.150 vd). alm›fllard›r. Bunun sonucu Otuz y›ldan fazla bir süre Viziotlara krall›k yapan I. Theodorik (418-451) döne- olarak önceleri Kafkasya bölgesinde görünürken göç minde, baflkenti Toulouse flehri olan Vizigot Krall›¤›’n›n s›n›rlar› bir hayli genifller. yoluyla ‹talya, ‹spanya ve Vizigot kral› I. Alarik’in gayrimeflru o¤lu olan I. Theodorik, iktidar›n›n ilk y›llar›n- Kuzey Afrika’ya kadar yay›lm›fllard›r. da Roma ‹mparatorlu¤u ile sürekli olarak mücadele içinde olsa da daha sonra Hun hükümdar› Attila’ya karfl› Roma ile ittifak yapar. 451 y›l›ndaki Chalons Savafl’›nda Vizigotlar, Romal›lar ve Alanlarla birlikte Hunlar ve Ostrogotlara karfl› ayn› saflar- da yer al›rlar. Her iki taraf›n da a¤›r kay›plar verdi¤i bu savaflta Vizigot kral› The- odorik hayat›n› kaybeder. I. Theodorik’in o¤lu Eurik (466-484) döneminde Vizigot krall›¤›n›n s›n›rlar› Gü- ney ve Orta Galya ile hemen hemen bütün ‹spanya’y› kapsamaktad›r. Vizigot Kral- l›¤›’n› Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›nt›lar› üzerinde kurulan en büyük siyasî güç haline getiren Eurik döneminde, Vizigotlar›n ilk kapsaml› yaz›l› yasalar› oluflturu- lur. Eurik’in yerini alan o¤lu II. Alarik (484-507) döneminde Vizigotlar›n karfl›s›na amans›z bir rakip olarak Franklar ç›kar. 507 yaz›nda II.Alarik’in de öldü¤ü Vouillé Savafl›’nda Vizigotlar, Franklar karfl›s›nda a¤›r bir yenilgiye u¤rarlar ve baflkent To- ulouse da olmak üzere tüm Akitanya’y› kaybederler (Wolfram 1992, s.192-193). Bu yenilgiden sonra ‹spanya’ya çekilen Vizigotlar bir süre Ostrogotlar›n egemenli¤i alt›na girerler. Ostrogot kral› Büyük Theodorik, küçük yafltaki torunu Vizi- got kral› Amalarik büyüyünceye kadar onun ad›na Vizigotlar›n idaresini üzerine al›r (511-526). Böylece Franklar›n Vizigot ülkesini tamamen iflgal etmesi engellene- cektir. Bir süre sonra yönetimi devralan Amalarik (526-531), Franklarla dostane 6 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Aryanizm: Libya kökenli olan iliflkiler kurmaya çal›fl›r, hatta Frank kral› I. Clovis’in k›z› Khrotilde ile evlenir. An- Arius, M›s›r’daki ‹skenderiye piskoposu olduktan sonra cak Vizigotlar ve Franklar aras›ndaki mücadele devam eder. 531 y›l›nda Amalarik, Hz. ‹sa’n›n do¤as› ve onun Fransa’n›n Güney Bat›s›’nda Gallia Narbonensis’de Franklara ma¤lup olur. Bu dö- Tanr› ile iliflkisi üzerine yeni yorumlar getirdi. Özellikle nemde Vizigotlar›n baflkenti Barselona’d›r. Vizigotlar, VI. yüzy›l›n sonuna kadar onun teslis inanc›n› Frank, Süev ve Bizans sald›r›lar›na karfl› topraklar›n› korumaya çal›fl›rlar. 580 y›l›n- sorgulayan yaklafl›m› daha da Liuvigild (569-586), krall›¤›n merkezini Toledo’ya tafl›r. Liuvigild’in o¤lu I. Re- sonra ad›na izafeten Aryanizm mezhebinin ortaya karred (586-601) döneminde önemli bir geliflme yaflan›r ve Aryanist H›ristiyan ç›kmas›na neden oldu. olan Vizigotlar Katolikli¤e geçerler (O’Callaghan 1983, s.41 vd.). Ancak bu mezhep 320 y›l›nda Ortodoks resmi 600’den 700’e kadar olan yüzy›ll›k dönem Vizigotlar›n gerileme ve çöküfl döne- kilisesi taraf›ndan sapk›n mini simgeler. Nihayet 711 y›l›nda Vizigot kral› Roderik (710-711/712), hayat›n› da say›ld›. Ancak Arius’a inanan misyonerler bu kaybetti¤i Guadalete Savafl› (Kadiks Savafl›)’nda Tar›k bin Ziyad komutas›ndaki inanc› Bizans Arap ordusuna ma¤lup olur. 718 y›l›na gelindi¤inde art›k bütün yar›mada Emevi- ‹mparatorlu¤u’nun do¤usunda ve Cermenler lerin hâkimiyetine geçmifltir. Bunun üzerine Vizigotlar kuzeydeki Frank Krall›¤›’na aras›nda yaymay› s›¤›n›rlar (O’Callaghan 1983, s.92). baflard›lar. Ostrogotlar (Do¤u Gotlar›) Ostrogotlar da Vizigotlar gibi Gotlar›n iki ana kolundan birisini olufltururlar. Vizi- Gepidler: Do¤u Cermen gotlar, 454 y›l›nda Gepidlerle birlikte Hunlara karfl› kazand›klar› Nedao Sava- kabilelerinden ve Gotlar›n fl›’ndan sonra Avrupa Hun ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas›n›n ard›ndan ba¤›ms›z- akrabalar› olan Gepidlerden ilk defa 117-284 y›llar› l›klar›n› kazan›rlar. Ancak Don ve Tuna nehirleri aras›ndaki sahalar› kapsayan es- aras›nda bilgi veren Roma ki yurtlar› Hunlar taraf›ndan iflgal edildi¤inden buralara geri dönme imkânlar› yok- kayna¤› Historia Augusta da bahsedilir. 4.yüzy›lda Dacia tur. Do¤u Roma imparatoru Markianos (450-457) ile yap›lan anlaflman›n ard›ndan olarak adland›r›lan Kuzey Ostrogotlar, Pannonia’ya yerleflirler. ‹mparatorluk ordusunda yüksek askerî ma- Romanya’ya yerleflen Gepidler, Hun federasyonu kamlarda görev yapan Ostrogot liderleri zaman zaman anlaflmazl›¤a düfltükleri yö- içerisinde yer al›r. Hun lideri netime baflkald›r›p imparatorluk arazilerini ya¤malarlar (Ostrogorsky, 1991, s.58; Attila’n›n 453 y›l›ndaki Heather 2003, s.86 vd.). ölümünden sonra Gepidler, Sava nehrinin kollar›ndan 476 y›l›nda Romulus Agustulus’u tahttan indirerek Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’na birisi olan Nedao’da 454 son veren Odoaker çok geçmeden Do¤u Roma imparatoru Zenon (474-475/476- y›l›nda Hunlar› yenerek müstakil hareket etmeye 491) aç›s›ndan tehlikeli bir rakip haline gelir. Zenon, 488’de Ostrogot kral› Büyük bafllarlar. Osrogotlara karfl› Theodorik’i (471-526) ‹talya’y› Odoaker’den geri almas› için ikna eder. Theodorik Bizans’›n deste¤ini alan Gepidler, Tuna nehrinin ile Odoaker aras›ndaki mücadele rakibini bizzat elleriyle öldüren Theodorik’in za- güneyindeki düzlükleri ele feriyle son bulur (493). Ravenna’y› kendisine merkez yapan Theodorik önderli¤in- geçirirler. 6.yüzy›l›n ortas›nda Sigidinum de Sicilya ve Dalmaçya da dâhil olmak üzere tüm ‹talya’da Ostrogot hâkimiyeti (Belgrad) ve Sirmium bafllar. K›sa süreli¤ine de olsa Theodorik küçük yafltaki torunu Vizigot kral› Ama- (Sremska Mitrovica) Gepidlerin eline geçer. larik’in hamisi s›fat›yla ‹spanya’da da hüküm sürer (Moorhead 2008, s.142-143; He- Bizans imparatoru I. ather 2003, s.102 vd.; Heather 2004, s.216 vd.) Iustinianos (527-565), Theodorik’in 526 y›l›ndaki ölümünün ard›ndan Ostrogotlar eski güçlerini yiti- Lombardlara karfl› Gepidlere destek verir. Lombardlar ise rirler. K›sa aral›klarla iktidara geçen ard›llar› döneminde Ostrogotlar›n ‹talya’daki Avarlarla ittifak kurarak hâkimiyeti zay›flar. Roma ‹mparatorlu¤u’nun tüm eski topraklar› üzerinde ege- 567/68 y›l›nda Gepidleri kesin bir yenilgiye u¤rat›rlar. menlik kurmak isteyen Do¤u Roma imparatoru I. Iustinianos (527-565), Kuzey Af- Bu yenilgiden sonra rika’da Vandallara boyun e¤diren meflhur generali Belisarios’u 535 y›l›nda ‹tal- Gepidlerden bahseden herhangi bir tarihi kayna¤a ya’daki Ostrogotlar üzerine gönderir. Sicilya’y› hemen zapteden Belisarios, 536’da rastlanmaz. Napoli ve Roma’y›, ard›ndan kuzeye do¤ru ilerleyerek Milano’yu ve nihayet 540 y›- l›nda Ostrogotlar›n baflkenti Ravenna’y› ele geçirir. Ostrogotlar yaklafl›k yirmi y›l kadar daha inatla direnip, Belisarios’a karfl› baz› zaferler kazansalar da Bizansl› diplomat Narsis’in uygulad›¤› ustaca strateji sayesinde son mukavemetleri de k›r›- l›r ve ‹talya tamam›yla imparatorlu¤un hâkimiyetine girer (565) (Burns 1991, s.204 vd.; Ostrogordsky 1991, s.65). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 7

Vandallar Do¤u Cermen kavimlerinden olan Vandallar M.S. II. yüzy›l›n sonlar›nda Silingi ve Hastingi olarak iki boya ayr›l›rlar. Her iki boy da IV. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren s›k s›k Roma ‹mparatorlu¤u ile askerî temaslarda bulunur. Vandallar yaklafl›k bir as›r boyunca imparatorluk için tehlike oluflturmazlar. Ancak daha sonra durum bir anda de¤iflir ve ciddi bir tehdit haline gelirler. 401 y›l›nda orta ve do¤u Alpleri içe- ren Raetia eyaletini ya¤malayan Vandallar, Roma ‹mparaoru I. Teodosios’un ye¤e- ni ile evli olan ve yar› Vandal as›ll› olan general Stilicho taraf›ndan geri püskürtü- lür. 406 y›l›n›n sonlar›nda müttefikleri Alan ve Cermen kökenli Süev topluluklar› ile donmufl Ren Nehri’ni geçen Vandallar Galya’ya girerler. Kuzeybat› s›n›r eyalet- Galya: Ren ›rma¤›n›n bat›s›nda kalan ve lerini talan ettikten sonra ilerleyifllerini sürdürerek günümüzde ‹spanya ile Fransa günümüzde Almanya, aras›nda yer alan Pireneler s›ra da¤lar›na kadar tüm Galya’y› yak›p y›karlar. Van- Hollanda ile Kuzey ‹talya’n›n bir bölümü ile beraber dallar›n bu korkunç y›k›m› karfl›s›nda Roma birlikleri hiçbir fley yapamaz. (Liebesc- ‹sviçre, Lüksemburg, Belçika huetz 2003, s.61-64). ve Fransa’y› içine alan bat› Avrupa’n›n ilkça¤ ve 409 y›l›nda Pireneleri aflarak günümüzde Portekiz ve ‹spanya’n›n yer ald›¤› ‹ber ortaça¤lar boyuncaki ad›d›r. Yar›madas›’na giren Vandallar ve müttefikleri farkl› bölgelere da¤›l›rlar. Hastingi, Gallaecia’da (Kuzeybat› ‹berya’da); Silingi, Baetica’da (Güney ‹berya’da); Alanlar, Lusitania (Bat› ‹berya’da) ile Carthaginiensis’te; Süevler, Gallaecia’da genifl topraklara sahip olurlar. 418 y›l›nda Vizigotlar, Hastingi ve Alanlar› bozguna u¤ratsa da tamamen yok edemezler (Liebeschuetz 2003, s.65-66). 429 y›l›nda Geiserik (428-477) idaresindeki Vandal ve Alan bakiyeleri, aileleri ile birlikte Cebel-i Tar›k üzerinden Kuzey Afrika’ya geçerler. Burada bir krall›k kuran Vandallar yüzy›l boyunca bölgede hüküm sürerler. Bu süre içerisinde Akde- niz’in neredeyse tüm sahil kentleri Vandal donanmas› taraf›ndan ya¤malan›r. Bi- zansl› tarihçi Prokopius’a göre 80000 kiflilik bu toplulu¤un Kuzey Afrika’ya geçme- si Bizans’›n bölgedeki valisi Bonifakius’un davetiyle olur. Bonifakius’un niyeti Vandallar›n askerî gücünden faydalanmakt›r. Ancak Geiserik bölgeye tamamen hâkim olmay› düflünmektedir. 430’da Bonifakius’u ma¤lup eden Vandallar, 435 y›- l›nda Romal›lar ile antlaflma yaparlar. Antlaflmaya göre Kartaca ve çevresi imparatorlu¤un kontrolünde kal›rken di¤er bölgeler Vandallar›n denetiminde olacakt›r. 439 y›l›nda anlaflmay› bozarak Kartaca’y› ele geçiren Geiserik böylece Kuzey Afri- ka’n›n tamam›na hâkim olur. 455 y›l›nda Geiserik, Bat› Roma imparatoru III. Va- lentinianus’un dul efli Licinia Eudoksia’n›n ça¤r›s› üzerine Roma’ya girer ve flehri ya¤malar. ‹ki hafta kadar Roma’da kalan Geiserik geri dönerken Eudoksia ve k›z› Placidia’y› da beraberinde götürür (Liebeschuetz 2003, s.72). Do¤u Roma imparatoru I. Iustinianos, 533 y›l›nda Kuzey Afrika’n›n yeniden denetim alt›na al›nmas› için muzaffer komutan› Belisarios’u bölgeye gönderir. Karta- ca flehrinin 16 km güneyindeki Akdeniz k›y›lar›ndaki Ad Decimum Savafl›’nda Vandallar› ma¤lup eden Belisarios Kartaca’y› ele geçirir. Ayn› y›l›n sonlar›nda Kar- taca yak›nlar›ndaki Tricamarum Savafl›’nda bir kez daha Belisarus’a ma¤lup olan Vandal kral› Gelimer’in (530-534) 534 y›l› bafl›nda teslim olmas›yla Kuzey Afri- ka’daki Vandal hâkimiyeti son bulur. 8 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Harita 1.1

528 Y›l›nda Avrupa Haritas›

Kaynak: Bu harita, Colin McEvedy, Ortaça¤ Tarih Atlas›, çev. Ayﬂen Anadol, ‹stanbul 2004, s.19’dan al›nm›ﬂt›r.

Lombardlar VII. ve VIII. yüzy›l kaynaklar›n›n verdi¤i bilgilere göre ‹skandinav kökenli bir kavim olan Lombardlar (Langobardlar) IV. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda anavatanlar›ndan ayr›larak günümüzde Çek Cumhuriyeti ile Almanya’dan geçerek Kuzey Denizi’ne dökülen Elbe Nehri’nin do¤u k›y›lar›na yerleflirler. ‹lk krallar› Agilmund zaman›n- da Polonya’dan geçerek Balt›k Denizi’ne dökülen Yukar› Oder nehri taraflar›na gelen Lombardlar buradan da Avusturya’n›n güneyine inerler (Jarnut 2003, s.411vd.). Lombard kral› Audoin (546-560) döneminde Pannonia bölgesine gelerek imparator I. Iustinianos ile antlaflma imzalayan Lombardlar, imparatorlu¤un müttefiki olarak ‹talya’da Ostrogotlarla mücadele eden Narsis komutas›ndaki Bizans ordusuna yard›mc› kuvvetler göndermifllerdir. Audion’un ard›ndan bafla geçen o¤lu Alboin (560-572) döneminde Lombardla- r›n göçü son bulur ve art›k kal›c› olarak ‹talya’ya yerleflirler. Enerjik bir kral olan Al- boin ilk olarak 565 y›l›nda Gepidlere sald›r›r. Kazand›¤› kesin zaferin ard›ndan Ge- pidler, Lombardlar›n tebaas› haline gelirler. 568 y›l›nda Avarlar›n bask›s› sonucu Pannonia bölgesini terk etmek zorunda kalan di¤er Cermen kavimleri ve Bulgarlar- la birlikte Alpleri aflarak Kuzey ‹talya’ya girerler. ‹lk olarak ‹talya’n›n kuzeydo¤u- sundaki Firuli bölgesini ele geçiren Lombardlar, Alboin’in 572 y›l›ndaki ölümüne kadar geçen dört y›l içinde Vicenza, Verona, Brescia, Milano flehirleri ile Liguria ve Venetia bölgelerinin iç kesimlerini ele geçirirler. ‹talya’da günümüze kadar devam eden Lombardia ismini bu bölgeye verirler. Ancak Lombardlar hiçbir zaman Ostro- gotlar gibi ‹talya’n›n tamam›n› ele geçiremezler. Örne¤in Roma ve Napoli gibi gü- ney flehirleri hâkimiyet alanlar›n›n d›fl›ndad›r (Moorhead 2008, s.152-153). 572 y›l›nda Alboin’in Verona’da öldürülmesinin ard›ndan tahta oturan Cleph de bir buçuk y›ll›k iktidar›n›n ard›ndan 574’te öldürülür. Onun ölümünün ard›ndan “krals›zl›k dönemi” bafllar. 36 dukal›¤a bölünmüfl olan ülkede Lombard kral›, her biri kendi hâkimiyet bölgesinde hüküm süren soylular taraf›ndan seçilir. Seçilen Kral bütün dukal›klar üzerinde hüküm sürer ve ülkeyi gastaldi denilen temsilcileri 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 9 arac›l›¤›yla yönetir. Cleph’in ölümünden sonra bir uzlaflma sa¤lanamad›¤›ndan on y›l boyunca bir kral seçilemez. 584’te Frank tehdidi karfl›s›nda uzlaflmak zorunda kalan soylular taraf›ndan Cleph’in o¤lu Authari (584-590) kral seçilir (Moorhead 2008, s.153-154; Jarnut 2003, s.415). Ancak bu çok bafll›l›k ve merkezî yönetim ile dukal›klar aras›ndaki rekabet krall›¤›n y›k›l›fl›na kadar devam eder. 774 y›l›nda Frank kral› fiarlman, Verona’ya girerek son kral Desiderius’u tahttan indirir ve kendisi “Lombard kral›” unvan›n› al›r. ‹talya’ya geldiklerinde Lombardlar›n büyük bir ço¤unlu¤u hâlâ eski pagan inançlar›n› koruyordu. Pannonia bölgesinde iken H›ristiyanl›kla tan›flan Lombard- lar aras›nda Aryanizmi benimseyenler olsa da bu az›nl›ktayd›. Kuzey ‹talya’daki hâkimiyetleri boyunca özellikle Alboin’in ölümünden sonraki dönemde dinî anlaflmazl›klar bir mücadele kayna¤› olur. VII. yüzy›ldan sonra ise Papal›¤›n çabas› ve zorlamas› ile Katolikli¤i benimserler (Jarnut 2003, s.420-421).

Roma ‹mparatorlu¤u’nun parçalanmas›n›n ard›ndan Avrupa’daki geliﬂmeleriSIRA S‹ZDE siyasî aç›dan SIRA S‹ZDE de¤erlendiriniz. 1

ERKEN ORTAÇA⁄ AVRUPASI’NDA ORTADÜfiÜNEL‹M ASYALI DÜfiÜNEL‹M KAV‹MLER SORU SORU Avrupa Hunlar› Avrupa Hunlar› ile Çin kaynaklar›nda Hiung-nu diye an›lan AsyaD‹KKAT Hunlar›n›n ayn› D‹KKAT kavme mensup olduklar› bilinen bir gerçektir (Kurat 1992, s.13). Orta Asya’dan ay- r›larak bat›ya gelen ilk Türk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupa’n›n demog- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE rafik yap›s›n›n büyük ölçüde de¤iflmesine sebep olmufllard›r. Kavimler Göçü’nü bafllatan Hunlar, Cermen kavimlerinin bat›ya do¤ru hareketine sebep olmufl, Do- ¤u ve Bat› Roma imparatorluklar›n›n kaderini belirlemifllerdirA (BafltavMAÇLARIMIZ 2002, s.854). AMAÇLARIMIZ M.S. 350 y›l› civar›nda Orta Asya’dan bat›ya do¤ru harekete geçen Hunlar,NN ilk olarak Aral Gölü ve Don Nehri aras›ndaki sahalarda yaflayan Alanlar› ma¤lup ederler. Ard›ndan o s›rada Dinyester Nehri’nin sol yakas›nda yaflayanK‹TAP Ostrogotlar› yurtla- K‹TAP r›ndan sürerler. Bir yandan Karadeniz’in kuzeyinden bat›ya do¤ru ilerleyen Hun- lar di¤er yandan Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya girerek Antakya ve Urfa’ya kadar ilerlerler (Rasonyi 1993, s.69; Kurat 1992, s.17). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Hunlar›n önünden kaçarak Roma ‹mparatorlu¤u’nun Trakya’daki arazilerine yerleflen Gotlar›n sebep oldu¤u kar›fl›kl›k yüzünden imparator Valens’in ç›kt›¤› sefer hezimetle son bulur. 378 y›l› yaz›nda Edirne yak›nlar›ndaki savaflta imparator ‹NTERNET ‹NTERNET hayat›n› kaybeder. I. Teodosios döneminde Got ve Alan birlikleri ile beraber Hun k›talar› da ordu hizmetine al›narak imparatorlu¤un de¤iflik bölgelerine yerlefltirilir. Hunlar›n 380’lerde Pannonia’da bulunduklar›n› bilmekteyiz. Nitekim Viyana civa- r›ndaki arkeolojik kaz›larda Hunlara ait kafataslar› ve silah kal›nt›lar› ortaya ç›kar›l- m›flt›r (Rasonyi 1993, s.69). Uldin döneminde Hunlar, Karpatlar› aflarak bugünkü Macaristan sahas›n› zapt ederler. Bu devirde Hunlar bir yandan Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nu bask› alt›nda tutmaya çal›fl›rken di¤er yandan kendilerinin de rakibi durumunda olan barbar ka- vimlere karfl› Bat› Roma ‹mparatorlu¤u ile ittifak yapma yolunu seçerler. Nitekim Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun yard›m talebi üzerine gönderilen Hun kuvvetleri sayesinde general Stilicho 406 y›l›nda Floransa yak›n›ndaki Fiesole’de Gotlar› bozguna u¤rat›r (Bafltav 2002, s.857). 10 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Attila (434-453) döneminde, çeflitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan bütün boylar birlefltirilerek, s›n›rlar› Danimarka’dan ‹ran’a kadar uzanan merkezî bir imparatorluk vücuda getirilir (Kurat 1992, s.20-21; Rasonyi Margus: Günümüzde 1993, s.69). 434 y›l›ndaki Margus Antlaflmas›yla Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nu ha- S›rbistan’da Castra raca ba¤layan Attila, 440-442 ve 447-448 y›llar›ndaki Balkan Seferleri sonras›nda II. Constantinia’n›n karfl›s›nda Morava ve Tuna’n›n Teodosios’u (408-450) bar›fl›n temini için ödenen vergiyi birkaç kat daha artt›rmak birleflti¤i noktada bulunan zorunda b›rak›r (Ahmetbeyo¤lu 2002, s.903, 905-906). II. Teodosios’un halefi Mar- kent kianos (450-457), Hun liderinin Bat› üzerine gitme niyetinde oldu¤unu bildi¤inden imparatorluk için a¤›r bir yük oluflturan y›ll›k vergiyi art›k ödemeyece¤ini ilan eder (Bafltav 2002, s.866 vd.; Lemerle 1995, s.51). Gerçekten de Attila’n›n gözü bat›da- d›r. Kendisine evlilik teklifinde bulunan Bat› Roma imparatoru III. Valentinianus’un k›zkardefli Honorius’un teklifini kabul eden Hun baflbu¤u, çeyiz olarak imparatorluk arazilerinin yar›s›n› talep eder ve bu iste¤i reddedilince sefer haz›rl›klar›na bafllar. 451 y›l› yaz›nda Alan ve Vizigot kuvvetleri ile desteklenen Aetius komutas›ndaki Bat› Roma ordusu ile Ostrogot ve di¤er baz› kabilelerin destekledi¤i Attila idaresindeki Hun ordusu kuzeydo¤u Fransa’da yer alan Champagne bölgesindeki Cha- lons Savafl›’nda karfl› karfl›ya gelir. Her iki taraf›n yaklafl›k iki yüz bin kiflilik kuvvet- lerle kat›ld›¤› bu savaflta kazanan olmaz (Ahmetbeyo¤lu 2002, s.911 vd.). Ertesi y›l Alpleri aflarak ‹talya’ya giren Attila karfl›s›nda, müttefiklerinin deste- ¤inden yoksun Roma ordusu hiçbir fley yapamaz. Roma önlerine gelen Attila, 410 y›l›nda Vizigotlar›n yapt›¤› ve 455 y›l›nda Vandallar›n yapaca¤› gibi flehri ele geçi- rip ya¤malamak yerine kendisinden bar›fl ricas›nda bulunan Papa I. Leo (Büyük Leo) (440-461) baflkanl›¤›ndaki Roma heyeti ile yapt›¤› görüflmelerin ard›ndan bir antlaflma yaparak geri döner (Bafltav 2002, s.872; Rasonyi 1993, s.71; Ahmetbeyo¤- lu 2002, s.914-915). Macaristan’daki merkezine dönen Attila, ilk ifl olarak geciken harac›n gönderil- mesi için Do¤u Roma imparatoru Markianos’a elçiler gönderir. Hun elçileri liderlerinin talep etti¤i harac›n ödenmemesi halinde bedelinin a¤›r olaca¤›n› bildirirler. Ancak Markianos’u Attila’n›n gazab›ndan kurtaran bir geliflme olur. 453 y›l›nda gü- zelli¤iyle meflhur Ildiko adl› bir kad›nla evlenen Attila gerdek gecesi fliddetli bir burun kanamas› sonucu ölür (Bafltav 2002, s.872; Ahmetbeyo¤lu 2002, s.915). Attila’n›n ölümünün hemen ard›ndan Hun ‹mparatorlu¤u parçalan›r. Büyük Hun ka¤an›n›n ölümü, devlete ba¤l› Cermen kavimlerinin harekete geçmelerine sebep olur. Attila’dan sonra en büyük o¤lu olmas› dolay›s›yla tahta oturan Ellak’›n hayat›n› kaybetti¤i Nedao Savafl›’nda Hunlar, Gepid kral› Ardarik karfl›s›nda ma¤- lup olurlar. Bu yenilginin ard›ndan Hunlar, Attila’n›n geride kalan iki o¤lu Dengi- zik ve ‹rnek idaresinde Karpatlar› aflarak Karadeniz’in kuzeyindeki sahalara yerleflirler. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’na bar›fl teklifinde bulunan iki kardeflin bu talepleri ciddiye al›nmaz. Bu sayg›s›zl›¤a karfl› imparatorluk arazilerine ak›n düzenleyen Dengizik, 468 y›l›nda Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u ile yap›lan savaflta esir edilerek ‹stanbul’a götürülür ve orada idam edilir. Avarlar›n yurtlar›ndan ç›kard›¤› Sabirlerin sald›r›s›na u¤rayan Ogurlar›n arazilerine girmesi üzerine ‹rnek idaresindeki Hunlar, Tuna’n›n sa¤ sahilindeki imparatorluk arazisine s›¤›n›rlar. Do¤udan Ogurlar taraf›ndan s›k›flt›r›lan Hunlar›n ‹stanbul yönetimi ile uzlaflmak d›fl›nda bir seçenekleri yoktur. Dobruca’n›n kuzeyine yerlefltirilen Hunlar art›k imparatorlu¤un tebaas› haline gelirler. (Bafltav 2002, s.873-874). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 11

Avarlar VI. yüzy›ldan IX. yüzy›la kadar Do¤u Avrupa tarihinde önemli rol oynayan Avar- Avarlar: 557-805 y›llar› aras›nda Avrupa tarihinde lar›n etnik kökeni meselesi bugün dahi bilim çevrelerince tart›fl›lan bir konudur. önemli yeri olan Avarlar›n Çin kaynaklar›nda Juan- Juan, Rouran veya Cücen diye geçen kavim ile ba¤lant›- menflei uzun süre lar› ispatlanamad›¤› gibi, Türk kavmi olduklar› yönünde ileri sürülen fikirler de ke- tart›flmalara neden olmufltur. Hala bir Türk sin olarak kabul görmüfl de¤ildir. Orta Asya kökenli Avarlar yönetici s›n›f› Türk ol- kavmi olup olmad›¤› makla birlikte muhtemelen etnik aç›dan homojen bir yap›ya sahip de¤illerdi (Pohl, tart›fl›lan bir konu olmas›na ra¤men son dönemde 2003, s.574-578; Hersak 2002, s.641 vd.). yap›lan araflt›rmalar Juan-Juan Devleti’nin Bumin ve ‹stemi Ka¤an taraf›ndan 552 y›l›nda ortadan bunlar›n Türk kökenli olduklar› konusunu kald›r›lmas›ndan sonra Gök Türklerin idaresi alt›nda kalmak istemeyen Avarlar ya- kuvvetlendirmektedir. flad›klar› bölgelerden ayr›larak Aral Gölü ile ‹til Irma¤› aras›ndaki sahaya yerleflir- Bizans tarihçisi Teofilaktos Simokates “Hakiki Avarlar” ler. Kuzey Kafkasya’da ilk olarak Alanlarla karfl›laflan Avarlar, onlar›n arabuluculu- ve “Sahte Avarlar” diye iki ¤u sayesinde Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u ile temasa geçerler. 558 y›l›nda ‹stanbul’a Avar toplulu¤undan gelen Avar elçilik heyeti ile imparator I. Iustinianos aras›ndaki görüflmeler sonu- bahsetmektedir. “Sahte Avar” Türk kökenli olup cunda y›ll›k belli bir miktar ücret karfl›l›¤›nda Avarlar, Bizans imparatorlu¤unun Avrupa Avarlar› olarak düflmanlar›na karfl› savaflmay› kabul ederler (Kurat 2011, s.82-83; Pohl, 2003, s.573). adland›r›lmaktad›r. Bizans kaynaklar›nda “Hakiki Avar” Slav ve Bulgar topluluklar›n› hâkimiyetleri alt›na alan Avarlar, k›sa süre içinde olarak geçenler ise köken Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleri tamamen denetim alt›na almay› baflar›rlar. 561 itibar›yla Mo¤ol as›ll› Juan- Juanlara dayanmakta ve y›l›nda liderleri Bayan Han idaresinde Pannonia’ya kadar ilerlerler. Bayan, 562 y›- Asya Avarlar› olarak l›nda ‹stanbul’a gönderdi¤i elçilik heyeti arac›l›¤›yla Bizans imparatorundan yerle- bilinmektedir. flebilecekleri toprak talebinde bulunur. Ancak imparator I. Iustinianos böyle tehlikeli bir toplulu¤un Tuna’n›n güneyine inmesini istemedi¤inden bu teklifi redde- der. 565 y›l›nda I. Iustinianos ölünce Avarlar, II. Iustinos ile görüflmek üzere ‹stanbul’a baflka bir elçilik heyeti gönderirler. Ancak imparator, onlar›n bu isteklerini hiç dikkate almad›¤› gibi daha önce kendilerine gönderilen y›ll›k ücretin de bundan sonra ödenmeyece¤ini bildirir. Bunun üzerine kuzeybat›ya yönelen Bayan Han idaresindeki Avarlar, Franklara sald›r›rlar. 566 y›l›nda Avarlar karfl›s›nda ma¤- lup olan Frank kral› Sigibert (561-575) esir düfler. Yüklü miktarda fidye ödeyerek özgürlü¤üne kavuflan Sigibert, Avarlarla bar›fl imzalar. Böylece Avarlar, bat›da gü- nümüzde orta Almanya’da yer alan Thüringia’dan do¤uda Don Nehri’ne, güneyde Tuna’dan kuzeyde Balt›k Denizi’ne kadar olan bölgelere yay›lm›fl olurlar. 567’de Afla¤› Pannonia bölgesinde Gepidlerle mücadele eden Lombardlar ile ebedi antlaflma yapan Avarlar, Gepidlerin hâkim olduklar› bölgeleri ele geçirirler. 584’de bu- günkü Belgrad’› zapt ederler (Kurat 2011, s.84 vd.; Hersak, s.644-645). 626 y›l›nda Sasani hükümdar› II. Hüsrev’in ordular› ‹stanbul’un Anadolu yakas›n- daki Kad›köy’de kamp kurarken müttefiki Avar ve Slavlar efl zamanl› olarak Avrupa yakas›ndan Bizans baflkentini kuflatma alt›na al›rlar. Ancak yaklafl›k on gün süren kuflatma baflar›s›zl›kla sonuçlan›r (Kurat 2011, s.86 vd., 104 vd.; Hersak, 645 vd.). Baflar›s›z ‹stanbul kuflatmas›n›n ard›ndan Avar gücünün h›zla geriledi¤i görül- mektedir. Ancak bu durum seferin baflar›s›zl›¤›ndan ziyade VII. yüzy›l›n ilk çeyre- ¤inden itibaren Karadeniz’in kuzeyindeki sahalar› aflama aflama ele geçirerek Avar- lar›n bat›ya do¤ru çekilmelerine sebep olan Bulgar Krall›¤›’n›n yeni bir güç olarak ortaya ç›kmas› ile ilgilidir. 791 y›l›nda Avarlar ve Franklar aras›nda savafl bafllar. 796’da Avarlar›n merkezi düfler. 805 y›l›nda Avar ka¤an› din de¤ifltirerek H›ristiyan- l›¤› kabul eder. Son üç Avar ka¤an› Franklar taraf›ndan tayin edilir. Avar Ka¤anl›- ¤›’n›n 811 y›l›nda son buldu¤u kabul edilse de Avarlar›n X. yüzy›la kadar Avru- pa’da çeflitli topluluklar aras›nda varl›klar›n› devam ettirdi¤ine dair bulgular vard›r (Kurat 2011, s.108-109; Hersak, 653 vd.). 12 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

SIRA S‹ZDE Orta Asya’danSIRA gelen S‹ZDE Hun ve Avar kavimlerinin Ortaça¤ Avrupas›’n›n siyasî yap›s› üzerinde- 2 ki etkilerini de¤erlendiriniz.

DÜﬁÜNEL‹M MERKEZ‹DÜﬁÜNEL‹M AVRUPA

S ORU MerovenjlerSORU Ren Nehri’nin bugünkü Almanya’dan geçti¤i hatt›n kuzeyinden, Balt›k Denizi k›y›- lar›na kadarki bölgede yaflayan bir Cermen kavmi olan Franklar, M.S. III. yüzy›lda D‹KKAT D‹KKAT As›l Franklar ve Elbe Nehri’nin bir kolu olan Saale’ye atfen Salian Franklar› (Francs Saliens) olarak iki ana kola ayr›lm›fl durumdayd›lar. Galya’y› ele geçirerek Frank SIRA S‹ZDE Krall›¤›’n› kuranSIRA S‹ZDE Merovenj krallar› Salian Franklar›n›n soyundand›r. Hanedana ismini veren Merovech (Meroveé), yar› efsanevî bir kifliliktir. Hayat› ve faaliyetleri hakk›nda pek fazla bilgi bulunmayan Merovech as›l Frank Krall›¤›’n›n kurucusu I. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Clovis’in (481-511) dedesidir (Öztuna 1996, C.V, s.27-28). NNM.S. 260’larda Ren Nehri’ni geçen Franklar›n Galya üzerine ilk seferleri baflar›- K‹TAP s›zl›kla sonuçlan›r.K‹TAP Roma ‹mparatorlu¤u’nun yüksek hâkimiyetini tan›yan Frankla- r›n, Roma imparatorluk ordusunda ücretli asker olarak görev yapt›klar› görülmek- tedir. Franklar›n Galya’ya yerleflmeleri 454 y›l›ndan sonra olur. Önce Belçika’y› ele geçiren Merovenj hanedan› krallar› ard›ndan Kuzey Fransa’y› ve I. Clovis dönemin- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON de Güney Fransa’y› zapt ederler (Öztuna, 1996, C.V, s.30). Merovech’in o¤lu I. Childerik (458-481) döneminde hanedan›n merkezi Belçi- ka’n›n güneybat›s›nda bulunan Tournai kentidir. Childerik, Roma ‹mparatorlu- ‹NTERNET ¤u’nun müttefiki‹NTERNET s›fat›yla 463 y›l›nda Orléans yak›n›nda Roma generali Aegidius’un yan›nda Vizigotlara karfl› savafl›r. 469’da Roma saflar›nda bir kez daha Vizigotlara karfl› savaflan Childerik, Kuzeybat› Fransa’daki Angers’e sald›ran Anglo-Sakson Alamanni: Baflta Süevler korsanlar› bozguna u¤ratt›¤› gibi ‹talya’y› ya¤malamay› düflünen Alamannilere olmak üzere pekçok küçük karfl› da zafer kazan›r. Cermen kabilelerinin kar›fl›m›ndan oluflan Childerik’in ard›ndan yerini alan o¤lu I. Clovis (481-511), Frank Krall›¤›’n›n ger- Alamanniler, 3.yüzy›lda çek kurucusudur. Tüm Frank kabilelerini tek yönetim alt›nda toplayan Clovis Gal- Yukar› Tuna ve Afla¤› Ren Irmaklar› aras›nda yo¤un ya’y› tamamen ele geçirir. Kar›s› Clotilde’nin etkisi ile H›ristiyanl›¤› kabul eden Clo- olarak yerleflirler. Bizans vis, Avrupa’n›n ilk Katolik kral›d›r. H›ristiyanl›¤› kabul etmesi ona Vizigot, Ostro- tarihçileri Prokopios ve Agatias da Alamannilerin got ve Vandal gibi di¤er Cermen kavimlerinin krallar›ndan daha ayr›cal›kl› bir sta- Cermenlerle akraba tü kazand›r›r. Kendisi ile birlikte halk›n›n büyük bir k›sm› da eski pagan inançlar›- olduklar›n› n› terk ederek H›ristiyanl›¤› kabul eder (Goetz 2003, s.331 vd). düflünmektedirler. Romal›larla iyi iliflkiler 486 y›l›nda I. Clovis, Kuzey Galya’daki son Roma görevlisi Syagrius’u ma¤lup içinde olmayan Alamanniler, ederek Loire’nin kuzeyindeki bölgelerin büyük k›sm›na egemen olur. 491’de di¤er 457 y›l›nda ‹talya’y› iflgal ederler. Frank kral› I. bir Cermen kavmi Thuringianlar› yener. 496 y›l›nda günümüzde Almanya s›n›rlar› Clovis’e yenilen Franklardan içinde kalan Köln flehrine yak›n bölgedeki Tolbiac Savafl›’nda kazand›¤› zaferle baz›lar› kaçarak günümüzde ‹sviçre, Avusturya ve Alamannileri hâkimiyeti alt›na al›r. 506 y›l›nda günümüzde Bat› Fransa s›n›rlar› Almanya s›n›r›nda yer alan içinde yer alan Vouillé Savafl›’nda II. Alarik’i tam anlam›yla bozguna u¤ratan Clo- Konstanz Gölü bölgesine yerleflirler. 6.yüzy›l›n sonuna vis, Akitanya’y› ele geçirir. Bu zaferin ard›ndan Vizigotlar ‹spanya’ya çekilirken kadar Pagan inanc›n› Güneybat› Fransa Franklar›n denetimi alt›na girer (Goetz 2003, s.319 vd.) koruyan Alamanniler 511 y›l›nda I. Clovis’in ölümünün ard›ndan krall›k o¤ullar› aras›nda bölüflülür. tedricen Frank krall›¤› içinde erimifllerdir. Arapça, Farsça Yüzy›l boyunca iktidar farkl› bölgelerde hüküm süren krallar aras›nda paylafl›l›r. ve Türkçe dillerinde Ancak bu dönemde Burgundy ve Provença, Frank krall›¤›n s›n›rlar›na kat›l›r (Go- Almanlar ve Almanya kelimeleri Alamannilere etz 2003, s.321). II. Chlotar (613-629) döneminde birlik yeniden sa¤lan›r ve yöne- atfen kullan›lmaktad›r. tim tek elde toplan›r. Merovenj hanedan›n›n son güçlü kral› II. Chlotar’›n o¤lu I. Dagobert’tir (629-639). Onun ard›ndan birden fazla krall›k dönemi yeniden bafllar. 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 13

679 y›l›ndan Merovenj hanedan›n›n son buldu¤u 751/752 y›l›na kadar geçen 73 y›l- l›k dönem boyunca iktidarda tek Merovenj kral› bulunmaktad›r. Ancak bu krallar sonradan Karolenj hanedan›n›n kurucular› olan Saray Naz›rlar›’n›n (Major Do- mus’lar) kuklas› durumundad›r. Son Merovenj kral› III. Childerik’in 752’de Papa Zachary (741-752) taraf›ndan azl edilip K›sa Peppin’in Franklar›n kral› olarak taç giydirilmesinin ard›ndan Merovenj hanedan› sona erer ve Karolenj hanedan›n›n hâkimiyeti baﬂlar.

fiarlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ard›llar› Papa Zachary’nin 751’de Merovenj hanedan›n›n son kral› III. Childeric’in yerine Saray Naz›r› olan Pépin’i, Franklar›n kral› olarak ilan etmesiyle, ad›n› hanedan›n en büyük temsilcisi fiarlman’dan alan Karolenj hanedan› dönemi bafllar. Hanedan›n meflrulu¤unun Papa taraf›ndan onaylanmas› çok önemlidir ki, taraflar aras›ndaki bu uyum ve iflbirli¤i sonra da devam edecek ve nihayet 800 y›l›nda fiarlman, Papa III. Leo’nun elinden giydi¤i taç ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilecektir. Frank- lar›n korumas› alt›na giren Katolik Papal›k, ‹stanbul Ortodoks Kilisesi’nin rakibi olurken, Papa’n›n deste¤ini alan fiarlman, kendisini tek ve meflru imparator olarak gören Do¤u Roma imparatorunun alternatifi olarak ortaya ç›kar. 768 y›l›nda K›sa Pépin öldü¤ünde o¤ullar› fiarlman (768-814) ve Carloman’a (768-771) büyük ve güçlü bir krall›¤› miras b›rak›r. 771 y›l›nda kardefli Carloman’›n ölümünün ard›ndan krall›¤›n tek hâkimi durumuna gelen fiarlman iktidar› boyunca düzenledi¤i 50’den fazla seferle ortaça¤›n en büyük imparatorluklar›ndan birisini meydana getirmeyi baflar›r (Kerr, 2011, s.14-15). Harita 1.2 771 Y›l›nda Avrupa Haritas›

Kaynak: Bu harita, Colin McEvedy, Ortaça¤ Tarih Atlas›, çev. Ayﬂen Anadol, ‹stanbul 2004, s.41’den al›nm›ﬂt›r.

ﬁarlman tahta oturdu¤unda Frank Krall›¤›, bugünkü Fransa, Belçika, Hollanda, ‹sviçre ve Almanya’n›n büyük bir k›sm›n› kaps›yordu. Bütün bu topraklarla yetin- meyen ﬁarlman, günümüzde Almanya s›n›rlar› içinde yer alan Kuzey Saksonya (774) ve Bavyera (788) ile Prag’›n içinde yer ald›¤› Bohemya, Avusturya, Macaris- tan’›n bir k›sm›, Orta ve Kuzey ‹talya ve ‹spanya’n›n kuzeydo¤usunu ele geçirir (Öztuna 1996, C.V, s.37). 14 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Papa Adrian’›n (772-795) Lombardlara karfl› kendisinden yard›m istemesi üzeri- ne düzenledi¤i sefer ile 774 y›l›nda Lombardlara son veren fiarlman, 799’da Ro- ma’daki düflmanlar›n›n elinden güçlükle kurtularak kendisine s›¤›nan Papa III. Le- o’nun (795-816) yard›m talebi üzerine meseleyi halletmek için Papa ile birlikte Ro- ma’ya gider. Papa’n›n otoritesini kesin olarak sa¤layan fiarlman, 25 Aral›k 800’de Vatikan’daki St. Peter (Petrus) Bazilikas›’nda Papa III. Leo taraf›ndan taç giydirilerek “Roma imparatoru” ilan edilir (Gelfand 2003, s.12-14). Bu olay 476 y›l›nda Bat› Ro- ma ‹mparatorlu¤u’nun son bulmas›n›n ard›ndan kendisini Roma ‹mparatorlu¤u’nun yegâne temsilcisi olarak gören Bizans ‹mparatorlu¤u aç›s›ndan kabul edilemez bir geliflmedir. Böylece uzun zamand›r do¤u ve bat› aras›nda var olan dinî ayr›l›k flimdi siyasî aç›dan da kendini göstermifl olur. Ancak ilginç olan fiarlman’›n Bizans ‹m- paratorlu¤u’na alternatif olarak ikinci bir imparatorluk kurmas› de¤il, tek imparator ve tek kilise düflüncesi ile kurdu¤u imparatorlu¤un Bizans’›n yerini almas›n› amaç- l›yor olmas›d›r. Nitekim bu dönemde Bizans taht›nda imparatoriçe ‹rini’nin (797- 802) bulunmas›n› f›rsat olarak gören fiarlman, 802 y›l›nda içinde Papa’n›n temsilci- lerinin de oldu¤u bir elçilik heyetini ‹stanbul’a gönderir. Elçilik heyeti, Do¤u ve Ba- t› imparatorluklar›n›n yeniden birleflmesi için imparatorlar›n›n evlilik teklifini impa- ratoriçeye iletirler. Bu giriflim nas›l sonuçlan›rd› bilinmez. Ancak elçilik heyetinin ‹s- tanbul’a gelmesiden k›sa bir süre sonra yap›lan saray darbesi ile ‹rini tahttan indiri- lir ve Bizans taht›na I. Nikiforos (802-811) oturur (Ostrogorsky 1991, s.172-173). fiarlman tahta ç›kt›¤›nda Frank Krall›¤›’n›n bir merkezi yoktur. Aachen’i kendisine merkez olarak seçen fiarlman burada gösteriflli bir saray infla ettirir. Merakl› bir kiflili¤e sahip olan imparator saray›n› e¤itim merkezi haline getirir. Hocas› York’lu Al- cuin (735-804) saray›n en seçkin âlimi olarak pek çok ö¤renci yetifltirir ve eserler kaleme al›r. Yine dilbilimci Pisal› Peter (744-799) ve dinbilimci Lyonlu Agobard (769- 840) dönemin seçkin entellektüellerindendirler (Kerr 2011, s.15-16). Frankça’n›n d›- fl›nda Latince de konuflabilen ve Yunanca’y› anlayan fiarlman, a¤›rl›k ve uzunluk öl- çülerinde reformlar yapar ve Avrupa’da uzun süre geçerlili¤ini koruyan bir para sistemini gelifltirir. Onun iktidar›, e¤itim, mimari, idare sistemi, ekonomi, hukuk ve di- nî alanlarda reformlar›n yafland›¤› “Karolenj Rönesans›”n›n bafllad›¤› dönemdir. fiarlman’›n kurdu¤u büyük imparatorlu¤un baflar›s› onun hayat› ile s›n›rl› kal›r. 28 Ocak 814 y›l›ndaki ölümünden k›sa bir süre sonra Karolenj ‹mparatorlu¤u halefleri aras›nda bölüflülür. 843 y›l›nda imzalanan Verdun Antlaflmas› ile imparatorluk fiarlman’›n üç torunu aras›nda paylaflt›r›l›r. Bat› Frankia olarak an›lan Rhône Nehri’nin bat›s›ndaki Gaskonya, Septimania ve Akitanya’ay› içine alan kesim Kel Charles’a (840-877), Orta Frankia olarak an›lan Rhôn ve Ren nehirleri aras›ndaki bölgeler ve ‹talya Krall›¤›’n› içine alan kesim Lothair’e (840-877) ve son olarak Do- ¤u Frankia olarak an›lan flimdiki Almanya ve di¤er do¤u bölgelerini içine alan kesim Louis’e (840-876) b›rak›l›r. fiarlman’›n miras› üzerinde ortaya ç›kan bu üç kral- l›¤›n kaderi farkl› mecralarda akar. 987 y›l›nda Bat› Franklar›n›n son Karolenj imparatoru V. Louis ölünce Parisli bir kontun o¤lu olan Hugh Capet kral seçilir ve böylece Paris merkezli ve 987-1328 y›llar› aras›nda iktidarda kalacak Kapet hanedan›n hâkimiyeti bafllar. Bat› Frankia’n›n geri kalan topraklar›nda ise ba¤›ms›z hareket eden derebeylikler ortaya ç›kar (Kerr 2011, s.25-26). fiarlman’›n büyük ülküsünü yeniden dirilten kifli 936 y›l›nda Aachen’de “Alman kral›” ilan edilen I. Otto’dur (936-973). X. yüzy›l bafllar›nda Do¤u Frank Krall›¤›’n›n topraklar› Macarlar taraf›ndan ya¤malan›rken Alman soylular› aras›ndaki rekabet bu tehlikeye karfl› etkili bir direnifli imkâns›z hale getirmektedir. Nihayet 919 y›l›n- da Saksonyal› Avc› Henry (919-936), düklerin uzlaflmas› ile kral seçilir ve “Sakson 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 15 imparatorlar›” diye an›lan bu sülale 1024 y›l›na kadar Do¤u Franklar›n› yönetir. ‹lk olarak derebeylerini itaat alt›na almay› baflaran Henry, ard›ndan Bat› Frank Krall›- ¤›’n›n hâkimiyetinde bulunan günümüzdeki Almanya-Fransa s›n›r›nda yer alan Lotharingia bölgesini ele geçirir. Son olarak Macarlar› ma¤lup etmeyi baflar›r. 936’da Henry ölünce yerine geçen o¤lu I. Otto, babas›n›n bafllatt›¤› iflleri devam ettirir. 955 y›l›nda Macarlar› Almanya’n›n Augsburg flehri yak›nlar›nda bulunan Lech- feld’de büyük bir bozguna u¤rat›r. Bu tarihten sonra Macarlar tehlike olmaktan ç›- kar. Papa XII. John’un ‹talya kral› II. Berengar’a (950-962) karfl› kendisinden yar- d›m talep etmesi üzerine Roma’ya giden Otto, bu yard›m› karfl›l›¤›nda 2 fiubat 962’de Papa taraf›ndan taç giydirilerek Kutsal Roma-Cermen imparatoru ilan edilir. Çeflitli adlar ve hanedanlar yönetiminde ve baz› kesintilerle I. Otto taraf›ndan yeniden canland›r›lan imparatorluk 1806 y›l›ndaki Napolyon Savafllar›na kadar yaklafl›k dokuz as›r varl›¤›n› sürdürür (Roberts 2011, s.170). I. Otto her ne kadar imparatorlu¤u canland›rmay› baflarsa da fiarlman gibi genifl bir co¤rafyaya hükmedemez ve Papal›k üzerinde onun kadar etkin bir kontrol sa¤layamaz. Sakson hanedan›n›n son temsilcisi II. Henry (1014-1024) iktidar› boyunca ‹talya’ya üç sefer düzenlemesine ra¤men bat›da pek etkili olamaz ve daha çok Almanya’daki iç çekiflmeler ve s›n›rlar›n› tehdit eden Slavlarla meflgul olur.

‹spanya’da Müslüman Hâkimiyeti Müslümanlar›n ‹spanya’y› fethi 711 y›l›nda Emevi komutan› Tar›k bin Ziyad komutas›ndaki ‹slâm ordusunun kendi ad›yla an›lan Cebel-i Tar›k bo¤az›n› geçerek ‹ber Yar›madas›’na ç›kmas›yla bafllar. Emevilerin günümüzdeki Kuzey Afraka sahillerini içine alan ‹frik›yye’nin Valisi Musa bin Nusayr’›n Tanca valili¤ine tayin etti¤i Tar›k bin Ziyad, Vizigot Krall›¤›’n›n Sebte valisi Julianus’un teflviki ile ‹spanya’ya sefer dü- zenlemeye karar verir. Vizigot kral› Roderik ile aras› aç›k olan Julianus’tan ‹spanya’daki durum hakk›nda bilgi alan Tar›k bin Ziyad, Musa bin Nusayr’dan düzenle- yece¤i sefer için izin ald›ktan sonra on iki bin kiflilik bir kuvvetle Sebte Liman›’ndan yola ç›kar. Julianus’un sahip oldu¤u ticaret gemileri ile ordusunu ‹ber Yar›mada- s›’na geçiren Tar›k bin Ziyad, ‹berya yar›madas›n›n güneyinde Guadalete Savafl›’nda Vizigot kral› Roderik’i ma¤lup eder. Roderik’in hayat›n› kaybetti¤i bu savafl›n ard›n- dan Müslümanlar Cordoba (Kurtuba) ve Vizigot Krall›¤›’n›n baflkenti Toledo’yu (Tu- leytula) ele geçirir (Özdemir 1995, s. 211; Özkuyumcu 2007, s.184-185). Bir y›l sonra ‹spanya’n›n fethini sonuçland›rmak için on sekiz bin kiflilik bir ordu ile bizzat ‹spanya’ya gelen Musa bin Nusayr, Sidonia (fiuzûne, Medina), Carmo- na (Karmûne), Sevilla (‹flbiliyye), Merida (Maride), Reyyo, G›rnata, Murcia (Mursi- ya)’y› ele geçirir. Güney kesimlerinin fethi tamamland›ktan sonra Toledo’da birleflen iki ordu 713 y›l›nda kuzeye yönelir. Bu harekât s›ras›nda Beflkens, Barselona (Barflelûne), Saragosta (Zaragoza) Müslümanlar›n hâkimiyeti alt›na girer. Böylece birkaç y›l içinde ‹slam ordular› Güney Fransa’ya kadar ilerlerler (Özdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.48 vd.). 714 y›l›nda Emevi Halifesi I. Velîd bin Abdülmelik (705-715), Musa bin Nusayr’› fiam’a geri ça¤›r›r. Musa bin Nusayr, ‹spanya’dan ayr›l›rken bölgenin idaresini o¤- lu Abdulaziz’e b›rak›r. Bu tarihten sonra Endülüs Emevi Devleti kurulana kadar yö- netim fiam’daki Emevi hilafetine ba¤l› valilerin elindedir (Özdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.63 vd.). Valiler döneminde fetihler devam eder. Pireneleri aflarak Fransa’ya giren ‹slâm ordular›, 726 senesinde Paris yak›nlar›na kadar ilerler. 732 y›l›nda Vali Abdurrahman el-Gafikî büyük bir ordu ile harekete geçerek Bor- deaux (Bordo) flehrini ele geçirir. Ard›ndan Tours (Tur) flehri üzerine gider. Ancak 16 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

732 y›l› Ekim ay›nda Poitiers (Puvatya) Ovas›’nda ﬁarlman’›n dedesi olan Charles

Britanya: Kuzey ‹rlanda, Martel komutas›ndaki Frank ordusu karfl›s›nda ma¤lup olur. Bu yenilgi Avrupa’n›n ‹skoçya, Galler ve ‹ngiltere’nin kaderini tayin eder. Bu savafl›n ard›ndan Müslümanlar bir daha Pirene da¤lar›n›n bir araya gelmesinden dolay› Birleflik Krall›k olarak da kuzeyine geçemezler. Bu durum asl›nda yenilgiden çok Endülüs’teki iç kar›fl›kl›k- adland›r›lan Britanya’n›n oldukça heterojen bir yap›s› ve larla alakal›d›r (Özdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.74 vd.). tarihi vard›r. Gerçekte bir ada 750 y›l›nda fiam’daki Emevi hilâfetinin son bulmas›n›n ard›ndan, onuncu Eme- olan Britanya’n›n tarihi M.Ö. 3.yüzy›la kadar iner. Adan›n vi halifesi Hiflam’›n (724-743) torunu Abdurrahman bin Muaviye, sülalesinin nere- otokton halk› Keltlerdir. Bu deyse tamam›n› k›l›çtan geçiren Abbasilerin elinden güçlükle kurtularak önce Tu- halk›n isminden alan ve Celtic-Seltik diye adland›r›lan nus’ta bulunan Kayrevan’a, oradan da Endülüs’e kaçar. Endülüs Valisi Yusuf el- adada oldu¤u kadar k›ta Avrupas›n›n kuzeybat›s›nda da Fihrî’yi ma¤lup ettikten sonra Kurtuba’ya giren Abdurrahman, emirli¤ini ilan eder pek çok flehir günümüze (756). III. Abdurrahman’›n 929 y›l›nda fiii Fat›mî halifesine karfl› “Emirü’l Müminin” ulaflm›flt›r. ‹rlandal›lar, ‹skoçyal›lar, Gallerliler ve unvan› almas›yla bu tarihe kadar Kurtuba Emirli¤i olarak geçen devlet bundan Britanya adas›na ismini veren Bretonlar, Kelt dili konuflan sonra Endülüs Emevi Hilâfeti ad›n› al›r ve 1031’de III. Hiflam’›n tahttan indirilme- adan›n yerli halklar›d›r. Roma siyle son bulur. Bununla birlikte ‹spanya’daki Müslüman varl›¤› 1492’ye kadar de- imparatoru Jül Sezar’›n M.Ö. vam eder (Brockelmann 2002, s.149 vd.).

SIRA S‹ZDE Merovenj veSIRA Karolenj S‹ZDE Hanedanlar› döneminde Avrupa’n›n siyasî yap›s›ndaki de¤iﬂimler 3 nelerdir? Aç›klay›n›z.

55DÜfiÜNEL‹M y›l›nda aday› iflgali ile M.S. DÜfiÜNEL‹M 409 y›l›na kadar devam eden KUZEY, BATI VE DO⁄U AVRUPA Roma egemenli¤i Britanya’da kurulur. Bu tarihten sonra Almanya’n›nSORU kuzeyinde ve Anglo-SaksonSORU ‹ngiltere Danimarka’da yaflayan Cermen kabileleri olan Anglus, Anglo-Sakson tabiri V. yüzy›l›n ilk yars›ndan itibaren Britanya’n›n do¤u ve güney Saksonlar ve Jütiler Britanya’y› kesimlerini istila eden Cermen kavimlerini ifade etmek için kullan›lan bir terimdir. iflgalD‹KKAT etmifller ve adan›n yerli D‹KKAT halk› olan Kelt kabilelerini M.S. 500’den 1066 y›l›ndaki Norman istilas›na kadar olan devir Anglo-Sakson dö- bat›ya do¤ru uzaklaflt›rm›fllard›r. nemi olarak adland›r›l›r. Normandiyal›lar,SIRA S‹ZDE ‹ngiltere BugünküSIRA Almanya S‹ZDE ve Hollanda’n›n kuzey kesimleri ve Güney ‹skandinav- ad›n› pagan olan bu Cermen kabilelerinden birisi olan ya’dan göç eden Anglus, Sakson ve Jütiler Britanya’n›n güney ve do¤u sahillerin- Angluslardan alacak ve adada den karaya ç›karak bu ülkeye yerleflirler (Cross 1920, s.18 vd.; Yorke 2003, s.385 AdaMAÇLARIMIZ Anglo-Sakson gelene¤i AMAÇLARIMIZ oluflacakt›r. 400 ile 699 y›llar› vd.). Anglo-Saksonlar›n, H›ristiyanl›¤› kabul etmeleri VI. yüzy›l›n sonlar›nda olur. aras›ndaki 3 as›rl›kNN dönemde Hristiyanl›k Britanya’da VII. yüzy›lda Roma-Britanya soyundan gelen Britonlar›n bir k›sm› yeni gelen bu yay›lacakt›r. 8 ve 9. yüzy›llarda topluluklarla bir arada yaflamaya devam ederken ço¤unlu¤u Galler ve ‹skoçya’n›n DanK‹TAP diye adland›r›lan K‹TAP Vikingler, Britanya’y› da¤l›k bölgelerine sürülürler. Romal›lar ve Anglo- Saksonlardan sonra üçüncü Adadaki siyasi oluflumlar› temsil eden ve ortak yönetim manas›ndaki heterar- kez iflgal ederler. Adan›n son fli’yi oluflturan yedi krall›ktan (Wessex, Essex, Sussex, Do¤u Anglia, Kent, Mercia TELEV‹ZYONdefa iflgali 1066 y›l›nda TELEV‹ZYON Norveç kökenli Normanlar ve Northumbria) hiçbirisi IX. yüzy›l›n ortas›ndan itibaren bafllayan Dan ak›nlar›na taraf›ndan gerçeklefltirildi. Bu tarihten 100 y›l önce Frans›z karfl› koyamaz ve ülkenin yar›s›ndan fazlas› istila edilir. Nihayet 871’de Danlar› krall›¤›n› ya¤malamalar›na ma¤lup etmeyi baflaran Wessex kral› Büyük Alfred tüm Güney ‹ngiltere’nin kral› son‹NTERNET vermek flart›yla Kuzey ‹NTERNET Fransa’n›n Normandiya olur. 878 y›l›nda Alfred ile anlaflmak zorunda kalan Danlar, Wessex’ten çekilmeyi bölgesine yerlefltirilen ve kabul ederler. Londra’y› alan Alfred’in 900/901’de ölmesinin ard›ndan onun soyun- bundan dolay› Normandiyal›lar ad›n› alan bu Norveçliler dan gelen krallar, Danlar› birleflik bir krall›¤›n idaresi alt›na almay› baflar›rlar. An- Frans›zca konufluyorlard›. ‹ngiltereyi iflgal ettikleri cak yeni bir Viking sald›r›s›yla felakete u¤rayan Anglo-Sakson Krall›¤› bir süre da- zaman Frans›zca yönetici elit ha ödedi¤i yüklü miktardaki y›ll›k vergi ile varl›¤›n› sürdürür. Bu durum Danimar- s›n›f aras›nda yerleflti. Böylece ‹ngilizceye Kelt, Cermen ka kral› Sveyn Forkbeard’›n (986-1014), ‹ngiliz kral›n› iktidardan indirmesine kadar kökenli ‹skandinav dillerinin yan› s›ra Frans›zcadan da pek devam eder. Onun ölümünden sonra yerini alan Knud (1016-1035) döneminde ‹n- çok kelime yerleflti. 11.yüzy›l›n giltere, k›sa bir süreli¤ine de olsa Danimarka Krall›¤›’n›n bir parças› haline gelir. sonunda Vikingler, Anglo- Saksonlar, Normanlar ve Kelt Nihayet 1066 y›l›nda Fransa’n›n kuzeyinde hüküm süren Normanlar›n lideri Fatih halklar›n›n kar›fl›m›ndan William’›n Hasting Savafl›’nda Anglo-Saksonlara karfl› kazand›¤› zaferle ‹ngiltere’de ‹ngiliz diye adland›r›lan topluluk ortaya ç›kt›. Norman hâkimiyeti bafllar (Roberts 2011, s.178-179). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 17

Vikingler Aç›k denizlerde ve s›¤ nehirlerde kullanabilecekleri teknelerin d›fl›nda uzun süre- ler erzak temini yapmadan denizlerde seyahat edebilecekleri büyük gemilere de sahip olan Vikingler, henüz kesin olarak bilinmeyen bir sebeple VIII. yüzy›ldan itibaren anavatanlar›ndan ayr›larak iki yüzy›l boyunca Avrupa’dan Asya’ya kadar çok genifl bir sahada faaliyetlerde bulunmufllard›r. Daha çok Norveçli olarak bilinen ancak ‹sveç ve Danimarka gibi yerlerden de gelen ‹skandinavya’n›n savaflç›, tüc- car ve korsan halk› olan Vikingler, yerlefltikleri ülkelerin elit tabakas› aras›na kar›- flarak etkin bir rol oynam›fllard›r (Roberts 2010, s.175-176). ‹rlanda, ‹skoçya, ‹ngiltere ve Fransa’daki manast›rlarda yaflayan rahiplerin yazd›klar› eserlerde 750 y›l›n- dan 1100 y›l›na kadar buralar› ac›mas›zca ya¤malayan vahfli Vikingler hakk›nda bilgiler bulmak mümkündür. Varanglar olarak tan›nan ‹sveçliler, Balt›k k›y›lar›ndan Rusya’n›n kuzeybat›s›n- daki Velikiy Novgorod’a kadar inmifllerdir. Hatta Karadeniz üzerinden ‹stanbul ön- lerine kadar gelmifllerdir. Bat› Avrupa’ya ak›n eden Danlar ve Norveçliler ise ‹rlanda, ‹ngiltere, Almanya, Fransa ve ‹spanya k›y›lar›na kadar olan genifl co¤rafyada dehflet salm›fllard›r (Kerr 2011, s.17-18). 793 y›l›nda ‹ngiltere’nin kuzeydo¤u aç›klar›ndaki ayn› ad› tafl›yan adadaki Lin- disfarne Manast›r›’na sald›ran Vikingler, manast›r›n hazinesine el koyduklar› gibi pek çok keflifli öldürüp geri kalan›n› da esir ederek yanlar›nda götürürler. Elbette Pagan olan Vikingler için bu tür yerlerin bir kutsall›¤› yoktur. ‹ki y›l sonra ‹rlanda ve ‹skoçya’ya sald›r›rlar. Viking sald›r›lar› bir seferle kalmaz ve ya¤malad›klar› bu bölgelere daha sonra defalarca tekrar gelirler. IX. yüzy›l›n bafllar›nda Hollanda ve Almanya’n›n Kuzey Denizi k›y›lar›na sald›rmaya bafllayan Vikingler daha sonra Fransa k›y›lar›na yönelirler. 842’de Nantes ve 847’de Bordeaux flehirleri, Viking dehfletini yaflar. Vikingleri durdurman›n tek yolu yüklü miktarda fidye ödemektir. Ancak bu bile onlar›n ak›nlar›n› durdurmak için yeterli gelmez. Üstelik yaln›zca k›- y› bölgeleri de¤il Paris, Limoges, Orléans ve Tours gibi iç kesimlerdeki flehirler de Viking sald›r›lar›ndan kurtulamaz. ‹spanya k›y›lar›na yönelen Vikingler, 844 y›l›n- da Sevilla’y› yak›p y›karlar. Nihayet 859 y›l›nda Pisa da onlar taraf›ndan ya¤mala- n›r (Roberts 2011, s.177). 911 y›l›nda ç›kacak Viking lideri Rollo ile anlaflan Fransa kral› Basit Charles (893-922), soydafllar›n›n sald›r›lar›na karfl› korumas› kofluluyla bu bölgeleri ona b›- rak›r. Onun soyundan gelen William (1066-1087) 1066 y›l›nda Hasting Savafl›’nda Anglo-Sakson kral› II. Harold’› ma¤lup etmeyi baflararak ‹ngiltere kral› olur (Kerr 2011, s.19). Slavlar Hint-Avrupa ailesine mensup olan Slavlar›n tespit edilen ilk vatanlar› Vistül Vadisi ve Karpatlar›n kuzey yamaçlar›ndaki bölgelerdir. Dinyeper Nehri boyunca Karade- niz ve Tuna’ya do¤ru yay›lan Slavlar daha sonra Tuna’y› da aflarlar. Avar istilas› s›- ras›nda Dinyeper’in do¤usuna geçen kabileler ise izleyen y›llarda Rus ‹mparatorlu¤u’nu vücuda getirmifllerdir. Bugün Avrupa’daki en kalabal›k etnik grubu oluflturan Slavlar›n, Avrupa tarihinde etkin rol oynamalar› çok daha geç tarihlerde olur. Zaman içerisinde Ortodokslu¤u, Katolikli¤i, Protestanl›¤› ve Müslümanl›¤› kabul eden Slav halklar› genel olarak Do¤u Slavlar› (Ruslar, Ukraynal›lar, Belaruslar), Ba- t› Slavlar› (Polonyal›lar, Çekler, Slovaklar) ve Güney Slavlar› (S›rplar, H›rvatlar, Slo- venler vd.) olarak üç gruba ayr›l›r (Dvornik 1962, s.1; Riasanovsky- Steinberg, 2011, s.16.). 18 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

V. ve VI. yüzy›lda Cermen kabilelerinin Balt›k k›y›lar›ndan güneye do¤ru inme- leri üzerine baz› Slav kabileleri Vistül ve Oder nehirlerini geçerek Elbe Nehri’ne kadar olan sahalara yerleflirler. Ancak as›l Slav göçleri, Avarlar›n hâkimiyeti döne- minde vuku bulur. Göktürk Devleti’nin kurulmas›n›n ard›ndan ‹til Nehri’ni geçe- rek bat›ya gelen Avarlar, Slav topluluklar›n› idareleri alt›na al›rlar. Özellikle Bayan Han döneminde s›n›r güvenli¤ini sa¤lamalar› amac›yla kalabal›k Slav kitleleri Orta ve Güney Almanya, Pannonia, ‹llirya, Dalmaçya ve Do¤u Balkanlara göç ettirilmifl- lerdir. Avar ordusunda görev yapan Slav birliklerinin Bizans arazilerine ak›nlar dü- zenledikleri ve 626 y›l›ndaki ‹stanbul kuflatmas›na ifltirak ettikleri bilinmektedir (Kurat 1992, s.99 vd). Avar hâkimiyetinin son bulmas›n›n ard›ndan Do¤u Slavlar› VII. yüzy›l ile X. yüzy›llar aras›nda Karadeniz’in kuzeyindeki bölgelere egemen olan Hazar Devleti’ne tâbi hale gelirler. Bu iki Türk kavminin Slavlar›n siyasî, ekonomik, kültürel ve sosyal geliflimleri üzerinde büyük tesiri olur. fiarlman döneminde, Frank Krall›¤›’n›n kuzeydo¤u ve güneydo¤u s›n›rlar›ndaki Slav kabileleri üzerine düzenlenen seferler s›ras›nda esir edilen pek çok Slav Fransa’ya götürülür. Avrupa’da Slavlar taraf›ndan oluflturulan ilk siyasî teflekkül Or- ta Avrupa’da yer alan Büyük Moravia’d›r. Do¤u Frank kral› Louis’in vassal› olan Moravia Dükü Rastislav (846-870), Bulgarlarla ittifak kurarak Frank topraklar›na sald›r›r ve ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eder. 855 y›l›nda Frank kral› Louis’in Dük Rastislav’a karfl› Moravia üzerine düzenledi¤i sefer baflar›s›zl›kla sonuçlan›r. Rastislav, Frank- lara karfl› on y›ldan fazla bir süre direnir. Ancak sonunda tüm Moravia, Franklar taraf›ndan talan edildi¤i gibi kendisi de esir düfler ve esaret alt›nda ölür. Elbe ve Oder nehirleri aras›ndaki Slav topraklar›, Alman krallar› I. Henry (919-936) ve II. Otto (936-973) zaman›nda tamamen ele geçirildikten sonra bölgedeki Slav topluluklar› da Alman kilisesinin etkisi alt›na girer (Dvornik 1962, s.3-4).

Rusya Rus tarihi bir ulus-devlet tarihi de¤ildir. Farkl› etnik unsurlar›n birleflmesi ile ortaya ç›km›fl ve daha sonra büyük bir imparatorluk halini alm›flt›r (Riasanovsky, s.9). Bununla birlikte de¤iflik dönemlerde Mo¤ol, Türk, Fin ve ‹skandinav kavimleri ile kar›flm›fl olsalar da Rus Devleti’ni meydana getiren temel halk, Do¤u Slavlar›d›r. III. yüzy›ldan itibaren Balt›k k›y›lar›, Don Nehri, Karadeniz ve Tuna aras›nda faaliyetlerde bulunan Slav kabileleri, VIII. ve IX. yüzy›llarda kuzeyden gelen ‹skandinavlar›n idaresi alt›nda birleflirler. 750 y›l›nda Güney Rusya’ya inen ‹sveçliler, burada daha sonra devlete ve halka ad›n› verecek olan Ruslarla karfl›lafl›rlar. Ortaça¤- da bütün Do¤u Slavlar›n›n genel ad› haline gelen Rus teriminin menfle- i ve anlam› ile ilgili olarak de¤iflik fikirler ileri sürülmektedir. ‹lk olarak, Rus kelimesinin, Finlilerin, ‹sveçlilere verdikleri ve kay›kç›lar-kürekçiler anlam›na gelen Ruotsi’den türedi¤i ileri sürülmektedir. Di¤er bir görüfle göreyse Rus ad› ‹ranî bir kavim olan Alanlar›n, Roxalan kabilesi ile ilgilidir. Son olarak baz› araflt›rmac›lar Rus ad›n› topografik aç›dan izah etmeye çal›fl›rlar (Kurat 1993, s.16-17; Vernadsky 2009, s.48; Riasanovsky 2011, s.22 vd.) Etnik kökenleri üzerinde tart›flmalar›n hâlâ devam etti¤i Ruslar da bölgeye gelen ‹skandinavlar gibi zaman içerisinde Slavlafl- m›fllard›r (Vernadsky 2009, s.s.48). Yo¤un bir ticarî faaliyet içerisinde olan Rus- ya’daki ‹sveç-Rus kolonileri, 839 y›l›ndan itibaren Bizans ‹mparatorlu¤u ile temasa geçerler. Ancak bafllang›çta iliflkilerin pek dostane oldu¤u söylenemez. Nitekim 840’da Karadeniz’in güney k›y›s›ndaki Bizans flehri Amastris (Amasra), Ruslar›n sal- d›r›s›na u¤rar (Vernandsky 2009, s.49-50). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 19

Rus tarihinin bafllang›c› ‹skandinav kökenli Vareglerin Baflbu¤u Rurik’in 856 y›- l›nda Kuzey Rusya’daki ‹skandinav kolonilerinde düzeni sa¤lamak için önce Lado- ga Gölü civar›na sonra da Velikiy Novgorod’a yerleflmesi olarak kabul edilmektedir. Kaynaklardaki bilgilere göre Varegler, kendi aralar›nda sürtüflme içerisinde olan Slav kabileleri taraf›ndan kendilerini yönetmeleri için davet edilmifltir (Riaso- novsky 2011, s.20-21; Kurat 1993, s.19-20). Rurik döneminde de Bizans ‹mparatorlu¤u ile olan iliflkiler henüz yumuflamam›flt›r. 860 y›l›nda Karadeniz’i aflarak ‹stanbul Bo¤az›’na giren bir Rus filosu, ‹stanbul’un sur d›fl›ndaki sahil bölgelerini ya¤- malar (Norwich 1993, s.66.). 873 y›l›nda Rurik öldü¤ünde yerini Norveç kökenli Oleg al›r. Dikkatini güneye yönelten Oleg, yaklafl›k befl y›l sonra ‹sveç Ruslar›n›n elindeki Kiev’i ele geçirir. Buras›n› kendisine merkez olarak seçip ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eder. Onun devrinde biri 911 di¤eri 944 y›llar›nda olmak üzere Bizans ‹mparatorlu¤u ile iki ticaret antlaflmas› yap›l›r (Vernandsky 2009, s.52). Kiev Knezli¤i’nin Svyatoslav döneminde büyük güç kazand›¤› görülür. Babas› Igor öldü¤ünde küçük yafllarda bulunan Svyatoslav gerçek manada devletin yöne- timini eline al›ncaya kadar annesi Olga ona vekâlet eder. 957’de Bizans saray›n› zi- yaret eden Olga’n›n Ortodokslu¤u kabul etmesiyle Bizans ‹mparatorlu¤u’nun Rus- ya sahas›ndaki etkisi bafllam›fl olur. Svyatoslav’›n iktidar›, hâkimiyet sahalar›n› geniflletmek amac›yla yapt›¤› seferlerle geçer. 965’te Hazarlar ve 967 senesinde Bi- zans’›n yard›m talebi üzerine Tuna Bulgarlara karfl› düzenledi¤i seferlerde baflar›l› olur (Vernandsky 2009, s.52-53). 969’da Svyatoslav’›n yoklu¤unu de¤erlendirmek isteyen Türk kökenli Peçenek- ler Kiev’i kuflat›r. Bunu ö¤renen Svyatoslav, Tuna bölgesinden h›zla geri dönerek baflkentini kurtar›r. Bulgarlar› ma¤lup eden Svyatoslav’›n Tuna bölgelerinde ele geçirdi¤i yerleri terk etmek istememesi Bizans ‹mparatorlu¤u ile aras›n› açar. 971 y›l›nda Bizans imparatoru Ioannis Cimiskis (969-976) taraf›ndan ma¤lup edilen Svyatoslav, ülkesine dönmek zorunda kal›r. Ancak geri dönüfl s›ras›nda Peçenek- lerin sald›r›s›na u¤rayarak ordusundaki pek çok askerle birlikte hayat›n› kaybeder. Svyatoslav’›n ölümünden sonra Rusya sahas›nda çeflitli knezlikler (prenslikler) ortaya ç›kar ve bunlar 150 y›ldan fazla bir süre ço¤unlukla ma¤lup olduklar› Peçe- neklerle mücadele ederler (Vernandsky 2009, s.54 vd.).

Polonya Ortaça¤ Avrupas›’nda Slavlar taraf›ndan kurulan bir di¤er siyasî organizasyon, Slavlar›n anayurtlar› olarak kabul edilen sahada (Vistül ve Oder nehirleri aras›ndaki bölge) Bat› Slavlar› taraf›ndan kurulan Polonya Krall›¤›’d›r. Polonya tarihinin resmi olarak bafllang›c› Piast hanedan›n›n kurucusu Mieszko’nun (962-992) 966 y›l›n- da H›ristiyanl›¤› benimsemesi olarak kabul edilmektedir. Bu davran›fl› ile o, s›n›r- lar›n› do¤u yönünde geniflletmek niyetinde olan Kutsal Roma-Cermen imparatoru I. Otto’nun (936-973) kendi hâkimiyet bölgelerine bir sald›r› düzenlemesini engellemeyi düflünür. Roma kilisesi ile yak›n iliflki içinde olan Mieszko, 968 senesinde Poznan’da piskoposluk kurar. Uzun iktidar› boyunca Balt›k Denizi’nin güney sahillerinde yer alan Pamerania ve Afla¤› Oder bölgesini hâkimiyeti alt›na almak için pek çok sefer düzenleyen Mi- eszko, 972’de Saksonya ve Avusturya’n›n bir bölümünü içine alan Ostmark Dükü I. Odo’yu ma¤lup eder. 979’da Odo’nun yard›m›na gelen imparator II. Otto’yu yenmeyi baflar›r. 983 y›l›nda III. Otto ile ittifak kuran Mieszko, Paris’te yaflayan Lu- tetianlar ve Çeklere karfl› imparatorun yan›nda yer al›r. Ayr›ca damad› olan Dani- 20 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

marka kral› Sweyn Forkbeard’a ‹ngiltere seferleri s›ras›nda destek verir. Miesz- ko’nun ölümünün ard›ndan yerine geçen o¤lu I. Boleslaw (992-1025), ilk Polonya kral› olarak kabul edilir. Yetenekli bir devlet adam› ve cesur bir asker olan bu fla- h›s 996’da Krakow’u zapt eder. En meflhur seferi 1018 y›l›nda Kiev’i ele geçirdi¤i seferdir. III. Otto (983-1002) döneminde Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u ile iyi iliflkiler içinde olunsa da onun ölümünden sonra durum bir anda de¤iflir. Otto’nun halefi II. Henry (1002-1024) ile I. Boleslaw aras›ndaki savafl 1018 y›l›nda Alman- ya’n›n do¤usunda bulunan Bautzen’de imzalan bar›fl antlaflmas›na kadar aral›ks›z devam eder (Halecki 1978, s.11 vd.). I. Boleslaw’›n o¤lu II. Mieszko (1025-1031-1032-1034), 1031 y›l›nda II. Conrad (1027-1039) ve Kiev knezi Yaroslav karfl›s›nda u¤rad›¤› büyük yenilginin ard›ndan topraklar›n›n büyük k›sm›n› kaybeder. Ancak II. Mieszko’nun o¤lu Casimir (1039- 1058) ve torunu II. Boleslaw (1058-1076 aras›nda Polonya dükü; 1076-1079 aras›n- da Polonya kral›) döneminde Polonya eski gücüne kavuflur ve özellikle II. Boles- law, Kutsal Roma Cermen imparatoru IV. Heinrich’e (1084-1105) karfl› baflar›yla mücadele eder (Halecki 1978, s.52 vd.) 1138’de Polonya Krall›¤›’n›n topraklar› III. Boleslaw’›n (1107-1138) befl o¤lu aras›nda paylafl›l›r ve bu tarihten sonra uzun sü- re kardefller aras›nda mücadeleler yaflan›r.

SIRA S‹ZDE Erken Ortaça¤’daSIRA S‹ZDE Kuzey, Bat› ve Do¤u Avrupa’daki siyasî durumu de¤erlendiriniz 4

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 21

Özet

Roma ‹mparatorlu¤u ile Cermen kavimleri ara- Erken Ortaça¤’da Merkezi Avrupa’n›n siyasî du- NA MAÇ NA MAÇ 1 s›ndaki iliflkileri aç›klayabilmek 3 rumunu aç›klayabilmek M.S. 395 y›l›nda I. Teodosios’un (379-395) ölü- Son Merovenj kral› III. Childerik’in 751 y›l›nda münün ard›ndan Roma ‹mparatorlu¤u, Do¤u ve Papa Zachary (741-752) taraf›ndan azl edilip K›sa Bat› olmak üzere ikiye bölünür. Sonradan Bizans Peppin’in Franklar›n kral› olarak taç giydirilmesi- ‹mparatorlu¤u olarak adland›r›lacak olan Do¤u nin ard›ndan Merovenj hanedan› sona erer ve Roma ‹mparatorlu¤u, 1453 y›l›nda ‹stanbul’un ad›n› hanedan›n en büyük temsilcisi fiarlman’dan Türkler taraf›ndan fethedilmesine kadar bin y›l- alan Karolenj hanedan› dönemi bafllar. 800 y›l›n- dan fazla bir süre ayakta kal›rken, Bat› Roma ‹m- da fiarlman, Papa III. Leo’nun elinden giydi¤i taç paratorlu¤u yüzy›l dahi varl›¤›n› devam ettire- ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilir. fiarlman’›n mez. Roma ‹mparatorlu¤u’nun idarî yap›s›ndaki kurdu¤u büyük imparatorlu¤un baflar›s› onun ha- bölünmüfllük Hun bask›s›yla bat›ya göç ederek yat› ile s›n›rl› kal›r. 843 y›l›nda imzalanan Verdun imparatorluk arazilerine yerleflen Cermen kavim- Antlaflmas› ile imparatorluk fiarlman’›n üç torunu lerini harekete geçirir. Vizigotlar Güney ve Orta aras›nda paylaflt›r›l›r. fiarlman’›n büyük ülküsünü Galya ile ‹spanya’y›, Ostrogotlar ‹talya’y›, Van- yeniden dirilten kifli 936 y›l›nda Aachen’de “Al- dallar Kuzey Afrika’y› ve Lombardlar Kuzey ‹tal- man kral›” ilan edilen I. Otto’dur (936-973). 2 fiu- ya’y› ele geçirir. bat 962’de Papa taraf›ndan taç giydirilerek Kutsal Roma-Cermen imparatoru ilan edilen I. Otto tara- Orta Asyal› kavimlerin Erken Ortaça¤ Avrupa- f›ndan yeniden canland›r›lan imparatorluk, 1806 NAMAÇ 2 s›’n›n siyasî yap›s› üzerindeki etkilerini tart›fla- y›l›na kadar yaklafl›k dokuz as›r çeflitli hanedan- bilmek lar ve adlarla varl›¤›n› sürdürür. Bu dönemdeki Orta Asya’dan ayr›larak bat›ya gelen ilk Türk kav- önemli geliflmelerden birisi de Müslümanlar›n ‹s- mi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupa’n›n de- panya’y› fethidir. 711 y›l›nda Tar›k bin Ziyad ko- mografik yap›s›n› kökünden de¤ifltirmifllerdir. mutas›ndaki ‹slâm ordusunun kendi ad›yla an›- Kavimler Göçü’nü bafllatan Hunlar, Cermen kalan Cebel-i Tar›k bo¤az›n› geçerek ‹ber Yar›ma- vimlerinin Bat› Avrupa’ya hareket etmelerine se- das›’na ç›kmas›yla bafllayan Avrupa’daki Müslü- bep olmufl, Do¤u ve Bat› Roma imparatorluklar›- man varl›¤› 1492’ye kadar devam eder. n›n kaderini belirlemifllerdir. Attila (434-453) dö- neminde, çeflitli boylar halinde kendi liderlerinin Erken Ortaça¤’da Kuzey, Bat› ve Do¤u Avru- idaresinde faaliyette bulunan bütün boylar bir- NA MAÇ 4 pa’daki geliflmeleri tart›flabilmek lefltirilerek, s›n›rlar› Danimarka’dan ‹ran’a kadar Erken Ortaça¤’da Kuzey, Bat› ve Do¤u Avrupa’da uzanan merkezî bir imparatorluk vücuda getiri- etkin olan kavimler M.S. 500 y›l›ndan 1066 sene- lir. Ancak Attila’n›n 453 y›l›nda ölümünün he- sindeki Norman istilas›na kadar Britanya’da hâ- men ard›ndan Hun ‹mparatorlu¤u parçalan›r. Er- kimiyet kuran Anglo-Saksonlar; VIII. yüzy›ldan ken Ortaça¤ Avrupa tarihinde etkin bir rol oyna- itibaren anavatanlar›ndan ayr›larak iki yüzy›l bo- yan di¤er Orta Asyal› bir kavim olan Avarlar, yunca Avrupa’dan Asya’ya kadar çok genifl bir Göktürk Devleti’nin kurulmas›n›n ard›ndan bat›- sahada faaliyetlerde bulunan ‹skandinavya’n›n ya do¤ru göç ederek Slav ve Bulgar topluluklar›- pagan, savaflç›, tüccar ve korsan halk› Vikingler n› hâkimiyetleri alm›flt›r. K›sa süre içinde Avarlar ve bugün Avrupa’daki en kalabal›k etnik grubu Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleri tamamen de- oluflturan Slavlard›r. Zaman içerisinde Ortodoks- netim alt›na almay› baflarm›fllard›r. Bayan Ka¤an lu¤u, Katolikli¤i, Protestanl›¤› ve Müslümanl›¤› döneminde Avrupa içlerine kadar ilerleyen Avar- kabul eden Slav halklar› genel olarak Do¤u Slav- lar›n, baflkenti 796 y›l›nda Franklar›n eline geçer. lar› (Ruslar, Ukraynal›lar, Belaruslar), Bat› Slavla- Avar Ka¤anl›¤›’n›n 811 y›l›nda son buldu¤u kabul edilse de Avarlar›n X. yüzy›la kadar Avru- r› (Polonyal›lar, Çekler, Slovaklar) ve Güney Slav- pa’da çeflitli topluluklar aras›nda varl›klar›n› de- lar› (S›rplar, H›rvatlar, Slovenler vd.) olarak üç vam ettirdi¤ine dair bulgular vard›r. gruba ayr›l›r. 22 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. Kavimler Göçü’nün sonucunda Roma ‹mparatorlu- 4. Vizigotlar, ¤u 395 y›l›nda imparator I.Teodosios’un o¤ullar› Arka- - Romal› idarecilerin kötü muamelesi üzerine Ostro- dius ve Honorius aras›nda ikiye bölünmüfltür. gotlarla birlefltiler. Buna göre Kavimler Göçü’nün neden oldu¤u bu sonuç - Hun Hükümdar› Attila’ya karfl› Roma ile ittifak yap- ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? t›lar. a. Roma ‹mparatorlu¤u’nun güçlenmesine neden Bu bilgilere göre afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulafl›- olmufltur. labilir? b. Siyasi otorite güç kaybetmifltir. a. Vizigotlar, Hunlar› yenilgiye u¤ratm›flt›r. c. Roma ‹mparatorlu¤u’nda saltanat sistemi görül- b. Ostrogotlar, Vizigotlar›n egemenli¤ine girmifltir. mektedir. c. Roma ile Vizigotlar aras›nda daimi bar›fl sa¤lan- d. Kavimler Göçü Roma ‹mparatorlu¤u’nu olum- m›flt›r. suz etkilemifltir. d. Siyasi ç›karlar devlerler aras› iliflkileri belirlemifltir. e. Merkezi devlet yap›s› korunamam›flt›r. e. Savafltan çok diplomatik iliflkilere daha çok önem vermifllerdir. 2. - Roma ‹mparatorlu¤u’nun ikiye ayr›lmas› - Feodal beyliklerin kurulmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisinde Do¤u Roma ‹mparator- geliflmelerine bak›larak Avrupa’n›n afla¤›daki alanlar- lu¤u’nun baflkentini kuflatan iki topluluk birlikte veril- dan hangisinde de¤iflime u¤rad›¤› söylenebilir? mifltir? a. Sosyal a. Hunlar - Ostrogotlar b. Askeri b. Slavlar - Avarlar c. Siyasi c. Vandallar - Hunlar d. Ekonomik d. Avarlar -Vizigotlar e. Kültürel e. Avarlar - Hunlar

3. Hun bask›s› sonucunda topraklar›n› terk etmek zo- 6. Afla¤›daki Cermen kavimlerinden hangisi zaman›n- runda kalan Vizigotlar k›sa sürede güçlendiler. ‹lk kap- da Kuzey Afrika’n›n tamam› ele geçirilmifltir? saml› yaz›l› yasalar› oluflturdular. Vizigot kabilelerini a. Vizigotlar idaresi alt›nda birlefltirmeyi baflaran kral I.Alarik, daha b. Vikingler sonra üç sefer düzenledi¤i Roma’y› da ele geçirmifltir. c. Vandallar Bu bilgilere göre afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? d. Ostrogotlar a. Hukuk devleti oldu¤u e. Lombardlar b. Siyasi birli¤in sa¤land›¤› c. Merkezi otoritenin güçlü oldu¤u 7. Son Merovenj kral›n›n, Papa taraf›ndan tahttan indi- d. Egemenlik alanlar›n›n geniflledi¤i rilip yerine K›sa Peppin’in Franklar›n kral› olarak taç e. Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›ld›¤› giydirilmesinin ard›ndan Merovenj hanedan› sona ermifl ve Karolenj hanedan›n›n hâkimiyeti bafllam›flt›r. Buna göre afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulafl›lamaz? a. Papa Avrupa’daki topluluklar› yönetimi alt›nda birlefltirmek istemifltir. b. Frank krall›¤› farkl› hanedanlar taraf›ndan yöne- tilmifltir. c. Papa ç›karlar› do¤rultusunda hareket etmifltir. d. Yönetimde teokratik anlay›fl etkilidir. e. Papa dinsel gücün yan›nda siyasal güce de sahiptir. 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 23

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

8. Afla¤›dakilerin hangisinde Emevilerin Bat›’da ilerle- 1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma ‹mparatorlu¤u ve Cer- mesine ve durdurulmas›na neden olan savafllar birlikte men Kavimleri” bölümünü yeniden okuyunuz. verilmifltir? 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma ‹mparatorlu¤u’nun a. Toledo - Saragosta Bölünmesi ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun Y›- b. Guadalete - Poitiers k›l›fl›” bölümünü yeniden okuyunuz. c. Poitiers - Cebel-i Tar›k 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vizigotlar (Bat› Gotlar›)” d. Cordoba - G›rnata bölümünü yeniden okuyunuz. e. Toledo - Guadalete 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vizigotlar (Bat› Gotlar›)” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avarlar” bölümünü yeni- 9. 476 y›l› Eylül ay›nda son imparator Romulus Agus- den okuyunuz. tulus’un (475-476) afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndan 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vandallar” bölümünü yeni- tahttan indirilmesi ile Bat› Roma ‹mparatorlu¤u tarihe den okuyunuz. kar›fl›r? 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiarlman (Charlemag- a. Attila ne/Charles The Great ve Ard›llar›” bölümü- b. Alarik nü yeniden okuyunuz. c. Theodorik 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya’da Müslüman Ha- d. Athanarik kimiyeti” bölümünü yeniden okuyunuz. e. Odoaker 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma ‹mparatorlu¤u’nun Bölünmesi ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun Y›- 10. fiarlman Vatikan’daki St. Peter Bazilikas›’nda III. Le- k›l›fl›” bölümünü yeniden okuyunuz. o taraf›ndan taç giydirilerek “Roma ‹mparatoru” ilan 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiarlman (Charlemag- edilir.Bu olay kendisini Roma ‹mparatoru’nun yegane ne/Charles The Great ve Ard›llar›” bölümünü temsilcisi olarak gören Bizans ‹mparatorlu¤u aç›s›ndan yeniden okuyunuz. kabul edilemez bir geliflmedir. Bu durumun afla¤›daki geliflmelerden hangisine ortam haz›rlam›flt›r? a. Katolik ve Ortodoks kiliselerinin birleflmesine b. Papa’n›n Do¤u Roma Kilisesi’nin de dini lideri olmas›na c. fiarlman’›n Bizans ‹mparatoru seçilmesine d. Bat› Roma ile Do¤u Roma’n›n siyasi aç›dan ay- r›lmas›na e. Dinin toplum üzerindeki etkisinin azalmas›na 24 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 çika’y› ele geçiren Merovenj hanedan› krallar› daha son- Roma ‹mparatorlu¤u’nun bölünmeden önceki son impara Kuzey Fransa’y› ve I. Clovis döneminde Güney Fran- ratoru I. Teodosios’un (379-395) 395 y›l›nda ölmesinin sa’y› zapt ederler. Son Merovenj kral› III. Childerik’in ard›ndan imparatorluk, o¤ullar› Arkadius ve Honorius 751’de Papa Zachary (741-752) taraf›ndan azl edilip K›- aras›nda ikiye bölünür. Arkadius imparatorlu¤un do¤u- sa Peppin’in Franklar›n kral› olarak taç giydirilmesinin suna, Honorius ise bat›s›na hükmeder. Siyasî parçalan- ard›ndan Merovenj hanedan› sona erer ve ad›n› hane- m›fll›k ve genç imparatorlar›n tecrübesizli¤i I. Teodosios dan›n en büyük temsilcisi fiarlman’dan alan Karolenj döneminde imparatorluk arazilerine yerlefltirilen Cermen hanedan› dönemi bafllar. 800 y›l›nda Papa III. Leo’nun kavimlerini harekete geçirir. Bat› Roma ‹mparatorlu- elinden giydi¤i taç ile Kutsal Roma imparatoru ilan edi- ¤u’nun y›k›nt›lar› üzerinde kurulan en büyük siyasî güç len fiarlman, tahta oturdu¤unda Frank Krall›¤› bugünkü olan Vizigotlar Güney ve Orta Galya ile ‹spanya’da hü- Fransa, Belçika, Hollanda, ‹sviçre ve Almanya’n›n bü- küm sürerler. 476 y›l›nda Romulus Agustulus’u tahttan yük bir k›sm›n› kaps›yordu. Bütün bu topraklarla yetin- indirerek Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’na son veren Odoa- meyen fiarlman, Kuzey Saksonya (774), Bavyera (788), ker’i 493 y›l›nda ma¤lup ederek öldüren Theodorik ön- Bohemya, Avusturya, Macaristan’›n bir k›sm›, Orta ve derli¤inde Sicilya ve Dalmaçya da dâhil olmak üzere tüm Kuzey ‹talya ve ‹spanya’n›n kuzeydo¤usunu ele geçirir. ‹talya’da Ostrogot hâkimiyeti bafllar. Gotlar›n iki kolunu fiarlman’›n kurdu¤u büyük imparatorlu¤un baflar›s› oluflturan bu iki Cermen kavmi d›fl›nda Vandallar Kuzey onun hayat› ile s›n›rl› kal›r. fiarlman’›n 28 Ocak 814 y›- Afrika’y› ve Lombardlar Kuzey ‹talya’y› ele geçirir. l›ndaki ölümünden k›sa bir süre sonra Karolenj ‹mparatorlu¤u halefleri aras›nda bölüflülür. 843 y›l›nda imzala- S›ra Sizde 2 nan Verdun Antlaflmas› ile imparatorluk fiarlman’›n üç Orta Asya’dan ayr›larak bat›ya gelen ilk Türk kavmi ola- torunu aras›nda paylaflt›r›l›r. fiarlman’›n büyük ülküsü- rak kabul edilen Hunlar, Avrupa’n›n demografik yap›s›- nü yeniden dirilten kifli 936 y›l›nda Aachen’de “Alman n› derinden de¤ifltirmifllerdir. Kavimler Göçü’nü baflla- kral›” ilan edilen I. Otto’dur (936-973). 2 fiubat 962’de tan Hunlar, Cermen kavimlerinin göçünü h›zland›rm›fl, Papa taraf›ndan taç giydirilerek Kutsal Roma Cermen Do¤u ve Bat› Roma imparatorluklar›n›n kaderini belir- imparatoru ilan edilen I. Otto taraf›ndan yeniden can- lemifllerdir. Attila (434-453) döneminde, çeflitli boylar land›r›lan imparatorluk 1806 y›l›na kadar yaklafl›k do- halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan kuz as›r çeflitli hanedanlar ve adlarla varl›¤›n› sürdürür. bütün boylar birlefltirilerek, s›n›rlar› Danimarka’dan ‹ran’a kadar uzanan merkezî bir imparatorluk vücuda S›ra Sizde 4 getirilir. Ancak Attila’n›n 453 y›l›nda ölümünün hemen Erken Ortaça¤’da Kuzey, Bat› ve Do¤u Avrupa’n›n du- ard›ndan Hun ‹mparatorlu¤u parçalan›r. Erken Ortaça¤ rumuna bak›ld›¤›nda siyasî geliflmelere yön veren çeflit- Avrupa tarihinde etkin bir rol oynayan di¤er Orta Asya- li etnik topluluklar›n farkl› bölgelerde tesirli olduklar› l› bir kavim olan Avarlar, Göktürk Devleti’nin kurulma- görülmektedir. Britanya’da M.S. 500 y›l›ndan 1066 se- s›n›n ard›ndan bat›ya do¤ru göç ederek Slav ve Bulgar nesindeki Norman istilas›na kadar Anglo-Saksonlar, topluluklar›n› hâkimiyetleri alm›fl ve k›sa süre içinde adan›n büyük k›sm›nda hâkim güçtür. ‹skandinavya’n›n Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleri tamamen denetim savaflç›, tüccar ve korsan halk› Vikingler, yaln›zca belir- alt›na almay› baflarm›fllard›r. Bayan Ka¤an döneminde li bir co¤rafyada de¤il Avrupa’dan Asya’ya kadar çok Avrupa içlerine kadar ilerleyen Avarlar›n, baflkenti 796 genifl bir sahada iki yüzy›l boyunca ac›mas›zca ya¤ma- y›l›nda Franklar›n eline geçer. Avar Ka¤anl›¤›’n›n 811 larda bulunmufllard›r. Özellikle Avrupa’n›n neredeyse y›l›nda son buldu¤u kabul edilse de Avarlar›n X. yüzy›- tüm sahil kesimlerini ya¤malayan bu halk, ele geçirdik- la kadar Avrupa’da çeflitli topluluklar aras›nda varl›kla- leri zenginlikleri ülkelerine tafl›man›n yan› s›ra, zaman r›n› devam ettirdi¤ine dair bulgular vard›r. içerisinde farkl› bölgelere kal›c› olarak yerleflmifller ve buralardaki elit tabaka aras›na kar›flarak etkin bir rol S›ra Sizde 3 oynam›fllard›r. Bugün Avrupa’daki en kalabal›k etnik Bu günkü Almanya’da Ren Nehri’nin kuzeyinde, Balt›k grubu oluflturan Slavlar ise Do¤u Slavlar› (Ruslar, Uk- k›y›lar›nda yaflayan bir Cermen kavmi olan Franklar›n raynal›lar, Belaruslar), Bat› Slavlar› (Polonyal›lar, Çek- Galya’ya yerleflmeleri 454 y›l›ndan sonra olur. Frank ler, Slovaklar) ve Güney Slavlar› (S›rplar, H›rvatlar, Slo- Krall›¤›’n› kuran Merovenj krallar› efsanevî bir kiflilik venler vd.) olarak üç gruba ayr›lm›fllar ve k›tan›n he- olan Merovech’in soyundan gelmektedirler. Önce Bel- men tamam›na yay›lm›fllard›r. 1. Ünite - Erken Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (395-1000) 25

Yararlan›lan Kaynaklar Ahmetbeyo¤lu, Ali, “Büyük Hun Hükümdar› Attila”, Kerr, Gordon, Charlemagne’den Lizbon Antlaflmas›’na Türkler, C.I, s.902-920. Avrupa’n›n K›sa Tarihi, çev. Cumhur Atay, ‹stanbul Bafltav, fierif, “Avrupa Hunlar›”, Türkler, C.1, Ankara 2011 2002, s.853-886. Kurat, Akdes Nimet, “Avarlar”, yay›na haz. Serkan Acar, Brockelmann, Carl, ‹slâm Uluslar› ve Devletleri Tarihi, Tarih ‹ncelemeleri Dergisi, XXVI/1, (Temmuz 2011), TTk yay. Ankara 2002. s.81-110. Burns, Thomas, A History of the Ostrogoths, Indiana Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzy›llarda Karadeniz University Press, 1991. Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara Cross, Arthur Lyon, A Shorter History of England and 1992. Greater Britain, New York Tarih, 1920. Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, Türkçe çev. Galip Üstün, Dikici, Radi, fiu Bizim Bizans (Byzantium 330-1453), ‹letiflim yay., ‹stanbul 2005. ‹stanbul 2007. Liebeschuetz, J.H.W.G., “Gens into regnum: the Dvornik, Francis, The Slavs in European History and Vandals”, Regna and Gentes, s.55-83. Civilisation, Rutger University Press, 1962. Moorhead, John, “Ostrogothic Italy and the Lombard es-Sufî, Halid, “Endülüs Emevi Devleti”, Do¤ufltan Gü- Invasions”, The New Cambridge Medieval History, nümüze Büyük ‹slâm Tarihi, C.4, ‹stanbul 1988, C.1, Cambridge 2008, s.140-161. s.117-308. Norwich, John Julius, Byzantium The Apogee, Penguin es-Sufî, Halid, “Müslümanlar›n Endülüs’ü Fethi”, Do¤ufl- Books, London 1993. tan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihi, C.4, ‹stanbul O’Callaghan, Joseph F., A History of Medieval Spains, 1988, s.15-116. Cornell University Press 1983. Gelfand, Dale Evva, Charlemagne, New York 2003. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev. Gerberding, Richard, “The Later Roman Empire”, The Fikret Ifl›ltan, TTK yay. Ankara 1991. New Cambridge Medieval History, C.1, Cambridge Özdemir, Mehmet, “Endülüs”, TDV‹A, c.11, ‹stanbul 2008, s.13-34. 1995, s. 211-225. Goetz, Hans-Werner, “Gens, kings and kingdoms: the Özkuyumcu, Nadir, M›s›r ve Kuzey Afrika’n›n Müslü- Franks”, Regna and Gentes The Relationship between manlar Taraf›ndan Fethi, Manisa 2007 Late Antique and Early Medieval Peoples and Öztuna, Y›lmaz, Devletler ve Hanedanlar, C.III,V, An- Kingdoms in the Transformation of the Roman kara 1996. World, edit. H.-W.Goetz, Jörg Jarnut, Walter Pohl, Pohl, Walter, “A Non-Roman Empire in Central Europe: Leiden-Boston 2003, s.307-344. The Avars”, Regna and Gentes, s.571-595. Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, çev. Esra Ermert, Rasonyi, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara 1993. YKY, ‹stanbul 2008. Riasanovsky Nicholas V.-Mark D. Steinberg, Rusya Ta- Gül, Muammer, Ortaça¤ Avrupa Tarihi, 2.bask›, ‹stanbul rihi, çev., Figen Dereli, ‹nk›lâp yay., ‹stanbul 2011. 2010. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, çev. Aret Demirkaynak, Halecki, Oscar, A History of Poland, London 1978. ‹nk›lap yay. ‹stanbul 2011 Heather, Peter, “Gens and Regnum among the Vernadsky, George, Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›z- Ostrogoths”, Regna and Gentes, s.85-133. rak-Egemen Ç. M›zrak, Selenge yay., ‹stanbul 2009. Heather, Peter, The Goths, Blackwell, 2004. Wolfram, Herwig, History of the Goths, University of Hersak, Emil, “Avarlar: Etnik Yarad›l›fl Tarihlerine Bir California Press, 1992. Bak›fl”, Türkler, C.2, Ankara 2002, s.641-657. Yorke, Barbara, “Anglo-Saxon gentes and regna”, Regna Jarnut, Jörg, “Gens, rex and regnum of the Lombards”, and Gentes, s.381-407. Regna and Gentes, s.409-427. ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 2 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüzy›l) Fransa, Almanya ve ‹ngil- N tere’nin siyasî durumunu irdeleyebilecek, Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüzy›l) ‹talya ve ‹spanya’daki ge- N liflmeleri tart›flabilecek, Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüzy›l) Üretim, Ziraat Tekniklerin- N deki De¤iflim ile Dini Hareketleri yorumlayabilecek, Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüzy›l) Feodalite ve Haçl› Seferle- N rini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Capet Hanedan› • ‹ber Yar›madas›’ndaki Krall›klar • Kutsal Roma-Cermen • Galiçya, Leon, Kastilya, ‹mparatorlu¤u • Hohenstaufen Hanedan› • ‹ngiltere’de Normanlar, • ‹spanya I. William, I. Richard, Magna • Tar›m Teknikleri Carta, III. Henry ve I. Edward • Engizisyon ve Aforoz • ‹talya’da Cermen ve Norman • Feodalite Etkisi • Haçl› Seferleri

‹çindekiler

• ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE ‹NG‹LTERE (11-13. YÜZYIL) • ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ Ortaça¤-Yeniça¤ Orta Dönem Ortaça¤ AVRUPASINDA ‹TALYA VE Avrupa Tarihi (11-13. ‹SPANYA (11-13. YÜZYIL) Avrupa Tarihi Yüzy›llar) • ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA ÜRET‹M, Z‹RAAT TEKN‹KLER‹NDEK‹ DE⁄‹ﬁ‹M VE D‹N‹ HAREKETLER (11.-13.YÜZYIL) • ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA FEODAL‹TE VE HAÇLI SEFERLER‹ (11-13. YÜZYIL) Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar)

ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE ‹NG‹LTERE (11.-13. YÜZYIL) Fransa ve Capet Hanedan› fiarlman’›n 28 Ocak 814’de ölmesinin ard›ndan o¤ullar›ndan Louis, ‹mparatorluk taht›na oturdu. Ancak fiarlman’›n ard›llar› onun miras›na gerekti¤i gibi sahip ç›ka- mad›lar. Nitekim I. Louis’in 840 y›l›ndaki ölümünden sonra en büyük o¤lu Lotha- ir, ‹mparatorluk tac›n› giymekle birlikte kardefllerinin muhalefeti ile karfl›laflt›. Kar- defller aras›ndaki mücadele 843 y›l›nda imzalanan Verdun Antlaflmas› ile sonuçlan- d› ve imparatorluk fiarlman’›n torunlar› aras›nda üç k›sma bölündü. Antlaflmaya göre Do¤u Frankia olarak an›lan ve Ren Nehri’nin bat›s›ndaki Almanya topraklar›- n› kapsayan k›s›m Louis’e, Bat› Frankia olarak an›lan ve Rhône Nehri’nin bat›s›n- daki Gaskonya, Septimania ve Akitanya’y› içine alan k›s›m Charles’a b›rak›l›rken, imparator unvan›n› kullanan Lothair, Orta Frankia olarak an›lan Rhôn ve Ren nehirleri aras›ndaki k›s›m ve ‹talya Krall›¤› üzerinde hüküm sürecektir (Greer- Lewis, 2005, s.218-219.). Bat› Franklar›n›n son Karolenj ‹mparatoru V. Louis, 987 y›l›nda ölünce Frank soylular›ndan Hugh Capet (987-996) kral seçildi. Böylece yeni bir hanedan›n hâki- miyeti bafllad›. Ancak gerek Hugh Capet gerekse ard›llar› II. Robert (996-1031), I. Henry (1031-1060) ve I. Philip (1060-1108) hiçbir zaman tüm Fransa üzerinde kesin bir otorite kurmay› baflaramad›lar. Kendilerini bu makama getiren soylular on- lardan daha genifl bir hâkimiyet alan›na sahiptiler ve krala her istediklerini yapt›ra- biliyorlard› (Bradbury 2007, s.69 vd.; Kerr 2011, s.25-26). Capet Hanedan›’n›n Fransa’da güç kazanmas› VI. Louis (1108-1137) dönemiyle bafllam›flt›r. Paris ve çevresinde güçlü bir kontrol sa¤layan VI. Louis iktidar›n›n bü- yük k›sm› boyunca krall›k otoritesini tan›mayan baronlarla mücadele etti ve pek ço¤unu itaat alt›na almay› baflard›. O¤lu ve halefi VII. Louis bu güçlü baronlardan Akitanya dükünün k›z› Elanor ile evlendi. Böylece Capet Hanedan›’n›n nüfuzu Fransa’n›n güneyine uzanm›fl oldu. II. Haçl› Seferi’ne kat›lan VII. Louis, bu seferin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›n›n ard›ndan Fransa’ya döndü. 1152 y›l›nda ayr›ld›¤› efli Elanor ile evlenen Anjou Hanedan›’ndan Normandiya Dükü Henry, Akitanya’ya hâkim oldu. 1154 y›l›nda Henry ‹ngiltere taht›na oturduktan sonra VII. Louis ve II. Henry aras›nda yirmi y›l boyunca mücadele yafland› (Bradbury, s.129 vd.). 28 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

VII. Louis’in o¤lu II. Philip (1180-1223) döneminin en önemli geliﬂmesi III. Haç- l› Seferidir. Ancak kral, bu seferden Fransa’y› iﬂgale kalkan ‹ngilizleri ülkesinden ç›kartmak için erken dönmek zorunda kald›. II. Philip’in ard›ndan tahta oturan VII- I. Louis (1223-1226), ancak üç y›l tahtta kalabildi. Onun ard›ndan yerini alan o¤lu IX. Louis (1226-1270), oldukça dindar bir krald› ve ölümünün ard›ndan aziz ilan edildi. Yedinci ve Sekizinci Haçl› Seferlerine kat›lan IX. Louis, Sekizinci Haçl› Se- feri s›ras›nda 1270 y›l›nda Tunus’ta öldü (Bradbury, s.201 vd.).

Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve Almanya 962’den 1806 y›l›na kadar varl›¤›n› devam ettiren ve Merkezî Avrupa’n›n büyük k›sm› ile ‹talya’y› kapsayan Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u Avrupa’n›n en büyük mo- narflisidir. 800 y›l›nda Papa taraf›ndan ilk Kutsal Roma ‹mparatoru ilan edilen fiarlman’›n ölümünden k›sa bir süre sonra Frank Krall›¤›, onun torunlar› aras›nda bö- lüflüldü. Bundan sonra Bat› k›sm› Frank ya da Fransa Krall›¤› olarak adland›r›l›rken Do¤u k›sm› Alman Krall›¤› olarak an›ld›. I. Berengar’in 924 y›l›nda ‹talya’da ölme- sinin ard›ndan Kutsal Roma ‹mparatoru unvan› yaklafl›k k›rk y›l boyunca hiç kimse taraf›ndan kullan›lmam›flt›r (Bryce 1871, s.83). 936 y›l›nda Aachen’de “Alman Kral›” ilan edilen I. Otto (936-973)’nun, 2 fiubat 962’de Papa XII. John taraf›ndan taç giydirilerek imparator ilan edilmesi, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun kurulufl tarihi olarak kabul edilmektedir. Ancak burada flunu da ifade etmek gerekir ki, Otto Karolenj hanedan› soyundan de¤il “Sakson ‹mparatorlar›” olarak adland›r›lan sülaleden gelmektedir (Bryce 1871, s.87-88; Ro- berts 2011, s.170). 962-1254 y›llar› aras›nda Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u iki hanedan taraf›ndan idare edildi. Bunlar 962-1124 y›llar› aras›nda hüküm süren Sakson Hanedan› ve 1124-1254 y›llar› aras›nda hüküm süren Hohenstaufen Hanedan›’d›r. Bu dönem boyunca her iki hanedana mensup imparatorlar›n temel politikas› ‹talya’n›n kontrol alt›na al›nmas› olmufltur. Bununla birlikte bu amaçlar›na tam olarak ulaflama- m›fllard›r. Baflka bir ifadeyle I. Otto taraf›ndan yeniden canland›r›lan ‹mparatorluk, fiarlman döneminde oldu¤u kadar genifl bir co¤rafyada hâkimiyet kuramam›flt›r. Bu dönemde Papal›k ile olan iliflkilere bak›ld›¤›nda iniflli ç›k›fll› bir çizgi izledi¤i ve ‹mparatorlu¤un Papal›k üzerindeki otoritesinin bafltaki imparatorlar›n gücü ile do¤ru orant›l› olarak zaman zaman art›p azald›¤› görülür. 1254 y›l›nda son Hohenstaufen Hanedan› ‹mparatoru IV. Konrad (1228-1254)’›n ölümünden 1438 y›l›nda Habsburg Hanedan›’n›n iktidar› ele geçirmesine kadar olan devrede merkezî otorite oldukça zay›flad›. ‹mparatorlu¤un ‹talya üzerindeki etkisi neredeyse tamamen son buldu¤u gibi, büyük ço¤unlu¤u Papa taraf›ndan taç giydirilmeyen imparatorlar›n Almanya’daki gücü dahi azalm›flt›r.

Normanlar ve ‹ngiltere 8. yüzy›lda anavatanlar›ndan ayr›lan Viking topluluklar› iki yüzy›l boyunca Avru- pa’dan Asya’ya kadar olan genifl bir sahaya yay›lm›fllard›. Bu dönem boyunca Av- rupa’ya ak›n eden Danlar ve Norveçliler ‹ngiltere, ‹rlanda, Almanya, Fransa ve ‹s- panya k›y›lar›n› talan etmifllerdir (Kerr 2011, s.17-18). 911 y›l›nda, önce Paris’i ar- d›ndan da Chartres’i kuflatan Viking liderlerinden Rollo (860-932) ile Fransa Kral› III. Charles (Basit Charles) (893-922) aras›nda bir antlaflma yap›ld›. Bu antlaflma ile Fransa kral›, kendisine tâbi olmak ve ülkesini soydafllar›n›n sald›r›lar›ndan korumak kofluluyla Rollo’nun maiyetindekilerle birlikte Normandiya bölgesinde yerlefl- mesine izin verdi. Vaftiz olarak H›ristiyanl›¤› kabul eden Rollo, Charles’in gayr-i 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 29 meflru k›z› Gisela ile evlendi. Zamanla bölgeye yerleflen bu kuzeyli topluluk ile yerli Franklar kar›flarak Normanlar› oluflturdu (Crouch 2007, s.1vd.). Normanlar, bulunduklar› bölge itibar›yla ‹ngiltere ile daha en bafltan beri yak›n iliflkiler kurmufllard›. Bu temaslar sonucunda Normandiya Dükü II. Richard (996- 1026)’›n k›z kardefli Emma ile ‹ngiltere Kral› Aethelred’›n evlenmesiyle taraflar ara- s›nda akrabal›k iliflkisi kuruldu. 1016 y›l›nda Danimarka Kral› Knud ‹ngiltere’yi istila etti¤inde Aethelred efli ve çocuklar› ile Normandiya’ya s›¤›nd›. 25 y›ll›k bir sür- gün hayat›n›n ard›ndan Aethelred’›n o¤lu Edward (1041-1066), 1041 y›l›nda ‹ngiltere’ye döndü. Edward ‹ngiltere’ye dönerken yan›nda çok say›da Norman› da getirdi ve onlar› önemli mevkilere yerlefltirdi. Böylece bu tarihten itibaren ‹ngiltere’de Norman etkisi bafllam›fl oldu (Crouch 2007, s.33 vd.). ‹ngiltere kral› Edward, 1066 y›l›nda geride erkek evlat b›rakmadan ölünce tahta Harold Godwinson geçti. Ancak onun krall›¤› Normandiya Dükü William (Fatih William) taraf›ndan tan›nmad›. William, Edward’›n ‹ngiltere taht› için kendisini varis b›rakt›¤›n› iddia ederek büyük bir donanma ile ‹ngiltere seferine ç›kt›. 14 Ekim 1066 tarihinde meydana gelen ve son Anglo-Sakson Kral› Harold’›n hayat›n› kaybetti¤i Hasting savafl›nda William büyük bir zafer kazand› (Crouch 2007, s. 87 vd.; Kerr 2011, s.19). 1066 Noel’inde Webminister manast›r›nda krall›k tac›n› giyen Wil- liam, ‹ngiltere’nin ilk Norman kral›d›r. ‹ngiltere’nin yeni fatihleri Frans›zca konu- flurken ahali Sakson dilini konufluyordu ve bu çift dillilik uzun süre devam etti.

I. William’›n Ard›llar› I. William 1087 y›l›nda ölünce o¤ullar›ndan II. William (1087-1100) ‹ngiltere taht›- na otururken en büyük o¤lu Robert, Normandiya dükü oldu. William’›n krall›¤›n›n o¤ullar› aras›nda bölünmesi, kardefller aras›nda mücadele yaflanmas›na sebep oldu. Asl›nda bu mücadeleyi ateflleyenler krall›¤›n kanal›n iki yakas›ndaki toprakla- r›n›n birlefltirilmesi düflüncesinde olan soylulard›. 1088 y›l›nda Robert taht› ele ge- çirmek için kardefline karfl› isyan bafllatt›, ancak baflar›l› olamad›. Uzun bir müca- delenin ard›ndan William ile bafl edemeyece¤ini anlayan Robert, 1096’da I. Haçl› Seferi’ne kat›ld›. Sefer için gerekli olan finansman› sa¤lamas› karfl›l›¤›nda Norman- diya’daki haklar›n› William’a devretti. Bununla birlikte 1100 y›l›nda William ölün- ce Robert, Normandiya’ya yeniden hâkim oldu (Crouch 2007, s.130 vd.). II. William’›n 1100 y›l›nda bir av s›ras›nda flüpheli bir flekilde okla gö¤sünden vurularak ölmesinin ard›ndan ‹ngiltere taht›na kardefli I. Henry (1100-1135) oturdu. I. Henry’nin ilk olarak halletmesi gereken mesele II. William’›n ölümünden sonra Normandiya’n›n idaresini tekrar ele geçiren a¤abeyi Robert idi. 1106 y›l›nda I. Henry karfl›s›nda ma¤lup olan Robert, savafl s›ras›nda esir düflünce bundan sonraki hayat›n› hapishanede geçirdi. Böylece I. Henry ‹ngiltere ve Normandiya’y› tek idare alt›nda birlefltirmeyi baflarm›fl oldu. I. Henry iktidar› boyunca merkezî idare- de pek çok reform yapm›fl ve bürokrasinin geliflmesini sa¤lam›flt›r (Crouch 2007, s.167 vd.). I. Henry’nin tek meflru o¤lu William daha babas› hayattayken öldü¤ünden, Kral taht›n› k›z› Matilda’ya b›rakt›. Bu durumda ya Matilda kraliçe olarak ülkeyi idare edecek ya da Angevin ailesine mensup kocas› onun ad›na bu ifli üslenecekti. An- cak ‹ngiliz soylular› her iki alternatifi de kabul etmeyince I. Henry’nin 1135 y›l›n- da ölmesinin ard›ndan Matilda’n›n kuzeni Stephen’i tahta geçirdiler. Bununla birlikte Matilda kendi hakk› olan taht› gasp eden kuzeninin hükümdarl›¤›n› tan›mayarak onunla mücadele etti. 1154 y›l›nda Stephen ölünce ‹ngiltere taht›na Matil- da’n›n o¤lu Henry geçti (Crouch 2007, s. 245 vd.). 30 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

II. Henry (1154-1189) tahta oturduktan sonra annesini sürgün eden ve Stephen döneminde iyice güçlenen baronlar›n gücünü k›rd›. Onun iktidar› dönemindeki di- ¤er bir önemli olay Canterbury Baflpiskoposu Thomas Becket’i öldürtmesidir. I. Henry döneminde yap›lan reformlar ile merkezî idare karfl›s›ndaki gücü azalt›lan kilisenin yeniden eski nüfuzunu kazanmas› için çaba sarf eden Becket güçlü bir idare kurmak isteyen II. Henry taraf›ndan öldürtülmüfltür (1170) (Barlow 1990, s.198 vd.). II. Henry iktidar› süresinde Fransa Kral› VII. Louis ile pek çok defa savaflm›flt›r. Ama onu as›l u¤raflt›ran mesele ilk efli Eleanor ve ondan olan o¤ullar› olmufltur. Kendi iktidar›na karfl› ayaklanan o¤ullar› ile defalarca karfl› karfl›ya gelen II. Henry, nihayet 1189 y›l›nda, Fransa Kral› II. Philip’in deste¤ini alan o¤lu Richard’a ma¤lup oldu. Bu yenilgiden iki gün sonra II. Henry ölünce o¤lu Richard ‹ngiltere kral› oldu (Yonge 2010, s.38-39).

I. Richard (Aslan Yürekli) (1189-1199) 3 Eylül 1189’da Webminister manast›r›nda düzenlenen törenle resmî olarak ‹ngiltere krall›k tac›n› giyen Richard, Yahudilerin bu törene kat›lmas›n› yasaklad›. Da- ha sonra Yahudi önde gelenleri yeni krala arma¤anlar›n› vermek amac›yla saraya geldiklerinde kral›n emri ile tartaklanarak saraydan at›lm›fllard›r. Bu olaylar›n ar- d›ndan Londra’da Richard’›n bütün Yahudilerin öldürülmesi emri verdi¤i yönünde söylentiler ç›k›nca flehirde Yahudi av› bafllam›fl ve evleri yak›lan, mallar› ya¤mala- nan Yahudiler ac›mas›zca katledilmifllerdir (Abbott 2009, s. 81 vd.). Eyyubî hükümdar› Selahaddin’in 1187 y›l›nda Kudüs’ü Haçl›lardan geri almas› üzerine Papan›n ça¤r›s› ile düzenlenen Üçüncü Haçl› Seferine kat›lmaya karar veren I. Richard, 1190’da ordusuyla ‹ngiltere’den ayr›ld›. Kudüs’e deniz yoluyla giden I. Richard, önce Sicilya ard›ndan K›br›s’› zapt ettikten sonra Akka önlerinde karaya ç›kt›. Akka’y› Müslümanlardan geri alan Haçl› ordular› flehirde katliam yapt›lar. Bundan sonra I. Richard ve Selahaddin Eyyubî aras›ndaki Arsuf Savafl›’nda da¤›lan Müslüman ordusu geri çekilmek zorunda kald›. Ancak I. Richard, tüm u¤rafllar›na ra¤men Kudüs’ü geri almay› baflaramad›. Nihayet 2 Eylül 1192’de taraflar aras›nda üç y›l geçerli olacak bir bar›fl antlaflmas› yap›ld›. Bundan sonra I. Richard ülkesine geri döndü (Demirkent, 1997, s.153 vd.). I. Richard dönüfl yolculu¤u s›ras›nda Viyana yak›nlar›nda Avusturya Dükü Leo- pold taraf›ndan esir edilerek Kutsal Roma ‹mparatoru VI. Henry’ye teslim edildi. ‹ngiltere kral› bu esarette çok yüksek miktarda bir fidye ödeyip Kutsal Roma imparatoruna vasall›k yemini ettikten sonra özgürlü¤üne kavuflarak 1194 y›l› Mart ay›nda ‹ngiltere’ye dönebildi. Hayat›n›n son y›llar›n› Normandiya’da geçiren I. Ric- hard, Fransa Kral› II. Philip ile yapt›¤› savafl s›ras›nda kaza sonucu at›lan bir okla kolundan yaraland›. Yaras›n›n kangren olmas›yla da hayat›n› kaybetti (1199) (Ab- bott 2009, s.312 vd.).

John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215) II. Henry’nin en küçük o¤lu olan John (1199-1216), bafllang›çta çok ön planda olmasa da, a¤abeylerinin babalar›na karfl› isyan etmelerinin ard›ndan di¤er o¤ullar›n- dan nefret eden kral taraf›ndan 1177’de ‹rlanda Lordu olarak atand›. Bununla birlikte I. Richard, babas› Henry’e karfl› 1189 y›l›nda ayakland›¤›nda John babas›na karfl› a¤abeyini destekledi. I. Richard kral oldu¤unda kardefline karfl› oldukça cö- mert davranm›fl ve ona, Fransa’da Mortain kontu yapmas› d›fl›nda ‹ngiltere’de de pek çok arazi verdi (Warren 1978, s.33 vd., s.38 vd.). 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 31

I. Richard, Üçüncü Haçl› Seferi’ne kat›lmak için ülkesinden ayr›l›rken kardefli John’dan ‹ngiltere’ye girmeyece¤i ve yönetime müdahale etmeyece¤ine dair söz alm›flt›. Ancak 1190 y›l›nda I. Richard’›n, ye¤eni Arthur’u veliaht tayin etmesi üze- rine John ‹ngitere’ye geldi ve I. Richard’›n yoklu¤unda devletin yönetimini b›rakt›- ¤› William Longchamp’›n elinden idareyi ald›. Ancak gerek ‹ngiliz soylular› gerekse halk, I. Richard’a ba¤l›l›klar›n› sürdürdüler. 1194 y›l› bafl›nda I. Richard ‹ngiltere’ye dönünce, yoklu¤undaki davran›fllar›ndan dolay› John’u sürgüne yollad›. Fa- kat k›sa bir süre sonra I. Richard kendisinden özür dileyen kardeflini affetti ve ona Mortrain ile ‹rlanda’daki mülklerini geri verdi. 1196 y›l›nda Richard’›n veliaht tayin etti¤i ye¤eni Arthur’un Fransa Kral› II. Philip ile yap›lan savaflta esir edilerek zin- dana at›lmas›n›n ard›ndan John yeni veliaht ilan edildi (Warren, s.44 vd.). 1199 y›l›nda I. Richard ölünce John, kral ilan edildi. Ancak Normandiya ve An- jou dükleri, onun krall›¤›n› tan›mad›lar ve taht›n gerçek sahibinin Fransa’da hapis tutulan Arthur oldu¤unu ilan ettiler. Fransa Kral› II. Philip de ç›karlar› do¤rultusunda John’a karfl› Arthur’u destekledi. Nihayet Arthur’u ele geçiren John, ye¤enini öl- dürterek bu sorunu kökünden halletmifl oldu (1203). Ancak onun Arthur’u öldürt- mesine k›zan Normandiya ve Anjou dükleri, John ve II. Philip aras›ndaki mücade- lede Fransa kral›n›n yan›nda yer al›nca 1204 y›l›nda John, Fransa’daki topraklar›- n›n büyük k›sm›n› kaybetti. Fransa’daki topraklar›n›n elinden ç›kmas› sonucu bü- yük bir prestij kaybeden John, bu topraklar› geri almak için harekete geçti. Ancak sefer masraflar›n›n karfl›lanmas› için vergi art›r›m›na gitmesi ülke içinde huzursuz- luklara sebep oldu (Warren, s.51 vd.). John, kilise ile de anlaflmazl›¤a düflmüfltür. O, 1205 y›l›nda Stephen Langton ad- l› birisinin Papa taraf›ndan Canterbury baflpiskoposlu¤una atanmas›na karfl› ç›karak bu makama kendi belirledi¤i aday›n getirilmesini istedi. Bunun üzerine Papa III. Innocentius vaftiz, evlilik ve cenaze gibi dinî törenlerin kilise taraf›ndan yap›l- mayaca¤›n› bildirdi ve 1209 y›l›nda ‹ngiltere kral›n› aforoz etti¤ini aç›klad›. John ise Papa’n›n bu karar›na misilleme olarak kilisenin mallar›na el koydu. Ancak bu sür- tüflmenin galibi Kilise oldu ve 1213 y›l›nda John, Papa’n›n isteklerini kabul ederek onunla anlaflt› (Warren, s.163 vd.). Papal›k ile uzlaflma sa¤layan John, bundan sonra bütün dikkatini Fransa’daki mücadeleye verdi. Ancak onun Fransa’daki topraklar›n› geri almak için bafllatt›¤› çaba, 1214 y›l›nda Bouvines Savafl›’ndaki a¤›r yenilgi ile sonuçsuz kalm›fl oldu. John, 1215 y›l› Ocak ay›nda ‹ngiltere’ye döndü¤ünde baronlar›n kendisine karfl› birlefltiklerini ve öne sürdükleri flartlar› kabul etmesini istediklerini gördü. Duru- mun ciddiyetini kavrayan kral, bir yandan baronlar›n taleplerine verece¤i cevab› erteleyerek zaman kazanmaya çal›fl›rken di¤er yandan kendisine baflkald›ran bu asileri cezaland›rmak için destek aray›fl›na girdi. Nihayet Papal›k ‹ngiltere’de duruma hâkim olabilmesi için John’a destek verece¤ini bildirdi. Bu yard›m vaadinden ald›¤› cesaretle asilerin mallar›na el konulmas› emrini verdi. Ancak kuvvetlerini toplayan baronlar Londra üzerine yürüyerek flehrin kontrolünü ele geçirdiler ve Fransa Kral› II. Philip’i ‹ngiltere’ye davet ettiler. Baronlar›n bask›s›na daha fazla karfl› koyamayan John, onlarla Londra’n›n yaklafl›k olarak 30 km bat›s›ndaki Runn- ymede’de bir araya gelerek Haziran 1215’te Magna Carta’y› imzalamak zorunda kald› (Levy 2008, s.58 vd.). Latince “Büyük Sözleflme, Büyük Ferman” anlamlar›na gelen Magna Carta, Or- taça¤ ‹ngilteresi’nin en önemli belgelerinden bir tanesidir. Magna Carta, sonradan farkl› flekillerde yorumlanm›flsa da asl›nda feodallerin kral karfl›s›nda haklar›n› garanti alt›na alan bir belgedir. Kilise, din görevlilerinin atanmas›nda özgür olacak, 32 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

baronlar›n r›zas› al›nmadan kararlaflt›r›lan miktardan daha fazla oranda vergi al›na- mayacak, mevcut yasalara uyan hiçbir özgür insan keyfi olarak cezaland›r›lamaya- cak fleklinde üç temel prensibe vurgu yapan Magna Carta, kral› di¤er insanlar gibi kanunlara uymak zorunda b›rakmaktayd›. Her ne sebepten olursa olsun kral kanunlara uymay› reddederse, soylular onu azledip yerine yeni bir kral seçme hak- k›na sahiptiler. Ancak John, bask› alt›nda imzalad›¤› bu antlaflmaya uymak niyetinde de¤ildi. Bunun üzerine baronlar II. Philip’in o¤lu Louis’i, krallar› olmas› teklifi ile ‹ngiltere’ye davet ettiler. John, güneyden gelen Frans›z istilac›lar ve asi baronlar›na karfl› giriflti¤i mücadele s›ras›nda dizanteri hastal›¤›na yakalanarak 1216 y›l› Ekim ay›nda öldü (Marshall 2006, s. 216 vd.).

III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307) John öldü¤ünde geride 9 yafl›ndaki Henry ve 7 yafl›ndaki Richard olmak üzere iki o¤lu kalm›flt›. John’a karfl› mücadele veren baronlar, Fransa Kral› II. Philip’in o¤lu Louis’i ‹ngiltere’ye davet etmifllerdi. Ancak John öldükten sonra baronlar›n büyük bir k›sm›, yeni kral›n Louis de¤il Henry’nin olmas›n›n kendileri aç›s›ndan daha iyi olaca¤›na karar verdiler. Henry, babas›n›n imzalad›¤› Magna Carta’ya ba¤l› kalaca- ¤›na dair yemin ettikten sonra kral ilan edildi. Ancak bu dönemde Londra ve Do- ¤u ‹ngiltere’nin büyük bölümü hâlâ Louis’e ba¤l› baronlar›n kontrolü alt›nda bulunuyordu. 1217 y›l›nda asiler ma¤lup edildi ve Louis ‹ngiltere’den ayr›lmak zorunda kald›. III. Henry tahta oturdu¤unda henüz 9 yafl›nda oldu¤undan her ne kadar kral unvan›n› tafl›sa da 1234 y›l›na kadar iktidar›n gerçek hâkimi olamam›flt›r. Bu süre içerisinde ülke naibler taraf›ndan idare edildi. Bunlar içerisinde en önemlisi ve etkili olan› 1219-1232 y›llar› aras›nda yönetimi elinde tutan Hubert de Burgh’dur. II- I. Henry, iktidar›n›n ilk 24 y›ll›k döneminde yönetime tam anlam›yla hâkim olmufl, ancak 1258’de baronlar›n bask›s›na daha fazla dayanamayarak “Oxford fiartlar›” çerçevesinde bir dizi reformlar› kabul etmek zorunda kalm›flt›r. Buna göre, baronlar taraf›ndan seçilen 15 kiflilik bir meclis oluflturulacak ve krala dan›flmanl›k yapacak bu meclis idareyi denetleyecekti. Birkaç y›l sonra baronlar›n kendi aralar›nda anlaflmazl›¤a düflmesiyle III. Henry 1258’de uygulamaya konulan reformlar› yeniden de¤ifltirme f›rsat› elde etmifl oldu. Fakat 1264 y›l›nda III. Henry’e karfl› bafllat›- lan isyan s›ras›nda Simon de Montfort, Lewes Savafl›’nda ma¤lup etti¤i kral ve bü- yük o¤lu Edward’› esir etti. Montfort bir y›l sonra Edward taraf›ndan ma¤lup edilip öldürülünceye kadar yönetimde söz sahibi oldu (Carpenter 2006, s.45 vd.). III. Henry, 1272 y›l›nda ölünce o¤lu I. Edward ‹ngiltere taht›na oturdu. Edward, 1270 y›l›nda Sekizinci Haçl› Seferi’ne kat›lmak için ‹ngiltere’den ayr›lm›fl ve 1272’de Memlûk Sultan› Baybars ve Haçl›lar aras›nda bar›fl antlaflmas› imzaland›ktan sonra ülkesine dönmek için yola ç›km›flt›r. Geri dönüfl yolculu¤u s›ras›nda babas›n›n öl- dü¤ünü ö¤renen Edward, ancak 1274 A¤ustos’unda ‹ngiltere’ye ulaflabilmifltir. Or- taça¤›n en büyük ‹ngiliz kral› olarak kabul edilen I. Edward, zeki bir idareci ve baflar›l› bir komutan olmas›n›n yan› s›ra, idarî ve hukukî alanlarda yapt›¤› düzenle- melerle reformist bir krald›r. I. Edward, tüm Britanya üzerinde kesin bir otorite kurmak istedi¤inden ilk ifl olarak Galler üzerine gitmeye karar verdi. 1277-1282 y›llar› aras›ndaki seferler sonucunda, Galler kesin olarak ‹ngiltere idaresi alt›na girdi (Prestwich 1989, s.170 vd.) Galler meselesini çözen I. Edward bundan sonra dikkatini ‹skoçya’ya çevirdi. 1292 y›l›nda Edward’›n müdahalesi ile ‹skoçya kral› seçilen John Balliol, ‹ngiltere kral›na vasall›k yemini etmiflti. Ancak daha sonra ‹skoç soylular›n›n teflviki ile 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 33

Fransa ile ittifak kurarak Edward’a karfl› baflkald›rd›. Bunun üzerine 1296’da dü- zenledi¤i sefer ile ‹skoçya’y› istila eden Edward, çeflitli bölgelerde kurdu¤u askerî garnizonlarla ülkeyi idare etmeye bafllad›. Ancak onun zalimane idaresi ‹skoçlar›n tepkisine sebep olmufl ve halk William Wallace adl› birisinin etraf›nda toplanarak ‹ngiliz idaresine karfl› ba¤›ms›zl›k mücadelesine giriflmiflti. Edward’› uzun süre u¤- raflt›ran William Wallace nihayet 1305 y›l›nda yakalanarak idam edildi. Ancak onun idam edilmesi ‹skoçlar›n ba¤›ms›zl›k inançlar›n› yok edememifl ve 1306 y›l›nda bu sefer ‹skoç soylular›ndan Robert Bruce I. Edward’a karfl› ayaklanm›flt›r. I. Edward Robert Bruce’un isyan›n› bast›rmak için ç›kt›¤› sefer s›ras›nda yoldayken ölmüfltür (1307) (Prestwich, 1989, s.469 vd.).

Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›nda (11.-13. yüzy›l) Fransa, Almanya veSIRA ‹ngiltere’deki S‹ZDE siyasî SIRA S‹ZDE durumu de¤erlendiriniz. 1

ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDADÜfiÜNEL‹M ‹TALYA VE DÜfiÜNEL‹M ‹SPANYA (11.-13.YÜZYIL) SORU SORU ‹talya ve Cermen Nüfuzunun Bafllamas› (951-1026) Frank ‹mparatorlu¤u’nun da¤›l›fl›, ‹talya’n›n soylular ve flehir devletleri aras›ndaki D‹KKAT D‹KKAT bitmez tükenmez hâkimiyet mücadeleleri içerisine sürüklenmesine neden olmufltu. Ortaya ç›kan kaosun sona erdirilebilmesi için kendisinden yard›m istenmesi üzerine harekete geçen Alman Kral› I. Otto, 951 y›l›nda ‹talya’daSIRA hâkimiyetini S‹ZDE tesis SIRA S‹ZDE etti. 962 y›l›nda Roma’da imparatorluk tac›n› giydi ve bu flekilde Kutsal Roma ‹m- paratorlu¤u’nun da temeli at›lm›fl oldu (Roberts, 2011, s. 170). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ‹mparatorluk tac› giydikten sonra ‹talya’n›n güneyine do¤ru yay›lma e¤ilimleri gösteren I. Otto’nun miras›, ard›llar› olan II. ve III. Otto taraf›ndan devral›nd›.NN Fa- kat yeni hükümdarlar ‹talya’da istenen birli¤i kurmakta baflar›l›K‹TAP olamad›klar› gibi, K‹TAP Papal›k makam›na dönük bask›c› tutumlar›ndan dolay› da soylular›n bafl›n› çekti¤i bir muhalefet ile yüz yüze geldiler. ‹ktidar›n yara ald›¤› bir hoflnutsuzluk devresi- nin ard›ndan, III. Otto’nun ölümünden sonra baz› soylular taraf›ndan ‹talya kral› TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON seçilen Arduino’nun krall›¤›n› kabul etmeyen yerel piskoposlar, 11. yüzy›l›n hemen bafl›nda Alman Kral› II. Heinrich’i, ‹talya’ya gelerek krall›¤› devralmaya davet ettiler. ‹talya’ya gelerek 1004 y›l›nda Pavia’da krall›¤›n› ilan eden II. Heinrich, 1014 y›l›nda imparatorluk tac› giyerek etki alan›n› geniflletse de, onun‹NTERNET ölümünden son- ‹NTERNET ra Pavia’da patlak veren bir ayaklanma, bir yan›yla merkezî hükümetin zay›flama- s›yla sonuçlanan bir süreci tetiklerken, bir yan›yla da Milano’nun yeni bir güç oda- ¤› olarak temayüz etmesine neden oldu. ‹mparatorlu¤un 11. yüzy›lda tam anlam›y- la gücünü yitirmesi, ‹talya’da bir dizi flehir devletinin önem kazanmas› ve yar›madan›n siyasî görünümünün merkezîleflmesi ile sonuçland›. 1026 y›l›nda Milano Pis- koposu’nun çabalar›yla Franken Dükü II. Konrad ‹talya kral› ilan edildiyse de, bu durum feodal flehir devletlerinin h›zla güçlenmesine engel olamad› (Hearder-Wa- ley, 1963, s.35 vd.)

Norman Hanedan› (1030-1194) 11. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren küçük gruplar halinde Güney ‹talya’ya girmeye bafllayan ve önceleri Bizans ‹mparatorlu¤u ile mücadele eden ‹talyan soylular ve kendi aralar›nda hâkimiyet mücadeleleri ile meflgul olan flehir devletlerinin hizmetinde bulunan Normanlar, k›sa süre içerisinde siyasî ve askerî bir güç haline geldiler ve 1030’da Aversa, 1042’de de Apulia’n›n yönetimini ele geçirdiler. Normanla- 34 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

r›n yükselifli s›ras›nda öne ç›kan ve ‹talya’daki soydafllar›n› merkezî bir hükümetin çevresinde toplama hesaplar› yapan Hauteville Hanedan› mensubu Umpredo, 1053 y›l›nda Papal›k kuvvetlerini ma¤lup ederek durumunu güçlendirmeyi baflar- d›. Norman yükseliflinden oldukça rahats›z olmas›na ra¤men Civitate’de meydana gelen savafl›n ard›ndan Umpredo’nun ›l›ml› davran›fllar› karfl›s›nda yumuflayan Pa- pa IX. Leo’nun Norman liderin üvey kardefli Robert Guiscard’›, Apulia ve Calabria dükü olarak tan›mas›, taraflar aras›ndaki iliflkilerin iyice pekiflmesini sa¤lad› (Matt- hew, 2001, s. 9 vd.). Papal›k ile iyi iliflkiler kuran Normanlar›n yükselifli devam etti. 1060’da Calabri- a, 1071’de Bari ve 1077’de Salerno’yu ele geçiren Robert Guiscard, kardefli Ruggie- ro’yu Sicilya’n›n fethi ile görevlendirdi. 1091 y›l›nda adaya ç›karak Arap direniflini k›ran Ruggiero, burada ba¤›ms›z bir idarenin temellerini att›. Normanlar› tek bir bayrak alt›nda toplama gayretleri çerçevesinde 1120 y›l›nda Sicilya Krall›¤›’n› kurdu. Daha sonra 1137’de özerk Napoli Dukal›¤›, 1156’da Capua-Aversa Prensli¤i’nin de kendisine ba¤lanmas›yla s›n›rlar›n› ve etki alan›n› geniflleten bu krall›k, ‹talya’n›n güneyinde hüküm süren büyük bir devlet haline geldi (Brown, 1995, s. 95-96). Normanlar taraf›ndan ‹talya’da kurulan güçlü ve istikrarl› siyasî idare, ard›nda varis b›rakmadan ölen II. Guglielmo dönemine kadar devam etti. Onun ölümün- den sonra patlak veren iktidar kavgalar› ve siyasî anlaflmazl›klar, Ruggiero’nun k›- z› Constanza’n›n kocas› olan Heinrich’in krall›k taht›n› ele geçirmesiyle sona erdi. Bu tarih ayn› zamanda ‹talya’da yeni bir hanedan›n, Hohenstaufen Hanedan›’n›n hâkimiyet döneminin de bafllang›c› oldu.

Hohenstaufen Hanedan› Norman Hanedan›’n›n son imparatoru Guglielmo’nun ölümünden sonra taht› ele geçiren enifltesi Heinrich’in nispeten sakin geçen dönemi uzun sürmedi. Onun ölümünden sonra taht kavgalar› yeniden bafllad›. Hanedan›n ikinci hükümdar› I. Friedrich, ‹talya’n›n kaybolmufl birli¤ini yeniden tesis etme ve hanedanl›¤›n›n mefl- ruiyeti noktas›nda sorun ç›kard›¤› anlafl›lan Papal›¤a verilmifl olan imtiyazlar› devlet lehine asgariye indirme yönünde giriflimlerde bulundu. Bu amac›n› gerçeklefl- tirmek düflüncesiyle sefere ç›km›flsa da, Bizans ve Norman tehdidi karfl›s›nda geri ad›m atarak 1154/55 y›l›nda Papa ile uzlaflmak zorunda kald›. Taht›n› sa¤lamlaflt›r- d›ktan sonra yeniden harekete geçen I. Friedrich, yar›m b›rakt›¤› bir ifli tamamla- mak, Papal›k ile ilgili planlar›n› uygulamaya koymak amac›yla harekete geçti. Bu amaçla düzenledi¤i ikinci sefer, 1158 y›l›nda Roncaglia Meclisi’nden ‹mparatorluk haklar›n›n geri al›nmas›na dair bir karar ç›kartt›rmay› baflarmas›yla sonuçland› (Bryce 1871, s.167 vd.). Gün geçtikte ‹talya’daki iktidar›n› güçlendiren I. Friedrich, ifl yerel yönetimlerin (komün) özerkli¤ini s›n›rlamaya gelince, Milano kentinin bafl›n› çekti¤i büyük bir direniflle karfl›laflt›. ‹mparatorun 1162 y›l›nda Milano’da büyük bir tahribat yapma- s›, bu konudaki muhalefetin daha da genifllemesine ve yay›lmas›na neden oldu. Öte yandan devletin yönetiminin Papa ile sorunlar yaflamas›, onun da özerk flehir yönetimlerine destek vermesine neden olmufl, ‹mparatorluk büyük bir siyasî krizin efli¤ine gelmiflti. Nitekim 1164’te Venedik’in öncülük etti¤i Verona Birli¤i ve üç y›l sonra da Lombardiya Birli¤i gibi örgütlü direnifl teflkilatlar› kuruldu. Roma ile de yak›n iliflki kuran söz konusu muhalif birlikler taraf›ndan örgütlenen isyanlar, ‹m- paratorluk otoritesinin Lombardiya’da bütünüyle çökmesine, Toscana’da da büyük ölçüde zay›flamas›na neden oldu. Kötü gidiflat karfl›s›nda önlemler alma yoluna giden, bu çerçevede 1177’de Papal›k ve 1183’te de Lombardiya Birli¤i ile anlaflan im- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 35 parator, Lombard kentlerine talep ettikleri imtiyazlar› vermek zorunda kald›ysa da, devlet otoritesinin güç oldu¤u Spoleto ve Marche’de istedi¤i düzenlemeleri yapt› (Bryce 1871, s. 173 vd.). 1190 y›l›nda imparator’un ölümünden sonra tahta ç›kan ve 1194 y›l›nda Sicilya Krall›¤›’n› ele geçirerek bu krall›¤›n güçlü kaynaklar›yla devletini güçlendiren o¤- lu VI. Heinrich’in istikrarl› olaca¤› düflünülen idaresi uzun sürmedi. Çiçe¤i burnun- da imparator 1197 y›l›nda hayat›n› kaybetti ve bu durum ‹talya’daki imparatorluk otoritesinin ciddi anlamda sars›nt› geçirmesine neden oldu. VI. Heinrich’in küçük yafllardaki o¤lu II. Friedrich, Papa III. Innocentius’un naipli¤i ile ‹talya’dan kopma arifesinde olan Sicilya Krall›¤›’n›n bafl›na geçerken, imparatorluk makamlar› ise Welf Hanedan›’n›n eline geçti (Bryce 1871, s.206). Sicilya Krall›¤› taht›na oturduktan sonra adadaki siyasî sorunlar›n üstesinden gelerek hâkimiyetini güçlendiren II. Friedrich, 1211 y›l›nda Papa’n›n da deste¤ini temin ederek atalar›n›n taht›n› gasp eden Welf Hanedan›’na mensup olan Otto ile savaflmak üzere harekete geçti. 1214 tarihinde meydana gelen Bouvines Savafl›, II. Friedrich’in aç›k galibiyetiyle sonuçland›. Otto’yu ma¤lup ettikten sonra Almanya ve Sicilya tahtlar›n›n birlefltirilmesi yönünde ad›mlar atan Friedrich, 1220 y›l›nda muhtemelen kendisine imparatorluk tac›n› giydiren Papa’n›n bask›s›yla Sicilya Krall›¤›’n›n imparatorluktan ayr›lmas›n› kabul etti (Abulafia, 1992, s.109 vd.). Papa’n›n elinden imparatorluk tac›n› giydikten sonra dikkatinin tamam›n› Sicil- ya’ya hasreden Friedrich, 1226 y›l›nda sonra Kuzey ‹talya’daki flehir devletlerini kontrol alt›na alma yönünde ad›mlar at›nca, çizmedeki direnifl dalgas›n›n yeniden hareketlenmesine neden oldu. Bu konuda Papa ile ters düflmeyi de göze alan ‹m- parator, iki kez aforoz edilmesine ra¤men giriflimini sonland›rmad›. Direniflçiler taraf›ndan organize edilen birçok ayaklanma ile u¤raflmak zorunda kalan Friedrich, Sicilya’da tanzim etti¤i yönetim mekanizmas›n› ‹talya’da da tesis etmeyi baflard›ysa da, onun 1250 y›l›nda beklenmedik bir biçimde hayat›n› kaybetmesi, Hohenstau- fen Hanedan›’n›n güçlü bir monarfli meydana getirme çabalar›n› sona erdirdi. Fri- edrich’in ölümü, yaln›zca onun ‹talya’da kurmay› planlad›¤› siyasî yap›n›n akame- te u¤ramas›yla kalmayacak, ayn› zamanda ard›llar› ile Papal›k aras›nda patlak veren hâkimiyet mücadelesi, Hanedan›n da sonunu getirecektir. Ayr›ca Papa IV. Cle- mens’in Sicilya ve Napoli kral› ilan etti¤i Anjou Dükü I. Carlo, Hohenstaufen Ha- nedan›’na mensup son temsilcilerini ortadan kald›racak, onlar›n hâkimiyetindeki topraklar› ele geçirecektir.(Bryce 1871, s. 207 vd.).

‹spanya Co¤rafi olarak günümüzde Portekiz ve ‹spanya devletlerinin içine alan bölge ‹ber Yar›madas› olarak adland›r›lmaktad›r. ‹spanya kelimesinin bir devlete izafeten kullan›lmas› daha çok 1516 y›l›ndan sonra Yeniça¤ döneminde olmufltur. Asl›nda siyasi olarak Ortaça¤ boyunca ‹spanya diye bir ülkeden bahsetmek mümkün de¤ildir. Çünkü 711 y›l›nda Emevî komutan› Tar›k b. Ziyad’›n fethi ile ‹ber Yar›mada- s›’nda Müslüman hâkimiyeti bafllam›flt›r ve topraksal büyüklü¤ü de¤iflse de 1492 y›l›na kadar yar›madada sürmüfltür. ‹ber Yar›madas›’n›n siyasi aç›dan bölünmüfllü- ¤ü Müslümanlar›n yar›madaya gelmeden önce de geçerlidir. Çünkü ‹ber Yar›madas›’n›n kuzeyinde 5. yüzy›ldan itibaren Cermen kökenli halklar›n kurdu¤u Süev ve güneyde de Vizigot Krall›¤› vard›r. Müslümanlar›n 8. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren ‹ber Yar›madas›’n›n büyük k›sm›nda hâkimiyet kurmas›ndan sonra da 4. yüzy›lda Aryanist ve 6. yüzy›l›n sonundan sonra Katolik mezhebine ba¤l› olan Vizigotlar ya- r›madan›n kuzeyine çekilirler. 36 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

8. yüzy›lda yar›madan›n Müslüman hâkimiyeti görmeyen k›sm› günümüz ‹s- panya’s›n›n kuzey-bat›s›nda yer alan Asturias bölgesidir. 718-911 y›llar› aras›nda önce Asturias Krall›¤› daha sonra bölgenin bat›s›nda yer alan Galiçya topraklar›n› ele geçirmesinden dolay› Galiçya Krall›¤› ad› ile an›lacakt›r. Asturias-Galiçiya Kral- l›¤›, ortaça¤ boyunca H›ristiyan ‹berial›lar›n haf›zalar›ndaki yeniden fetih anlam›n- daki “reconquista” yani yar›madan›n tekrar H›ristiyanlaflt›r›lmas› ideolojisinin kurucusu olacakt›r. Bu düflünce yar›madada Müslümanlara karfl› ad›m ad›m ortaça¤ dö- neminde gerçeklefltirilecektir. Yar›madan›n kuzeyinde Asturias bölgesinin güne- yindeki Leon Krall›¤› 911-1230 y›llar› aras›nda ‹ber yar›madas›ndaki H›ristiyan var- l›¤›n›n en önemli devleti olacakt›r. Ancak Leon Krall›¤› Yar›mada’daki H›ristiyanla- r›n tek temsilcisi de¤ildir. Onunla birlikte yine kuzey ‹beria’da bulunan Burgos ili- nin büyük bir k›sm›n› ve çevresini içine alan ve içinde Basklar›n da yaflad›¤› Kas- tilya Krall›¤›, Burgos ili ile komflu Navarra Krall›¤›, ‹ber Yar›madas›’n›n kuzeybat›- s›nda Fransa topraklar› ile Akdeniz’le buluflan bölgede kurulan Aragon Krall›¤› ve 1109 y›l›ndan sonra ‹ber Yar›madas›’n›n Atlas Okyanusuyla bulufltu¤u Lusitania bölgesinde kurulmufl olan Portekiz Krall›¤›’n› söyleyebiliriz. Orta dönem ortaça¤ boyunca her ne kadar yar›madada yer alan bu H›ristiyan devletler birbiriyle siyasi mücadeleye girmifl olsalar, hatta Müslümanlarla ittifak kurmalar›na ra¤men genel olarak Müslümanlar› ‹ber Yar›madas›’ndan ç›kartmak için birlikte u¤raflm›fllard›r. Çünkü kendi krall›klar›n› genifllettikleri topraklar› yar›- madada Müslümanlardan ele geçirmifllerdir. 1057 y›l›nda Badajoz bölgesi, 1062 y›- l›nda Toledo ve Sevilla’daki baz› Müslüman gruplar› da Kastilya’ya tabi olmufltur. (Irving, 2002, s. 1; Beydilli, 2001, s. 162-163). 1085 y›l›nda Toledo Müslümanlardan al›nm›flt›r. ‹spanyal› Müslümanlar bunun üzerine Fas’ta hâkimiyet kurmufl olan Mu- rab›tlardan yard›m istemifllerdir. Yar›madaya gelen Murab›tlar 1086 y›l›ndaki Zella- ka Savafl›’nda Kastilya ordular›n› yenmifltir. Bu zaferlerini 1108 y›l›nda tekrarlayan Murab›tlar, 1109 y›l›nda içinde Madrid’in de oldu¤u Kastilya flehirlerini ele geçir- mifllerdir. Bunun üzerine Kastilya Krall›¤› dikkatini yar›madadaki di¤er H›ristiyan devletlere yöneltmifl ve Portekiz’i kendine tabi hale getirmifltir. Portekiz’den sonra ayn› olay› Navarra ve Aragon krall›klar› da yaflam›flt›r. Bundan sonra tekrar “reconquista” siyasetine dönülmüfl ve Müslümanlarla mücadele bafllam›flt›r. 1118 y›l›nda da Aragon Krall›¤›, Zaragoza bölgesini Müslümanlardan al›r. Bu s›rada Müslümanlar aç›s›ndan ise yar›madadaki Fas kökenli Murab›tlar (1090-1147) devri sona erip Ku- zey Afrika kökenli Muvahhidler (1147-1229) dönemi bafllam›flt›r. Bu ayn› zamanda Müslümanlar›n kendi aras›ndaki çekiflmeleri de artt›ran bir olay olmufltur. Bundan yararlanan H›ristiyanlar, yar›madada Müslümanlara karfl› ilerlemelerine h›z vermifllerdir. (O’Callaghan 1983, s. 226; fieyban, 2003, s. 119-120). Ancak Kastilya Kral› VII. Alfonso’nun 1157’de ölümünden sonra daha önce tabi hale getirilmifl olan Na- varra ve Aragon krall›klar› bir o¤luna, Portekiz Krall›¤› di¤er o¤luna kalmas› üzeri- ne ‹ber Yar›madas›’nda H›ristiyanlar aras›nda tekrar iç mücadele fliddetini artt›rm›fl- t›r. Hatta yar›madadaki siyasi Müslüman oluflumlarla ittifaklar kurulmufltur. Bunun önüne geçebilmek için 13. yüzy›l›n bafl›nda Papal›k Müslümanlarla ittifak halinde olan krallar› aforoz etmekle tehdit etmifltir. Papal›¤›n giriflimleri baflar›l› olmufl, 1211 y›l›nda yar›madada H›ristiyan krall›klar› ittifak kurarak 1212 y›l›nda ‹kab mev- kiindeki savaflta Müslümanlar› yenmeyi baflarm›fllard›r. (fieyban, 2003, s. 200, 201). Bu savafl›n sonucundaki geliflmelerden sonra Kastilya, 1230 y›l›nda Leon Krall›¤›’n› ilhak ederek yar›madan›n en büyük H›ristiyan devleti olurken Müslümanlar ise da- ¤›lma ve küçük emirlikler dönemine girmifltir. Bundan istifade eden Kastilya Kral- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 37 l›¤› 1236 y›l›nda Kordoba flehrini Müslümanlardan almay› baflar›r. 1248 y›l›nda da Sevilla düfler. (O’Callaghan 1983, s. 335 vd.; fieyban, 2003, s. 207). Aragon Kral› I. Jaume döneminde (1213-1276) yar›madan›n do¤usunda kalan Müslüman toprakla- r› ele geçirilmifltir ve 1266 y›l›nda ‹ber Yar›madas›’n›n do¤usunda Müslüman egemenli¤i sona ermifltir. Bundan dolay› I. Jaume’ye “conquistator” yani “fatih” unva- n› verilmifltir. (Makki 1992, s.75 vd.; fieyban, 2003, s. 210-212). Benzer durum ya- r›madan›n bat›s›ndaki topraklar için de yafland›. Portekiz Kral› III. Alfonso (1245- 1279) bugünkü Portekiz s›n›rlar› içinde kalan Müslümanlara ait olan topraklar›n tamam›n› ele geçirdi. Böylece Müslümanlar› ‹ber Yar›madas›’ndan ç›karmaya yöne- lik hareket, yar›madan›n en kuzey noktas›ndan bafllam›fl ve 1492 y›l›na gelindi¤inde yar›madan›n en güneyinde tamamlanm›flt›r.

Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›nda (11.-13. yüzy›l) ‹talya ve ‹spanya’dakiSIRA siyasî S‹ZDE durumu de- SIRA S‹ZDE ¤erlendiriniz. 2 ORTA DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPASINDADÜfiÜNEL‹M ÜRET‹M, DÜfiÜNEL‹M Z‹RAAT TEKN‹KLER‹NDEK‹ DE⁄‹fi‹M VE D‹N‹ HAREKETLER (11.-13.YÜZYIL) SORU SORU Üretim ve Ziraat Tekniklerindeki De¤iflimler D‹KKAT D‹KKAT Orta dönem Ortaça¤ Avrupa’s›nda önceki dönemlerde görülmemifl derecede teknik düzeyi düflük ancak etkili bir makineleflmeye tan›k olunmufltur. Basit ifllerde kullan›lan ilkel tezgahlar bu makineleflmeyle birlikte geliflmifl, SIRAinsan S‹ZDE gücünün yeri- SIRA S‹ZDE ni makineler almaya bafllam›flt›r. ‹nsan gücüyle çal›flt›r›lan de¤irmenler 9. yüzy›l- dan sonra yerini su gücüyle çal›flan de¤irmenlere b›rakmaya bafllam›flt›r. 12. yüz- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ y›lda da su gücüyle dönen çarklar, rüzgarla çevrilen yelkenlere uyarlanm›flt›r. Bir bak›ma ortaça¤ fabrikas› denilebilecek, makinelere sahip iflyerlerinde tah›lNN ö¤üt- me, ya¤ ç›karma, dokuma, deri iflleme, ka¤›t çekme gibi ifllemlerK‹TAP yap›lmaktayd›. K‹TAP Avrupa’n›n birçok yerinde birbirine benzeyen, suyla çal›flan de¤irmenler vard› ki bu de¤irmenlerin birço¤u da manast›rlara aitti. Yöredeki hammaddeye göre de¤irmenler farkl› çal›flma sistemlerine sahipti (Gimpel s. 11). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bu dönemde de¤irmenlerin bu kadar ilgi görmesinin nedeni mali getirisinin yüksek olmas›d›r. Bu nedenle de¤irmenler ticari korumaya tabi tutulmufltu. 10. yüzy›la kadar insan gücü kullan›larak yap›lan tüm endüstriyel üretim araçlar› kam mili sayesinde makineleflmifltir. 987-96 y›llar› aras›nda Fransa’da‹NTERNET bira üretiminde ve ‹NTERNET 1086’da dokumac›l›kta, 1040’ta Almanya’da bu tarz makineler kullan›lmaktayd›. ‹lk bulundu¤undan beri el iflçili¤iyle üretilen ka¤›t 13. yüzy›lda Avrupa’yla tan›flt›¤› zaman makineyle üretilmeye bafllam›flt›. 1238, 1273 tarihli belgelere göre su gücüyle çal›flan ilk ka¤›t fabrikalar› ‹spanya’da Valencia yak›nlar›ndaki Xativa’da bulunmaktayd›. 1268 y›l›nda ‹talya’da Fabriano yöresinde 7 tane çarkl› ka¤›t fabrikas› ça- l›fl›r durumdayd›. Fransa’da ise ilk ka¤›t fabrikas› Puy-de-Dome’a ba¤l› Ambert ya- k›nlar›nda 1326 y›l›nda faaliyete geçmiflti (Gimpel s. 13-14). Kumafl üretiminde önemli bir süreç olan ç›rpma iflleminin makineleflmesi sonucu üretim hem h›zlanm›fl hem de daha karl› bir hale gelmifltir. Nitekim 13. yüzy›l- da ‹ngiltere’de ç›rpma fabrikalar›ndan büyük kazançlar sa¤lan›yordu. ‹flletmeciler yeni fabrikalar açmakla birlikte, tah›l ö¤ütmek için kullan›lan de¤irmenleri de ç›rpma fabrikalar›na dönüfltürmüfllerdi. Ancak burada da tekelleflme söz konusuydu ve köylüler kumafllar›n› ba¤l› olduklar› fabrikalara getirmek zorunda kal›yorlard›. Bu da köylüler aras›nda huzursuzlu¤a yol açmaktayd›. 38 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

1180 y›l›ndan itibaren yel de¤irmenleri su de¤irmenlerinin aksine dondurucu k›fl aylar›nda da çal›flabildi¤i için say›ca ço¤al›p karl› bir yat›r›ma dönüfltü¤ünde Papa III. Celestine (1191-98) bu kurulufllar› vergiye ba¤lad›. Ortaça¤da nüfusun büyük bir kesimi geçimini topraktan sa¤lamaktayd›. Tar›m- sal seviyenin yükselmesindeki önemli bir etken uygun iklim koflullar› idi. Bu yük- selifle etki eden bir di¤er faktör de tar›mda atlar›n yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanmas›d›r. Daha önceki dönemlerde çift sürmek için sadece öküzler kullan›lmaktayd›. At koflmak, gelene¤e ters düfltü¤ünden Avrupal›lar uzun y›llar çift sürmek için sadece öküzleri kullanm›fllard›r. Ayr›ca at›n bak›m› ve yetifltirilmesi de çok masrafl›yd›. Romal›lar at koflma konusunda ifle yarar bir yöntem gelifltirememifller, öküzler için kullan›lan koflum tak›mlar›n› atlara da aynen uygulam›fllard›r. Ancak öküzler için kullan›lan boyunluklar atlar›n hareket kabiliyetini ve nefes almas›n› k›- s›tl›yordu. Atlara uygun koflum tak›m› ilk kez Çin ve Sibirya’da kullan›lm›fl, bu yön- temle hayvan›n omuz kürekleri üzerine oturan sert bir hamut sayesinde hayvan›n çekim kuvveti artt›r›lm›flt›r. Bu metot 8. yüzy›lda Avrupa’ya gelmifl, 9. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru at, bu yeni koflumlarla birlikte Norveç’in kuzey k›y›lar›nda çift sürmek amac›yla kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Ayr›ca atlara nal çak›lmas› da atlardan elde edilen verimi artt›rmaktayd›. Gerek ulafl›mda gerekse de tar›mda atlardan tam anlam›yla yararlanmay› sa¤layan baflka bir koflum yöntemi de at çiftlerinin art arda koflularak yükün dört ata eflit olarak da¤›t›lmas›yd› (Gimpel s. 32-33). Ortaça¤ tar›m› için di¤er bir büyük yenilik üç dönüflümlü nadas sistemidir. Bu sisteme göre bir arazi üç eflit parçaya bölünür, ilk y›l birinci tarlaya k›fl ürünü, ikinci tarlaya ilkyaz ürünü ekilir, üçüncü tarla ise nadasa b›rak›l›r. Dört y›lda bir farkl› ürünlerin ekilmesine ve topra¤›n dinlendirilmesine imkan veren bu sistem ekili arazi alan›n› artt›rd›¤› gibi bir y›lda iki farkl› ürün al›nmas›na da olanak sa¤l›yordu. Ortaça¤da tar›mda en kapsaml› de¤iflikliklere a¤›r tekerlekli saban (pulluk) kulla- n›m› yol açt›. 10. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru kullan›lmaya bafllayan pulluk çiftçilere topra¤› sürmede büyük kolayl›k sa¤lam›flt›r. Pahal› makineler ve hayvan edinme- ye gücü yetmeyen küçük çapl› çiftçiler, aralar›nda kooperatifler kurarak pulluk edinmifllerdir. Yeni bir tar›msal araç olan büyük t›rm›k fleklindeki barana da pulluk kullan›m›ndan sonra tarlan›n düzlefltirilmesi ve tohumun toprakta kalmas› için kullan›lm›flt›r. Böylece Ortaça¤›n bu yeni tar›m teknikleri sayesinde 11. ve 13. yüz- y›llar aras›nda ortalama verim iki kat›na ç›km›flt›r (Gimpel s. 37, 39-43).

Dini Hareketler 10. ve 13. yüzy›llar aras›nda Katolik kilisesi ve manast›r teflkilat› içinde önemli de- ¤ifliklikler olmufltur. Bunun sebebi 10. yüzy›ldan bafllayarak Avrupa’n›n d›fl sald›r›- lara maruz kalmamas›d›r. Çünkü kuzeyli ‹skandinav kavimleri Çekler, Ruslar gibi Slav kavimleri ve Macarlar H›ristiyanlaflt›r›larak Avrupa kültürünün bir parças› haline getirilmifllerdir. Kendi içine dönen ve d›fla aç›lmaya haz›rlanan Avrupa’da ekonomik geliflmelerin yan› s›ra dini hayatta da bir tak›m de¤ifliklikler gözlemlenme- ye bafllar. Avrupa’da merkezi otorite alt›nda birleflmifl olan Fransa, Almanya ve ‹talya gibi ülkeler parçalan›p flehir devletleri ön plana ç›karken, daha önce güçlü bir siyasi otoriteden yoksun olan kuzeydeki kavimler siyasi birlik içine girmeye bafllarlar. Bu geliflmeler içinde ruhban s›n›f›n›n mensuplar›n›n yetifltirilmesi, davran›flla- r›nda bir birlik sa¤lanmas› ve din adamlar›n›n toplum nezdinde itibar›n›n kazand›- r›lmas› için bir tak›m ›slahat giriflimlerinde bulunuldu. Bunlardan ilki günümüz Fransa’s›nda yer alan Burgonya bölgesinde 10. yüzy›lda bafllayan Cluny hareketi- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 39 dir. Bu hareket Benedikten manast›r› sayesinde inzivaya çekilme fleklindeki Bat› manast›rc›l›¤›n›, de¤iflen koflullara uyarlayabilmifltir. Baronlar gibi iç güçlere karfl› korunmas›z olan manast›rlar› ortaklafla bir çabayla güçlendirmeyi baflard›lar. 910 y›l›nda Auvergne Kontu Sofu Guilliaume taraf›ndan kurulan Cluny tarikat› mensuplar› afl›r› uzun ibadet ve ayin kurallar›n› de¤ifltirdiler. Birlikte çal›flt›klar› bütün kardefl kurumlar›n üstünde kendi baflrahiplerinin söz sahibi olmalar›n› sa¤lad›lar. Böylece di¤er manast›rlar›n Cluny rahibine ba¤lanmas›n› gerçeklefltirdiler (Davies s. 345). Sonuçta çok say›daki manast›rlar tek bir önderin idaresinde toplanarak tek bir nizam›n uygulanmas›n› kolaylaflt›rd›. Cluny hareketi daha sonra kurulacak manast›r tarikatlar›n›n ilk örne¤i oldu. (Seignobos s. 119) Cluny tarikat› disiplinli teflkilat› ile Papal›¤›n üstünlü¤üne destek verdi. II. Urbanus gibi papalar bu tarikattan ç›kt›lar. Böylece Papal›k kendi monarflisini ve reformlar›n› gerçeklefltirebilmek için bir model ve güçlü bir destek kayna¤› bulmufl oldu. Cluny hareketinden etkilenen di¤er bir Katolik tarikat Dominiken tarikat› oldu. 13. yüzy›l›n bafl›nda aziz Dominik taraf›ndan kuruldu. Amaçlar› cehalet, putperest- lik ve putperestli¤e karfl› ‹ncilin mesajlar›n› kavrayan entellektüel din adam› yetifltirmek yoluyla mücadele etmek ve H›ristiyanl›¤› topluma daha genifl bir flekilde yerlefltirmekti. Bunun için daha sonra aziz ilan edilen Dominik, 4. yüzy›lda yafla- m›fl olan Aurelius Augustinus’un H›ristiyanl›k için oluflturdu¤u e¤itim sistemini kulland›. Augustinus’un din personeli yetifltirmek için yazd›¤› “H›ristiyanl›¤›n Ö¤retisi El Kitab›” anlam›ndaki “Doctrinia Christiana” adl› kitab›n› esas alarak din adam› ye- tifltiren okullar kurdu. 1216 y›l›nda Dominik tarikat› Papa taraf›ndan kabul edildi. Ayn› y›llarda Aziz Dominik’in ça¤dafl› olan ve Orta ‹talya’daki Assis flehrinden Fransis lakapl› bir rahibin kurdu¤u Fransisken tarikat› de 13. yüzy›l ve daha sonraki dönemde H›ristiyanl›¤›n önemli tarikatlar›ndan biri oldu. Rahip Fransis ruhban s›n›f›n›n dine yak›flmayan tav›rlar›n› fliddet kullanarak ya da merkezi otoritenin gü- cünden istifade ederek de¤ifltirme yolunu tercih etmedi. Hz. ‹sa gibi fakirlik içinde sade bir hayat› tercih ederek H›ristiyanl›k ilkelerini s›radan insanlara aktarmak için u¤raflt›. K›sa sürede ona ba¤l› keflifller Avrupa’n›n pek çok bölgesinde özellikle taflrada s›radan insanla iletiflim kurmay› baflard›. Bunun üzerine Papa 1223’te Fransis- ken tarikat›na onay verdi. 13. yüzy›l Avrupas›’nda en çok iz b›rakan olaylardan birisi de engizisyon mahkemelerinin kurulmas›d›r. 11. yüzy›lda Papa’n›n ruhani liderli¤ini dünyevi liderlere kabul ettirmesi ve bu gücünü imparator azledecek noktaya ulaflt›rmas› papal›- ¤›n gücünü tüm Avrupa’da artt›rd› ve yayg›nlaflt›rd›. Buna fiarlman’dan sonra Av- rupa’da güçlü merkezi bir imparatorlu¤un kurulamamas› sonucunda Avrupa’n›n her yerinde ortaya ç›kan flehir devletleri ve küçük devlet yap›lar› da hizmet etti. Pa- pal›k Haçl› Seferleri (1096-1291) döneminde bu gücünü fazlas›yla kulland›. Ancak Avrupa’n›n kendi içinde papal›¤›n bu gücünü göstermesi engizisyon mahkemeleri kanal›yla oldu. Engizisyonun görünürdeki amac› H›ristiyanl›ktan uzaklaflan veya dini esaslara ayk›r› davranan kimseleri cezaland›rmakt›. Bu amaçla Katolik kilisesinin inisiyatifinde bir adli ve cezai mekanizma oluflturuldu. 1179 y›l›nda Papa III. Aleksander dini yap›dan kopan ve uzaklaflanlar için ilgili memurlar›na tutuklama, aforoz ve mallar›n›n ellerinden al›nmas› yetkisini verdi. Hatta bu ifli kutsal bir cihat olarak ilan etti. Papal›¤›n bu tavr›na Alman ‹mparatoru Friedrich Barbarossa (1155- 1190) da kendi topraklar›nda destek verdi. Engizisyon uygulamalar› Papa IX. Gregory (1227-1241) zaman›nda ifllevsellik kazand›. Önce Avrupa’da yaflayan Yahudilere karfl› daha sonra da Katolik mezhebi taraf›ndan sapk›n olarak görülen H›ristiyan mezheplerine karfl› tatbik edildi. Engi- 40 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

zisyon mahkemeleri sürgün, mallara el koyma, yurttan uzaklaflt›rma, vatandafll›ktan ç›karma gibi cezalar›n yan› s›ra insanlar› yakmak ve dillerini kesmek gibi cezalar da uygulad›. Papal›¤›n bu uygulamalar›na dini cepheden özellikle Dominikan, Fransis- ken ve Sistersiyenler destek verdi. Siyasi cepheden ise Alman Kral› II. Friedrich (1220-1250) H›ristiyanl›ktan uzaklaflmay› h›yanet olarak gördü. ‹talya’n›n Lombardi- a bölgesinde suçlu görülen baz› kimseleri yakt›rd›. Fransa Kral› VIII. Louis 1226’da özellikle Maniheist kökenli raf›zi hareketlere kar›flanlar›n mallar›na el konmas›n› emretti. Böylece Papal›k, eski kilise babalar›n›n müsamahas›n› bir kenara b›rakarak ac›mas›z bir görüntü kazand›. Dominikenler ve Fransiskenler, Papa ad›na Avru- pa’n›n pek çok yerinde engizisyon mahkemeleri oluflturdular. Engizisyon mahkemeleri nadiren ‹skandinav ülkelerinde tatbik edildi; ancak hiçbir zaman ‹ngiltere’de uygulanmad›. Engizisyon uygulamalar› 1250 y›l›ndan sonra bir talimat kitab›na gö- re uygulanmaya bafllad›. 1252’den sonra engizisyon mahkemelerinin bilgi temin edebilmesi için iflkenceye baflvurabilece¤ine karar verildi. Engizisyon mahkemeleri Ortaça¤›n sonuna kadar Fransa, ‹talya, Almanya ve Orta Avrupa ülkelerinde tatbik edildi. 1481 y›l›ndan sonra ‹spanya’da 1532 y›l›ndan sonra da Portekiz’de uygulan- d›. ‹spanya’daki uygulamalar› daha çok Yahudi ve Müslümanlar üzerinde oldu. 1481-1517 y›llar› aras›nda ‹spanya’da 13 binden fazla insan diri diri yak›lm›fl ve yaklafl›k 200 bin kifli baflka cezalara çarpt›r›lm›flt›r (Demirci s. 238-240).

SIRA S‹ZDE Orta DönemSIRA Ortaça¤ S‹ZDE Avrupas›nda (11.-13. yüzy›l) Üretim, Ziraat Tekniklerindeki De¤iﬂim 3 ile Dini Hareketleri de¤erlendiriniz.

DÜfiÜNEL‹M ORTA DÖNEMDÜfiÜNEL‹M ORTAÇA⁄ AVRUPASINDA FEODAL‹TE VE HAÇLI SEFERLER‹ (11.-13.YÜZYIL) SORU SORU Feodalite Avrupa’da 10. yüzy›ldan 13. yüzy›la kadar toplum yap›s›n› belirleyen iliflkiler siste- D‹KKAT D‹KKAT mine feodalizm denilmifltir. Bununla birlikte feodalizmin kökenleri Karolenj Hane- dan› dönemine kadar uzanmaktad›r. Ancak tarihçiler 9. yüzy›ldan 11. yüzy›la ka- SIRA S‹ZDE dar devam SIRAeden S‹ZDE süreci birinci ve 11. yüzy›l›n ortalar›ndan 13. yüzy›l›n ortalar›na kadar devam eden süreci ikinci feodal ça¤ olarak adland›r›rlar. Birinci feodal ça¤›- n›n belirgin özelli¤i itaat edilen efendiler ile köylüler aras›nda kast temeline daya- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ l› bir iliflkinin olmas›d›r. ‹kinci dönem ise efendi olanlar›n kal›tsal soyluluk teme- NNlinde bu haklar›n› korumalar› olmufltur. Feodalite sisteminin temel unsurlar› ekonomik hayat› sürdürebilecek bir toprak K‹TAP K‹TAP parças›ndan oluflan dirlik, bu dirlik üzerinde ziraat faaliyetlerinde bulunacak köy- lüler, onlar›n güvenli¤ini sa¤lamak için özel kaleler infla ederek z›rhl› süvari özel- li¤i tafl›yan flövalyeler, flövalyelerin vasall›k sistemiyle ba¤l› olduklar› ve itaat ettik- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON leri senyörlerdir (efendi, lord). Feodal sistemin do¤mas›n› sa¤layan temel unsur otorite bofllu¤u olmufltur. Franklar›n kurdu¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun 9. yüzy›l›n ilk yar›s›nda parçalanmas›ndan sonra Avrupa merkezi devlet yap›s›ndan yoksun ‹NTERNET kalm›flt›r. 9.‹NTERNET ve 10. yüzy›llar boyunca güneyde Müslüman Araplar›n, kuzeyde Vi- kinglerin ve Orta Avrupa’da da Macarlar›n sürekli ak›nlar› yüzünden Avrupa’da asayifl ortadan kalm›flt›r. Bu otorite bofllu¤unu 10. ve 13. yüzy›llar boyunca Avru- pa’da feodalizm ve Papal›k doldurmaya çal›flm›flt›r. Feodalite sistemi asl›nda askeri ihtiyaçlardan ortaya ç›km›flt›r. At ve z›rhl› sa- vaflç› birlikten meydana gelen a¤›r süvari kavram›n› Bat›, Müslüman Araplardan ve Bizans’tan ö¤renmifltir. Bu tür süvariyi ordusunda kullanarak iç ve d›fl rakiple- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 41 rine karfl› baflar›l› olan kifli Charles Martel (686-741) olmufltur. Süvarinin temel unsuru olan at› beslemek için genifl topraklara ihtiyaç duyuluyordu. Bundan dolay› Charles Martel sadece sivillerin de¤il, genifl kilise topraklar›na da el koyarak atl› süvarinin teminini sa¤lam›flt›r. Bundan dolay› ona “Avrupa feodalitesinin kurucusu” denilmifltir. 843 y›l›ndaki Verdun Antlaflmas›yla Kutsal Roma- Cermen ‹mparatorlu¤u üçe ayr›ld›¤› zaman herkesin bir lordu (efendisi, hâkimi) olmas› ilkesi benimsenmiflti. Bu ilkeden kuramsal olarak mutlak ba¤›ms›z olabilecek yaln›zca Papa ve imparatordu. Bununla birlikte her ikisi de Tanr›’n›n vasallar›yd›. O zaman feodal merdi- ven ya da feodal piramit oluflturulmal›yd›. Yani imparatora ba¤l› vasallar olmal›y- d›. Vasallar imparatorluk otoritesine mutlak itaat edenlerdi. Bunlar baronlar, kontlar, markizler ve flövalyeler gibi unvanlar al›yordu. Vasall›k bir yemin ile efendiye ömür boyu hizmet etmeyi gerektiriyordu. Bunun karfl›l›¤›nda da efendi vasal›na himaye taahhüt ediyordu. Bu iliflkinin maddi boyutu ise efendinin vasal›na fief denilen toprak parças›n›n kullan›m hakk›n› vermesiydi. Fief kelimesinde feodalite kavram› türemifltir. ‹mparator olan efendi genelde düklere ve kiliseye çok büyük topraklar ba¤›fll›- yordu. Dükler de yine vasall›k flart› ile markizlere, markizler kontlara, kontlar ba- ronlara ve baronlar da flövalyelere fief denilen dirlikleri veriyorlard›. Böylece en alttan en üste kadar vasall›k iliflkisine dayal› hiyerarflik bir düzen oluflturulmufl oluyordu. Ancak bu kifliler askerdiler ve kendilerine bahfledilen toprak karfl›l›¤› at ve flövalye denilen savaflç› z›rhl› süvariler ile efendinin hizmetinde bulunmak zorundayd›lar. Kendilerine verilen dirli¤in ziraatini ve at yetifltiricili¤ini ise o topraklar üzerinde yaflayan serf olarak adland›r›lan köylüler temin ediyordu. Köylülerin topraklar› yoktu, flövalye ve di¤er fief sahibi kiflilerin topraklar› üzerinde yafl›yorlard› ve topra¤› ifllemek kadar efendilerinin angaryalar›na da yerine getirmek zorunday- d›lar. Köylülerin askeri yükümlülükleri yoktu. Bu sorumluluk fief sahibi kiflilere ve beslemek zorunda olduklar› z›rhl› süvarilere aitti. Feodal sistemin genel olarak Av- rupa’ya ait oldu¤u ve bu sistemin 10. ile 11. yüzy›lda k›taya yerleflti¤i kabul edilir. Bu dönemde efendi taraf›ndan verilen dirli¤in kullan›m hakk›, fief sahibi askeri görevini yerine getirdi¤i sürece ömür boyu devam ediyordu. Askeri görevini yerine getiremedi¤inde ya da ölümü halinde e¤er isterse öncelikli olarak dirlik, bü- yük o¤luna devredebiliyordu. Yani fief sahibi kifli topra¤›n maliki de¤il kirac›s› durumundayd› (Davies s.340-345). Feodalite sistemi orta dönem ortaça¤ boyunca ‹talya, Fransa, Bat› Almanya, Ku- zey Avrupa ve özellikle ‹ngiltere’de tatbik edildi. Bunun sebebi 9. ve 10. yüzy›llar boyunca Avrupa’ya yap›lan güneyden Müslüman Araplar›n, kuzeyden Vikinglerin ve Orta Avrupa’dan Macarlar›n ak›nlarla merkezi otoriteyi zay›flatmas›d›r. Merkezi otorite zay›flad›kça fief sahiplerinin yerel güçleri artt›. Bunun sonucu olarak d›fl sald›r›lara karfl› koymak kadar kendileri için üretim yapan serflerin (köylülerin) ih- tiyaç halinde güvenli¤ini sa¤lamak için flatolar yap›lmaya baflland›. 9. ve 10. yüz- y›lda infla edilmeye bafllanan ahflap flatolar›n yerini 11. yüzy›lda tafltan yap›lan flatolar almaya bafllad›. 10. yüzy›lda 12. yüzy›la kadar yap›lan flatolardaki öncelikli amaç fief sahibi (derebeyi) ailenin bar›nak ihtiyac›n› karfl›lamak, onun erzaklar›n› ve silahlar›n› muhafaza edecek bir ambar kurmak ve d›fl sald›r›lara karfl› korunak- l› bir yer infla etmekti. Bunun için flatonun yüksek yerlerine burçlar yap›ld›, etraf› kal›n duvarlarla, hendeklerle çevrildi. ‹ner kalkar köprülerle, mazgallarla, sald›r- ganlar›n üstüne yak›c› maddelerin döküldü¤ü deliklerle flato ele geçirilmesi güç bir kaleye dönüfltü (Goff s. 31-32.). Ayr›ca flatolar fief sahibinin kalabal›k ailesine ol- 42 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

du¤u kadar hizmetçileri hatta yak›nlarda yaflayan köylüleri bile zaman zaman için- de a¤›rlayan yerler oldular ve baz› flatolar her yafltan ve her meslekten insan› ba- r›nd›ran baz› flehirlerin nüvesini oluflturdular. Böylece flatolar Ortaça¤ Avrupa tarihinin en önemli simgelerinden biri haline geldi. Herkesin bir efendisi oldu¤u feodal sistemde fief sahibi kifli ald›¤› arazi karfl›l›- ¤›nda flatonun korunmas›, efendinin askeri seferlerine refakat etme ve lordunun ikametgâh›na hizmet etme yükümlülükleri vard›. Ayr›ca efendisi herhangi bir savaflta esir düflerse onun fidyesini ödemek zorundayd›. Ayr›ca efendisinin büyük o¤lunun evlenmesinin masraflar›na, büyük k›z›n›n çeyizine katk› vermek zorundayd›. Bu hizmetleri Haçl› seferlerine kat›larak da yapabilirdi. Bu hizmetlerinin karfl›l›¤›nda dirlik sahibi vergi ödemekten muaf oluyordu. Ödül olarak ise kendisine verilen topra¤›n gelirini al›yor, üstünde yaflayan köylüleri yarg›lama hakk›n› elde ediyordu. Dirlik sahipleri flatolarda yaflarken, serf durumundaki köylüler ise gösteriflsiz, basit yap›larda yafl›yorlard›. Köylülerin evleri yoksul ve kimi zaman da sefil haldeydi. Kentlerde bile tafl yap›lara nadiren rastlan›yordu. Yap›lar uzun süre ahflap malzemeden yap›ld›¤› için Ortaça¤da s›k s›k rastlanan yang›nlar vuku bulu- yordu. 11. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra fief sahipleri, tasarruf ettikleri topraklar›n kirac›s› de¤il sahibi olmak istediler. Yapt›klar› mücadeleyle daha önce kirac›s› olduklar› topraklar›n maliki oldular. Böylece özellikle taflrada kendi yönetimlerini kuran küçük beyler ve flövalye tak›m› ortaya ç›kt›. Fiefler, babadan o¤ula ›rsi olarak dev- redilmeye baflland›ktan sonra bu gruplar kendilerini asil olarak adland›rd›lar. Art›k sahibi olduklar› flatoyu rahat yaflanabilir bir mekana dönüfltürdüler. fiatoda sadece asillere mahsus olan yast›k kullan›ld›, giysilerini sand›klara koydular, duvarlar›n› hal›yla kaplad›lar, salonlar›n› sayg›nl›k göstergesi olan flömine ile ›s›tmaya bafllad›- lar. Buras› toplant›lar›n yap›ld›¤›, yemeklerin yenildi¤i görkemli salonlar olarak kullan›ld›. Ortaça¤ boyunca flövalyelik ve onur kavramlar› birlikte an›lm›flt›r. Kendini z›rh- la koruyan, k›l›ç ve m›zra¤› silah olarak kullanan flövalyeler d›fl görünüflleriyle de sayg›n olmak durumundayd›lar. Onlar›n as›l ifli savaflt›. Fakat bu savafl› bireysel de- ¤il toplu olarak yaparlard›. Oyunlarda ve turnuvalarda flan ve flöhret kazan›rlard›. fiövalyelerin görevleri aras›nda efendisine ba¤l› kalmak, kiliseyi korumak, inanç- s›zlarla savaflmak, rahiplik kurumunu el üstünde tutmak, fakirleri zarar görmeme- si için himaye etmek, kanlar›n› kardeflleri için dökmek ve kad›nlara sayg›l› olmak geliyordu (Hart-Davis s. 191). Özellikle kad›nlara sayg›l› olma kavram› o güne kadar Avrupa toplumunda ikinci s›n›f gözüyle bak›lan kad›n anlay›fl›ndan oldukça farkl›d›r. fiövalyelerin kad›na bak›fl› daha sonra Avrupa kültürünün unsurlar›ndan biri haline gelecektir. 14. yüzy›la gelindi¤inde flövalyeler, verdikleri hizmetler için para almaya ve hizmetlerinden muaf tutulmak için de vergi ödemeye bafllad›lar. Böylece feodal sistem h›zla çökmeye bafllad›. Bu süreci 12. ve 13. yüzy›lda ticaret yoluyla zenginleflen Avrupa’n›n durumu h›zland›rm›flt›r. Özellikle Avrupa’da Bo- hemya, Saks, Tirol ve Macaristan Da¤lar›ndaki gümüfl madenlerinin 13. yüzy›l›n sonundan itibaren iflletilmeye bafllamas› gümüfl bollu¤u meydana getirmifltir (Seig- nobos s.191).

Haçl› Seferleri 7. yüzy›lda ‹slamiyet’in ortaya ç›k›fl›ndan sonra Müslümanlar›n topraklar›n› H›ristiyanlar aleyhine geniflletmeye bafllamalar› üzerine H›ristiyan dünyas›nda Kudüs flehri kastedilerek kutsal topraklar› geri alma söylemiyle yap›lan siyasi ve askeri ha- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 43 rekât haçl› seferleri olarak adland›r›lm›flt›r. Özellikle 636 y›l›nda Kudüs’ün fethi ve 711’de ‹spanya’da Endülüs Emevi Devleti’nin kurulmas›, 1071 senesinde Bizans’›n Malazgirt Savafl›’nda yenilmesi, 1075’te ‹znik’te Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmas›yla H›ristiyan dünyas› Müslümanlar›n bu ilerleyiflini durdurmak için harekete geçmeye bafllar. Amaç Kudüs’ün geri al›nmas›, Araplar›n ‹spanya’dan, Türklerin de Anadolu’dan at›lmas›yd›. Bu do¤rultuda Selçuklular döneminde 1096-1291 y›l- lar› aras›nda 11 haçl› seferi gerçeklefltirilmifltir. Osmanl› döneminde de ‹slamiyet’in Balkanlara yay›lmas› üzerine 1396 Ni¤bolu ve 1444 Varna Savafllar› da Haçl› seferleri olarak adland›r›lm›flt›r. ‹lk Haçl› seferi ça¤r›s› 1074 y›l›nda, Bizans ‹mparatoru VII. Mihail Dukas tara- f›ndan yap›ld›. Büyük Selçuklu sultan› Melikflah’›n (1072-1092) ölümünden sonra devlet içindeki otorite bofllu¤u ve iktidar mücadeleleri, 1086’da Anadolu Selçuklu sultan› Kutalm›flo¤lu Süleyman fiah’›n ölümü Türkleri zor durumda b›rakm›flt›. Bu- nun üzerine Bizans ‹mparatoru I. Aleksios Komninos, Haçl› seferi ça¤r›s›n› yenile- mifl, Papa II. Urbanus da bu ça¤r›y› olumlu karfl›lam›flt›r. Papa Haçl› ordusu oluflturmak için ücretli asker toplamak yerine topraks›z köylüleri ve sefalet içinde yaflayan halk› ‹sa aflk›, din kardefllerine yard›m gibi dini gerekçelerle 1095 Clermont Konsilinde kutsal savafla ça¤›rd›. Para ve toprak vaadinde bulundu. Haçl› yemini eden ve üzerlerinde haç iflareti tafl›yan keflifl Pierre l’Ermite önder- li¤indeki ilk Haçl› ordusu 1096 y›l›nda yola ç›kt›. Düzensiz birliklerden oluflan bu ordu Selçuklular taraf›ndan bertaraf edildi. Bu baflar›s›z giriflimden sonra asillerden oluflan I. Haçl› ordusu da 1096 y›l›nda ‹stanbul’a ulaflt›. Bizans imparatoruna vasal- l›k yemini ettikten sonra Anadolu’ya geçen Haçl›lar, Anadolu Selçuklu Devletinin baflkenti ‹znik’i kuflatt›. Pierre l’Ermite’in ordusuna karfl› kazand›¤› zafer, I. K›l›çars- lan’› Haçl›lar›n gücü hakk›nda yan›lt›r ve flehir Selçuklular›n elinden ç›kar. Haçl›lar bundan sonra Anadolu’da ilerlemeye devam ederek 1097’de Antakya’ya ulaflt›. 1098’de de Urfa’da ilk Haçl› devleti kuruldu. 1098 y›l›nda Fat›milerin eline geçmifl olan Kudüs, bir y›l sonra Haçl›lar›n eline geçti. I. Haçl› Seferi (1096-1099) sonucu do¤uda Urfa Kontlu¤u (1098-1144), Antakya Prensli¤i (1098-1268), Trablus Kont- lu¤u (1109-1289) ve Kudüs Krall›¤› (1099-1291) olmak üzere dört Haçl› devleti kurulmufl oldu. Buralarda kurulan Haçl› devletlerine yard›m amac›yla 1101 y›l›nda Lombardlar, Frans›zlar ve Almanlardan oluflan üç ayr› ordu yola ç›kt›. Bir önceki yenilgiden sonra di¤er Türk devletleri ve beylikleriyle ifl birli¤i yapan I. K›l›çarslan, Haçl› ordular›na a¤›r kay›plar verdirdi. I. Haçl› Seferi sonras›nda Urfa’da kurulan Kontlu¤un 1144 y›l›nda Türkler tara- f›ndan ele geçirilmesi üzerine, 1145 y›l›nda Papa II. Eugenius’un yapt›¤› II. Haçl› Seferi ça¤r›s›n› Fransa Kral› VII. Louis ve Alman Kral› III. Konrad kabul ettiler. ‹ki büyük Avrupa devleti kral› liderli¤inde 1147 y›l›nda yap›lan bu harekât baflar›s›z- l›kla sonuçland›. III. Haçl› Seferi, H›ttin Savafl›yla (1187) Kudüs’ün Selahaddin Eyyubi taraf›ndan ele geçirilmesi üzerine 1189 y›l›nda bafllad›. Alman ‹mparatoru Friedrich Barbaros- sa, ‹ngiltere Kral› I. Richard ve Fransa Kral› Philippe Auguste liderli¤indeki III. Haçl› ordusu Akka, Beyrut flehirlerinin yan› s›ra K›br›s Adas›’n› ele geçirmifl; ancak Kudüs’ü geri al›namam›flt›r. Anadolu’dan Kutsal topraklara gidemeyeceklerini anlayan Haçl›lar bundan sonraki seferlerini deniz yoluyla yapmak zorunda kald›lar. III. Haçl› Seferi’nin 1192’de baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›ndan sonra Papa III. In- nocent, M›s›r’a ve Eyyubilere karfl› bir Haçl› seferi haz›rl›¤›na giriflti. Ancak Vene- dik liderli¤inde yap›lan IV. Haçl› Seferi bu devletin giriflimleriyle yönünü ‹stanbul’a 44 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

çevirdi. 1204 y›l›nda ‹stanbul Latinlerin eline geçti ve flehir ya¤maland›. Bizans Devleti, Epir, Trabzon ve ‹znik olmak üzere üç parçaya bölündü. IV. Haçl› Seferi sonuçlar› bak›m›ndan Türklerin lehine oldu. Bizans bir tehdit olmaktan ç›kt› ve Selçuklu Türkleri, Antalya, Sinop, Samsun gibi liman flehirlerini ele geçirerek önemli ticaret yollar›na hâkim oldu. ‹lki d›fl›nda di¤er Haçl› seferlerinin baflar›s›zl›¤› Bat› Haçl›lar›n›n günahlar›na ba¤land›¤›ndan dolay›, günahs›z olan çocuklardan oluflturulacak olan bir Haçl› ordusunun baflar›ya ulaflaca¤› düflünüldü. Vaizlerin etkisinde kalan çocuklar Alman- ya’da Nicolas, Fransa’da Stephan ad›ndaki çocuklar›n liderli¤inde 1212 y›l›nda Haçl› seferi yapmak için toplan›p ‹talya k›y›lar›na indiler. Ancak çocuklardan baz›- lar› kendilerine vaat edilen mucizelerin gerçekleflmemesi üzerine evlerine döndü- ler. Sefere devam etme karar› alan çocuklar ise köle tüccarlar›n›n eline düfltü. 1217-1221 y›llar› aras›nda Macar Kral› Andreas, Avusturya Dükü Leopold, K›b- r›s Kral› Hugue, Bavyera Dükü Ludwig V. Haçl› Seferi için deniz yoluyla Akka’ya geldi. Haçl› ordusu M›s›rl›lar taraf›ndan yenilgiye u¤rat›ld›.

Tablo 2.1 S›ra Tarih Haçl› Seferinin Ad› Sonuçlar› 11. - 13. Yüzy›llar Aras›nda Haçl› 1 1096 Pierre I’Ermite Frans›z ve Alman maceraperestler ‹zmit (Bitin- Seferleri (1096-1291) ya) bölgesinde Selçuklular taraf›ndan yenilgiye Tablosu u¤rat›ld›. 2 1096-1099 I. Haçl› Seferi Avrupal› asilzadeler 1097’de ‹znik’i al›r. 1097 Dorileon’da Selçuklu ordusu yenildi. Urfa (1098), Antakya (1098), Kudüs (1099) ve Trab- lus (1109) Haçl› devletleri kuruldu. 3 1101 1101 y›l› Haçl› Seferi I. K›l›çarslan, Lombard, Frans›z ve Alman birliklerini kesin olarak yendi. 4 1147-1149 II. Haçl› Seferi Fransa Kral› VII. Louis, Alman Kral› III. Konrad Selçuklular taraf›ndan yenilgiye u¤rat›ld›. 5 1189-1192 III. Haçl› Seferi Alman Kral› Friedrich Barbarossa 1190’da Silifke Çay›’nda bo¤uldu. ‹ngiltere Kral› I. Richard K›b- r›s, Akka ve Beyrut’u ald›. Fransa Kral› Philip ve Avusturya Herzogu Leopold sefere kat›ld›. 6 1202-1204 IV. Haçl› Seferi Venedik Dükü Enrico Dandolo ve Avrupal› asiller ‹stanbul’u iflgal etti, Bizans Devleti parçaland›. 7 1212 Çocuklar›n Haçl› Seferi 30 bin Frans›z, 20 bin Alman çocuk yollarda öl- dü. Esir pazarlar›nda H›ristiyanlar taraf›ndan kö- le olarak sat›ld›lar. 8 1217-1221 V. Haçl› Seferi Macar kral› Andreas, Avusturya Dükü Leopold, K›br›s hakimi Hugue, Bavyera Dükü Ludwig’in kat›ld›¤› M›s›r’a yönelik baflar›s›z deniz seferi ger- çekleflti. 9 1227-1229 VI. Haçl› Seferi Alman ‹mparatoru II. Friedrich denizyoluyla M›- s›r’a sefer düzenledi. 1129’da anlaflma yoluyla Kudüs al›nd›. Kudüs 1229-1244 y›llar› aras›nda Haçl›lar›n elinde kald›. 10 1248-1250 VII. Haçl› Seferi Fransa Kral› IX. Louis, deniz yolu ile gerçeklefl- tirdi¤i Haçl› seferinde M›s›r’da Dimyat flehrinde esir al›nd›. 11 1270 VIII. Haçl› Seferi Fransa Kral› IX. Louis ve kardefli Charles d’An- jou taraf›ndan Tunus, Kartaca’ya yap›lan sefer baflar›s›zl›kla sonuçland›. 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 45

Alman ‹mparatoru II. Friedrich, Papa taraf›ndan aforoz edilmesine ra¤men 1227 y›l›nda M›s›r’a bir Haçl› seferi düzenledi. Alman ordusundan çekinen M›s›r sultan› el-Melikü’l-Kamil anlaflma yoluyla Kudüs’ü Haçl›lara teslim etti (1229). Ancak flehir 1244 y›l›nda yeniden Müslümanlar›n eline geçti. Bunun üzerine VII. Haçl› Seferi için Fransa Kral› IX. Saint Louis’nin öncülü¤ünde haz›rl›klar bafllad›. 1248’de bafllayan seferde Haçl›lar baflar›l› olamad›¤› gibi Kral Louis dahil tüm Haçl›lar esir düfl- tü. Fidye yoluyla serbest kalan Kral Louis ülkesine geri döndü¤ünde yeni bir Haç- l› ordusu oluflturmaya bafllad›. 1270 y›l›nda bafllayan VIII. Haçl› Seferi bu kez Do- ¤uya de¤il Tunus üzerine yap›ld›. Kartaca’da karaya ç›kan Haçl› ordusu salg›n hastal›k nedeniyle binlerce askerini kaybetti ve Kral Louis de öldü. Kral›n kardefli Charles d’Anjou Sicilya filosu ile gelerek kalan Haçl› ordusunu al›p ‹talya’ya geri döndü. Böylelikle VIII. Haçl› Seferi de baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl oldu. Haçl›lara ait Akka, Sur ve Beyrut 1291 y›l›nda Müslümanlar taraf›ndan tekrar ele geçirildi ve Do¤udaki Haçl› varl›¤› sona ermifl oldu. 1096-1291 y›llar› aras›ndaki Haçl› seferleri sonucunda do¤uda yaflayan yerli H›- ristiyanlar zarar görmüfl özellikle IV. Haçl› Seferi ile Bizans parçalanm›fl, baflkenti de ya¤malanm›flt›r. Bizans’›n içine düfltü¤ü bu durum Türklerin Anadolu’daki var- l›¤›n› güçlendirmifltir. Al›nan baflar›s›zl›klar nedeniyle kilisenin etki ve gücü de azalm›flt›r. Bununla birlikte H›ristiyan kimli¤i Avrupa’n›n en büyük ortak paydas› olmufltur. Haçl› seferleri sonucu Bat› Avrupa toplum yap›s› büyük de¤iflikliklere maruz kald›. Karolenj iktidar›n›n çöküflünden sonra ortaya ç›kan otorite bofllu¤unda güç ve fliddet Avrupa içine yönelmiflti. Haçl› seferleri sayesinde içe dönük olan bu fliddet Müslümanlara yöneltilmifl, böylece krallar›n ve feodal beylerin düzeni sa¤lamalar› kolaylaflm›flt›r.

Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›nda (11.-13. yüzy›l) Feodalite ve Haçl›SIRA Seferlerini S‹ZDE de¤erlen- SIRA S‹ZDE diriniz. 4

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 46 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Özet

Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüz- zeyine çekilen H›ristiyanlar, zamanla Müslüman- NA MAÇ 1 y›l) Fransa, Almanya ve ‹ngiltere’nin siyasî du- lara karfl› verilecek mücadelenin öncüsü oldular. rumunu aç›klayabilmek 11-13. yüzy›llarda ‹spanya’da hüküm süren Le- 843 y›l›nda imzalanan Verdun Antlaflmas› ile Kut- on, Kastilya, Navar, Aragon krall›klar› hem ken- sal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u fiarlman’›n üç di aralar›nda yo¤un bir hâkimiyet mücadelesi torunu aras›nda bölüflüldü. Rhône Nehri’nin bat›- vermifller hem de Müslümanlar›n fethetti¤i top- s›ndaki Gaskonya, Septimania ve Akitanya’y› içi- raklar› geri almak yani “Reconquista” için savafl- ne alan k›s›m Bat› Frankia 987 y›l›na kadar Karo- m›fllard›r. lenj Hanedan› krallar› taraf›ndan yönetildi. Bat› Franklar›n›n son Karolenj ‹mparatoru V. Louis 987 Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüz- NAMAÇ y›l›nda ölünce Frank soylular›ndan Hugh Capet 3 y›l) Üretim, Ziraat Tekniklerindeki De¤iflim ile kral seçildi ve 1328 y›l›na kadar iktidar› ellerinde Dini Hareketleri aç›klayabilmek tuttular. Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nu yeniden Bu dönemde insan gücü yerine basit makinalar canland›ranlar ise Do¤u Frankia’y› yöneten Al- kullan›lmaya bafllanm›flt›r. 9. yüzy›ldan sonra in- man krallar› oldu. 962’de Papa taraf›ndan Kutsal san gücü ile çal›flan de¤irmenler yerine su gücü Roma imparatoru ilan edilen I. Otto taraf›ndan ile çal›flan de¤irmenler kullan›lmaya bafllanm›fl- yeniden canland›r›lan imparatorluk 1806 y›l›na t›r. 10. yüzy›la kadar insan gücü kullan›larak ya- kadar yaklafl›k dokuz as›r varl›¤›n› sürdürdü. p›lan üretim araçlar› kam mili sayesinde makine- 14 Ekim 1066 tarihinde meydana gelen ve son leflmifltir. 11. yüzy›lda dokumac›l›k alan›nda Fran- Anglo-Sakson Kral› Harold’›n hayat›n› kaybetti¤i sa ve Almanya’da bu tür makinalar kullan›lm›flt›r. Hasting Savafl› ile ‹ngiltere tarihinde yeni bir dö- 12. yüzy›lda su gücü ile dönen çarklar rüzgarla nem bafllad›. Bu savaflta büyük bir zafer kazanan çevrilen yelkenlere uyarlanm›flt›r. Bunun sonucu William ‹ngiltere’nin ilk Norman kral› oldu. Nor- dondurucu k›fl aylar›nda da çal›flabilen yel de¤ir- man istilas›n›n ard›ndan ülkenin siyasi, sosyal ve menlerinde art›fl olmufltur. 13. yüzy›lda da ç›rp- kültürel yap›s›nda köklü de¤ifliklikler yafland›. ma iflleminin makineleflmesi sonucu ‹ngiltere’de Norman hâkimiyeti dönemi bir yandan ‹ngiltere kumafl üretimi artm›flt›r. Bu dönemde tar›m ala- krallar›n›n Fransa ile olan mücadelesini di¤er n›nda da baz› yenilikler görülmüfltür. Çift sür- yandan ülke içindeki soylulara kesin otoriteleri- mek için sadece öküzler kullan›l›rken bu dönem- ni kabul ettirmek için verdikleri çabay› simgeler. de atlar da kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Atlar›n omuz kürekleri üzerine oturan koflum tak›mlar› Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüz- ve nal çak›lmas› ve at çiftlerinin ard arda koflul- NA MAÇ 2 y›l) ‹talya ve ‹spanya’daki geliflmeleri tart›flabilmek mas› sayesinde tar›m üretiminde önemli art›fllar Orta dönem ortaça¤ boyunca ‹talya’da güçlü si- olmufltur. Üç dönüflümlü nadas sistemi, a¤›r te- yasi bir hanedan görülmemifltir. Bunun sonucu kerlekli saban (pullug) sayesinde 11. ve 13. yüz- olarak küçük feodal flehir devletleri varl›klar›n› y›llar aras›nda ortalama ziraî verimlilik iki kat›na sürdürmüfllerdir. Ancak ‹talya d›fl›nda oluflan Al- ç›km›flt›r. man kökenli Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu- Bu dönemde 10. yüzy›lda Cluny, 13. yüzy›l›n ba- ¤u ‹talya’n›n güneyini kendi s›n›rlar› içine kat- fl›nda Dominiken ve Fransisken tarikatlar› saye- m›flt›r. Bu durum çok uzun sürmemifl, ortaya ç›- sinde disiplinli, e¤itim alm›fl ve Papal›¤› en üst kan siyasi bofllu¤u ‹talya’da Normanlar doldur- otorite olarak kabul eden dinî bir örgütlenme ya- mufltur. Özellikle Sicilya olmak üzere güney ‹tal- flanm›flt›r. Bunun sayesinde kilise dünyevi lider- ya’da siyasi bir birlik oluflturabilmifllerdir. Orta lere otoritesini kabul ettirmifltir. Bu geliflimin so- dönem ortaça¤ ‹talyas›’nda görülen son güçlü nucu Papal›k gücünü, Avrupa d›fl›nda Haçl› Se- hanedan Hohenstaufen Hanedan› olmufltur. ferleri (109-1291)’nin organizasyonunda Avrupa ‹spanya’n›n Müslümanlar taraf›ndan 8. yüzy›lda içinde de engizisyon uygulamalar› olarak göster- fethedilmesinden sonra ‹ber Yar›madas›n›n ku- mifltir. 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 47

Orta Dönem Ortaça¤ Avrupas›’nda (11-13. yüz- NAMAÇ 4 y›l) Feodalite ve Haçl› Seferlerini aç›klayabilmek Avrupa’da 10. yüzy›ldan 13. yüzy›la kadar toplum yap›s›n› belirleyen iliflkiler sistemine feodalizm denilmifltir. Feodal toplum yap›s› Avrupa’daki merkezi devlet yap›s›n›n bozulmas›ndan ortaya ç›km›flt›r. Bu sistemin temel özelli¤i, toprak sahibi ve güvenlik sa¤layan efendiye üretim yapan kirac› durumundaki köylülerin itaat etmesi- dir. Feodalizmde herkesin bir efendisi vard›r. Kral, dük, markis, kont, baron, flövalye ve köylü tarz›nda bir hiyerarflik yap›lanma söz konusudur. Bu dönemde 1096-1291 y›llar› aras›nda de¤iflik adlar atl›nda 11 haçl› seferi düzenlenmifltir. I. Haçl› Seferinde Avrupal›lar baflar›l› olmufl, 1099’da Kudüs ele geçirildi¤i gibi Urfa, Antakya ve Trablus’da Haçl› Devletleri kurulmufltur. Bu- nun d›fl›ndaki Haçl› Seferleri ‹slam dünyas›n›n karfl› mukavemeti ile baflar›s›z hale getirilmifltir. 48 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. 843 y›l›nda imzalanan Verdun Antlaflmas›yla fiarl- 6. Makineleflmeyi artt›ran kam milinin kullan›m› kaç›n- man’›n ‹mparatorlu¤u kaça bölünmüfltür? c› yüzy›ldan sonra yayg›nlaflm›flt›r? a. Alt› a. 9. yüzy›l b. Befl b. 10. yüzy›l c. Dört c. 11. yüzy›l d. Üç d. 12. yüzy›l e. ‹ki e. 13. yüzy›l

2. I. Otto taraf›ndan yeniden canland›r›lan Kutsal Ro- 7. Engizisyon mahkemeleri afla¤›daki Avrupa ülkeler- ma ‹mparatorlu¤u 962-1254 y›llar› aras›nda iki hanedan inden hangisinde tatbik edilmemifltir? taraf›ndan idare edilmifltir. a. Fransa Bu Hanedanlar afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve b. ‹ngiltere do¤ru olarak verilmifltir? c. ‹talya a. Karolenj Hanedan›-Capet Hanedan› d. Almanya b. Merovenj Hanedan›-Karolenj Hanedan› e. ‹spanya c. Capet Hanedan›-Sakson Hanedan› d. Karolenj Hanedan›-Sakson Hanedan› 8. Papal›¤›n merkezi otoritesine afla¤›daki tarikatlarden e. Sakson Hanedan›- Hohenstaufen Hanedan› hangisi destek vermemifltir? a. Cluny 3. Normanlar›n ‹ngiltere’yi istilas› afla¤›daki olaylardan b. Dominiken hangisinin ard›ndan gerçekleflmifltir? c. Fransisken a. Hasting Savafl›’n›n d. Sistersiyen b. Bouvines Savafl›’n›n e. Maniheist kökenli tarikatlar c. Lewes Savafl›’n›n d. Puvatya Savafl›’n›n 9. Afla¤›dakilerden hangisinde Feodal sisteme ait un- e. Arsuf Savafl›’n›n vanlar büyükten küçü¤e do¤ru s›ralanm›flt›r? a. Kral-baron-dük-kont-markiz 4. Orta dönem ortaça¤da, ‹talya ve Sicilya’da nispeten b. Kral-dük-baron-kont-markiz siyasi birli¤i afla¤›dakilerden hangisi sa¤lam›flt›r? c. Kral-markiz-dük-baron-kont a. Franklar d. Kral-dük-markiz-kont-baron b. Vikingler e. Kral-dük-baron-markiz-kont c. Normanlar d. Katalanlar 10. Afla¤›daki Haçl› seferlerinden hangisi Bizans ‹mpa- e. Kastilyal›lar ratorlu¤u’nun parçalanmas› ile sonuçlanm›flt›r? a. I. Haçl› Seferi 5. Asturias-Galiçya Krall›¤› nerede kurulmufltur? b. II. Haçl› Seferi a. Avusturya’da c. III. Haçl› Seferi b. ‹spanya’da d. IV. Haçl› Seferi c. Romanya’da e. V. Haçl› Seferi d. ‹talya’da e. Almanya’da 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 49

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa ve Capet Hanedan›” S›ra Sizde 2 bölümünü yeniden okuyunuz. 11. yüzy›l›n bafl›nda ‹talya birlikten uzak küçük flehir 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kutsal Roma ‹mparatorlu- devletlerinden oluflan bir bölge görünümündedir. Kut- ¤u” bölümünü yeniden okuyunuz.. sal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’nu oluflturmak isteyen 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normanlar ve ‹ngiltere” bö- Alman krallar› ‹talya’n›n güneyini kendi s›n›rlar›na kat- lümünü yeniden okuyunuz. m›fllard›r. Ancak tüm ‹talya’da bu baflar›lamad›¤› için 4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Norman Hanedan›” bölü- feodal flehir devletleri h›zla güçlenmifllerdir. ‹talya’n›n münü yeniden okuyunuz. 11. ve 12. yüzy›l›n ilk yar›s›nda gördü¤ü en güçlü siya- 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya” bölümünü yenisi yap›lanma Normanlar taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. den okuyunuz. 1030-1194 y›llar› aras›ndaki dönemde bafllang›çta flehir 6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim, Ziraat Tekniklerin- devletlerinin hizmetinde bulunan Normanlar daha son- deki De¤iflimler” bölümünü yeniden okuyunuz. ra ‹talya’n›n en güçlü siyasi ve askeri gücü haline gel- 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dini Hareketler” bölümünü mifllerdir. 1091 y›l›nda Sicilya Adas›’n› Araplardan ala- yeniden okuyunuz. rak tüm güney ‹talya’da hâkimiyet kurmufllard›r. 12. 8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dini Hareketler” bölümünü yüzy›l›n ikinci yar›s›yla 13. yüzy›l›n bafl›nda ‹talya’n›n yeniden okuyunuz.. en güçlü hanedan› Hohenstaufen Hanedan› olmufltur. 9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feodalite” bölümünü yeni- Ancak bu dönemde de Papa ve di¤er küçük flehir dev- den okuyunuz. letleri kendi aralar›ndaki mücadeleyi sürdürmüfller ve 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haçl› Seferleri” bölümünü ‹talya bu dönemde birlikten yoksun kalm›flt›r. yeniden okuyunuz. ‹spanya’n›n 8. yüzy›lda Müslümanlar taraf›ndan fethedilmesinden sonra ‹ber Yar›madas›’n›n kuzeyine çekilen H›ristiyanlar, zamanla Müslümanlara karfl› verilecek mü- cadelenin öncüsü oldular. 11-13. yüzy›llarda ‹spanya’da S›ra Sizde Yan›t Anahtar› hüküm süren Leon, Kastilya, Navar, Aragon krall›klar› S›ra Sizde 1 hem kendi aralar›nda yo¤un bir hâkimiyet mücadelesi Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u 843 y›l›nda imzala- vermifller hem de Müslümanlar›n fethetti¤i topraklar› nan Verdun Antlaflmas› ile Bat› Frankia, Orta Frankia ve geri almak yani “Reconquista” için savaflm›fllard›r. Do¤u Frankia olarak fiarlman’›n torunlar› aras›nda bö- lüflüldü. 987 y›l›na kadar Karolenj Hanedan› krallar› ta- S›ra Sizde 3 raf›ndan yönetilen Bat› Frankia bu tarihten sonra Capet Bu dönemde insan gücü yerine basit makinalar kulla- Hanedan› taraf›ndan idare edilmifltir. Kutsal Roma ‹m- n›lmaya bafllanm›flt›r. 9. yüzy›ldan sonra insan gücü ile paratorlu¤u’nu yeniden canland›ranlar ise Do¤u Fran- çal›flan de¤irmenler yerine su gücü ile çal›flan de¤ir- kia’y› yöneten Alman krallar› oldu. 962’de Papa’n›n Kut- menler kullan›lmaya bafllanm›flt›r. 10. yüzy›la kadar in- sal Roma imparatoru ilan etti¤i I. Otto taraf›ndan yeni- san gücü kullan›larak yap›lan üretim araçlar› kam mili den canland›r›lan imparatorluk, 1806 y›l›na kadar yak- sayesinde makineleflmifltir. 11. yüzy›lda dokumac›l›k lafl›k dokuz as›r varl›¤›n› sürdürdü. alan›nda Fransa ve Almanya’da bu tür makinalar kulla- Vikingler, Fransa’n›n Normandiya bölgesine gelerek n›lm›flt›r. 12. yüzy›lda su gücü ile dönen çarklar rüzgar- Franklarla kar›flarak Normanlar› oluflturdu. 1066 y›l›nda la çevrilen yelkenlere uyarlanm›flt›r. Bunun sonucu don- Rollo’nun soyundan gelen Norman Kral› William, Has- durucu k›fl aylar›nda da çal›flabilen yel de¤irmenlerinde ting Savafl›’nda Harold’› ma¤lup ederek ‹ngiltere’yi isti- art›fl olmufltur. 13. yüzy›lda da ç›rpma iflleminin maki- la etti. Böylece ‹ngiltere’de Norman hâkimiyeti bafllad›. neleflmesi sonucu ‹ngiltere’de kumafl üretimi artm›flt›r. I. William ve ard›llar› döneminde ‹ngiltere’de pek çok Bu dönemde tar›m alan›nda da baz› yenilikler görül- siyasî geliflme yaflanm›flt›r. ‹ngiliz krallar› bir yandan müfltür. Çift sürmek için sadece öküzler kullan›l›rken Fransa’daki haklar›n› korumak için Fransa kral› ile mü- bu dönemde atlar da kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Atlar›n cadele ederken di¤er yandan ülke içinde özellikle soy- omuz kürekleri üzerine oturan koflum tak›mlar› ve nal lulara karfl› otoritelerini korumak için çaba harcam›flt›r. çak›lmas› ve at çiftlerinin ard arda koflulmas› sayesinde tar›m üretiminde önemli art›fllar olmufltur. Üç dönüflüm- 50 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

lü nadas sistemi, a¤›r tekerlekli saban (pullug) sayesin- Davies, Norman, Avrupa Tarihi, ‹mge Kitabevi, Ankara de 11. ve 13. yüzy›llar aras›nda ortalama ziraî verimlilik 2006. iki kat›na ç›km›flt›r. Demirci, Kürflat, “Engizisyon”, Türkiye Diyanet Vakf› Bu dönemde 10. yüzy›lda Cluny, 13. yüzy›l›n bafl›nda ‹slâm Ansiklopedisi, c. 11, ‹stanbul 1995, s. 238-241. Dominiken ve Fransisken tarikatlar› sayesinde disiplin- Demirkent, Ifl›n, Haçl› Seferleri Tarihi, ‹stanbul 1997. li, e¤itim alm›fl ve Papal›¤› en üst otorite olarak kabul Demirkent, Ifl›n, “Haçl›lar” TDV‹A eden dinî bir örgütlenme yaflanm›flt›r. Bunun sayesinde Gelfand, Dale Evva, Charlemagne, New York 2003. kilise dünyevi liderlere otoritesini kabul ettirmifltir. Bu Gimpel, Jean, Ortaça¤da Endüstri Devrimi, çev. Naz›m geliflimin sonucu Papal›k gücünü, Avrupa d›fl›nda Haç- Özüayd›n, Tübitak Yay., Ankara 1997. l› Seferleri (109-1291)’nin organizasyonunda Avrupa Greer Thomas H.-Gavin Lewis, A Brief History of the içinde de engizisyon uygulamalar› olarak göstermifltir. Western Europes, Thomson 2005. Gül, Muammer, Ortaça¤ Avrupa Tarihi, ‹stanbul 2010. S›ra Sizde 4 Hearder H. - Waley, D.P., A Short History of Italy, Avrupa’da 10. yüzy›ldan 13. yüzy›la kadar toplum yap›- Cambridge 1963. s›n› belirleyen iliflkiler sistemine feodalizm denilmifltir. Hearder, H. - Waley, D.P., A Short History of Italy, Feodal toplum yap›s› Avrupa’daki merkezi devlet yap›- Cambridge 1963. s›n›n bozulmas›ndan ortaya ç›km›flt›r. Bu sistemin te- Hersak, Emil, “Avarlar: Etnik Yarad›l›fl Tarihlerine Bir mel özelli¤i, toprak sahibi ve güvenlik sa¤layan efendi- Bak›fl”, Türkler, C.2, Ankara 2002, ss.641-657. ye üretim yapan kirac› durumundaki köylülerin itaat et- Hitti, Philip K., ‹slam Tarihi, C. 3, çev. Salih Tu¤, ‹stanbul mesidir. Feodalizmde herkesin bir efendisi vard›r. Kral, 1980. dük, markiz, kont, baron, flövalye ve köylü tarz›nda bir Irving, Thomas B., “Kastilya”, D‹A, c. 25, Ankara 2002. hiyerarflik yap›lanma söz konusudur. Bu dönemde Kerr, Gordon, Charlemagne’den Lizbon Antlaflmas›’na 1096-1291 y›llar› aras›nda de¤iflik adlar atl›nda 11 haçl› Avrupa’n›n K›sa Tarihi, çev. Cumhur Atay, ‹stanbul seferi düzenlenmifltir. I. Haçl› Seferi’nde Avrupal›lar ba- 2011. flar›l› olmufl, 1099’da Kudüs ele geçirildi¤i gibi Urfa, An- Kohn, George Childs, Dictionary of Wars, New York takya ve Trablus’da Haçl› Devletleri kurulmufltur. Bu- 2007. nun d›fl›ndaki Haçl› Seferleri ‹slam dünyas›n›n karfl› mu- Kurat, Akdes Nimet, “Avarlar”, yay›na haz. Serkan Acar, kavemeti ile baflar›s›z hale getirilmifltir. Tarih ‹ncelemeleri Dergisi, XXVI/1, (Temmuz 2011), ss. 81-110. Le Goff, Jacques-Schlegel, Jean-Louis, Çocuklar ‹çin Yararlan›lan Kaynaklar Ortaça¤, çev. Orçun Türkay, Yap› Kredi Yay., Abbott, Jacob, History of King Richard I of England: ‹stanbul 2008. Makeres of History, New York 2009. Levy, Debbie, The Signing of the Magna Carta, Abulafia, David, Frederick II: A Medieval Empero, Minneapolis 2008. Oxford University press 1992. Makki, Mahmoud, “The Political History of al- Barlow, Frank, Thomas Becket, California 1990. Andalus92/711-897/1492”, The Legacy of Muslim Beydilli, Kemal, “‹spanya”, Diyanet Vakf› ‹slam Spain, ed. Salma Khadra Jayyusi, Brill 1992. Ansiklopedisi, C. 23, ‹stanbul 2001, ss. 162-170. Marshall, H. E., Our Island Story, 2006. Bhote, Tehmina, Charlemagne: The Life and Times of Matthew, Donald, The Norman Kingdom of Sicily, an Early Medieval Emperor, New York 2005. Cambridge 2001. Bradbury, Jim, The Capetians: Kings of France, 987- McKitterick, Rosamond, Charlemagne: The Formation 1328, London 2007. of a European Identity, Cambridge University Press Brown, R. Allen, The Normans, Woodbridge 1995. 2008. Bryce, Viscount James Bryce, The Holy Roman Empire, O’Callaghan, Joseph F., A History of Medieval Spain, Oxford 1871. New York 1983. Carpenter, David, The Reign of Henry III, London-New Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev. York 2006. Fikret Ifl›ltan, TTK yay. Ankara 1991. Crouch, David, The Normans: The History of a Dynasty, Özdemir, Mehmet, “Endülüs”, Diyanet Vakf› ‹slam London 2007. Ansiklopedisi, C. 11, ‹stanbul 1995, ss. 211-225. 2. Ünite - Orta Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzy›llar) 51

Öztuna, Y›lmaz, Devletler ve Hanedanlar, C.III,V, Ankara 1996. Prestwich, Michael, Edward I, California 1989. Riché, Pierre, The Carolingians, ‹ngilizce çev. Michael Idomir Allen, University of Pennsylvania press 1993. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, çev. Aret Demirkaynak, ‹nk›lap yay. ‹stanbul 2011. Schutz, Herbert, The Carolingians in Central Europe, their History, Art and Architecture, Leiden 2004. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, çev. Samih Tiryakio¤lu, Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul 1960. fieyban, Lütfi, Reconquista Endülüs’te Müslüman- H›ristiyan ‹liflkileri, ‹stanbul 2003. Warren, W. L., King John, California 1978. Yonge, Charlotte Mary, A Short History of England, Bremen 2010. ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 3 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Geç Dönem Ortaça¤da (1300-1453) Bat› Avrupa’daki geliflmeleri irdeleyebi- N lecek; Geç Dönem Ortaça¤da (1300-1453) Do¤u Avrupa’daki geliflmeleri yorumla- N yabilecek; N Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa’s›ndaki yenilikleri tart›flabilecek; N Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa’s›nda Papal›k ve hukuku aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Bat› Avrupa • Kara Veba, • ‹ngiltere, Fransa, Burgonya • Yüzy›l Savaﬂlar› • Almanya, ‹talya • Ticaret • Do¤u Avrupa • Florin, Duka • Bizans ve Latin Devletleri, • Üniversiteler Osmanl› Devleti • Papal›k • S›rbistan, Bulgaristan, Rusya, • Babil Esareti, Macaristan, Polonya ve Litvanya • Büyük Parçalanma ve Konsiller • Hansa Birli¤i Dönemi

‹çindekiler

• GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄’DA (1300- 1453) BATI AVRUPA • GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄’DA (1300- 1453) DO⁄U AVRUPA Ortaça¤-Yeniça¤ Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa • GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄ Avrupa Tarihi Tarihi (1300-1453) AVRUPA’SINDA YEN‹L‹KLER • GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPA’SINDA PAPALIK VE HUKUK Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453)

GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄’DA (1300-1453) BATI AVRUPA ‹ngiltere, Fransa ve Burgonya Geç dönem ortaça¤da ‹ngiltere’ye Plantagenet (telaffuzu: Plantajene) hanedan› yönetmifltir. Bu hanedan, ‹ngiltere’yi 1133-1485 y›llar› aras›nda yönetmifl yani Plantagenet hanedan›n›n ‹ngiltere’deki hakimiyeti yaklafl›k üç buçuk as›r sürmüfl- tür. Asl›nda bu hanedan kökenleri 12. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Kuzeybat› Fransa’da yer alan Anjou bölgesine uzan›r. Anjou bölgesinin kontu olan Geoffroy Plantage- net ‹ngiltere’yi fetheden Norman hanedan›ndan I. William’›n torunu Matilda ile evlenir. Bu evlilikten dünyaya gelen I. Henri Plantagenet, Norman hanedan›n›n erkek evlad› olmamas› yüzünden ‹ngiltere kral› olur. Böylece ‹ngiltere’de Plantage- net hanedan› bafllam›fl olur. Plantagenet hanedan› da Kuzey Fransa kökenli Nor- mandiya hanedan› gibi Frans›zca konuflmaktad›r. Bundan dolay› o dönemde ‹n- giltere Plantagenet hanedan›n›n hakimiyeti alt›ndaki Anjou Dukal›¤›n›n bir parça- s› olarak alg›lanm›flt›r. ‹ngiltere 14. yüzy›la I. Edward Plantagenet (1272-1307)’in iktidar› ile girer. Onun o¤lu II. Edward (1307-1327) ve torunu III. Edward (1327-1377) döneminde yaklafl›k bir as›rl›k bir dönemde ‹ngiltere sadece üç hükümdar görür. 14.yüzy›l›n son ‹ngiltere kral› ise II. Richard (1377-1399) olur. Bu durum ‹ngiltere’de kral›n merkezi gücünün artmas›na ve monarflik devlet yap›s›n›n oluflmas›na katk› verir. Günümüzde de ‹ngiliz Parlamentosunun topland›¤› kraliyet saray›n›n bir parças› olan Westminster Hall yani ‹ngiltere Parlamentosu 1295’de kral›n ça¤r›s› ile topla- n›r. Bu gelenek günümüze kadar varl›¤›n› sürdürmüfltür. ‹ngiltere 15.yüzy›la yeni bir kraliyet hanedan› ile girer. Bu hanedan›n ad› Lancaster’d›r. Bu hanedandan gelen krallar s›ras› ile IV. Henry Lancaster (1399-1413), V. Henry (1413-1422) ve VI. Henry (1422-1461)’dir. Fransa ise 14. yüzy›la Capet hanedan›ndan IV. Philippe (1285-1314) ve onun üç o¤lu X. Louis (1314-1316), V. Philippe (1316-1322) ve IV. Charles’›n (1322-1328) iktidar› ile girer. T›pk› ‹ngiltere’de oldu¤u gibi Fransa’da da merkezi iktidar›n gücü bu yüzy›lda artar. IV. Philippe, soylular›n, kent burjuvazisinin ve ruhban s›n›f›n›n bir araya geldi¤i Parlamentoyu oluflturdu. Ayr›ca eyaletlerde de meclisler oluflturuldu. Vergi alan›nda uzman memurlar›n yetiflmesine önem verildi. 1314 y›l›nda IV. Phi- lippe öldü¤ünde, 1328 y›l›na gelinceye kadar 14 y›l içinde üç o¤lu da ölmüfl, böy- lece Capet hanedan›n›n babadan o¤la geçen çizgisi son bulmufltur. (Price, s. 66) 54 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Capet hanedan›n›n 1328 y›l›nda Fransa’da sona ermesinden sonra kral›n kim olaca¤› tart›flmas› bafllam›flt›r. Fransa tac› için hak iddia eden iki aday ortaya ç›k- m›flt›r. Bunlardan ilki, Frans›z Kral› IV. Philippe’in erkek kardeflinin o¤lu olan ye- ¤eni VI. Philippe de Valois’d›r. Di¤eri ise, annesi IV. Philippe’in k›z› olan ‹ngiltere Kral› III. Edward’d›r. Frans›z baronlar› Edward’› reddederek VI. Philippe ad›yla, Philippe de Valois’y› Fransa kral› ilan ettiler. Fransa, bu tarihten 1461 y›l›na kadar Valois (telaffuzu: Valoa) hanedan›ndan gelen krallar taraf›ndan yönetildi. Bu krallar VI. Philippe (1328-1350), II. Jean (1350-1364), V. Charles (1364-1380), VI. Char- les (1380-1422), VII. Charles (1422-1461)’d›r. ‹ngiltere Kral› III. Edward, bafllang›ç- ta VI. Philippe’in krall›¤›n› kabul etti. Ancak o dönemde ‹ngiliz topra¤› olan ve gü- nümüz Fransa’s›n›n güneybat›s›nda yer alan Akitanya (Gyenne) Dukal›¤›na 1337 y›l›nda Fransa Kral› VI. Philippe taraf›ndan el konulunca ‹ngiltere Kral› III. Ed- ward, Fransa taht› üzerinde hak iddia ederek misilleme yapt›. Böylece 1337 y›l›n- dan 1453 y›l›na kadar Frans›zlarla ‹ngilizler aras›nda sürecek olan Yüzy›l Savaflla- r› bafllam›fl oldu. (Malet et Isaac, s. 225- 229) Asl›nda bu savafllar her ne kadar yan- l›fl olarak Yüzy›l olarak adland›r›lsa da ara ara kesintilerle birlikte 120 y›l boyunca sürmüfltür. Bu dönemde yönetici grubu Frans›zca konuflan ‹ngiltere, günümüz Fransa, Belçika ve Hollanda s›n›rlar› içinde kalan Burgond Kontlu¤u ile birlikte Frans›z Krall›¤›na karfl› savafl açm›flt›r. 120 y›l boyunca süren savafllar›n tamam› ‹n- giltere’de de¤il, Fransa topraklar›nda gerçekleflmifltir. Bunun sonucu olarak Yüzy›l Savafllar›n›n bafl›nda 16 milyon nüfusa sahip oldu¤u tahmin edilen Fransa’n›n nü- fusu savafl›n sonunda 12 milyona düflmüfltür. Fransa ise Yüzy›l Savafllar› boyunca ‹ngilizlere karfl› Britanya adas›nda yaflayan ‹skoçya, ‹rlanda ve Galler ile ittifak kurmaya çal›flm›flt›r.

Tablo 3.1 ‹ngiltere Krallar› Hükümdarl›k Y›llar› Fransa Krallar› Hükümdarl›k Y›llar› Geç Dönem Ortaça¤ Dönemi ‹ngiltere ve I. Edward (1272-1307) VI. Philippe (1328-1350) Fransa Krallar› II. Edward (1307-1327) II. Jean (1350-1364) Tablosu III. Edward (1327-1377) V. Charles (1364-1380) II. Richard (1377-1399) VI. Charles (1380-1422) IV. Henry Lancaster (1399-1413) VII. Charles (1422-1461) V. Henry (1413-1422) VI. Henry (1422-1461)

Yüzy›l Savafllar›n›n bafl›nda nüfusu 5 milyon oldu¤u tahmin edilen ‹ngiltere, donanmas› ile denizlerde üstün bir güce sahipken, karada Frans›zlar daha üstün gözüküyorlard›. 1340 y›l›nda ‹ngiliz-Burgonya donanmas› Bruge yak›nlar›nda Fran- s›z donanmas›n› tahrip eder. Ancak Frans›z topraklar›na ‹ngiliz ç›kartmas› Kral III. Edward taraf›ndan Normandiya’ya yap›l›r. Fransa Kral› VI. Philippe, kuzeydo¤uya do¤ru ilerleyen ‹ngiliz ordusunu Crecy’de (telaffuzu: Kresi) karfl›lar. Asker say›s› bak›m›ndan Frans›z ordusunun daha üst konumda olmas›na ra¤men, daha disiplinli olan ve top silah›n› daha etkili kullanan ‹ngilizler Crecy’de Frans›zlar› a¤›r bir yenilgiye u¤rat›rlar. 1347 y›l›nda ‹ngilizler, 1558 y›l›na kadar ellerinde tutacaklar› Calais kentini ele geçirirler. Frans›zlar›n ikinci büyük yenilgisi 1356 ‘da Poitiers (telaffuzu: Poatie)’de yaflar. Frans›z kral› I. Jean (1350-1364) esir düfler. Bunun üzeri- ne 1360 y›l›ndaki Bretigny (telaffuzu: Bretini) Antlaflmas› ile ‹ngiliz Kral› III. Ed- ward, Fransa taht›ndaki iddias›ndan vazgeçiyordu ancak Fransa krall›¤›na ba¤l› kuzeydeki Calais ve Picardie (telaffuzu: Pikardi) ile Fransa’n›n Atlantik Okyanusu k›- 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 55 y›lar›n›n güneybat›s›nda yer alan Poitou (telaffuzu: Poatu), Limousin, Perigord ve Akitanya bölgeleri ‹ngiltere’ye b›rak›l›yordu. B›rak›lan bu yerler, Fransa krall›¤›n›n dörtte birinden daha fazlayd›. Bretigny Antlaflmas› ile Yüzy›l Savafllar›n›n ilk aflamas› da tamamlanm›fl olur. Yüzy›l Savafllar›n›n ilk aflamas›nda görülen di¤er bir felaket ise kara veba olur. 1348 ila 1350 y›llar› aras›nda salg›n halinde görülen h›yarc›k vebas› tüm Avrupa’da nüfusun üçte bir oran›nda azalmas›na sebep oldu. Bunun sonucu olarak tar›msal üretim azald› ve bütün Avrupa’da köylü isyanlar› görülmeye bafllad›. Özellikle Fransa’da 1358 y›l›nda yaflanan köylü isyanlar›nda otuz binden fazla insan öldü. 1381 y›l›nda ‹ngiltere’de köylüler “biz ‹sa’n›n suretinde birer insan olarak yarat›l- d›k ama siz bize vahfli hayvanlar gibi davran›yorsunuz” diyerek ayakland›lar ve k›- sa bir süreli¤ine de olsa Londra’y› ele geçirmeyi baflard›lar. (Roberts, s. 203) Yüzy›l Savafllar›n›n seyri 1369 y›l›ndan sonra belli bir süre Frans›zlar›n lehine geliflmeye bafllar. 1369 y›l›nda Frans›zlar, La Rochelle’de ‹ngiliz donanmas›n› yenilgiye u¤ratt›lar. Akitanya bölgesini ele geçirdiler. ‹ngiltere, Fransa’daki topraklar›n› kaybetmeye bafllar. ‹ngiltere’nin elinde kalan yerler 1380 y›l›nda kuzeyde Calais, Cherbourg, Brest ve güneybat›da Bordeaux ve Bayonne flehirleridir. Ancak 15. yüzy›l›n bafl›nda Fransa’da iç savafl›n ç›kmas› üzerine ‹ngilizler, tekrar Frans›z topraklar›na ç›kt›lar. 1415 y›l›nda kuzeydo¤u Fransa’da yer alan Azincourt’da (Aginco- urt) ‹ngilizler, Yüzy›l Savafllar› boyunca üçüncü defa Frans›zlar› ma¤lup ettiler ve tüm Normandiya bölgesini ele geçirdiler. Paris 1418’den 1436 y›l›na kadar ‹ngiliz- Burgon ittifak›n›n elinde kald›. 1420 y›l›ndaki Troyes (telaffuzu: Troa) antlaflmas› ile ‹ngiltere kral› Frans›z taht›n›n varisi oluyor ve Normandiya’n›n iflgali Fransa taraf›ndan kabul ediliyordu. Ancak 1422 y›l›nda Fransa kral› olan VII. Charles anlaflmay› reddederek savafl› sürdürme karar› al›r. Fakat ‹ngilizler ilerleyifllerini bütün Fransa’da sürdürürler. 1428 y›l›nda da ‹ngilizler Orleans kentini ele geçirdiler. Nerdeyse tüm Fransa’n›n ‹ngilizler taraf›ndan iflgal edildi¤i ve herkesin umut- suzluk içinde oldu¤u bir dönemde Jeanne d’Arc adl› bir köylü k›z› direniflin sim- gesi oldu. 1412 y›l›nda Lorraine bölgesindeki Domremy’de bir köylü k›z› olarak do¤an Jeanne d’Arc (Jandark) 13 yafl›na geldi¤inde rüyas›nda H›ristiyan aziz ve azizeleri gördü¤ünü, onlar›n kendisine köyünü terk ederek ‹ngilizleri ülkesinden kovmas›n› emrettiklerini iddia ediyordu. 16 yafl›na geldi¤inde Jeanne d’Arc’›n iddialar› teologlar taraf›ndan do¤ru kabul edildi, kendisine küçük bir ordu verildi ve Jeanne d’Arc 1429 y›l›nda Orleans’› ‹ngilizlerden almay› baflard›. 17 Temmuz 1429’da o zaman ‹ngiliz topra¤› kabul edilen Reims’te VII. Charles, Fransa kral› s›- fat›yla taç giydi. Ancak Jeanne d’Arc bir y›l sonra tutsak edildi ve 1431 y›l›nda ‹n- gilizler taraf›ndan canl› canl› yak›ld›. Jeanne d’Arc’›n verdi¤i direnme ruhu ile Fran- s›zlar, direnifle geçti. 1436 y›l›nda ‹ngiltere-Burgonya ittifak› bozuldu ve 1436 y›l›n- da Paris tekrar Frans›zlar›n eline geçti. 1444 y›l›nda imzalanan Tours anlaflmas›yla ‹ngiltere’nin elindeki Normandiya ile Anjou bölgesi aras›ndaki Maine de Frans›zlara b›rak›ld›. 1453 y›l›nda Frans›zlar Akitanya bölgesindeki Castillon’da ‹ngilizleri yendiler. ‹ngiltere tekrar bir ada ülkesine dönüfltü. Frans›zlar›n 1439 y›l›ndan itibaren kazand›klar› baflar›larda sürekli bir okçu ve süvari ordusuna sahip olmalar› etkili oldu. Plantagenet hanedan› yönetimindeki ‹ngiltere, bafllang›çta kültürel oldu¤u kadar siyasal anlamda da Frans›z uygarl›¤›n›n bir uzant›s›ndan baflka bir fley olmayan bir hanedan ülkesi idi. (Davies, s. 449) Yüzy›l Savafllar›n›n sonunda ise Lancaster hanedanl›¤› alt›ndaki ‹ngiltere bir ada krall›¤›na dönüflmüfltü ve k›ta Avrupa’s›ndaki mülklerini b›rakm›flt›. Bu olay ‹ngiltere’ye anglo-norman düzeninden ‹ngilizlefl- 56 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

meyi getirdi. Fransa için ise kral etraf›nda oluflan güçlü bir monarfliyi getirdi. Yüz- y›l Savafllar› sonucunda ne ‹ngiltere ne de Fransa, s›n›rlar› içinde günümüzdeki Hollanda, Lüxsemburg ve Belçika topraklar› da olan Burgonya Düklü¤ü kadar zengin olamad›. Frans›z kraliyet ailesi olan Valois soyundan gelen Burgonya dük- leri ‹ngiltere ile ittifak yaparak ‹ngiliz yünlerini Bruge, Arras, Ypres, Ghent ve An- vers gibi flehirlerde iflleyerek zenginlefltiler. Burgonya dükleri, merkezleri olan Di- jon flehrini saraylarla donat›lar. Ancak 1477 y›l›ndan sonra Burgonya parçaland› ve Habsburg hanedan›n›n eline geçti.

Almanya ‹mparator II. Friederich’in o¤lu IV. Konrad’›n 1254 y›l›nda ölmesi ile birlikte Ho- henstaufen hanedan› sona erer. Fetret devri ile geçen yaklafl›k çeyrek as›r sonra 1273 y›l›nda Avusturya ve civar›na hükmeden Habsburg hanedan› Kutsal Roma- Cermen ‹mparatorlar› olarak Almanya’y› yönetmeye bafllar. ‹lk Habsburg hüküm- dar› olan Rudolf (1273-92), Nassau hanedan›ndan I. Adolf (1292-1298) ve Ru- dolf’un o¤lu I. Albrecht (1298-1308) döneminde imparatorluk iktidar› k›smen yeniden merkezilefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r (Fullbrook, s. 39). Lüksemburg hanedan›ndan VII. Henreich (1308-1313) Kutsal Roma-Cermen ‹mparatoru olur. Onu ayn› hanedandan IV. Ludwig (1314-1347), IV. Karl (1346-1378), ve I.Wenzel (1378-1400) ta- kipeder. Bavyeral› I. Ruprecht’in (1401-1410) iktidar›ndan sonra yine Lüksemburg hanedan›ndan Sigismund (1410-1437) ile bundan sonra tekrar Habsburg haneda- n›ndan II. Albert (1438-1439) ve III. Frederich (1440-1493) Alman imparatoru olur. Ancak Fransa ve ‹ngiltere’nin aksine geç dönem ortaça¤ boyunca Almanya merkezileflmesini tamamlayamaz. Geç dönem ortaça¤ boyunca Almanya çok say›- da parçaya ayr›lm›fl feodal yap›lar toplulu¤u gibidir. Görünüflte tek bir imparator vard›r. Ancak onun yetkileri sadece sistemin bafl›nda protokolden ibarettir. Gerçek otorite prensler, yüksek rütbeli rahipler ve flehir heyetleri taraf›ndan icra ediliyordu. Bunlar›n her biri kendi topra¤› üzerinde adaleti da¤›tmak, para basmak, hatta savafl açmak yetkisine sahipti. (Seignobos, s. 174-175) ‹mparatoru seçen yedi elek- tör prensli¤in yan› s›ra yaklafl›k yirmi befl seküler ve doksan tanesi dinsel olan prenslik, yüzden fazla kontluk, çok daha büyük say›da düflük seviyeli lordluk ve ayr›ca bu dönemde Almanya’da afla¤›-yukar› küçük boyutta da olsa üç bin kent bulunuyordu. (Fulbrook, s. 35-40)

Tablo 3.2 ‹mparatorun Ad› Hükümdarl›k Y›llar› Hanedan› Geç Dönem Ortaça¤ Dönemi Kutsal IV. Konrad (1228-1254) Hohenstaufen Roma-Cermen Rudolf (1273-1292) Nassau (Alman) ‹mparatorlar› I. Adolf (1292-1298) Nassau Tablosu I. Albrecht (1298-1308) Nassau VII. Henreich (1308-1313) Lüksemburg IV. Ludwig (1314-1347) Lüksemburg IV. Karl (1346-1378) Lüksemburg I.Wenzel (1378-1400) Lüksemburg I. Ruprecht (1401-1410) Bavyeral› Sigismund (1410-1437) Lüksemburg II. Albert (1438-1439) Habsburg III. Frederich (1440-1493) Habsburg 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 57

Almanya’n›n bu kadar parçalanm›fl bir görüntü sunmas›n›n nedeni ‹ngiltere ve Fransa’daki gibi kraliyet ailelerinin soya dayal› olarak babadan o¤la geçmemesi ve bundan dolay› da merkezi yönetim anlay›fl›n›n Alman topraklar›nda kuvvetlene- memesidir. Bunun sonucu olarak Almanya’da imparatorlar hiyerarfliye hükmet- mekten ziyade baflkanl›k ediyorlard›. Di¤er bir unsur ise, Fransa’da Paris’in, ‹ngiltere’de Londra’n›n idari merkez olarak belirlenmifl olmas›na ra¤men, Almanya’da sabit bir idari flehir merkezi görülmez. Alman imparatorlar›n›n bir k›sm›n›n Prag’› tercih etmesi, Prag’›n mimari tarzda oldu¤u kadar kültürel alanda da geliflip burada Prag Üniversitesinin kurulmas›n› sa¤lam›flt›r. ‹mparator IV. Karl (1346-1378) Prag flehrine ve civar›na flatolar, imparatorluk mahkemesi yapt›rm›fl ve 1348 y›l›n- da Prag Üniversitesini kurmufltur. Ancak daha sonra imparatorlar merkez olarak baflka yerleri tercih etmifllerdir. Almanya’da geç dönem ortaça¤›nda imparatorun, Fransa ve ‹ngiltere’ye nazaran yeterince güçlenememesine neden olan olay, Al- manya’n›n ateflli silahlar› bu ülkelere göre daha geç kullanmaya bafllamas› ile de ilgilidir. 14. yüzy›lda icat edilen demir toplar›, bronz toplar takip etti. 15. yüzy›lda da dökme demirden büyük tüfekler kullan›lmaya baflland›. Bundan dolay› flatola- r›n ve kalelerin arkas›na s›¤›narak merkezi otoriteye direnenlerin gücü kolayca k›- r›labiliyordu. (Roberts, s. 244) Almanya’daki Cermen gelene¤i, imparatorun erkan›na dan›flmas› ve onlar›n karar›na göre hareket etmesi yükümlülü¤ünü getiriyordu. Bu uygulama 1356 y›l›nda Alt›n Ferman ad›yla anayasal bir hüküm haline getirildi. Buna göre Mainz, Köln ve Trier piskoposluklar›, Bohemya, Rhine, Palatinate, Saksonya ve Brademburg dük- leri imparatoru seçme hakk›na sahipti. Bundan dolay› geç ortaça¤ dönemince pek çok sülaleden Alman imparatorlar› ortaya ç›km›flt›r. Bunun sonucu olarak Alman idarecileri Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u gelene¤inden koptular. IV. Karl dö- neminde (1346-1378) Alman imparatorlar›, Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u kavram›na son vererek Çek kral› ve Alman imparatoru olmay› tercih etmifllerdir. Böylece tüm Avrupa’y› birlefltirme düflüncesine yani Roma gelene¤ine de ara verilmifl oldu. III. Frederich (1440-1493) papan›n elinden taç giymek için Roma’ya giden son imparator oldu. Almanya’n›n kuzeyindeki ‹skandinavya ülkelerinden ‹sveç ve Norveç 1397 y›- l›nda Danimarka kral›na tabi oldular. Böylece Birleflik Danimarka Krall›¤› oluflmufl oldu. Güneyde ise ‹sviçre 13. yüzy›l›n sonundan itibaren Almanya ‹mparatorlu¤undan ayr›lmaya bafllad›. 1315 y›l›ndaki Morgarten Savafl›nda ‹sviçreliler bir Habs- burg ordusunu bozguna u¤ratt›lar. Bir devlet oluflturabilmek için Luzern 1331’de, Zürih ve Glarus 1351’de, Zug 1352’de, 1353’te de Bern ‹sviçre’ye kat›ld›. 1386 y›- l›nda ikinci defa Habsburglara askeri üstünlük sa¤layan ‹sviçre ba¤›ms›z bir devlet olarak Avrupa’da varl›¤›n› korudu.

‹talya Geç dönem ortaça¤da daha önce ‹talya’da parçalanm›fl olan otorite, daha zay›f devletleri hakimiyetleri alt›na alarak kuvvetli flehir devletlerine dönüfltü. Denizcilik ve ticaretle geliflen Venedik, Cenova ve Floransa’ya Lombardiya bölgesinden Mila- no da kat›ld›. Geç dönem ortaça¤ Avrupas›’nda ‹talyan flehir devletlerinin kuvvet- lenmesinde flüphesiz Alman imparatorlar›n›n ‹talya üzerindeki otoritelerinin azal- m›fl olmas›n›n etkisi vard›r. Floransa, flehrin ileri gelen aileleri taraf›ndan yönetildi. Özellikle Mediciler döneminde sanat ve ekonomi alan›nda Floransa büyük bir geliflme gösterdi. ‹lahi Komedya’n›n yazar› Dante de Floransal›’yd›. 58 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Venedik ve Cenova ise Do¤u Akdeniz ticaretini ele geçirerek h›zla zenginlefltiler. Bunun sonucu olarak 14. yüzy›l ‹talyas›’nda tüccar bankerler ortaya ç›kmaya bafllad›. Sigorta, muhasebecilik, poliçe, protesto, kambiyo senedi gibi finans teknikleri geç dönem ortaça¤ boyunca ‹talya’da uyguland›. 15. yüzy›lda Cenova’da düflük faizle ihtiyaç sahipleri için kredi veren “rehin sand›¤›” uygulamas› bafllad›. Bu genel bankalar›n en eski modeli oldu. Bu yüzy›lda ‹talyan flehirlerinde ticaret flirketleri kurulmaya bafllad›. Avrupa’da Roma rakamlar›n›n b›rak›larak s›f›r sayesinde çarpma, bölme ve toplamalar› çabuklaflt›ran Arap rakamlar›n›n kullan›ld›¤› ilk ülke ‹talya oldu. 15. yüzy›l›n sonunda ondal›k sisteme dayal› rakamlar›n kulla- n›m› ‹talya’da yayg›nlaflt› ve ‹talya’da hesap sanat›n› ö¤reten okullar aç›ld›. Zengin- leflen ‹talyan flehirlerinin her birinde görkemli saraylar infla edildi. Bu saraylarda Polonya biçimli, sivri uçlu kunduralar giyen beyefendiler ile sivri ve yüksek bafl- l›kl› flapkalar›, aç›k saç›k, dekolte k›yafet giyen han›mefendileri bir araya gelmeye bafllad›. “Bir kavalye” ile “bir dam”dan meydana gelen bu çiftler el ele tutuflarak saraylarda dans etmeye bafllad›lar. 14. yüzy›ldan itibaren sadece ‹talya’da de¤il Fransa, ‹spanya, ‹ngiltere ve Al- manya’da da Latincenin d›fl›nda kendi dillerinde eser veren sanatç›lar belirdi. ‹talya’daki flehirler aras›nda ‹talyancay› etkili bir flekilde kullanan yazarlar Floransa’da ortaya ç›kt›. Yazarlar lirik (duygusal) fliir ve hikaye tarz›nda yaz›lar yazd›lar. fiiir alan›nda Floransa’da Dante ve Petrarca ve hikayede Boccacio gibi isimler ön plana ç›kt›. 15. yüzy›l›n ortas›nda ya¤l›boya icat edildi. Böylece resim sanat› Bizans gelene¤inden uzaklaflarak Rönesans dönemi resminin temelini oluflturdu. 14. yüzy›lda papalar ikamet ettikleri Roma’y› terk edip Fransa’daki Avignon flehrinde oturmaya bafllad›lar. Bunun sonucu olarak da papalar, Frans›zlardan se- çilmeye bafllad›lar. Papan›n Roma’dan ayr›lmas›ndan rahats›zl›k duyan ‹talyanlar, bu olay› “Babil esareti” olarak adland›rd›lar. 13. yüzy›l›n ortas›ndan itibaren ‹talya’da iki flehir devleti Do¤u’yla yapt›klar› ticarette kullan›lmak üzere alt›n para bast›lar. Bu flehirlerden ilki olan Floransa alt›n paras›na florin ismini verirken, Venedik ise duka ad›n› verdi. Bu dönemde Avru- pa’da sadece gümüfl paralar varken florin ve dukan›n bas›lmas›ndan sonra, 14. ve 15. yüzy›l Avrupas›’nda yo¤un olarak florin ve duka kullan›lmaya bafllad›. 1382- 1442 y›llar› aras›nda Napoli Krall›¤›, Frans›z as›ll› Anju (Anjou) hanedan›na aitti. 1442 y›l›nda Aragon kral› V. Alfonso (1396-1458) Napoli Krall›¤›n› ele geçirmiflti. Böylece ‹talya daha da parçal› bir siyasi ortam içinde yeniça¤ dönemine girecektir.

SIRA S‹ZDE Geç dönem Ortaça¤SIRA S‹ZDE Bat› Avrupa’s›ndaki geliflmeleri aç›klay›n›z. 1 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄’DA (1300-1453) DO⁄U DÜfiÜNEL‹M AVRUPADÜfiÜNEL‹M

SORU Bizans veSORU Latin Devletleri Bizans ‹mparatorlu¤u 13. yüzy›la parçalanm›fl bir flekilde girdi. Bunun sebebi Ve- D‹KKAT nedik’in liderli¤indeD‹KKAT gerçeklefltirilen IV. Haçl› Seferi idi. IV. Haçl› Seferi sonucunda, kuruldu¤u 4. yüzy›ldan itibaren iflgal görmeyen ve Bizans hazinesi kadar kül- tür miras›n› da bar›nd›ran ‹stanbul 1204 y›l›nda Latinlerin eline geçti. Güney ve Ba- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE t› Avrupa’dan gelen Haçl›lar, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun en de¤erli topraklar›n› kendi aralar›nda paylaflt›lar. Daha önce Bizans topra¤› olan ‹stanbul, Çanakkale AMAÇLARIMIZ Bo¤az›’n›nAMAÇLARIMIZ her iki taraf›, Trakya, Anadolu’nun kuzeybat› k›sm›, Midilli, Sak›z, Si- NNsam, Adriyatik Denizi k›y›s›ndaki Arnavutluk sahilleri, Mora’da Patra, Sparta, Ko-

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 59 ron ve Modon flehirleri, ‹yonya Adalar›, E¤riboz ve Kiklad Adalar›n›n yan› s›ra Ge- libolu, Tekirda¤ ve Marmara Ere¤lisi Venediklilere b›rak›ld›. Selanik ve Atina’ya kadar olan topraklarda Atina Latin Dukal›¤› oluflturuldu. Mora’da ise 1205 y›l›ndan 1430 y›l›na kadar devam edecek olan Akaya Latin Prensli¤i kuruldu. Bizans ‹mparatorlu¤u ise üçe ayr›ld›. Bunlardan ilki 1204-1261 y›llar› aras›nda kendisine ‹znik’i baflkent olarak seçen ve 1261 y›l›ndan sonra ‹stanbul’u Latinler- den geri alarak 1453 y›l›na kadar Bizans’›n varisi oldu¤unu iddia eden ‹znik ‹mparatorlu¤u’ydu. ‹kincisi ise varl›¤›n› 1461 y›l›na kadar sürdürecek olan Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u’ydu. Bizans’tan ayr›lan üçüncü devlet ise merkezi Arta ve Yanya olan Epir Despotlu¤u’ydu. Bu her üç devlet de Bizans’›n gerçek varisinin kendisi oldu¤unu iddia ediyor ve kendi aralar›nda çat›fl›yorlard›. 1204 y›l›nda ‹stanbul’un Latinlerin eline geçmesi ve ya¤malanmas› o kadar bü- yük bir etki yapt› ki Balkan topraklar›nda pek çok siyasi oluflumlara sebebiyet verdi. Bulgarlar ve S›rplar bu dönemde kendi ba¤›ms›z devletlerini kurdular. Bundan dolay› pek çok tarihçi Bizans’›n gerçek y›k›l›fl tarihini 1453 y›l› de¤il de 1204 y›l› olarak gösterme e¤ilimindedir. ‹znik ‹mparatorlu¤u, Epir Despotlu¤u karfl›s›nda üstünlük sa¤lam›fl ve onun sahip oldu¤u baz› topraklar› ilhak etmifl olmas›na ra¤- men bir daha asla eski gücüne ulaflamad›. Balkanlarda parçalanm›fl siyasi yap›lanma 14. yüzy›lda daha da artm›flt›. Bizans Devleti’nin yan› s›ra Bulgar, S›rp ve Latin devletleri varl›klar›n› 14. yüzy›l boyunca kuvvetlendirerek sürdürdüler. Bizans ise her geçen gün küçülerek ‹stanbul ve civar›yla s›n›rl› bir devlete dönüfltü. Buna karfl›l›k 14. yüzy›l›n bafl›nda kuzeybat› Anadolu’da Bitinya bölgesinde kurulmufl olan Osmanl› Devleti ise 14. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Gelibolu’yu fethederek Avrupa topraklar›na ayak bast›. Bir as›r içinde Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Arna- vutluk ve Bosna topraklar›n› fethetmeyi baflard›. Osmanl›n›n Balkanlarda mücade- le etti¤i devletler aras›nda 1204 y›l›ndan sonra kurulan Latin devletleri, Bizans ‹m- paratorlu¤u, Bulgar ve S›rp Çarl›klar› vard›.

Osmanl› Devleti 13. yüzy›lda yaflanan olaylar Anadolu’da siyasi bir otorite bofllu¤u oluflturmufltur. Bu otorite bofllu¤una sebep olan olaylar aras›nda 1204 y›l›ndaki IV. Haçl› Seferi, Cengiz Han ve o¤ullar›n›n Asya ve Orta Avrupa’ya kadar hâkimiyet kurmalar› ve 1243 y›l›nda Köseda¤ Savafl›yla Anadolu’da Mo¤ol hâkimiyetinin kurulmas›n› s›ralayabiliriz. 1243 y›l›ndan sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin varl›¤› büyük ölçüde Mo¤ollar›n vasal› durumundaki bir devlet görünümündedir. Bunun sonucu olarak özellikle Selçuklu’nun Bizans s›n›rlar›ndaki topraklar›nda otorite bofllu¤u meydana gelmifl ve pek çok Bat› Anadolu beyli¤i oluflmufltur. Bu beylikler aras›nda Mente- fle, Ayd›no¤ullar›, Saruhan, Karasi ve nihayet Osmanl› Beyli¤i’ni söyleyebiliriz. Karacahisar, Sö¤üt ve Domaniç civar›ndaki Türkleri teflkilatland›ran Osman Gazi 1302 y›l›nda merkezi Bizans ordusunu Bafeus Savafl›nda yenerek bir devlet olarak varl›¤›n› kan›tlad›. 1329 y›l›nda Pelekanos Savafl›nda Osmanl›lar bu askeri baflar›lar›n› Bizans’a karfl› tekrarlad›lar. 1326 y›l›nda Bursa, 1331 y›l›nda ‹znik, 1337 y›l›nda ‹zmit Bizansl›lardan al›nd›. 1345 y›l›nda Osmanl›lar di¤er bir Bat› Anadolu beyli¤i olan Karasi’yi ilhak ettiler. 1354 y›l›nda da Gelibolu’yu alarak Avrupa topraklar›na geçtiler. Özellikle 14. yüzy›l›n ikinci çeyre¤ine denk gelen Sultan Orhan döneminde Osmanl›lar ücretli askerler s›fat›yla Bizans’›n askeri müttefiki oldular. Balkan topraklar›n› ele geçirmeye çal›flan S›rp Çar› Stefan Duflan’› durdurmak ama- c›yla Bizans ordular›yla birlikte Balkan topraklar›nda savaflt›lar. Böylece Osmanl›- lar hem Balkan co¤rafyas›n› hem de Balkan siyasetini tan›m›fl oldular. Bu tecrübe- 60 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

lerinden dolay› Balkanlardaki Osmanl› fütuhat› çok h›zl› gerçekleflti. 1371 y›l›na gelindi¤inde Anadolu Trakyas›’n›n tamam›na yak›n k›sm› Osmanl›larca fethedil- mifltir. 1394 y›l›na gelindi¤inde ise Serez, Drama, Kavala ve Teselya bölgesi Os- manl›lar taraf›ndan fethedildi (L. Kayap›nar, s.188). Osmanl›lar›n uzun y›llardan beri istikrardan yoksun Balkanlara bar›fl› getirmesi ve adil vergi sistemi uygulamas› Osmanl›n›n bu topraklarda kal›c› olmas›n› sa¤la- d›. 1396 y›l›nda ise tüm Bulgaristan Osmanl› topra¤› olmufltu. 1402 y›l›nda baflla- y›p 1413 y›l›na kadar devam eden Fetret Döneminde bile Makedonya, Kuzey Yu- nanistan ve Bulgaristan, Osmanl› topra¤› olarak kalmaya devam etti. 1430 y›l›nda Selanik, Venediklilerden fethedildi, ayn› y›l Yanya Osmanl› Devleti’ne kat›ld›. Ana- dolu’dan pek çok Müslüman Türk, Balkanlarda iskan edilerek bu topraklarda Os- manl› flehirleri oluflturuldu. 1453 y›l›nda ‹stanbul fethedildi¤inde Balkanlarda baz› topraklar›n bir as›rl›k Osmanl› geçmifli vard›. 1456 y›l›nda Fatih Sultan Mehmet Ati- na’y› Latin Atina Dukal›¤›’ndan ald›. 1461 y›l›nda da tüm Mora Osmanl› Devleti’ne ba¤land›. Fatih döneminde S›rbistan, Arnavutluk ve Bosna’da Osmanl› egemenli¤i kuruldu. Osmanl›lar bu topraklar› daha önce sahipleri olan Bizans, Latin Prenslik- leri, Bulgar ve S›rp Çarl›klar›ndan ele geçirdiler. Balkan topraklar›nda k›sa sürede Osmanl› mimarisinin en güzel örnekleri olan hanlar, kervansaraylar, köprüler, mescit ve camilerle donat›ld›. Böylece 14. yüzy›ldan itibaren dili ve dini Avrupa kültüründen farkl› olan Osmanl›lar, Avrupa tarihinin en önemli unsurlar›ndan biri haline geldi. Bu önem Fatih Sultan Mehmet’in ‹stanbul’u fethetmesiyle ortaça¤›n kapan›p yeniça¤›n bafllat›lmas›yla da pek çok tarihçi taraf›ndan da kabul edildi. Osmanl›lar›n Balkanlarda bundan sonraki mücadelesi büyük ölçüde Macarlarla olacakt›r.

Bulgaristan Asl›nda Orta Asya kökenli olan Bulgarlar›n tarih sahnesine ç›kmas› 5. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçekleflir. 453 y›l›nda Bat› Hun hükümdar› Atila’n›n ölümü üzerine Hunlar›n bir k›sm› Macaristan topraklar›ndan ayr›larak do¤uya do¤ru hareket ederler. Burada Orta Asya ve Türk kökenli Ogurlarla karfl›lafl›rlar. Bu kar›fl›mdan Bul- garlar ortaya ç›kar. 679-1018 y›llar› aras›nda Tuna Bulgar Devleti’ni kuran ve bu- günkü Bulgaristan co¤rafyas›na hakim olan Bulgarlar bölgede yaflayan Slavlarla kar›flarak kimliklerini kaybetmeye bafllarlar. 855 y›l›nda Kril ve Metodius adl› Slav as›ll› iki Bizans misyoneri Slav alfabesini gelifltirdiler. Bu alfabeye önce “Glagolitik Alfabe” daha sonra da “Kiril Alfabesi” denildi. (A. Kayap›nar, s. 636) 865 y›l›nda da H›ristiyanl›¤› kabul eden Bulgarlar, ‹stanbul patrikli¤ine ba¤land›lar. Orta Asya’dan getirdikleri inançlar›n› ve dillerini kaybeden Bulgarlar, H›ristiyanl›k öncesi tarihle- rini Türklük geçmifllerini unutturmak üzere proto-Bulgar dönemi olarak adland›r- d›lar. 10. yüzy›lda Symeon döneminde en parlak dönemini yaflayan I. Bulgar Dev- leti 1018 y›l›nda Bizans hâkimiyetine girdi. Böylece I. Bulgar Devleti de sona ermifl oldu. Bulgarlar›n tarih sahnesine bir devlet sahibi olarak tekrar ç›kmalar› 1187 y›l›n- dan sonra gerçekleflti. Tuna Nehri ile Balkan Da¤lar› aras›ndaki bölgede kurulan II. Bulgar Devleti 1396 y›l›na kadar varl›¤›n› korudu. T›rnova merkezli Bulgar Dev- leti 1204 y›l›ndaki IV. Haçl› Seferi sonucunda Bizans Devleti’nin parçalanmas›ndan sonra h›zla büyüme imkan› buldu. Bulgarlar 1205 y›l›nda ‹stanbul Latin Krall›¤›n› ve 1230 y›l›nda da Bizans Epir Despotlu¤unu askeri aç›dan yenmeyi baflard›lar. Bunun üzerine Bulgar Devleti’nin s›n›rlar› Karadeniz, Ege ve Adriyatik Denizlerine kadar ulaflt›. Bulgar çarlar› S›rp çarlar› gibi “Bulgarlar›n ve Romal›lar›n Çar›” unva- 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 61 n›n› kullanmaya bafllad›lar. Ancak 1330 y›l›nda Velbujd Savafl›nda Bulgarlar, S›rplara yenildiler. Bu tarihten sonra Bulgar Devleti h›zla gerilemeye bafllad›. Bu durumu 1241 y›l›nda K›r›m merkezli Alt›n Ordu devletini kuran Batuhan’›n ordular›n›n Bulgaristan’› istila etmesi h›zland›rd›. Bu tarihten sonra Bulgaristan Devleti, Alt›n Ordu Devleti’nin vasal› durumuna gelmifltir. 14. yüzy›l›n bafl›nda Alt›n Ordu Hanl›¤›nda Nogay ve Tokta Hanlar›n taht mü- cadelesine girmesi Bulgaristan’a toplanma imkan› vermifltir. 1323 y›l›nda Bulgar taht›na Kuman as›ll› Vidin bölgesinin despotu Mihail fiiflman (1323-1330) geçmifl- tir. Ancak Bulgarlar 14. yüzy›l boyunca önce S›rplara karfl› daha sonra da Bizans’a karfl› toprak kaybettiler. 1371 y›l›ndan sonra da Bulgaristan, T›rnova Çarl›¤›, Vidin ve Dobruca Despotlu¤u olarak üçe ayr›ld›. 1371 y›l›ndaki Çirmen Savafl›ndan sonra dikkatini Bulgaristan’a çeviren Osmanl›lar parçalanm›fl bir Bulgaristan ile karfl›- laflt›lar. (A. Kayap›nar, 2006, s. 817) 1370-1377 y›llar› aras›nda Bulgaristan’daki siyasi oluflumlar bu devleti Osmanl› Devleti’nin vasal› haline getirdi. 1377-1399 y›l- lar› aras›nda Bulgar topraklar›n›n tamam› Osmanl›lar taraf›ndan fethedildi. I. Baye- zid 1396 y›l›nda Vidin Prensli¤ine son verdi. (A. Kayap›nar, 2002, s. 248-249) Bul- garlar›n tekrar devlet kurmalar› ancak 19. yüzy›lda gerçekleflti.

S›rbistan Balkanlarda kurulmufl olan S›rp Devleti, Slav kökenli Nemaniç hanedan›ndan gelen idareciler döneminde yükselifle geçer. Bu hanedanl›¤›n kurucusu Stefan Nema- niç’tir (1167-1196). Bu aile S›rp Devletinin ana bölgesini oluflturan Raflka bölgesi- nin Bizans ad›na (jupan) idarecisiydi. Ancak Stefan Nemaniç, Macarlar›n ve Vene- dik’in yard›m› ile Bizans’a karfl› isyan etti. Raflka, Zeta ve Nifl’te hakimiyet kurdu. Bizans Devleti kendisine vasal olmas› kofluluyla S›rplar›n hâkimiyetini tan›d›. 14. yüzy›la gelindi¤inde II. Stefan Urofl Milutin (1282-1321) zaman›nda S›rp Devleti oldukça geliflmifl ve güçlenmifltir. S›rplar›n bu geliflmesinin sebeplerinin bafl›nda 14. yüzy›lda Bizans’›n yaflad›¤› iç savafl›n önemli bir rolü vard›r. Üsküp, Draç ve Makedonya’n›n büyük k›sm›n› S›rp Devletine ba¤layan II. Stefan Urofl Mi- lutin 1321 y›l›nda öldü¤ü zaman yerine o¤lu III. Stefan Urofl Deçanski (1322-1331) geçti. Onun zaman›nda Balkan tarihini belirleyen Velbujd (Köstendil) Savafl› yafland›. 1330 y›l›nda gerçekleflen bu savaflta S›rplar, Bulgar ve Bizans ordular›n› yenmeyi baflard›. 1331 y›l›nda da S›rp hakimiyetini Balkanlar›n büyük bir bölümüne yaymay› baflaracak olan Stefan Duflan (1331-1355), S›rp Devleti’nin bafl›na geçti. Stefan Duflan, Prilep, Ohri ve 1345’te de Serez’i ele geçirdi ve “S›rplar›n ve Roma- l›lar›n ‹mparatoru” unvan›n› kullanmaya bafllad›. Bu tarihten sonra S›rp hâkimiye- ti, Epir, Arnavutluk, Teselya ve Korintos’a kadar uzand›. Ortodoks olan S›rplar dini meseleler bak›m›ndan ba¤l› olduklar› ‹stanbul Patrikhanesinden ayr›larak kendi ba¤›ms›z kiliselerini Peç baflpiskoposlu¤u ad› alt›nda oluflturdular. Stefan Duflan, S›rp ilerleyiflini ‹stanbul üzerine yönlendirdi. ‹stanbul tehlikeye düflünce Bizans ‹mparatoru Kantakuzinos k›z›n› Sultan Orhan’a vererek Osmanl›lardan yard›m talep etti. Sultan Orhan, o¤lu Süleyman Gazi komutas›nda Osmanl› askerlerini Bi- zans’›n emrine verdi. Bizans, Osmanl› yard›m› sayesinde baflkenti ‹stanbul’un S›rplar›n eline düflmesini önleyebildi. Ancak bunun bedeli 1352 y›l›nda Trakya’daki Çimpi Kalesi’nin ve 1354’te Gelibolu’nun Osmanl›lara b›rak›lmas› oldu. IV. Stefan Duflan’›n 1355 y›l›nda ölümünden sonra S›rp Devleti zay›flamaya bafllad›. Tahta geçen o¤lu V. Stefan Urofl’un iktidar›n› Epir ve Akarnania idarecisi olan amcas› Symeon Urofl tan›mad› ve isyan etti. V. Stefan Urofl yerel idarecileri kendisine ba¤l› tutabilmek için S›rp Devletini Hum (Zachlumia), Zeta ve Serez ol- 62 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

mak üzere üçe ay›rd›. Ancak bu uygulama S›rp Devletinin daha h›zl› parçalanma- s› ve Osmanl› hakimiyetini tan›makta baz› S›rp idarecilerinin gönüllü olmalar› sonucunu do¤urdu. S›rp Devletinin kuzeydo¤u k›sm›n› yöneten Ioannis Dragafl ile Konstantinos Dejanoviç kardefller 1371 y›l›nda gerçekleflen Çirmen Savafl›nda Os- manl›lara yenildiler ve hayatlar›n› kaybettiler. 1371 y›l›ndan sonra S›rp Devleti Os- manl› Devleti’nin vasal› oldu ve I. Murat’›n askeri seferlerine S›rplar ifltirak etmeye bafllad›lar. (A. Kayap›nar-L. Kayap›nar, s. 129-139) Kara Timurtafl Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu Samakov, Manast›r ve Pir- lepe’yi fethederek 1386 y›l›nda S›rbistan’a girip Nifl’i ald›. Bunun üzerine S›rp çar› Lazar komutas›ndaki S›rp mahalli idarecileri direnifle geçerek 1388’de Morava Neh- ri k›y›s›ndaki Ploçnik’te Timurtafl Pafla’y› ma¤lup ettiler. Bu zaferle umutlanan S›rplar, Bosna ve Bulgar krallar›yla ittifak kurdular. 15 Haziran 1389’da gerçekleflen Kosova Savafl›nda Osmanl›lar müttefik Balkan güçleri karfl›s›nda büyük bir zafer kazand›lar. S›rp çar› Lazar da bu savaflta öldü. (Afyoncu, s. 352) Kosova’dan sonra S›rp prensleri tekrar Osmanl› vasal› oldular. 1402 y›l›ndaki Ankara Savafl›nda Y›ld›- r›m Bayezid’i terk etmeyen sad›k kuvvetler aras›nda S›rp birlikleri de vard›. Ancak Osmanl› Devletinin fetret dönemine girmesi üzerine S›rp prensi Stefan Lazaroviç, Macar Kral› Sigismund’un hakimiyetini kabul etti. Sigismund’un ölümünden sonra S›rplar 1439’da tekrar Osmanl› vasall›¤›n› tan›d›. Bununla birlikte S›rplar, Macar Er- del Beyi Janos Hunyadi’nin Osmanl›lara karfl› seferlerine kat›ld›lar. Segedin Antlafl- mas›yla topraklar›n›n bir k›sm›na tekrar sahip oldular. Ancak Hunyadi’nin 1444 y›- l›nda Varna ve 1448 senesinde II. Kosova Savafllar›nda yenilmesi üzerine S›rbistan’› Osmanl›lara karfl› koruyacak hiçbir kuvvet kalmad›. 1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethinden sonra 1459 y›l›na gelinceye de¤in Belgrad hariç tüm S›rbistan Osmanl› topraklar›na kat›ld›. Belgrad ise 1522 y›l›nda Kanuni taraf›ndan fethedildi.

Macaristan Ural-Altay dil grubunun Fin-Ugor dili konuflan koluna mensup olan Macarlar, Tu- na ve Vistula ›rmaklar› aras›ndaki yurtlar›nda 1000 y›l›nda H›ristiyanl›¤›n Katoliklik mezhebini kabul ederek Avrupa toplumunun kal›c› bir üyesi oldular. Macarlar, H›- ristiyanl›¤› kabul etmeden önce 9. ve 10. yüzy›llar boyunca Avrupa’ya say›s›z ak›n- larda bulundular. Pek çok Avrupa devletini haraca ba¤lad›lar. 10. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra Avrupa’ya ak›nlar›n› kesen Macarlar, papa taraf›ndan gönderilen misyoner rahiplerle karfl›laflt›lar. Kral Istvan (997-1038) zaman›nda H›ristiyanl›k, Macar Devleti’nin dini haline geldi. Di¤er H›ristiyan krallar gibi Istvan da 1000 y›- l›nda papan›n elinden krall›k tac› giyer. Macarlar›n bundan sonraki üç asr› Büyük Roma ‹mparatorlu¤u’nu yeniden canland›rma düflüncesinde olan Alman imparatorlar› karfl›s›nda vasal bir devlet konumuna düflmeden ba¤›ms›zl›¤›n› korumak fleklinde geçer. 14. yüzy›la Macaristan krals›z bir flekilde girer. Çünkü Macaristan’› uzun y›llar idare etmifl olan Arpad hanedan›n›n son kral› olan III. Andras (1290-1301) erkek varis b›rakmadan ölür. Yedi y›ll›k bir fetret devrinden sonra Arpad Hanedan›yla anne taraf›ndan akraba olan Anjou ailesinden I. Karoly (1308-1342) taç giyer. Böy- lelikle Macaristan’da Anjoular Hanedan› dönemi bafllar. Karoly’nin iktidar› döne- minde fetihlere giriflebilecek kadar sa¤lam bir devlet ve ordu kurulur. (Çoban, s. 182) Onun 1342’deki ölümünden sonra o¤lu I. Lajos (1342-1382) tahta ç›kar. O iktidar› döneminde Dalmaçya k›ylar›n› Macar topraklar›na katar. Balkanlarda Orto- dokslu¤a ve Bogomilcili¤e karfl› sert bir dini mücadeleye girerek Katolikli¤i Bal- kanlarda yaymaya çal›fl›r. Onun di¤er H›ristiyanlara karfl› Katolik anlay›fl›n› zorla 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 63 empoze etmesi bu bölgeye gelecek olan Osmanl› Türklerinin taraftar bulmas›na ve fetihlerinin kolaylaflmas›na neden olur. Lajos döneminde o zaman Bulgarlara ait olan Vidin, Macarlar taraf›ndan ele ge- çirilir. Osmanl›n›n vasal› olan Bulgar çar› fiiflman, Osmanl›lardan yard›m ister ve Osmanl› kuvvetleriyle birlikte Macaristan topraklar›na ak›nlarda bulunur. Böylece ilk Türk-Macar münasebetleri dolayl› bir yoldan da olsa bafllam›fl olur. (Bafltav, s. 48) Lajos döneminde 1348 y›l›nda Prag Üniversitesi ve 1365’te de Peç Üniversitesi- ni kurmufltur. Kendi ülkesinde bar›fl› ve adaleti sa¤layan bir kral olarak tan›nmas›- na ra¤men, Lajos, Macaristan’› Tuna nehrinin güneydo¤usuna do¤ru geniflletmek istemifltir. Bu politikas› önce bölgede yaflayan Slavlar ve daha sonra da Osmanl›- larla çat›flmay› mecburi k›lm›flt›r. Layofl, Macaristan’› Avrupa çap›nda önemli bir devlet haline getirir, Venedik’i yenerek Dalmaçya bölgesini ele geçirir. Bosna’n›n bat› bölgelerini Macaristan’a katar. Kuzey S›rbistan ve Vidin Bulgar Prensli¤ini vasal hale getirir. Lajos, 1370 y›l›nda da Polonya kral› ilan edilir. (David, s. 288) Lajos bir erkek çocuk b›rakmadan ölür. Bu durum bir süre taht kavgalar›na sebep olduktan sonra büyük k›z› Maria’ya veraset hakk› tan›nm›flt›r. Maria kocas› Si- gismund’la birlikte 1395 y›l›na kadar ülkeyi yönetmifltir. Maria’n›n efli Sigismund, Lüksemburg hanedan›ndan olan Alman ‹mparatoru IV. Karl’›n o¤lu idi. 1387’de Macar kral› olarak tan›nd› ve 1437 y›l›na kadar 50 y›l boyunca Macaristan’› yönet- ti. Sigismund 1411 y›l›nda da Macar krall›¤›n›n yan› s›ra Alman kral› olarak da se- çildi. 1433’te de Alman ‹mparatorluk tac›n› giydi. Pek çok alanda Alman etkisi Ma- caristan’da görülmeye bafllad›. Bununla birlikte Sigismund, baz› Alman prensleri- nin aksine dini konularda Latin taraftar› bir politika izledi. Sigismund döneminde de Macarlar do¤uya do¤ru yay›lma siyasetini devam et- tirmifllerdir. Bunun sonucu olarak 1392 y›l›nda Osmanl› ve Macar birlikleri Tuna boylar›nda karfl›laflm›fllar ve Macarlar yenilgiyle tan›flm›fllard›r. Bu yenilgi Macarla- ra Osmanl›larla tek bafllar›na mücadele edemeyeceklerini ö¤retmifltir. Sigismund döneminde yaflanan di¤er bir olay da 1396 y›l›nda gerçekleflen Ni¤bolu Savafl›d›r. Bu savafla Sigismund’un da yer ald›¤› Macar ordusunun yan› s›ra Frans›z, ‹ngiliz, Lombardiya, Almanya ve di¤er Avrupa ülkelerinden pek çok asker kat›lm›flt›r. Bu savafl›n kaderini düzenli Osmanl› piyadesinin a¤›r z›rhl› flövalyelere karfl› üstünlü- ¤ü belirlemifltir. Ni¤bolu Savafl›ndan sonra Macar tarihinin üç yüz sene müddetle bafll›ca sorunu Osmanl› ile mücadele olmufltur. (Bafltav, s.55) Sigismund’un içeride karfl›laflt›¤› en büyük problem ise Çek Jan Hus’un (1372- 1415) Oxford Üniversitesinden Wycliff’in görüfllerinden etkilenerek ortaya koydu- ¤u Husist hareketti. Jan Hus’a göre H›ristiyanlar sadece ‹ncil’de yaz›l› olan hüküm- lere inanmakla sorumluydular. ‹ncil’de yaz›l› olmayan inan›fllar sahteydi. Bu görüfl- ler Hus’un sa¤l›¤›nda genifl bir taraftar buldu¤u gibi ölümünden sonra da Protes- tanl›¤› oluflturan temel fikirler olarak kabul edildi. Ancak Hus 1414 y›l›ndaki Kons- tanz konsilinin karar›yla sapk›n ilan edildi ve 1415 y›l›nda atefle at›larak öldürüldü. Hus taraftarlar› mücadelelerine devam ettiler. Çek milleti fluurunun oluflmas›na katk› verdiler. Ancak 1436 y›l›nda Çekler, Katolik kilisesiyle bar›flt›. Çek ileri gelenleri Sigismund’u tekrar kral olara kabul ettiler. ‹çerdeki bu sorunu çözen Sigis- mund, S›rp despotu Lazaroviç’i de 1426 y›l›nda kendine vasal yapt›. Sigismund hem Husistlere hem de Osmanl›lara karfl› yapt›¤› mücadelede ordusunu yeniden teflkilatland›rmak zorunda kald›. 1435 y›l›nda mülk sahiplerine sahip olduklar› kö- le say›s›na ba¤l› olarak iyi silahlanm›fl asker ç›karma yükümlülü¤ü getirdi. Ordusu- nun büyük bir k›sm› hala atl›yd› ve temel silahlar› k›l›ç ve yayd›. Ancak özellikle Husistlerle yapt›¤› mücadelede Macar ordusu barutu genifl ölçüde kullanan rakip- 64 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

lerle bafl etmek zorunda kald›. 1437 y›l›nda da Macarlar Semendire’de Osmanl›lar› yenmeyi baflard›. 1437 y›l›nda ölen Sigismund elli y›l Macar taht›nda kalm›flt›r. Onun döneminde Macaristan merkezi yap›lanmas›n› kuvvetlendirmifltir. Ancak Os- manl›larla olan mücadelesinde özellikle fetret sonras› boflluktan yeterince istifade edememekle itham edilmifltir. Sigismund’un yerine iki y›l tahtta kalacak olan damad› Albert Habsburg (1437- 1439) Macar kral› seçilmifltir. Albert erkek çocuk b›rakmadan ölünce Macar soylular› Lehistan kral› Vladislav’› kral olarak getirmeye karar verdiler ve naipli¤e de Ja- nos Hunyadi’yi seçtiler. Hunyadi döneminde II. Murat, Belgrad Kuflatmas›nda baflar›l› olamad›. Macarlar, 1443 y›l›nda Osmanl› ordusunu ‹zladi’de yenmeyi baflar›r. Bunun üzerine Hunyadi’nin Macaristan’daki kudreti artar. Hunyadi 1444 y›l›ndaki Varna Savafl›nda da yer al›r. Macar kral›n›n bu savaflta ölmesine ra¤men Hunyadi hayatta kalmay› baflar›r. Macar kral› olarak V. Laszlo (1444-1457) seçilir. Hunyadi bundan sonra da Macar tarihinde de rol oynar. Osmanl›lara karfl› S›rplar ve Arna- vutlarla ittifak kurmaya çal›fl›r. 1448 y›l›nda da II. Kosova Savafl›nda yer al›r. Bu savaflta hem Macarlar hem de Osmanl›lar topu etkili bir savafl silah› olarak kullan›r. 1456 y›l›nda Hunyadi, 1457 y›l›nda kral V. Laszlo ölür. Böylece ortaça¤ Macaristan tarihi tamamlanm›fl oldu. Macaristan’›n Osmanl› hakimiyetine girmesi 1526 y›l›nda Mohaç Muharebesinden sonra Kanuni Sultan Süleyman zaman›nda gerçekleflti.

Polonya ve Litvanya Osmanl› ve ‹slam kay›tlar›n›n Leh diye bahsettikleri halk, 10. yüzy›lda Polonlar, Vislanlar, Masollar ve Horvatlar gibi Slav a¤›rl›kl› kavimlerin bir araya gelmesinden oluflmufltur. Varta nehri k›y›s›na yerleflmifl olan Polonlar, daha sonra bütün bu halklara ad›n› vermifltir. Polonya halk›, 10. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra devlet kurmufltur. ‹lk hükümdar Mieszko’nun Piast adl› hanedandan geldi¤i kabul edilir. 960 y›l›ndan itibaren bir Polonya devletinden bahsedebiliriz. 986 y›l›nda Polonya, Alman kral›n›n vasal› olmufltur. Polonya’n›n ana bölgesini Possen, Gnesen, Vocla- vek oluflturmaktayd›. Devletin merkezi 14. yüzy›la kadar Gnesen olup daha sonra yerini Krakov’a b›rakm›flt›r. (Beydilli, s. 309) 967 y›l›nda H›ristiyan olan Polonyal›lar, Katolik mezhebini tercih etmifllerdir. Bu durum siyasi olarak rakipleri olan ve Ortodokslu¤u seçen Ruslarla tarih boyunca mücadeleyi de beraber getirmifltir. Polonya, geç dönem ortaça¤ dönemine 1138- 1320 y›llar› aras›nda yaflanan uzun bir fetret devrini tamamlayarak girmifltir. Bu sü- reçte Polonyal›lar, Balt›k bölgesinde yaflayan Litvanyal› paganlar, Prusyal›lar, Al- man flövalye tarikat› olan Tötonlar›n sald›r›s›na maruz kalm›flt›r. Bu fetret dönemi 1320 y›l›nda Krakov’da taç giyen IV. Ladislav Lokietek’in (1320-1333) zaman›nda sona erdi. Onun büyük o¤lu Kazimir (1333-1370), Piast hanedan›n›n son temsilcisi oldu. Kazimir zaman›nda Polonya’da etkin bir yönetim kuruldu, yasalar ç›kar›l- d›. Polonya’n›n bat› eyaleti Silezya, Lüksemburg hanedan›ndaki Almanya’ya terk edildi. Kazimir, do¤uda yay›lmac› bir siyaset izleyerek Galiçya’y›, Lwow kentini Polonya’ya katarak Do¤u Slav ülkeleriyle komflu oldu. Bu dönemde Almanya’dan kovulan Yahudi sürgünleri kabul ederek Polonya’da Avrupa’n›n en büyük Yahudi cemaatlerinden birinin oluflumunu sa¤lad›. (Davies, s. 455) 1370-1440 y›llar› aras›nda Polonya, Macaristan ve Litvanya ile birleflti. Kazi- mir’in ye¤eni Ludvig/I. Karoly (1370-1382), Polonya kral› oldu. Ludvig, ayn› zamanda Macar kral› idi. Ludvig’in erkek varisi olmamas› k›z› Jadwiga’y› taht›n varisi yapt›. Jadwiga’n›n 1386 y›l›nda Litvanya büyük dükü Jogailo ile evlenmesi gün- deme geldi. Ancak Litvanyal›lar Avrupa’n›n son paganlar›yd› ve H›ristiyan Jadwiga 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 65 ile evlenebilmesi için Jogailo’nun vaftiz olmas› gerekiyordu. 15 fiubat 1386’da Jo- gailo, Katolik mezhebine göre vaftiz oldu. Jogailo, vaftizden sonra Vladislav ad›n› ald›. 3 gün sonra Jadwiga ile evlendi ve 4 Mart 1386’da Polonya tac›n› II. Vladislav Yagelo ad›n› alarak giydi. Böylece 1386 y›l›nda Litvanya ve Polonya birleflmesi ger- çekleflti. (Davies, 456; Beydilli, s. 310) Bundan sonra Polonya ve Litvanya tarihi ortak bir tarihtir. II. Vladislav ölüm tarihi olan 1434 y›l›na kadar Beyaz Rusya ve Uk- rayna topraklar›n› da içine alan askeri aç›dan kuvvetli Litvanya-Polonya oluflturmufl ve bu birliktelik 1572 y›l›na kadar sürmüfltür. II. Vladislav, 15 Temmuz 1410 y›l›ndaki Tanenberg zaferiyle Alman flövalye tarikati Tötonlar› yenmeyi baflarm›fl- t›r. 1414 y›l›nda Litvanya kendi metpolitli¤ini oluflturur. II. Vladislav’›n yerine ge- çen o¤lu III. Vladislav (1434-1444) Varna Savafl›nda Osmanl›lara karfl› savafl›rken öldürülmüfltür. Bundan sonra üç y›ll›k bir boflluk döneminin ard›ndan kardefli IV. Kazimir Yagelo (1447-1492), Habsburg hanedan› ile evlilik yapm›flt›r. Fakat 1526 y›l›ndaki Mohaç Savafl›nda onun soyundan gelen yöneticiler ölünce miras› Has- burglara geçmifltir. (Davies, s. 456; Beydilli, s. 310)

Rusya Geç dönem ortaça¤ Rusya tarihi, büyük ölçüde Mo¤ollarla ilgilidir. Cengiz Han’›n kurdu¤u Mo¤ol ‹mparatorlu¤una Güney Rusya 1224 y›l›nda dahil edildi. Mo¤ol ‹mparatorlu¤unun Rusya ve K›r›m’daki devam› olan ve Batu Han (1227-1256) tara- f›ndan kurulan Alt›n Orda Hanl›¤› döneminde 1240 y›l›nda Kiev ele geçirildi. Böy- lece Rusya, Alt›n Orda Hanl›¤›n›n denetimine girdi. Alt›n Orda Hanl›¤›n›n hakimiyetini tan›yan Rus knezleri a¤›r vergiler vermek zorundayd›lar. 1260 y›l›nda da Novgorod ayn› ak›bete u¤rad›. Kiev ve Beyaz Rusya 14. yüzy›lda Litvanya’n›n, Ga- liçya Polonya’n›n hakimiyetine girerken Rusya’n›n geri kalan bölgesi Alt›n Orda egemenli¤inde kalmaya devam etti. Alt›n Orda devletinin hakimiyetini tan›yan Ruslar›n vergilerini ödemeleri ve hanl›¤a tabiyetlerini bildirmeleri karfl›l›¤›nda Rus- lar›n dini inançlar›na kar›fl›lmad›. Dini aç›dan Ortodoks olan Ruslar, kilise ve ruhbanlar için vergi ödememifller, Bahçesaray’da bir piskoposluk kurmufllard›r. Rus- ya’n›n siyasi merkezi 14. yüzy›l›n bafl›nda Moskova olmaya bafllam›flt›r. Moskova knezi I. ‹van Daniloviç (1325-1340) büyük knez unvan›n› edindi ve zaman içinde di¤er Rus knezlikleri Moskova’ya tabi oldular. 1325 y›l›ndan sonra da Moskova metropolitlik merkezi olarak da di¤er knezliklerin önüne geçti. (Beydilli, s. 253- 254) 14. yüzy›lda parçalanm›fl durumdaki Rusya’y› Moskova Knezli¤i merkezi yöne- timi ile birlefltirmeye bafllad›. Moskova Knezli¤inin rakipleri aras›nda Moskova ile Petersburg flehirleri aras›nda yer alan Novgorod, Moskova’n›n kuzeyinde yer alan ve Sovyetler döneminde Kalinin olarak da bilinen Tver ile Estonya s›n›r›nda yer alan Pskov Knezlikleri vard›. Bu knezliklerin tamam› Moskova’n›n kuzeyinde kal›- yordu ve Moskova Knezli¤i bunlarla mücadele ediyordu. Geç ortaça¤ boyunca Moskova, güneye inememifltir. Çünkü burada hâkimiyetini tan›d›¤› güçlü Alt›n Or- da Hanl›¤› yer al›yordu. Ancak 1359’dan sonra Alt›n Orda Devletinde ortaya ç›kan iç kar›fl›kl›klar, Mos- kova Knezli¤inin büyümesine imkan tan›d›. Moskova Knezli¤inin bafl›na geçen ‹van’›n o¤lu Simeon 1340-1353 y›llar› aras›nda babas›n›n politikas›n› devam ettirdi ve Novgorod, Moskova’n›n gücünü tan›mak zorunda kald›. Ancak 1352-1353 y›l›n- da yaflanan veba salg›n›nda kendisi de olmak üzere pek çok Rus hayat›n› kaybetti. Veba 1364-1366 ve 1425’de Rusya’da tekrar görüldü ve nüfusunun üçte birini yok etti. (Acar, s. 70) 66 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

II. ‹van (1353-1359) döneminde Moskova Knezli¤i için Litvanya güçlü bir rakip olarak ortaya ç›km›flt›r. Moskova d›fl siyasetini bundan sonra Litvanya, Polonya ve Alt›n Orda devletlerini dikkate alarak belirlemek zorunda kalm›flt›r. II. ‹van öldü- ¤ü zaman knezlik dokuz yafl›ndaki Dmitri Donskoy’a (1359-1389) kald›. Bafllang›ç- ta bir kar›fl›kl›k dönemi yaflansa da Moskova metropoliti Aleks’in deste¤i ve Alt›n Orda Hanl›¤›n›n 1359’dan sonra kar›fl›kl›klar devrine girmesi Dmitri’nin baflar›l› olmas›n› sa¤lad›. ‹stanbul patrikli¤i de di¤er knezliklere karfl› Moskova’ya bu dö- nemde destek verdi. Dmitri, iktidar›n›n son dönemlerinde Alt›n Orda Hanl›¤›na ba¤l›l›¤›n› ret etti ve vergi vermedi. 1380 y›l›nda Kulikova Savafl›nda, Mamay yöne- timindeki Alt›n Orda ordusunun birliklerini yenmeyi baflard›. Ancak bu baflar› de- ¤erlendirilemedi ve 1382’den sonra Moskova Knezleri tekrar Alt›n Orda’n›n sad›k müttefikleri oldular. 1389 y›l›ndan sonraki dönem Moskova Knezli¤iden Rus Devletine geçifl döne- mi olarak da adland›r›l›r. Bu dönemin ilk hükümdar› I. Vasili (1389-1425)’dir. Onun döneminde 1392’de Nijniy Novgorod (Afla¤› Novgorod) baflta olmak üzere Novgorod Knezli¤ine ba¤l› pek çok yer iflgal edildi. 1395 y›l›ndan itibaren Timur- lularla mücadeleye giren Alt›n Orda Hanl›¤›, Moskova üzerindeki ilgisini azalt›r. 1420 y›l›ndan sonra Alt›n Orda, Moskova için tehlike olmaktan ç›kmaya bafllar. II. Vasili (1425-1462), Galiçya lideri olan amcas› Yuri ile 1434 y›l›na kadar iktidar mü- cadelesine girer. ‹ktidar mücadelesinden galip ç›kan II. Vasili 1448 y›l›nda ‹stanbul patrikli¤inin onay›n› almadan Moskova metropolitini seçti. 1453’de ‹stanbul’un fethinden sonra da 1461’de Rus Ortodoks kilisesi ba¤›ms›z oldu. 1456 y›l›nda II. Va- sili, Novgorod’u yendi. Pskov Knezli¤i, Moskova’dan gelecek valilerin atanmas›n› kabul etti. ‹stanbul’un fethinden sonra Rusya, bölgenin tek Ortodoks devleti haline geldi. II. Vasili’nin Rusya’y› knezlikten bir devlete dönüfltürmesinde 1430 y›l›n- da Alt›n Orda Hanl›¤›n›n K›r›m, Kazan, Astrahan ve Sibirya Hanl›klar› olarak dör- de ayr›lmas›n›n büyük bir etkisi oldu. (Acar, s. 71-79)

SIRA S‹ZDE Geç dönem Ortaça¤SIRA S‹ZDE Do¤u Avrupa’s›ndaki geliflmeleri aç›klay›n›z. 2 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPA’SINDA YEN‹L‹KLER DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M Kentler, Ticaret ve Ekonomi SORU 11. yüzy›ldanSORU sonra Avrupa’ya d›flar›dan gelen sald›r›lar›n kesilmesi ve yeni tar›m tekniklerinin bulunmas› üretim art›fl› ile birlikte nüfus art›fl›n› da sa¤lam›flt›r. Bunun D‹KKAT sonucu olarakD‹KKAT Avrupa’n›n pek çok yerinde flehirler ortaya ç›kmaya bafllar. 1340 y›- l›nda Paris’te seksen bine yak›n insan yafl›yordu. Venedik, Floransa ve Cenova nü- fusu da bu rakama yak›nd›. Almanya’da 14. yüzy›lda nüfusu on befl bini geçen fle- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE hirlerin say›s› sadece on beflti. Londra ise otuz befl bini bulan nüfusuyla ‹ngiltere’nin en büyük flehriydi. (Roberts, s. 197) AMAÇLARIMIZ GüvenlikAMAÇLARIMIZ ortam›n›n artmas›, Almanya-Saksonya’da gümüfl madeninin bulunma- NNs› ve daha fazla paran›n bas›lmas› ticaretin kolaylaflmas›n› ve yayg›nlaflmas›n› sa¤- lad›. Avrupa’daki bu durumdan ilk istifade eden flehirler ‹talyan flehir devletleri ol- K‹TAP du. Toskana,K‹TAP Floransa, Siena, Milano gibi flehirlerde tekstil üretimi, bankac›l›k ve gemicilik iflleriyle u¤raflan zengin aileler ortaya ç›kmaya bafllad›. Bu flehirlerde özellikle ince yünlü kumafl üretiliyor ve tüm Avrupa’ya ihracat› gerçeklefltiriliyor- TELEV‹ZYON du. Pisa, Lucca,TELEV‹ZYON Cenova ve Venedik, Avrupa’n›n uluslararas› ticaretin yap›ld›¤› limanlar haline geldi. Alman ‹mparatorlar›n›n ‹talya üzerindeki etkilerinin geç dö- nem ortaça¤ boyunca azalmas› bu ‹talyan flehir devletlerinin h›zla geliflmesini sa¤-

‹NTERNET ‹NTERNET 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 67 lad›. Alt›n para bas›ld›, modern finans uygulamalar›ndan olan muhasebe, batan gemiler için sigortac›l›k gibi kavramlar ortaya ç›kt›. Avrupa’n›n kuzeyinde ise flimdiki Belçika, Hollanda ve Fransa’n›n kuzeydo¤u- sunu kapsayan Flandre bölgesinde Lille, Anvers ve Champagne bölgesinde büyük y›ll›k panay›rlar düzenlenmeye bafllad›. Avrupa’da baz› flehirler ürettikleri ürünler- le tan›n›r oldu. Toskana kumafl üretimi, Bordeaux flarap üretimi, Cenova ve Bru- ges ise denizcili¤in merkezleri idi. Flandre bölgesinde günümüz Belçika s›n›rlar›n- da yer alan Ghent, Bruges ve Ypres flehirleri yünü iflleyerek kumafla dönüfltürme- leriyle ünlenmifllerdi ve üç flehir diye an›l›yorlard›. Bu bölgenin genel özelli¤i ham- maddenin ço¤unu ithal etmesi ve ifllenmifl ürün olarak ihracata dönüfltürebilmesi oldu. Bunun sonucu olarak iflçisi ve tüccar loncalar› güçlendi. Bu kurulufllar, flehirlerin politikalar›n› belirlemeye bafllad›lar. Böylece geliflme kavram›n› sa¤layan sivil kurulufllar ortaya ç›kmaya bafllad›. fiehirlerdeki servet art›fl› nüfus art›fl›ndan fazla oldu. Bunun sonucu olarak belediye binalar›, katedraller ve büyük özel konutlar ortaya ç›kt›. Mimarl›k geliflti, sokaklar tafllarla kaplan›p kemerli yap›lar ve çeflmeler infla edildi. fiehirlerde özel tö- renler ve flenlikler artt›. fiehirler pek çok dünyevi meslek sahibi için oldu¤u kadar ö¤retmenler için de cazip hale geldi. Okullar ve ö¤rencilerin say›s›n›n artmas› üni- versitelerin ortaya ç›kmas›n› ve yayg›nlaflmas›n› sa¤lad›. Floransa’da okuma yazma ö¤renen çocuklar›n say›s› on bine yak›nd› ve ticarete haz›rlanmalar› amac›yla matematik ö¤reniyorlard›. fiehirlerin sundu¤u bu imkanlardan dolay› bat› dillerinde “flehir havas› insan› özgürlefltirir.” fleklindeki atasözleri ortaya ç›kt›. Avrupa’da burjuvan›n yani flehirlilerin ortaya ç›kmas› uyruk olman›n yan›nda oluflum halindeki yurttafl›n da iflaretiydi. Bafllang›çta dükkan sahibi ya da pazarlar- da tezgah sat›c›lar› fleklindeki zanaatkar flehirliler, sermaye yaparak tüccar ve bankac› olmaya bafllad›lar. Arzuhalciler ve noterler flehirlerin vazgeçilmez mensuplar› haline geldiler. (Adam Hart-Davis, s. 207-208) Geç dönem ortaça¤ Avrupas›’nda flehirleraras› ticareti gelifltiren ve ad›na Han- sa Birli¤i denilen bir teflkilat söz konusudur. Hansa Birli¤i asl›nda 1161 y›l›nda kurulmufl olmas›na ra¤men etki alan›n›n doru¤una 14. yüzy›lda ç›km›flt›r. Amac› efl güdümlü bir siyasetle Alman ve ‹skandinav tüccarlar›n Bat› Avrupa ve Rusya ile ticaretini gelifltirmekti. Bu politikan›n ortaya ç›kmas›nda Viking topluluklar›n›n 13. yüzy›lda denizden yapt›klar› sald›r›lar› b›rakm›fl olmalar›, Alçak Topraklar diye adland›r›lan Hollanda, Lüksemburg, Belçika gibi yerlerde tar›m iflleri ile u¤raflmalar›, kereste ve maden üretimiyle sahillerde ringa bal›¤›n›n ticaretine yönelmeleri Han- sa Birli¤inin etkisini artt›rmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Hansa Birli¤inin önemli flehirleri aras›nda ‹sviçre’nin Gotland Adas›nda yer alan Visby, Almanya’da Hamburg, Bre- men, Köln, Lübeck, Wismar, Rostock, Belçika’da Bruge, Estonya’da Reval (Talinn), Polonya’da Gdansk (Danzing) yer almaktayd›. Ancak birli¤e üye olan flehirler, At- lantik Okyanusundan Finlandiya’ya kadar olan bölgeyi kaps›yordu ve Kuzey De- nizindeki ticarete yönlendiriyordu. Hansa Birli¤ine üye bu flehirlerdeki tüccarlar›n ortak özelli¤i Almanca konuflmalar› ve hukuki anlaflmazl›klarda Lübeck’teki mah- kemeyi çözüm merci olarak kabul etmeleriydi. Hansa Birli¤inin merkezi on beflinci yüzy›lda Hollanda’ya kaym›fl ve birlik varl›¤›n› 1669 y›l›na kadar sürdürmüfltür. (Norman, s. 369) ‹ngiltere’de de yabanc› ülkelerle ifl yapan ‹ngiliz tacirler 15. yüz- y›ldan itibaren “krall›k tacirleri” ad› alt›nda bir birlik kurmufllard›r. Ancak Avrupa’da 1337 y›l›nda bafllayan Yüzy›l Savafllar› ve 1348 -1350 y›llar› kara verba salg›n› nüfus azal›fl›n› da birlikte getirdi. Malikaneler boflald›, ticaret zay›f- lad›. Kentlerde huzursuzluk artt› ve emek k›tl›¤› çekilmeye baflland›. Bunun sonucu 68 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

olarak Avrupa feodal sistemi gerilemeye ve çökmeye bafllad›. Tar›m alan›nda artan iflgücü ihtiyac›na karfl› köylüler düflük ücret karfl›l›¤› çal›flt›r›lma taleplerini ret ettiler. Bunun sonucu olarak 14. ve 15. yüy›llarda iflçi ücretlerinde art›fl gözlemlendi.

Demografik De¤ifliklikler Ortaça¤ boyunca Avrupa’da kad›nlar›n yaflam süresi erkeklere oranla daha k›say- d›. Bunun sebepleri aras›nda s›k do¤urma ve do¤um esnas›nda yüksek ölüm oranlar› baflta geliyordu. Ancak erkekler de genç yaflta ölüyorlard›. Yirmi yafl›na gelmifl bir erkek ömrünün yar›s›n› tamamlam›fl kabul ediliyordu. Çocuk ölümlerinin yük- sek oluflu, veba gibi salg›n hastal›klar ile savafl, Avrupa’da ortaça¤ boyunca ortalama ömrü 33 y›la indirmifltir. (Roberts, s. 208) Avrupa’n›n nüfusu 14. yüzy›l›n bafl›nda yaklafl›k yetmifl üç milyona ç›karak zir- veye ulaflm›flt›. Bafllayan yüzy›l savafllar› ve yaflanan kara veba salg›n›ndan sonra 1360 y›l›na geldi¤inde Avrupa’n›n toplam nüfusu elli milyon civar›ndayd›. Avru- pa’n›n nüfusu ancak 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra tekrar art›fl konumuna gelecektir. (Roberts, s. 195) 1320’li y›llardan sonra pefl pefle gelen kötü hasatlar yü- zünden ölüm oran› artmaya bafllad›. 1348 ila 1350 y›llar› aras›ndaki kara veba Ke- fe’den gelen bir Ceneviz gemisiyle tüm Avrupa’ya yay›ld›. Kara veba kurban›n›n kas›k veya koltuk alt›nda bir kabarc›¤a neden oluyor, deride lekeler oluflturarak iç kanama yarat›yordu. E¤er kabarc›k 3-4 gün dayan›lmaz ac›lardan sonra patlamaz- sa ölüm kesinlefliyordu. Kara veba 1348’de ‹talya ve Fransa, 1349’da ‹ngiltere, Al- manya ve Balkanlar, 1350’de de Danimarka, ‹sveç, Balt›k ülkeleriyle Rusya’ya ulafl- t›. Polonya ise salg›ndan etkilenmedi. Kara vebadan kentler ve yoksullar daha fazla etkilendi. Ölen papa veya kral olmad›. Avrupa’da nüfus say›m›na benzer bir ve- ri olmad›¤›ndan toplam kayb›n ne kadar oldu¤u tart›flmal›d›r. Ancak pek çok tarih- çi kara veba nedeniyle Avrupa’da her üç kifliden birinin öldü¤ünü tahmin etmektedir. (Davies, s. 434) Avrupa 14. yüzy›l›n bafl›ndaki nüfusuna ancak 15. yüzy›l›n sonu ile 16. yüzy›l›n bafl›nda ulaflabilecektir.

Daimi Ordu 14. yüzy›ldan sonra s›n›rs›z bir süre için maafl karfl›l›¤› sürekli asker bulundurulma- ya baflland›. Böylece Avrupa’da askerlik mesle¤i meydana ç›kt›. Savafllar hala atl› asker demek olan süvariler taraf›ndan yap›lmaktayd›. Temelde iki süvari tipi vard›. Birinci grup süvariler, madeni bir z›rh giyiyorlar, ikinci grup süvariler ise z›rhs›z olarak ok ve k›l›ç kullan›yorlard›. 14. yüzy›ldan itibaren devletler sürekli piyade k›- talar› bulundurmaya bafllad›lar. Yaya diye de adland›r›lan piyadeler 14. yüzy›lda arbalet denilen kundakl› bir çeflit ok kullan›yorlard›. 15. yüzy›lda da uzun karg› ve m›zrak kullanan ‹sviçreli piyadeler görüldü. Daha önce savafllar›n seyrini etkileyen süvari birlikleri 14. ve 15. yüzy›llarda talimli piyadelerle karfl›laflt›klar›nda bozguna u¤rad›lar. Avrupa’da ordular›ndaki piyadeleri en etkili uygulayan devletler ‹ngiltere ve Osmanl› Devleti oldu. Savafl tarihini de¤ifltirecek olan top, tüfek gibi ateflli silahlar da 1331’den sonra kullan›lmaya baflland›. Ancak bunlar›n yayg›nlaflmas› 15. yüzy›lda gerçekleflecekti. Fransa kral› 1439’dan itibaren 15 bölük silahl› askerden oluflan daimi bir k›ta oluflturmaya bafllad›. Osmanl›lar ise bunu yaklafl›k bir as›r ön- ce yeniçeri birlikleriyle baflarm›flt›.

Devlet Örgütlenmesi ve Teknik Yenilikler Fransa ve ‹ngiltere’nin 1337 y›l›ndan 1453 y›l›na kadar 120 y›l boyunca savaflm›fl olmalar› befleri ve ekonomik kaynaklar›n›n pek ço¤unu tüketmelerine neden oldu. 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 69

Ancak her iki ülke de bu fliddetli rekabetten krallar› çerçevesinde kenetlenerek güçlü monarflik yap›larla ç›kt›lar. ‹ngiltere ve Fransa, kral›n yönetimi alt›ndaki halklar› tek bir adalet sistemi içinde yönetmeyi baflard›. Daimi ordu teflkilat› kurarak sürekli asker bulundurmay› baflaran Avrupa’n›n ilk ülkeleri oldular. Bu yap›- lanma daha sonra ulusa dayal› oluflacak devlet yap›lar›n›n da temeli olarak alg›lan- d›. ‹ngiltere ve Fransa’n›n parlamenter yap› ve vergi toplama konusunda da di¤er Avrupa ülkelerine öncülü¤ü vard›r. ‹ngiltere’de kökenleri 13. yüzy›la kadar ulaflan parlamento sistemi 14. ve 15. yüzy›llarda kral›n uygulamalar›n› denetleyen ve izne ba¤layan bir yap›ya ulaflt›. Ancak kral›n merkezi otoritesini k›rmaya yönelik olarak de¤il, uygulamalar›n adil icra edilmesine yönelik olarak çal›flt›. Fransa’da ise meclisler adalet, idare ve vergi gibi konularda uzman heyetler taraf›ndan oluflturuldu. Her iki ülkenin parlamentolar› daha sonraki meclis uygulamalar›na modellik teflkil etti. A¤ac› yontmak ve flekillendirmek için rendenin icad› marangozluk zanaat›yla mobilyac›l›k sanat›n›n bafllang›c›n› teflkil etti. ‹talya’da 14. yüzy›lda rakkasl› ve çarkl› saat icat edildi. Bu teknikle icat edilen saat antik ça¤dan beri zaman ölçme için kullan›lan ve akarsuyla iflleyen saatin yerini ald›. Çin’de bulunan ve 13. yüzy›l- dan beri Avrupa’da bilinen barut iki as›r içinde top ve tüfek gibi patlay›c› silahlar- da kullan›lmaya bafllad›. 13. yüzy›lda Avrupa’da kullan›lmaya bafllayan ka¤›t 15. yüzy›lda yayg›nlaflt›. 1450’de matbaan›n bulunmas› ka¤›t kullan›m›n› ve kitap üre- timini artt›rd›. 13. yüzy›ldan beri bilinen pusula 15. yüzy›ldan itibaren aktif olarak kullan›lmaya baflland›.

Üniversiteler Ortaça¤da manast›rlar kendi elemanlar›n› kendi ilkeleri do¤rultusunda yetifltirebil- mek amac›yla okullar açm›fllard›r. Bu okullarda okuyanlar okuma, yazma, hesapla- ma gibi temel bilgiler ile Latince dualar, ilahiler ve dini dogmalar hakk›nda e¤itime tabi tutulurlard›. Avrupa’da ilkö¤retim, büyük ölçüde aileler ve köy papazlar› tara- f›ndan veriliyordu. Ortaö¤retim, katedrallerin ve kent meclislerinin deste¤inde idi. E¤itimin içeri¤i yine ruhban s›n›f›n›n e¤itimine yönelikti. Bu teoloji e¤itiminde An- tikça¤’dan kalma yedi serbest sanat trivium ve quadrivium olarak ö¤retilmekteydi. Trivium, yazma ve konuflmay› içeren retorik, Latince gramer ve Aristo’nun mant›- ¤›n› içeren üç temel ders anlam›na geliyordu. Kalan dört ders de matematik, astronomi, geometri ve müzik olarak quadrivium ad› alt›nda okutuluyordu. 11. ve 12. yüzy›lda Avrupa’da yüksek ö¤retime yönelik olarak üniversiteler kurulmaya baflland›. Bafllang›çta piskoposlar›n sorumlulu¤undaki bu okullarda teoloji, hukuk ve t›p ö¤retilmeye baflland›. Ö¤retim dili Latince idi. Ö¤renci ve ö¤retmenler, uluslararas›yd›. Çünkü üniversitelerin temel amac› ak›lla inanc›n uyum içinde oldu¤unu iddia eden skolastik düflünce yap›s›n› H›ristiyanlara aktarmakt›. Bununla birlikte pek çok üniversitenin bir yerleflkesi yoktu. Dersler ö¤retmenlerin evlerinde ya da kiliselerde ö¤retiliyordu. Ö¤retmenlerin ücretlerini iflveren durumundaki ö¤renciler ödüyordu. Üniversite diplomas› 6 y›ll›k bir e¤itimin sonucunda al›n›yordu. Yüksek lisans ve doktora derecesi almak isteyenler 12 y›l daha okumak zorundayd›lar. 14. yüzy›la gelindi¤inde üniversiteler entelektüel dünyan›n merkezi haline gelmifllerdir. Teoloji, temel bilim olarak okutulmakta ve din adam- l›¤›n›n ilk aflamas› olarak görülmekteydi. (Adam Hart-Davis, s. 159) 15. yüzy›la gelindi¤inde Avrupa’daki Katolik bütün ülkelerde üniversiteler aç›l- m›flt›. Fakat 12. ve 13. yüzy›l skolastik düflünce yap›s› art›k üniversitelerde elefltiril- meye baflland›. Bunun sebebi özellikle Paris Üniversitesi model al›narak kurulan 70 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

üniversitelerde buradaki e¤itime piskoposlar›n ve laik idarecilerin müdahale ede- memesi ve üniversitenin kendisini direkt papaya ba¤l› kabul etmesinin önemli ro- lü vard›. Bir bak›ma üniversitelerin özerkli¤i söz konusuydu. Bunun sonucu olarak 15. yüzy›lda üniversitelerde Antik Yunan ve Latin dünyas›na ait eserlerin incelen- mesine baflland›. Bu eserler, sadece Latince de¤il di¤er Avrupa dillerinde de ya- y›mland›. Bunun sonucu olarak Antik dünyaya karfl› Avrupa’da büyük bir ilgi uyand›. Avrupa’daki Rönesans ve Reform hareketlerini bafllatan pek çok kifli üni- versite mensuplar› aras›ndan ç›kt›. (Malet et Isaac, s. 221, 270-271; Carpentier-Leb- run, s. 188-189, Davies, s. 464)

Tablo 3.3 Üniversitenin Üniversitenin Üniversitenin Kurulufl Y›l› Kurulufl Y›l› Kurulufl Y›l› Avrupa’da 1460 ‹smi ‹smi ‹smi Y›l›na Kadar Kurulan Bologna 1088 Avignon 1303 Ferrara 1391 Üniversiteler Tablosu Paris 1150 Orleans 1306 Barcelona 1401 Oxford 1167 Perugia 1308 Wurzburg 1402 Salerno 1173 Coimbra 1308 Torino 1404 Aix-en- Palenzia 1178 Treviso 1318 1408 Provence Reggio 1188 Cahors 1332 Leipzig 1409 Vicenza 1204 Angers 1337 St. Andrews 1411 Cambridge 1209 Grenoble 1339 Rostock 1419 Salamanca 1219 Pisa 1343 Dole 1422 Padova 1222 Prag 1348 Louvain 1425 Napoli 1224 Perpignan 1350 Poitiers 1431 Vercelli 1228 Huesca 1354 Caen 1432 Toulouse 1229 Siena 1357 Bordeaux 1441 Valladolid 1237 Pavia 1361 Catania 1434-44 Piacenza 1248 Krakow 1364 Barcelona 1450 Sevilla 1254 Viyana 1365 Glasgow 1451 Arezzo 1255 Orange 1365 Valencia 1452 Montpelier 1289 Peç 1365 Greifstwald 1456 Lizbon 1290 Erfurt 1379 Freiburg 1457 Macerata 13. yüzy›l Heidelberg 1385 Basel 1459 Lerida 1300 Cologne 1388 Ingolstadt 1459 Roma 1303 Buda 1389 Nantes 1460

SIRA S‹ZDE Geç dönem Ortaça¤SIRA S‹ZDE Avrupa’s›ndaki yenilikleri aç›klay›n›z. 3 GEÇ DÖNEM ORTAÇA⁄ AVRUPA’SINDA PAPALIK VE DÜfiÜNEL‹M HUKUKDÜfiÜNEL‹M Avrupa 14. ve 15. yüzy›la ortaça¤›n en güçlü kurumu olan Papal›¤›n etkisini kaybet- SORU mesi ve parçalanmas›SORU ile girdi. Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlar›n›n, Roma ‹mparatorlu¤unun varisi oldu¤u fleklindeki iddialar› söylemden öteye geçmiyordu ve ar- D‹KKAT t›k Roma’da D‹KKATda taç giymiyorlard›. Bundan dolay› Avrupa 14. yüzy›la kendi kültürü- nü oluflturan Roma gelene¤inden ve Papal›k müesessesinden mahrum olarak girdi.

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 71

Babil Esareti 1309 y›l›nda Papa V. Clemens, heyeti ile birlikte Papal›¤›n merkezini Roma’dan Avignon flehrine tafl›d›. Avignon, Fransa’n›n Akdeniz sahillerinde yer alan Marsilya kentinin kuzeyinde yer al›yordu. Bunun sebebi Clemens’ten önce özellikle Papa VIII. Bonifacius zaman›nda Papal›¤›n krallarla uzun süre devam eden sürtüflmele- re giriflmesi ve bu anlaflmazl›¤›n silahl› çat›flmaya dönüflmesiydi. Papa ile çat›flan ‹talyan soylular›na Fransa ve ‹ngiltere krallar› destek veriyordu. Papan›n tafl›nd›¤› Avignon flehri ise o dönemde resmi olarak Napoli Krall›¤›n›n bir parças› oldu¤u halde çevresi ise Frans›z krallar›n›n topraklar› ile çevrili idi. Papal›k 1377 y›l›na kadar altm›fl sekiz y›l boyunca burada yaflamak zorunda kald›. Frans›z etkisi Papal›k üzerinde kendini hemen hemen her alanda gösterdi. Papal›k yönetiminde Frans›z kardinaller, ön plana ç›kmaya bafllad›lar. Bundan dolay› ‹talyanlar, Yahudilerin M.Ö. 598-587 y›llar› aras›nda Babil’e sürülerek esaret hayat› yaflamas›ndan esinle- nerek papan›n Roma’dan tafl›narak Avignon’da altm›fl sekiz y›l yaflamas›n› “Babil esareti” olarak adland›rd›lar. Avignon’da papalar için Roma’da bile olmayan görkemli büyük bir saray infla edildi. Bu sarayla papalar›n Roma’dan uzak durma isteklerine vurgu yap›l›rken papal›¤›n nas›l bir maddiyatç›l›k içine düfltü¤ü de anlafl›ld›. Papal›¤›n bünyesinde ba- r›nd›rd›¤› hizmetkarlar ordusunun masraflar›n› karfl›layabilmek için kilisenin gücü kullan›larak halk›n s›rt›na yeni vergiler konuldu. Dini makamlar sat›lmaya ve birden fazla makama sahip olma konusundaki suçlamalar giderek artt›. Hatta inançl› H›ristiyanlar›n tövbe etmek ve di¤er baflka ibadetleri için kilise taraf›ndan haraç ve vergi al›nmaya baflland›. Halbuki H›ristianl›kta Hz. ‹sa’n›n ve onu takip eden havarilerin mütevaz› yaflam› ve yoksullukar› bir erdemken 14. yüzy›l papalar›n›n bu ihtiflaml› savurgan hayat tarzlar› halk›n nezdinde oldu¤u kadar baz› H›ristiyan ayd›n- lar›n›n da elefltirilerine maruz kald›. Hatta ‹sa’n›n mülkiyete sayg› duydu¤unu sa- vunarak havarilere özgü yoksullu¤un günün koflullar›na uymad›¤unu iddia eden papalara bile rastland›. Bunun üzerine papa karfl›tl›¤› yayg›nlaflmaya bafllad›. 1377 y›l›nda ‹ngiliz ve Almanlar, papalar›n art›k Frans›z krallar›n›n bir oyunca¤› oldu¤u ve H›ristiyanl›¤› temsil edemeyecekleri fleklindeki elefltiriler karfl›s›nda papa Ro- ma’ya dönmek zorunda kald›. (Seignobos, s. 178; Roberts, s. 236-241)

Büyük Parçalanma ve Konsiller Dönemi Papal›k 1377 y›l›nda Roma’ya döndü¤ü zaman Alman ve ‹ngiliz krallar› kendi yar› ulusal kiliselerini kurmaya koyulmufllard›. Bu olay Katolik kilise tarihinin 1054 y›- l›nda Ortodoks kilisesinden ayr›lmas›ndan sonra yaflanan en büyük parçalanmas› idi. Frans›zlar, papan›n Avignon’dan Roma’ya tafl›nmas›na tepki göstererek Avig- non’da oturacak kendi papalar›n› seçtiler. Böylece Katolik kilisesinde 1409 y›l›na kadar 30 y›l boyunca devam edecek olan büyük parçalanma yafland›. Her iki papa da H›ristiyanl›¤›n gerçek temsilcisi oldu¤unu iddia ediyordu. Hatta bir ara papa oldu¤unu iddia eden üçüncü bir papa aday› dahi görüldü. Avignon’daki papay› Fransa’n›n yan› s›ra ‹skoçya, Milano ve Aragon devletleri desteklerken Roma’daki papan›n destekçileri ‹ngiltere, Almanya, Napoli ve Burgonya idi. Ayn› anda iki papan›n var olmas›ndan daha vahim olan› ise, papalardan herbirinin ötekini ve onun bütün taraftarlar›n› aforoz etmesiydi. Bunun sonucu ise bütün H›ristiyanlar bir flekilde bir papa taraf›ndan aforoz edilmiflti ve teorik olarak Avrupa’da Katolik H›ristiyan kalmam›flt›. (Seignobos, s. 178) 72 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹tibar› kalmayan papal›k makam›n› kurtarmak üzere ekümenik bir konsilin toplanmas› düflünüldü. 1409 y›l›ndan 1449 y›l›na kadar 40 y›l süren bu döneme H›ristiyanl›k tarihinde konsiller dönemi denildi. ‹lk konsil 1409 y›l›nda Pisa’da toplan- d›. Konsilin yapt›¤› ilk ifl, her iki papay› da azledip bir baflkas›n› papa olarak seç- mek oldu. Bunun sonucu ise konsil kararlar›n› kabul etmeyen iki papa ile birlikte üçüncü bir papan›n ortaya ç›kmas› oldu. 1414-1418 y›llar› aras›nda toplanan Kons- tanz konsili papalardan birini azletti, birini görevden feragat etmeye zorlad› ve üçüncü aday› da tahttan indirdi. Böylece yaklafl›k bir as›r sonra Katolik kilisesinin tekrar bir papas› olmufl oldu. Katolik kilisesi içindeki parçalanma da en az›ndan teorik olarak sonland›. 1423-1424 y›llar› aras›nda Siena’da toplanan konsil ise papay› Katolik kilisesinin sorunlar›n› çözmek üzere reform yapmaya zorlad›. Bunun üzerine Papa V. Martin (1417-1431) konsili da¤›tarak papal›¤›n herhangi bir makama hesap veremeyece¤i ilan etti. Son konsil ise 1431-1449 y›llar› aras›nda Basel’de düzenlendi. Ancak etkili bir sonuç al›namad›. Papal›k, bütün bu konsillere kuflkuy- la yanaflarak kendi üstünlü¤ünü korumufl ve bir bak›ma Katolik H›ristiyanl›¤›n›n en yetkili makam› oldu¤unu kan›tlam›flt›. Fakat Katoliklik dünyas› içindeki gerçek sorunlar› görmemezlikten gelmifl, reform yanl›lar›n› iyi niyetle olmamakla suçla- m›flt›r. Bunun üzerine Fransa ruhani meclislerin dini inanç konusunda papan›nkin- den daha üstün bir otoriteye sahip oldu¤u doktrinini ortaya atarak yeniça¤da yaflanacak olan Reform hareketinin gerekçelerini de oluflturmufl oluyordu. (Roberts, s. 242-243; Seignobos, s. 179) Cermen ve Roma Hukuku Geç dönem ortaça¤da ‹talya, Fransa, ‹spanya gibi Latin gelene¤inden gelen Güney Avrupa ülkelerinde Roma hukuku kullan›lmaya devam ediyordu. Bununla birlikte ‹ngiltere, Fransa, Almanya ve ‹skandinavya ülkelerinde kökenlerini Cermen ve Vi- king gelene¤inden alan töreye dayal› örfi hukuk da tatbik ediliyordu. 14. yüzy›l- dan itibaren uygulamada hukukla töre aras›nda savafl bafllam›flt›r. Fransa kral›, Ro- ma hukukunun ö¤retilmesini yasaklad›. ‹ngiliz ve Alman mahkemeleri Roma hukuku yabanc›d›r diye reddettiler. Ancak töreye dayal› örfi hukuk sözlü, belirsiz, yerine göre ayr› ayr› ve de¤iflebilen bir hukuktu. Bundan dolay› ö¤retilmesi ve yo- rumlanmas› güçtü. Halbuki Roma hukuku yaz›l›, aç›k, tek flekilli ve ö¤retilmesi ko- layd›. Hukuk ö¤renimi yapmak isteyen ö¤rencilerle, ö¤retmek isteyen üniversite- ler Roma hukukunu tercih ediyorlard›. Zaten kilise mahkemelerinde de uygulanmakta olan Roma hukukunu yarg›çlar da uygulama kolayl›¤›ndan dolay› tercih ediyorlard›. Almanya’da yarg›çlar üniversitelerin hukuk kitaplar›n› kullanmaya ve üniversitelere dan›flmaya bafllad›lar. Böylece Roma hukuku her tarafa girmeye bafllad›. 15. yüzy›lda Almanya’da törenin yerini Roma hukuku ald›. Roma hukukunun Almanya’da benimsenmesiyle Do¤u Avrupa’daki Katolik krall›klar da Roma huku- kuna geçtiler. Buna karfl›l›k ‹ngiltere ve ‹skandinavya ülkelerinde örfi hukuk, geç dönem ortaça¤ boyunca uygulanmaya devam etti. Cezalar daha çok k›sasa k›sas fleklinde uygulan›yordu. Hapishane, ceza uygulamas› olarak kullan›lm›yordu. Sa- dece harp esirleri kurtulufl fidyeleri gelinceye kadar hapishanelerde tutuluyorlard›. Roma hukukunun Cermen devletler taraf›ndan da 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren sahiplenilmesi Roma gelene¤ine dönülmesini sa¤lad›. Böylece 14. yüzy›l›n bafl›nda papal›k ve Roma gelene¤i gibi Avrupa kültürünün iki temel ögesinden vazgeçilmiflken 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bu de¤erlere s›k› s›k›ya ba¤l› kal›nd›.

SIRA S‹ZDE Geç dönem Avrupa’s›ndaSIRA S‹ZDE Papal›k ve hukuk uygulamalar›n› aç›klay›n›z. 4

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 73

Özet

Geç dönem Ortaça¤da Bat› Avrupa’daki gelifl- nün ard›ndan S›rp Devleti zay›flamaya bafllam›fl- NA MAÇ 1 meleri aç›klayabilmek t›r. Bulgarlar ise IV. Haçl› Seferi sonras› h›zla bü- 14. yüzy›lda ‹ngiltere Plantagenet hanedan›, 15. yüme imkan› bulmufl ve devletin s›n›rlar› Kara- yüzy›lda ise Lancaster hanedan› taraf›ndan yöne- deniz, Ege ve Adriyatik denizlerine kadar ulafl- tilmifltir. Fransa ise 14. yüzy›la Capet hanedan› m›flt›r. Ancak Bulgarlar›n 1330 y›l›nda Velbujd ile girmifl, ancak 1328’de Capet hanedan› son Savafl›nda S›rplara yenilmeleriyle devlet h›zla ge- bulmufltur. Bunun üzerine VI. Philippe de Valo- rilemifltir. Geç dönem Avrupa tarihinde Balkan- is ve ‹ngiltere kral› III. Edward Fransa tac› üze- larda Osmanl›y› durdurma gücüne sahip devlet rinde hak iddia etmifllerdir. Sonuç olarak Frans›z olarak Macarlar gözükmektedir. Macarlar evlilik baronlar›n›n deste¤iyle tac› VI. Philippe giymifl yoluyla Polonya ve Lehistan’dan destek alarak ve Valois hanedan› 1461 y›l›na kadar Fransa’da Osmanl›lara karfl› mücadelelerini sürdürürler. hüküm sürmüfltür. VI. Philippe’in bir ‹ngiliz top- Macarlar, Polonyalar ve Lehler, Katolik mezhebi- ra¤› olan Akitanya Dukal›¤›na el koymas›na, III. nin mensuplar› olarak Bat› Avrupa ile daha s›k› Edward Fransa taht› üzerinde hak iddia ederek iliflkiler içinde bulunurken Moskova Knezli¤i ise karfl›l›k verdi. Böylece 1337 y›l›ndan 1453 y›l›na Ortodokslu¤un temsilcisi olarak Rusya’y› olufl- kadar olan Yüzy›l Savafllar› bafllam›fl oldu. ‹ngil- turmay› baflaracakt›r. tere Burgond Kontlu¤u ile birlikte Fransa’n›n karfl›s›nda yer al›rken, Fransa da ‹skoçya, ‹rlanda ve Geç dönem Ortaça¤da Avrupa’daki yenilikleri NAMAÇ Galler ile ittifak kurmaya çal›flt›. Almanya ise bu 3 tart›flabilmek dönemde çok say›ya ayr›lm›fl feodal yap›lar top- Avrupa’ya d›flar›dan gelen sald›r›lar›n kesilmesi lulu¤u fleklindedir. Alman imparatorlar›n›n ‹talya ve yeni tar›m tekniklerinin bulunmas› üretimde üzerindeki otoritelerinin zay›flamas› sonucu ‹tal- ve nüfusta art›fla sebep olmufltur. Bunun sonu- yan flehir devletleri kuvvetlenmeye bafllam›fl ve cunda flehirlerin nüfuslar› artm›fl ve pek çok ye- Avrupa’n›n Do¤uya aç›lan ticaret kap›s› konu- ni flehir kurulmufltur. Güvenlik ortam›n›n sa¤lan- muna gelmifllerdir. mas› ticaretin yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›flt›r. Hansa Birli¤i ile de flehirler aras› ticaret geliflme göster- Geç dönem Ortaça¤da Do¤u Avrupa’daki geliflmifltir. Okul ve ö¤renci say›s›n›n artmas› sonucu NAMAÇ 2 meleri aç›klayabilmek üniversiteler de yayg›nlaflmaya bafllam›fl ve 14. Bu dönemde Bizans IV. Haçl› Seferi sonucu par- yüzy›la gelindi¤inde üniversiteler entelektüel çalanm›flt›r. Bizans baflkenti ‹stanbul Latinlerin dünyan›n merkezi olmufltur. eline geçmiflti. Selanik ve Atina’ya kadar olan bölgede Atina Latin Dukal›¤›, Mora’da Akaya La- Geç dönem Avrupa’s›nda Papal›k ve hukuk uy- NAMAÇ tin Prensli¤i kurulur. Bizans ise ‹znik ‹mparator- 4 gulamalar›n› aç›klayabilmek lu¤u, Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u ve Epir Des- Geç dönem ortaça¤ Avrupa’s›na Papal›k büyük potlu¤u olmak üzere üçe bölünür. IV. Haçl› Se- bir itibar kaybederek girdi. 15. yüzy›l›n ortas›na feri, Mo¤ol yay›lmas› ve 1243 Köseda¤ Savafl›n- kadar Papal›¤›n Avrupa’daki siyasi olaylar› mü- da, Anadolu Selçuklular›n›n Mo¤ol hakimiyetine dahale gücü kalmad›. Papal›k, 1309 y›l›ndan 1449 girmesiyle Anadolu’da otorite bofllu¤u oluflmufl- y›l›na kadar üç temel aflamadan geçti. Babil esa- tur. Bizans s›n›r›ndaki Bat› Anadolu’da birçok reti denilen 1309-1377 y›llar› aras›nda Papal›¤›n beylik kurulmufltur. Bu beylikler içinde Osman- merkezi Roma’dan Avignon flehrine tafl›nd›. 1377 l›lar, 1302’de Bizans’la yapt›¤› Bafeus Savafl›n› y›l›nda Roma’ya geri dönen Papal›kda 1409 y›l›- kazanarak bir devlet olarak varl›¤›n› kan›tlam›fl- na kadar birisi Avignon’da di¤eri Roma’da olan t›r. Osmanl› çevresindeki beylikleri ilhak ederek iki papal› büyük parçalanma dönemi yaflad›. k›sa zamanda Balkanlarda güçlenmeye bafllam›fl- 1409-1449 y›llar› aras› konsiller dönemi olarak t›r. ‹stanbul’un fethinden sonra Latinlerin elinde adland›r›ld›. Bu zaman diliminde Pisa, Konstanz, olan Atina ve Mora Osmanl› Devleti’nin eline Siena ve Basel’de toplana dört konsil Katolik ki- geçmifltir. Balkanlardaki bir di¤er devlet de S›rp- lisesinde reform yapabilmek için baflar›s›z bir u¤- lar taraf›ndan kurulmufltur. 1331’de devletin ba- rafl verdi. Geç dönem ortaça¤da Roma hukuku fl›na geçen Stefan Duflan S›rplara en parlak dö- ise üniversiteler kanal›yla tüm Katolik dünyas›n- nemini yaflatm›flt›r. 1355 y›l›nda Duflan’›n ölümü- da uygulanmaya bafllad›. 74 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. Afla¤›dakilerden hangisi Yüzy›l Savafllar›n›n sonuç- 6. Geç dönem ortaça¤da H›ristiyanl›¤› kabul eden en lar›ndan biri de¤ildir? son devlet afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ngiltere’nin bir ada krall›¤›na dönüflmesi a. Litvanya b. Fransa’da monarflinin güç kazanmas› b. Polonya c. Capet hanedan›’n›n Fransa yönetiminde tekrar c. Macaristan söz sahibi olmas› d. Norveç d. ‹ngiltere’de anglo-norman kültürünün geliflme- e. Bulgaristan ye bafllamas› e. Uzun süren savafl›n ‹ngiltere ve Fransa’n›n nüfu- 7. Alman ve ‹skandinav tüccarlar›n Bat› Avrupa ve sunu azaltmas› Rusya ile ticaretini gelifltirmek için kurdu¤u birli¤in ad› afla¤›dakilerden hangisidir? 2. Afla¤›dakilerden hangisi geç dönem ortaça¤da hü- a. Lübeck küm süren ‹ngiltere krallar› aras›nda yer almaz? b. Venedik a. I. Edward c. Krall›k tacirleri b. V. Henry d. Kalmar c. I. Richard e. Hansa d. VI. Henry e. V. Charles 8. 14. ve 15. yüzy›l boyunca Avrupa’da kurulan üni- versiteler afla¤›daki üniversitelerden hangisini model 3. Geç dönem ortaça¤ dönemindeki Almanya ile ilgili alm›fllard›r? afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Bologna a. Merkezi yönetim anlay›fl› henüz geliflmemifltir. b. Oxford b. Almanya’da sabit bir idari flehir merkezi görül- c. Napoli memektedir. d. Paris c. Güçlü bir monarflik yap› oluflturulmufltur. e. Cambridge d. Ateflli silahlar›n kullan›m›nda Fransa ve ‹ngiltere’ye göre geç kal›nm›flt›r. 9. 14. yüzy›l›n bafl›nda Papal›¤›n tafl›nd›¤› flehir afla¤›- e. Otorite imparatordan ziyade prenslerin, rahiple- dakilerden hangisidir? rin ve flehir heyetlerinin elindedir. a. Paris b. Avignon 4. Afla¤›dakilerden hangisi geç dönem ortaça¤da Do¤u c. Venedik Avrupa’da etkili olan devletlerden biri de¤ildir? d. Ceneviz a. S›rp Devleti e. Anvers b. Kosova Devleti c. Osmanl› Devleti 10. 1414-1418 y›llar› aras›nda ald›¤› kararlarla tekrar tek d. Bulgar Devleti papan›n oldu¤u Papal›k dönemini bafllatan konsil afla- e. Atina Latin Dukal›¤› ¤›dakilerden hangisidir? a. ‹znik 5. 1330 y›l›nda yap›lan ve Do¤u Avrupa tarihinde önem- b. Basel li bir yer teflkil eden savafl afla¤›dakilerden hangisidir? c. Siena a. Velbujd Savafl› d. Konstanz b. Ni¤bolu Savafl› e. Pisa c. Köseda¤ Savafl› d. Pelekanon Savafl› e. Bafeus Savafl› 3. Ünite - Geç Dönem Ortaça¤ Avrupa Tarihi (1300-1453) 75

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere, Fransa ve Bur- S›ra Sizde 2 gonya” bölümünü yeniden okuyunuz. 13. ve 14. yüzy›llarda Balkanlarda Bizans Devleti ile La- 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere, Fransa ve Bur- tin prenslikleri ortadan kalkarken S›rbistan ve Bulgaris- gonya” bölümünü yeniden okuyunuz. tan’› k›sa sürede fethetmeyi baflaran Osmanl›lar, Avru- 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Almanya” bölümünü yeni- pa’n›n yeni gücü olarak tarih sahnesine ç›kt›lar. Osman- den okuyunuz. l›lar›n Balkanlardaki ilerleyiflini Macarlar, belli bir süre 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geç Dönem Ortaça¤’da yavafllatmay› baflard›lar. Macarlar›n bu baflar›s›nda ken- (1300-1453) Do¤u Avrupa” bölümünü yeniden dileri gibi Katolik olan Polonya ve Litvanya ile ittifak okuyunuz. kurmas›n›n ve bat› Avrupa’dan yard›m görmesinin 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgaristan” ve “S›rbistan” önemli rolü oldu. Ortodokslu¤un temsilcisi olarak da bölümünü yeniden okuyunuz. Moskova Knezli¤i di¤er Rus knezliklerini bünyesinde 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polonya ve Litvanya” bölü- birlefltirerek Rusya Devletini kurmay› baflard›. münü yeniden okuyunuz. 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kentler, Ticaret ve Ekono- S›ra Sizde 3 mi” bölümünü yeniden okuyunuz. Geç dönem ortaça¤ Avrupa’s›nda Yüzy›l Savafllar›, ka- 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üniversiteler” bölümünü ra veba gibi nedenlerle nüfus azalmas› görülmüfl olma- yeniden okuyunuz. s›na ra¤men flehirleflme ve ticarette art›fl gözlemlen- 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Babil Esareti” bölümünü mifltir. Bu dönemde krallar›n temsil etti¤i monarflik yeniden okuyunuz. devlet yap›s› tesis edilmifltir. Düzenli ve sürekli ordular 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Parçalanma ve Kon- oluflturulmufltur. 1450 y›l›nda matbaan›n icat edilmesi siller Dönemi” bölümünü yeniden okuyunuz. ile ka¤›t kullan›m› yayg›nlaflm›fl, kitap üretimi artm›flt›r. Pusulan›n aktif kullan›m›n›n ö¤renilmesi, co¤rafi keflifleri kolaylaflt›ran bir unsur olmufltur. Geç dönem orta- ça¤ sona ererken Avrupa’n›n pek çok flehrinde üniver- S›ra Sizde Yan›t Anahtar› siteler aç›lm›flt›r. Buralarda Antik Yunan ve Latin dün- S›ra Sizde 1 yas›na yönelik araflt›rmalar, yeniça¤›n bafl›nda görüle- Bat› Avrupa geç dönem ortaça¤a siyasi olarak parçalan- cek olan Rönesans ve Reform hareketlerinin de teme- m›fl bir flekilde girmifltir. ‹ngiltere ve Fransa 1337-1453 lini oluflturmufltur. y›llar› aras›nda savaflm›flt›r. Bu savafllara Yüzy›l Savaflla- r› denmifltir. Bu savafllar›n sonucunda hem Fransa hem S›ra Sizde 4 de ‹ngiltere merkezi yap›lar›n› kuvvetlendirmifl, monar- Papal›k kurumu geç dönem ortaça¤da büyük bir itibar flik krall›klara dönüflmüfllerdir. Ancak Yüzy›l Savafllar› kaybetmifltir. 14. yüzy›l›n büyük bir bölümünde papa- s›ras›nda özellikle 1348-1350 y›llar› aras›nda yaflanan ka- lar Avignon’da yaflam›flt›r. Yüzy›l›n kalan bölümlerinde ra veba, salg›n hastal›klar ve kötü hasatlar sonucu Avru- de hem Roma’da hem de Avignon’da iki papa mevcut pa nüfusunun üçte birini kaybetmifltir. Almanya ve ‹tal- olmufltur. Bu durumu sonland›rmak ve Katolik kilise- ya ise geç dönem Avrupa’s›nda siyasi olarak çok parça- sinde reform yapabilmek için 15. yüzy›l›n ilk yar›s›nda l› bir dönem yaflam›fllard›r. Bu dönemde ticaretle zen- dört konsil düzenlenmifltir. Roma hukuku da 15. yüzy›- ginleflen flehir devletleri etkin hale gelmifltir. la gelindi¤inde Katolik Avrupa taraf›ndan benimsenen hukuk olmufltur. 76 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar Acar, Kezban, Rusya Ortaça¤’dan Sovyet Devrimine, Malet et Isaac, Histoire, c. 1, Paris 1958. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2009. Price, Roger, Fransa’n›n K›sa Tarihi, çev. Özkan Afyoncu, Erhan, “Osmanl› ‹daresinde S›rbistan”, Akp›nar, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›, Balkanlar El Kitab›, der. O. Karatay-B. A. Gökda¤, 2012. c.I, Ankara 2006, s. 350-360. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, çev. Aret Demirkaynak, Bafltav, fierif, Osmanl› Türk-Macar Tarihi ‹nk›lap yay. ‹stanbul 2011. Münasebetlerinde ‹lk Devir (1456’ya kadar), Türk Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara Tarihi, çev. Samih Tiryakio¤lu, Varl›k Yay›nlar›, 1991. ‹stanbul 1960. Beydilli, Kemal, “Polonya/Tarih”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, c. 34, s. 309-316. Beydilli, Kemal, “Rusya/Tarih”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, c. 35, s. 253-265. Carpentier, Jean-François Lebrun, Histoire de l’Europe, Paris 2001. Çoban, Erdal, “Ana Hatlar›yla Erken Dönem Macar Ortaça¤›’na Bir Bak›fl”, Balkanlar El Kitab›, der. O. Karatay-B. A. Gökda¤, c. I, Ankara 2006, s. 165-184. David, Geza, “Macaristan”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, c. 27, s. 286-295. Davies, Norman, Avrupa Tarihi, ‹mge Kitabevi, Ankara 2006. Fulbrook, Mary, Almanya’n›n K›sa Tarihi, çev. Sabri Gürses, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›, 2011. Hart-Davis, Adam, Tarih Atlas›, ‹stanbul: Boyut Yay›nc›l›k, 2011. Kayap›nar, Ayfle- Kayap›nar Levent, “Ortaça¤’da S›rplar ve Devletleri”, Balkanlar El Kitab›, der. O. Karatay- B. A. Gökda¤, c.I, Ankara 2006, s. 129-139. Kayap›nar, Ayfle, “I. Bulgar Krall›¤›”, Balkanlar El Kitab›, der. O. Karatay-B. A. Gökda¤, c.I, Ankara 2006, s. 222-251. Kayap›nar, Ayfle, “Kumanlar ve I. Bulgar Devleti (1187- 1370)”, Türkler Ansiklopedisi, c. II, Ankara 2002, s. 810-819. Kayap›nar, Ayfle, “Tuna Bulgar Devleti (679-1018)”, Türkler Ansiklopedisi, c. II, Ankara 2002, s. 630-640. Kayap›nar, Levent, “Yunanistan’da Osmanl› Hakimiyetinin Kurulmas› (1361-1461)”, Türkler Ansiklopedisi, c. IX, Ankara 2002, s. 187-194.

ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 4 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹stanbul’un fethinden sonra Avrupa’n›n genel durumu irdeleyebilecek; N Yeniça¤›n bafl›nda Avrupa ekonomisini ve büyük co¤rafi keflifleri yorumla- N yabilecek; N Avrupa’da Rönesans hareketini ve Rönesans savafllar›n› tart›flabilecek; N Reform hareketlerini aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Fransa, ‹ngiltere, ‹spanya, Portekiz • Valoa (Valois)-Habsburg Savafllar› • ‹talya, Almanya, Danimarka, • Reform Norveç, ‹sveç • Katoliklik • Do¤u Avrupa • Protestanl›k • Avrupa ekonomisi • Luthercilik • Büyük co¤rafi keflifler • Kalvincilik • Rönesans • Anglikanizm • ‹talya savafllar› • Katolik reformu

‹çindekiler

• ‹STANBUL’UN FETH‹NDEN SONRA AVRUPA’NIN GENEL DURUMU ‹stanbul’un • YEN‹ÇA⁄IN BAfiINDA AVRUPA Ortaça¤-Yeniça¤ Fethinden Augsburg EKONOM‹S‹ VE BÜYÜK CO⁄RAF‹ Antlaflmas›’na Kadar KEfi‹FLER Avrupa Tarihi Avrupa Tarihi • AVRUPA’DA RÖNESANS KÜLTÜRÜ (1453-1555) VE RÖNESANS SAVAfiLARI • REFORM ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555)

‹STANBUL’UN FETH‹NDEN SONRA AVRUPA’NIN GENEL DURUMU Fransa 1453’de Castillon Savafl›, 1413 y›l›nda Lancastre sülalesinden ‹ngiltere taht›na ge- çen V. Henri taraf›ndan bafllat›lm›flt›r. V. Henri 1415 y›l›nda Agincourt Savafl›’nda Frans›z ileri gelenlerini ma¤lup ederek Normandiya bölgesini fetheder ve Paris’e yaklafl›r. 1420 y›l›nda V. Henri, Fransa’ya Troyes anlaflmas›n› imzalat›r. Bunun sonucu olarak Loire bölgesinin kuzeyindeki bütün Fransa, V. Henri’nin denetimine geçmifl ve Fransa kral›n›n damad› olmas› sebebiyle Valoa (Valois) hanedan›n›n resmen varisi olarak tan›nm›flt›r. ‹ngilizler, Orleans kalesini 1428’de kuflat›rlar. Ancak Frans›zlar, 1429’da Orleans muhasaras›n› k›rmay› baflar›r. Jeanne d’Arc (Jandark), VII. fiarl (Charles)’a Reims’te taç giydirdi ancak Burgonyal›lar taraf›ndan yakalan›p ‹ngilizlere teslim edildikten sonra, Jeanne d’Arc yak›larak öldürülmüfltür. Bu olay sonras›nda ‹ngilizlerin Fransa içerisindeki harekat› zay›flam›flt›r. 1435’te Arras Kon- gresinde VII. fiarl, Burgonya düküyle anlaflarak, Burgonyal›lar› ‹ngiliz ittifak›ndan kopard›. ‹ngilizler bundan böyle pozisyonlar›n› yitirmeye bafllad›. 1436’da Paris, 1450’de Normandiya bölgesi ve Castillon zaferinden sonra da 1453’te Guyenne ‹n- gilizlerden geri al›nd›. Böylece Yüzy›l Savafllar› tamamlanarak, ‹ngilizlerin elinde sadece Calais (Kale) kenti kalm›flt›. Yüzy›l Savafllar›’ndan sonra herhangi bir anlaflma imzalanmam›fl, sadece 1475 y›l›nda Picquiny’de (Pikini) bir ateflkes yap›lm›flt›r. Yüzy›l Savafllar›’ndan ç›kan Fransa’n›n nüfusu yaklafl›k yar› yar›ya azalm›flt›r. VII. fiarl (1422-1461) Fransa’ya düzenli vergi ve düzenli ordu fleklindeki ikili sistemini getirmifltir. VII. fiarl’dan sonra Fransa taht›na geçen XI. Lui (Louis) (1461- 1483) ise büyük Frans›z feodal ailelerinin gücünü k›rarak, VII. fiarl’dan sonra kral- l›k otoritesini daha da güçlendirmeyi baflarm›flt›r. Yüzy›l Savafllar›’n›n önemli bir sonucu da Frans›zlar aras›nda “milli duygunun” uyanmas›d›r. Yaln›z bu milli duy- gu kavram› bugünkü manada olmay›p krala karfl› sadakat duygusuyla örtüflmek- teydi. VIII. fiarl (1483-1498), 1492 y›l›nda tek bafl›na Fransa taht›na ç›kt›¤›nda Fran- sa’n›n s›n›rlar› bugünkünden oldukça küçüktü. Kuzeyde Somme, do¤uda Meuse ve Saone bölgelerinin ötesini geçilmemekteydi. Lyon kenti bir s›n›r flehriydi. Bres- se, Frache-Comté (Franfl-Konte), Savoie (Savoa) ve Nice krall›¤a dahil de¤ildi. Yüzy›l Savafllar›’nda nüfusunun yar›s›n› kaybetmesine ra¤men, 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Fransa yine de Avrupa’n›n en kalabal›k nüfusuna sahipti. Nüfusu on befl 80 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

milyondan ibaretti. Zenginlik ve teﬂkilatlanma bak›m›ndan da Fransa Avrupa’da en iyi konumdayd›. (Carpentier-Lebrun, 2003, s. 149; Davies, s. 448-451; Malet et Isa- ac, s. 7)

‹ngiltere Yüzy›l Savafllar›’ndan ma¤lubiyetle ayr›lan ‹ngiltere, 1455 ila 1485 y›llar› aras›nda Lancaster ve York hanedanlar› aras›nda patlak veren Güller Savafl›’na sahne olmufltur. Bu savafla Güller Savafl› denilmesinin sebebi York hanedan›n›n armas›nda beyaz gülün, Lancaster hanedan›n›n armas›nda da k›rm›z› gülün yer almas›d›r. Güller Savafllar›, tahtta hak iddia eden üç kral›n yani “IV. Edward (1442-1483), III. Richard (1452-1485) ve VII. Henri (1457-1509)”nin rekabetidir. Tudor sülalesinden gelen VII. Henri’nin York sülalesinden olan IV. Edward’›n k›z› olan Elizabeth’le 1486 y›l›nda evlenmesiyle Güller Savafl›’nda iki taraf aras›nda bar›fl›n sa¤land›¤› gö- zükmektedir. Ancak baz› York yanl›s› kiflilerin isyana kalk›flmas› sonucu savafl devam etmifl, 1485’te III. Richard’›n öldü¤ü Bosworth Field çarp›flmas› savafl›n bitti¤i as›l tarih olmufltur. 1485’te III. Richard ölünce York’lu Elizabeth ile evlenen VII. Henri Tudor, iki krall›k hanedan›n› birlefltirerek armas›nda k›rm›z› ve beyaz güle yer verdikten sonra iki taraf›n rekabetine de son vermifltir. Henri Tudor iktidar›n› kuvvetlendirerek parlamentoyu da kendisine tabi k›lm›flt›r. Parlamento onun iradesine karfl› karar alabilme gücünü yitirmifltir. Bu tarihlerde ‹ngiltere’nin nüfusu yaklafl›k olarak üç buçuk milyon kifliden ibaretti. ‹skoçya ve ‹rlanda henüz ‹ngiltere’ye dahil de¤ildi. Ancak Yüzy›l Savafllar›’n›n bir neticesi olarak Fransa’n›n Calais kenti ‹ngiltere’nin denetiminde bulunuyordu. (Davies s. 448-451; Malet et Isaac, s. 7)

‹spanya ‹spanya’da Reconquista yani ‹ber Yar›madas›n› Müslümanlar›n elinden al›n›p yeniden Hristiyanlar›n denetimine verme süreci, Endülüs döneminde (711-1492) 8. yüzy›ldan bafllayarak 1492 y›l›nda son Endülüs devletinin çöküflüne kadar sürmüfl- tür. Bu süreçte Aragon, Kastilya, Navarra ve Portekiz gibi Hristiyan krall›klar› uzun süren savafllarla yer alm›fllard›r. 1474’de kral IV. Enrique’nin ölümünün ard›ndan ‹zabel, Kastilya kraliçesi, 1479’da da II. Juan’›n ölümünden sonra Ferdinand, Ara- gon kral› olacakt›r. 1469’da Ferdinand ile ‹zabel’in evlenmesi, ‹spanya tarihinde bir dönüm noktas› olmufltur. ‹spanya ayn› yönetime ve d›fl iliflkilerinde ayn› diploma- siye tabi Kastilya ve Aragon olmak üzere iki otonom devletten oluflmaktayd›. Tek yönetim getirilmesine ra¤men bu iki devlet tek bir devlet olmay› kabul etmemifltir. Aragonlu Ferdinand ile efli Kastilyal› ‹zabel’in idare etti¤i ‹spanya 15. yüzy›l›n sonunda alt› yedi milyon civar›nda bir nüfusa sahipti. 1483’de ‹spanya’daki durum flöyleydi; Güneyde bir Müslüman devleti olan Granada Emirli¤i, kuzeyde Navarra Navarra Krall›¤›: Bu krall›k Krall›¤›, ‹ber Yar›madas›n›n büyük bir k›sm›n› elinde bulunduran Kastilya krall›¤› kuzeydeki Basklar›n ba¤›ms›zl›¤›n› temin bulunuyordu. Aragon bölgesi Akdeniz k›y›lar›yla Baleyar, Sardunya ve Sicilya Ada- ediyordu. lar›n› kapsamaktayd›. 1481 y›l›nda Kastilya ve Aragon eyaletleri Granada Emirli¤i ile savafla giriflmifllerdi. 1487’de Malaga’n›n Granada’dan al›nmas› ile bu emirli¤in büyük bir k›sm› Kastilya ve Aragon Krall›klar›n›n denetimine girmifl oldu. ‹spanya’n›n birleflmesi, 1516 y›l›nda Ferdinand ve ‹zabel’in torunu olan fiarlken’in ‹spanya kral› olmas›yla tamamlanacakt›r. Ancak ‹spanya’n›n farkl› eyaletleri özel imtiyazlar›n› korumaya devam edeceklerdir. Cortes olarak adland›r›lan meclisler kral- l›k idaresini s›n›rland›ran kurumlard›. (Davies, s. 448-451, 494-495; Malet et Isaac, s. 7; McEvedy, s. 26; Wiesner-Hanks, s. 38) 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 81

Portekiz Portekiz Krall›¤› 1079 y›l›ndan beri ba¤›ms›z bir siyasi birimdi. 1250 y›l›nda Porte- kiz, güneyinde yer alan tarihi Algarve bölgesini ele geçirir. Atlantik sahilinin büyük bir k›sm› Portekiz Krall›¤›na aitti. 15. yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde Portekiz, bir milyonluk nüfusa sahip bir krall›k konumundayd›. Küçük bir ülke olmas›na ra¤- men sömürgecilik emelleri oldukça yüksekti. Afrika k›y›lar›na bu amaçla 1450 ta- rihlerinden itibaren kefliflerde bulunuyordu. 15. yüzy›l›n ortas›ndan itibaren, Bat› Afrika’da yer alan Mali ‹mparatorlu¤u ile alt›n ve köle ticareti gelifltirildi. Bu arada Portekiz, Atlas Okyanusu’nda bulunan adalarda tar›m yap›lmas› ve sömürgelerin kurulmas› için teflviklerde bulunuyordu. (Davies, s. 420-421; Wiesner-Hanks, s.28; Malet et Isaac, s. 7-8)

‹talya 15. yüzy›l›n sonunda ‹talya, siyasi bütünlükten yoksundu. Yar›mada üzerinde yedi küçük devletçik bulunmaktayd›. Bunlar› yar›madan›n kuzeyinde Torino merkez olmak üzere Savoie-Piemonte Dukal›¤›, Ceneviz Dukal›¤›, Milano Dukal›¤›, eski gücünü yitirmifl olmakla beraber hala büyük bir deniz kuvveti konumunda olan Venedik Cumhuriyeti, yar›madan›n güneyinde ise Floransa Cumhuriyeti, Papal›k Devleti ve Napoli Krall›¤› olarak s›ralayabiliriz. ‹talya’n›n bölünmüfl oldu¤u bu devletçikler birbirinin gücünü k›skand›klar› için güçlenen taraf oldu¤unu görünce ona karfl› hemen de¤iflik ittifaklar kurma yolunu tercih etmifllerdir. Birbirlerini takip etmek üzere de her baflkentte daimi temsilcilikler kurmufllar ve böylece modern diplomasinin de temelini oluflturmufllard›r.(Malet et Isaac, s. 8; Wiesner- Hanks, s. 37)

Almanya 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Avrupa’n›n ortas›nda Kuzey Denizi’nden Oder Neh- ri’nin kayna¤›na ve Balt›k Denizi’nden Adriyatik ve Alpler bölgesine kadar uzanan genifl bölge içerisinde Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u yer almaktayd›. ‹mparatorlu¤un ad›ndan da anlafl›ld›¤› gibi s›n›rlar› sadece Cermen bölgelerini kapsa- mamaktayd›. Yay›ld›¤› alan çok daha geniflti. Bu imparatorluk 3’ü kilise temsilcisi 4’ü laik olmak üzere 7 seçmenin oluflturdu¤u bir meclisin seçti¤i imparator taraf›n- dan yönetiliyordu. Asl›nda Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u siyasi aç›dan tek bir siyasi bütünlük oluflturmuyordu. Pek çok küçük devletten olufluyordu. Bu devletlerden baz›lar› prensler, baz›lar› din adamlar›, baz›lar› da laikler taraf›ndan yö- netiliyordu. Küçük flehir cumhuriyetleri fleklinde organize olmufl ve serbest flehirler olarak adland›r›lan baflka küçük birimler de imparatorluk içerisinde yer almaktayd›. Prenslik aileleri aras›nda en güçlü olan› Habsburg sülalesiydi. Bu aile Alman- ya’n›n do¤usunda ve güneyinde zengin madenlere sahip genifl topraklar› elinde bulunduruyordu. Ayr›ca Habsburglar, ‹talya ve Almanya aras›nda yap›lan ticaret sayesinde zenginli¤ini daha da artt›rm›flt›. Elinde bulundurdu¤u topraklar Avustur- ya Arflidükal›¤›’ndan, Styria, Karintiya, Carniola, Tirol ve Güney Alsaz’dan ibaretti. I. Maximilian, 1477’de bugünkü Hollanda, Belçika ve Lüksemburg bölgelerini kendi topraklar›na katm›flt›r. 1493 y›l›nda I. Maximilian, Kutsal Roma-Cermen imparatoru seçilmifltir. Maximilian o¤lunu, Aragonlu Ferdinand ve Kastilyal› ‹zabel’in k›- z›yla evlendirmifltir. Bu evlilikten de fiarlken ile Macaristan’›n idarecisi olan Ferdi- nand do¤mufltur. Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u içerisinde ‹sviçre Konfede- rasyonu yer almakla beraber 10 kantondan oluflan bu konfederasyon gerçekte ba- 82 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

¤›ms›zd›. ‹sviçreliler Avrupa’n›n çeﬂitli ordular›nda aranan ücretli askerler konumundayd›. (Malet et Isaac, s. 8-9; Bogdan, s. 188-198)

Danimarka, Norveç ve ‹sveç Kuzey Avrupa’da Danimarka, Norveç ve ‹sveç birli¤i yer almaktad›r. 1397 y›l›nda Danimarka, Norveç ve ‹sveç krall›klar› Kraliçe Margaret’in önderli¤inde Kalmar Birli¤ini oluflturmufllard›. Bu üç ülke tek bir kral›n egemenli¤inde birleflmesine ra¤- men her ülke kendi yasalar›n›, geleneklerini ve yönetim konseylerini muhafaza ediyordu. Ancak Kalmar Birli¤i’nde Danimarka öncü rol oynamaktayd›. Birli¤in amac›, Balt›k bölgesinde faaliyet gösteren Alman kuvvetlerine karfl› savunma hatt› oluflturmakt›. 15. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Danimarka yanl›s› olarak alg›lanan birlik krallar›na karfl›, ‹sveç soylular› yavafl yavafl bafl kald›rmaya bafllam›fllard›r. 1525 y›l›nda ‹sveç birlikten ayr›lm›flt›r. Norveç, Danimarka önderli¤indeki bu birlik içerisinde 1815 y›l›na kadar yer almaya devam etmifltir. Danimarka, bo¤azlar›ndan geçen bütün gemilerden geçifl ücreti al›yordu. Bu suretle bölgeyi denetliyor ve zenginlefliyordu. Bölgedeki ticareti as›l denetleyen merkez Kopenhang’d›. (Wies- ner-Hanks, s. 39; Malet et Isaac s. 9)

Do¤u Avrupa Do¤u Avrupa’da ise; Büyük Polonya, Osmanl› Devleti ve Moskova Knezli¤i yer almaktayd›. Ortaça¤’da Polonya, kral›n yönetti¤i feodal bir devletti. Merkezi de Kra- kov kentiydi. Kral seçimle tayin ediliyordu. Ancak devlet içerisinde merkezi otorite mevcut de¤ildi. Polonya, Balt›k Denizi’nin k›y›lar›ndaki topraklar›n›n bir k›sm›- n› ortaça¤da Töton fiövalyelerine terk etmek zorunda kalm›flt›r. Töton fiövalyeleri, Prusya Dükal›¤›’nda hakimiyet kurarak Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’na ba¤l› olarak bölgedeki varl›¤›n› sürdürmüfllerdir. Ancak bunlara karfl› 1386’da Lit- vanyal› Grandük Yagelo (1386-1434) Polonyal› bir prenses olan Hedwig (Jadwiga) ile evlenerek Polonya-Litvanya birli¤i kurulmufltur. Yagelo hem Litvanya’n›n hem de Polonya’n›n kral› oldu ve 1410 y›l›nda Tannenberg veya Grunwald Savafl›’nda Töton fiövalyelerini yenilgiye u¤ratt›. 1466 Thorn Savafl›yla Töton fiövalyeleri Prus- ya Dukal›¤›’n› ve Danzing kentini Polonya krall›¤›na teslim etmek zorunda kalm›fllar ve Polonya’ya biat edip haraç öder duruma gelmifllerdir. (Kerr, s. 53; Malet et Isaac, s. 9; McEvedy, s.28). Moskova Knezli¤i 13. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ortaya ç›km›flt›r. 13. yüzy›lda Mo- ¤ollar Kiev Rusyas›’n› ele geçirince, Rusya Alt›norda devletine haraç öder duruma gelmifltir. Moskova’n›n ilk knezi Aleksand›r Nevski’nin küçük o¤lu Daniil Aleksan- d›roviç’tir. Onunla Moskova knezleri sülalesi kurulmufl ve daha sonra tahta geçen Moskova büyük knezleri ve Rus çarlar› bu sülaleden gelmifllerdir. Rus knezlikleri, Moskova Knezli¤i’nin hakimiyetini tan›yarak tek bir devletin çat›s› alt›nda birlefl- mifllerdir. III. Ivan (1462-1505) döneminde Rusya, Mo¤ol hakimiyetine son vermifl ve knezli¤in s›n›rlar› da geniflletmifltir. III. Ivan, kendisini Bizans imparatorlar›n›n sonuncusu olarak ilan ederek Rusya’y› Bizans’›n devam› olarak gördü¤ünü vurgu- lam›flt›r. Dolay›s›yla Rusya’n›n ulusal birli¤inin tamamlanmas› yoluna girilmifltir. Moskova, prensli¤in merkezi olmufltur. (Kurat, s. 89-90; Sander, s. 104; Kerr, s. 53; Davies, 495-508) ‹stanbul’un fethiyle 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Do¤u Avrupa’da imparatorluk haline gelen Osmanl› Devleti, Anadolu ve Balkanlar’a yay›lm›fl durumdayd›. Fatih Sultan Mehmed’in hakimiyetinin son y›llar›na gelindi¤inde Osmanl› Devleti s›n›rla- r› içerisine Bulgaristan, Mora, Teselya, Arnavutluk, Makedonya, Kosova, S›rbis- 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 83 tan’›n büyük bir k›sm›, Bosna-Hersek dahil edilmiflti. Eflak Prensli¤i, Osmanl›’ya haraç öder durumdayd›. Anadolu’da da Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u al›nd›ktan sonra Osmanl› Devleti, F›rat Nehrine kadar uzanm›flt›. Bundan sonraki süreçte Os- manl› Devleti, Orta Avrupa (Macaristan) topraklar›yla Suriye, Filistin, M›s›r ve Ara- bistan Yar›madas›’na kadar geniflleyecektir (‹slam Ansiklopedisi, “II. Mehmed”, s. 506-535).

Yeniça¤›n bafl›nda Avrupa’daki geliflmeleri siyasî aç›dan de¤erlendiriniz.SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 1 YEN‹ÇA⁄IN BAfiINDA AVRUPA EKONOM‹S‹ VE BÜYÜK CO⁄RAF‹ KEfi‹FLER DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M

Yeniça¤›n Bafl›nda Avrupa Ekonomisi ve SosyalSORU Durum SORU 1337-1453 y›llar› aras›nda meydana gelen Yüzy›l Savafl›’ndan sonra Avrupa, büyük bir ekonomik kalk›nmaya sahne oldu. Tar›mda, topra¤› ifllemedeD‹KKAT ve hayvan yetifl- D‹KKAT tiricili¤inde büyük bir ilerleme kaydedilememiflti. Ancak demir arabalar›n›n say›s›- n›n artmas› tar›mla u¤raflan köylünün hayat›n› kolaylaflt›rm›flt›. Ortaça¤da ergotizm SIRA S‹ZDE (çavdar zehirlenmesi) gibi salg›n hastal›¤›na yol açan çavdar›n üretimi baz› bölge- SIRA S‹ZDE lerde yerini bu¤day üretimine b›rakm›flt›r. Yine bu dönemde tekstil imalat› ve maden endüstirisi geliflme göstermifltir. Maden sanayide ilk defaA yeniça¤lar›nMAÇLARIMIZ bafl›nda AMAÇLARIMIZ büyük f›r›nlar, büyük makineli demirci çekiçler, vinç türü araçlar ve körüklerNN kullan›lmaya baflland›. Maden ocaklar›nda demir, bak›r, kalay, flap, tuz ve gümüfllen- dirilmifl kurflun elde edilmekteydi. Taflkömürü iflletmecili¤i sayesinde,K‹TAP Belçika ve K‹TAP ‹ngiltere gibi bölgelerde artan yak›t ihtiyac›na cevap verilmekteydi. Ticaret hareketli bir döneme girmiflti. Hollanda’n›n Anvers liman› Avrupa’n›n ürünlerinin bafl- l›ca da¤›t›m merkezi haline gelmiflti. Dünyan›n çeflitli bölgelerindenTELEV‹ZYON ‹talya’ya gelen TELEV‹ZYON mallar deniz yoluyla Anvers’e ulaflmaktayd›. Floransa ve Venedik’ten getirilen ipekli kumafllar ile Venediklilerin Suriye ve M›s›r’dan getirdikleri Uzakdo¤u flap› ve baharat› Anvers’e ulafl›yordu. Anvers’e gelen di¤er ürünler aras›nda Orta Alman- ya’n›n, Macaristan’›n ve Bohemya’n›n maden ürünleriyle Portekizlerin‹NTERNET Gine k›y›la- ‹NTERNET r›ndan getirdikleri karabiber ile alt›n; Fas’›n bat›s›nda Atlas Okyanusunda yer alan Madeira Adas›ndan kam›fl flekeri, ‹spanyol yünü, Frans›z flarab›, tuzu ve çarflaflar›, ‹ngiltere çarflaflar› ve kurflun, Balt›k bölgesinden de demir, bak›r,MAKALE katran, kereste, MAKALE bal›k, bu¤day, çavdar, deri ve balmumu gibi ürünleri sayabiliriz. Almanlar, Kara- deniz ve Balt›k Denizinde yap›lan ticaret trafi¤ini ellerinde tutmaktayd›lar. Hollan- dal›lar ve ‹ngilizler onlarla rekabet etmekteydi. Danimarka, Kuzey Denizi ve Bal- t›k Denizi aras›nda ba¤lant›y› sa¤layan ve denetiminde olan bo¤azlara giren ve ç›- kan gemilerden geçifl paras› almaktayd›. 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Avrupa’da sanayi ve ticaret alan›nda gözlemlenen geliflme önemli miktarda sermaye birikiminin oluflturulmas›n› gerektirdi. Böyle bir ihtiyaç, Floransa’da Medicilere ve Augsburg’da Fuggerlere ait bankan›n ortaya ç›- k›fl› ile giderilmifltir. Medicis ve Fugger bankalar›, Ceneviz, Venedik, Lyon, Cenev- re, Anvers, Londra gibi önemli ticaret merkezlerinde flubeler açt›. Gümüfl ve maden iflletmecili¤inin art›fl göstermesine ve Sudan alt›n›n›n Avrupa’ya getirilmesine ra¤men, Avrupa’da nakit madeni para ihtiyac› karfl›lanam›yordu. De¤erli metallere duyulan ihtiyaç Avrupal›lar›n co¤rafi keflif seyahatlerine giriflmelerine bafll›ca nedeni olacakt›r (Malet et Isaac, s. 10-11). Avrupa nüfusunu ortça¤ ile 15. yüzy›l ve 16. yüzy›l boyunca etkileyen üç önem- li faktör vard›r. Bunlar: savafl, açl›k ve vebad›r. Özellikle 1340 ila 1440 y›llar› ara- 84 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

s›nda veba ve savafl sonucu Avrupa’da nüfus art›fl› durmufl ve neticede ekonomi gerilemifltir. 1340 y›l›nda Avrupa’n›n nüfusu yetmiflüç milyon iken yaklafl›k bir as›r içerisinde elli milyona gerilemifltir. Çeflitli bölgelerde savafl ve hastal›klar›n etkisi farkl› derecede y›k›c› olmufltur. Bu dönemde Almanya ve ‹ngiltere’de çok say›da yerleflim birimi yok olmufltur. 15. yüzy›l›n ortas›ndan itibaren Rönesans döneminin bafllang›c›yla beraber Avrupa’da nüfus artma dönemine girmifltir. Bu tarihlerden itibaren özellikle Akdeniz havzas›nda olan ‹talya, ‹spanya ve Fransa’n›n güneyi gibi bölgeler büyük bir nüfus art›fl›na sahne olmufllard›r. Örne¤in ‹talya’da, 15. yüz- y›l›n ikinci yar›s›nda nüfus art›fl› 3.5 oran›na ulaflm›flt›r. Floransa’da ayn› dönemde hane bafl›na düflen çocuk say›s› 8’dir. 16. yüzy›l›n bafl›nda Avrupa’da nüfusun yo- ¤unlu¤u bak›m›ndan en kalabal›k bölgeler Hollanda ve ‹talya’d›r. Bu bölgelerde ayn› zamanda flehirleflme oran› en yüksek düzeydeydi. ‹talya’da yüzbin kiflinin meskun oldu¤u dört metropol bulunmaktayd›. Bunlar; Napoli, Venedik, Milano ve Floransa idi. Ceneviz, Bolonya, Roma ve Palermo gibi kentler elli bin civar›nda bir nüfusa sahipti. Paris ikiyüzyirmibefl bin kiflilik nüfusuyla Avrupa’n›n en kalabal›k flehriydi (Daussy, Gilli, Nassiet, s. 9-28.). Savafllar›n yan› s›ra Avrupa’da nüfus art›fl›n› engelleyen bafll›ca neden veba olmufltur. Kara veba 1348-1670 y›l›na kadar Avrupa’y› kas›p kavurmufltur.

Büyük Co¤rafî Keflifler 14. yüzy›ldan 16. yüzy›l›n ortalar›na uzanan dönemi Avrupa tarihi aç›s›ndan co¤- rafi keflifler denemi olarak adland›rabiliriz. Co¤rafi kefliflerin yo¤unlaflt›¤› dönem 15. yüzy›l›n ortalar›ndan 16. yüzy›l›n ortalar›na kadar uzanmaktad›r. Bu dönemi haz›rlayan bir tak›m flartlar oluflmufltu. Örne¤in 15. yüzy›l bilim adamlar› Greklerin ve Romal›lar›n co¤rafi teorilerini yak›ndan tan›maktayd›lar. M.S. 2. yüzy›lda yafla- m›fl co¤rafyac› Ptolemeos’un dünyan›n tek bir okyanus taraf›ndan çevrelendi¤i te- orisi bilinmekteydi. Bu düflünce do¤rultusunda deniz yoluyla Afrika’y› güneyden dolaflarak Hindistan’a ulaflman›n mümkün oldu¤u düflünülmekteydi. Dünyan›n yuvarlak bir yap›ya sahip oldu¤u da ifade edilen teoriler aras›ndayd›. Buna göre Avrupa’dan hareket eden bir gemici bat› istikametini takip ederek Do¤u Asya’ya ulaflmal›yd›. Ayr›ca Avrupal›lar aras›nda Asya k›tas›n›n do¤uya daha çok yay›ld›¤› ve bu sebeple Bat› Avrupa’ya daha yak›n oldu¤u inanc› vard›. Gemicilikte de bir tak›m geliflmeler tespit edilebilmektedir. Pusula uzun süreden beri kullan›lan bir aletti. Ayr›ca kutup y›ld›z›n›n ve güneflin yüksekli¤ine göre enlem hesaplamas› ya- p›labiliyordu. Ayr›ca okyanus dalgalar›na dayan›kl› karavela denilen gemilerin ya- p›m›na ve kullan›m›na bafllanm›flt›r. Bu gemiler çeflitli yelkenlerle, pusula, usturlap ve parakete savlosu gibi yeni aletlerle donat›lm›fllard›. (Malet et Isaac, s. 20; Wies- ner-Hanks, s. 335). 14. ve 15. yüzy›llar boyunca deniz keflifleri Atlas Okyanusu’nda ço¤alm›flt›. ‹n- giliz ve ‹skandinav gemiciler Yeni Dünya ve Kanada k›y›lar›n› keflfetmifllerdi. Baz› gemiciler ‹spanya denetiminde olan Kanarya Adalar›’ndan hareket ederek bat›ya do¤ru ilerlemifller Antilya Adalar›n› keflfetmifllerdir. Portekizliler ise 1420 y›l›ndan itibaren Afrika’n›n bat› k›y›s›n› inceliyorlard›. Portekizliler baflta olmak üzere ‹spanyollar ve di¤er Avrupal›lar aras›nda Çin, Japonya ve Hindistan gibi Uzakdo¤u ül- kelerine deniz yoluyla ulaflma düflüncesi ortaya ç›km›flt›. Venedikli seyyah Marco Polo’nun anlatt›klar› Uzakdo¤u bölgeler için destans› bir zenginlikler imaj› yarat- maktayd›. Çin’in ipe¤i, Japonya’n›n alt›nlar›, Hindistan’›n da baharatlar› ünlüydü. Karabiber, karanfil, tarç›n ve muskat gibi baharatlar Avrupa mutfaklar›nda ve ec- zac›l›kta kullan›lan ürünlerdi. ‹pek ve baharat gibi ürünler Venedik tüccarlar› tara- 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 85 f›ndan Beyrut ve ‹skenderiye limanlar›ndan al›n›p Avrupa’ya fahifl fiyatlarla sat›l- mak üzere getirilmekteydi. Bu konudaki Venedik tekelini k›rmak isteyen Portekiz- liler ve ‹spanyollar do¤rudan deniz yoluyla Uzakdo¤u ülkelerine ulaflarak bu ülke- lerdeki ürünleri yerinde sat›n almak istiyorlard›. Ayr›ca Avrupal›lar artan alt›n ve gümüfl ihtiyac›n› karfl›lamak ve bu tür madenleri bulmak için harekete geçmifller- di. Portekizliler önce Azor tak›madalar›na daha sonra Senegal ve Gine k›y›lar›na ulaflm›fllard›. Burada, Nijer Nehri’nin kayna¤›nda yerlilerin iflledi¤i alt›n› görmüfller- di.( Wiesner-Hanks, s. 335) 15. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Afrika’da elde edilen alt›n Akdeniz’in Cezayir k›y›lar›- na kervanlarla nakledilmekteydi ve buradan Cenevizlilerce al›n›p Avrupal›lara sa- t›lmak üzere götürülüyordu. Portekizliler bu gelir getirici ticareti Cenevizlilerin elinden almay› baflarm›fllard›r. 1471 y›l›nda Portekizliler Ekvator’a, 1488’de de Af- rika’n›n en güney noktas› olan Ümit Burnuna ulaflm›fllard›. Daha sonra Portekizli- ler Etyopya’ya bir elçilik göndererek Afrika’n›n do¤u k›y›s›ndan hareketle s›cak rüzgar› takip etmek suretiyle Hindistan’a ulafl›labilece¤ini keflfetmifllerdi. Bu keflif- lerden cesaret alan Vasco da Gama Haziran 1497 y›l›nda Lizbon’dan ayr›larak Af- Vasco da Gama: 1469-1524 y›llar› aras›nda yaflam›fl rika’n›n en güney noktas› olan Ümit Burnu’ndan geçerek k›tan›n do¤u k›y›s›n› ta- Portekizli seyyaht›r. Deniz kip etmek suretiyle Zanzibar Adas›na, oradan da hareketle bir Arab›n yard›m›n› yoluyla Güney Afrika’n›n en güney noktas› olan Ümit alarak Hindistan’›n bat› k›y›s›na ulaflm›flt›r. Burnu’ndan geçerek 1451-1506 y›llar› aras›nda yaflam›fl Cenevizli Kristof Kolomb, Portekiz kral›ndan Hindistan’a ulaflan ilk destek alamayarak Kastilya kraliçesi ‹zabel’e baflvurmufltur. Kolomb’un düflüncesi seyyaht›r. Antilya Adalar›na do¤ru sefere ç›kmakt›. Ona göre Japonya yak›nlar›ndaki Antilya Adalar›na ulaflt›ktan sonra alt›n zengini Japonya’ya ulafl›labilirdi. Kraliçe ‹zabel, Kolomb’a amiral unvan›n› vermifl, keflfedece¤i topraklar›n kral temsilcisi ilan etmifl ve seyahatte elde edece¤i gelirlerin yüzde onunu ba¤›fllam›flt›r. Kraliçeden ald›¤› bu destekle Kolomb, 1492 y›l›nda sefere ç›km›flt›r. 7 ay süren bu sefer esnas›nda Kolomb’un ekibi Kanarya Adalar›’ndan bat›ya hareket ederek Antilya tak›madala- r›ndan Küba ve Hispanyola Adalar›’n› keflfetmifltir. Kolomb üç karavela ile ç›kt›¤› bu sefer esnas›nda bir gemiyi kaybetmesi üzerine Avrupa’ya geri dönmüfltür. Ko- lomb, 1493-1504 y›llar› aras›nda üç sefer daha düzenlemifltir. Bu seferler esnas›n- da Amerika k›tas›na iki yerden ulaflmas›na ra¤men Kolomb bafllang›çta düflündü- ¤ü gibi herhangi bir alt›n ya da baharata ulaflamam›flt›r. Ayr›ca Hispanyola Adas›’n› kolonize etme girifliminde baflar›z olmufltur. Bundan dolay› kraliçe ‹zabel, onu kral temsilcisi görevinden azletmifltir. Kolomb, 1506 y›l›nda seyahatinden ümitsiz bir flekilde dönmüfltür. Kolomb hayat› boyunca Hindistan’› keflfetti¤ine inanm›flt›r. Bundan dolay› da Antilya Adalar›’na Bat› Hindistan denilmifltir. (Carpentier-Leb- run, 2003, s. 215) Kolomb’dan sonra bu bölgeye kefliflerde bulunan Venedikli Cabot, Amerika Vaspucci ve Cabral gibi gemicilerin buldu¤u yeni topraklar Avrupa ile Asya aras›n- da yer alan yeni bir k›tan›n keflfedildi¤i izlenimini vermekteydi. Bunun üzerine bu yeni k›tadan geçmek suretiyle Çin ve Japon denizlerine ulaflma çabalar› artacakt›r. 1513 y›l›nda ‹spanyollar, Panama Bo¤az›’n› yaya geçerek Pasifik Okyanusu’na ulaflm›fllard›r. Anlantik’den deniz yoluyla geçifli Portekizli Ferdinand Magellan keflfetmifltir. Magellan, Güney Amerika k›y›lar›n› takip ederek bugün Magellan Bo¤a- z› olarak adland›r›lan bo¤azdan geçmifl ve Pasifik ad›n› verdi¤i okyanusa ulaflm›fl- t›r. Magellan bo¤az› keflfettikten dört ay sonra Filipin Adalar›’nda öldürülmüfltür. Magellan’›n befl gemisinden biri bat› istikametinde ilerleyerek Hint Okyanusu’na ulafl›r, oradan Ümit Burnu’na giderek ‹spanya’ya geri döner. Magellan’›n 1519 y›- l›nda bafllatt›¤› bu ilk seferi 1522 y›l›na kadar sürmüfltür. Üç y›ll›k bu sefer ilk dün- 86 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

ya seferidir. Ayn› zamanda bu sefer dünyan›n yuvarlak oldu¤una dair kesin bir ka- n›t sundu ve Avrupa, Afrika ve Asya d›fl›nda dördüncü bir k›tan›n daha bulundu- Amerigo Vespucci: (1454- 1512) Floransa’da do¤ar. ¤unu gösterdi. Bu yeni k›taya Amerigo Vespucci’nin ad›na izafeten “Amerika” de- Medici ailesine ait bir nildi. Malet et Isaac, s. 19-23; Wiesner-Hanks, s. 342) bankac›l›k flirketinde çal›flt›ktan sonra denizafl›r› Co¤rafi keflifler sonucunda ‹spanya ve Portekiz olmak üzere iki sömürge impa- ticarete giriflir ve ayr›ca baz› ratorlu¤u kurulmufltur. 15. yüzy›l›n sonuna kadar sadece Avrupa k›tas›yla s›n›rl› ‹spanyol ve Portekiz gemilerine kaptanl›k yapar. olan Avrupa ekonomisi dünya boyutlar›na ulaflm›flt›r. Akdeniz liman kentlerinin ya- n› s›ra Lizbon ve Sevilla gibi Atlantik liman kentleri de önem kazanmaya bafllad›. Yeni keflfedilen dünyadan Avrupa’ya de¤erli metaller akmaya bafllad›. Bunun sonucunda da ticarete dayal› ekonominin canlanmas› sa¤land›. Sanayi ürünlerinin fiyatlar› bir taraftan artarken di¤er taraftan da üretim artmaktayd›. Burjuva kesimi, tüc- carlar, armatörler ve bankerler Avrupa’da meydana gelen zenginleflme sürecinden büyük pay› al›rken, topra¤a dayal› asil s›n›f fakirleflti. Gerek topra¤› olmayan köy- lüler gerekse flehirde maafl karfl›l›¤›nda çal›flanlardan oluflan halk gruplar› sürekli ve göreceli bir fakirleflmeye maruz kald›lar.(Carpentier-Lebrun, 2003, s. 216-217)

SIRA S‹ZDE Yeniça¤›n baﬂ›ndaSIRA S‹ZDE Avrupa ekonomisi, sosyal durum ve büyük co¤rafî keﬂifleri de¤erlendi- 2 riniz.

DÜfiÜNEL‹M AVRUPA’DADÜfiÜNEL‹M RÖNESANS KÜLTÜRÜ VE RÖNESANS SAVAfiLARI SORU SORU Rönesans D‹KKAT 15. yüzy›l›n D‹KKATsonundan bafllamak üzere 16. yüzy›l boyunca yaflanan dönem Avrupa tarihinde yo¤un entelektüel hayat›n yafland›¤› bir dönemdir. Bu dönemin en önem- li özelli¤i ö¤renme ve anlama çabas› ile insanl›k için yeni bir dönemin bafllayaca¤› SIRA S‹ZDE ümidinin uyanmas›d›r.SIRA S‹ZDE Bu dönemi özetleyen iki kavram vard›r. Bunlar: Hümanizma ve Rönesans. 14. yüzy›ldan itibaren baz› bilim adamlar› Antik Grek Roma dönemi- AMAÇLARIMIZ nin kaybolmuflAMAÇLARIMIZ veya unutulmufl el yazmalar›n› araflt›r›yor ve yay›nl›yorlard›. Bizans- NNl› bilim adamlar› Bat›’ya geçerek burada Bizans edebiyat›n›n orijinal metinlerini ta- n›t›yorlard›. Böylece Roma, Venedik ve Floransa’da ilk halk kütüphaneleri, ayd›n K‹TAP dernekleri veK‹TAP akademileri ortaya ç›km›flt›r. Bu ayd›nlar daha sonra hümanist olarak adland›r›lm›fllard›r. Latince humanus e¤itimli demektir. Hümanist ak›m ‹talya’da Petrarca ile bafllam›flt›r. Hüanistlerin yapt›¤› çal›flmalar›n›n neticeleri matbaan›n ge- TELEV‹ZYON liflimi ile yayg›nl›kTELEV‹ZYON kazanm›flt›r. Matbaa, asl›nda basit bir teknolojik geliflme idi. An- cak tarihin en önemli icatlar›ndan birisi oldu. (Malet et Isaac, s. 11-12) Antik döneme karfl› olan ilgi Rönesans ad› ile bilinen sanatta yenili¤i getirdi. 15. yüzy›lda ‹talya bu alanda flüphesiz öncülü¤e sahipti. Bu öncülü¤ü 16. yüzy›l bo- ‹NTERNET yunca korudu.‹NTERNET ‹talya’n›n sanat alan›ndaki ilerlemesi Avrupa’n›n çeflitli ülkelerini k›- sa sürede etkileyecektir. 16. yüzy›la gelindi¤inde teolojik hatta rutin say›lan üniver- site e¤itiminin yan› s›ra hümanistler yeni bir kültür yaratarak coflkulu bir ak›ma yol MAKALE açt›lar. Bu yeniMAKALE kültür çerçevesinde Hristiyanl›k anlay›fl› Antik düflüncenin nüfuz etmesiyle yeni bir anlam kazan›yordu. Hümanistlerin yaratt›¤› bu yeni kültür genifl bir ayd›n ve laik kitlesine hitap ediyor ve kitap yoluyla yap›lan e¤itim sayesinde yay›l›yordu. 16. yüzy›l›n bafl›nda hümanist olan baz› matbaa sahipleri yeni kültü- rün yay›lmas›na katk›da bulunuyorlard›. Bunlar aras›nda Bale kentinden Froben, Venedik’ten Alde Manuce ve Paris’ten Henri Estienne’i sayabiliriz. 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ise Anvers’e yerleflmifl Plantin ün kazanm›flt›. I. Fransoa (François) dö- neminde krall›k kütüphanesinin müdürü olan Guillaume Budé’de tan›nan di¤er bir 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 87

Frans›z hümanist ayd›nd›. Onun önerisi çerçevesinde Paris’te üniversite d›fl›nda College de France ad›nda yeni bir yüksek ö¤renim kurumu kurulmufltur. Burada Yunanca, Latince, ‹branice, Arapça ve matematik ö¤retilmekteydi. Antik dünyaya olan ilgilinin Fransa’da ne kadar büyük oldu¤unu anlamak için Du Bellay ve Ron- sard, Rabelais ve Montaigne’in eserlerine bakmam›z yeterlidir. Hollanda, Almanya ve ‹ngiltere’de de çok say›da hümanizm taraftar› oluflmufltu. Bunlar aras›nda en ünlüsü Hollandal› Erasmus (1466-1536) idi. Roterdam’da do¤mufl olan Erasmus Fransa, ‹ngiltere, ‹talya gibi ülkelere uzun seyahatler yapm›flt›r. O bir Avrupal›yd› ve gerçek anlamda bir ülkesi yoktu. Erasmus, Yeni Ahit’in Yunanca metnini Latin- ceye çevirmifl ve yay›nlam›flt›. Bunun yan› s›ra Grek-Roma ve H›ristiyanl›k döne- mine ait çok say›da eseri de yine Latinceye çevirmiflti. Erasmus’un, di¤er hümanist- lerle yapt›¤› yaz›flmalar da önemlidir. Ancak Erasmus, bütün yazd›klar›nda ve ya- z›flmalar›nda ulusal dillerinden hiçbirini tercih etmemifl ve Latince yazm›flt›r. (Ma- let et Isaac, s. 11-12, 49-50) Hümanistler, inançlar› bak›m›ndan kiliseye ba¤l› olmakla beraber, insanl›k hayat›n› ilgilendiren di¤er bütün alanlarda ba¤›ms›z olmay› hedeflemektediydiler. Sözlü olan herhangi bir fikre inanmak istemedikleri için de her fleyi incelemek dü- flüncesideydiler. Kan›tlayamad›klar› hususlarla karfl› karfl›ya kald›klar›nda bunlar›n do¤rulu¤unu kabul etmiyorlard›. Bugün elefltirel düflünce veya hür araflt›rma fikri olarak nitelenebilecek bu bak›fl aç›s›, 16. yüzy›lda hümanistler aras›nda çok say›da alimin yetiflmesine yol açm›flt›r. Bu alimlerin araflt›rmalar› sonucunda elde ettikleri do¤rular günümüzde hala bilim aleminde kullan›l›r durumdad›r. (Malet et Isaac, s. 49-51; Hirst, s. 59-67) Hümanistlerin bir baflka özelli¤i de Antik dünyan›n yazarlar›n› tan›ma iste¤idir. Ancak bu yazarlar›n eserlerini ve fikirlerini inceleyebilmek için Antik dünyan›n dilini, kurumlar›n› ve medeniyetini ö¤renme gayreti göstermifllerdir. Hümanistler birer alim olup Antik yazarlar›n eserlerini anlamak ve yorumlamak için klasik filolojinin kurulmas›n› sa¤lad›lar. Guillaume Budé (1467-1540), Henri Estienne (1528- 1598) ve Erasmus (1469-1536) gibi hümanistler birer sayg›n filologdur. (Malet et Isaac, s. 50) ‹talyan ressam Leonardo da Vinci ayn› zamanda mekanik kanunlar, jeoloji, bo- tanik, ilk uçufl denemeleri, denizalt›lar gibi çeflitli alanlar üzerinde çal›flan bir bilim adam›yd›. ‹talyan Girolamo Cardano cebir alan›nda; Alman as›ll› Paracelsus (1494- 1541, as›l ad› Philippus von Hohenheim) kimya; Belçikal› Andreas Vesalius (1514- 1564), ‹spanyol Miguel Serveto (1511-1553) ve Frans›z Ambroise Paré (1510-1590) t›p ve cerrahi alan›nda ilerlemeler kaydetmifllerdir. Nicolaus Copernicus, dünyan›n sabit olmad›¤›n› ileri sürerek günefl ve kendi etraf›nda döndü¤ünü iddia etmifltir. O, astronomide bir tak›m hesaplamalar yaparak yeni geliflmelere yol açm›flt›r. (Ma- let et Isaac, s. 50-51) Hümanistlerin Grek-Roma dünyas›na olan ilgisi kilise için tehlike oluflturabilir- di. Greklerin ve Romal›lar›n fikirleri H›ristiyanl›k ilkeleri ile pek çok noktada ayr›flmaktayd›. Antik dünya anlay›fl›nda insan yeryüzündeki yaflant›s›nda mutlu olma- l›yd›. H›ristiyanl›k anlay›fl›nda ise gerçek hayat ölümden sonra bafllamaktayd›. An- tik dünya hayat›, e¤lenceyi, güzel ve lüks yaflamay› seviyordu. Ortaça¤ düflüncesi- nin hakimi olan kilise anlay›fl›nda ise dünyadan kaçan ve manast›rda münzevi hayat yaflayan kimseler hayranl›k uyand›rmaktayd›. Antik dünya insan güzelli¤ini överken gurur ve flan› da erdem kabul ediyordu. Kilise ise insan vücudundan nefret ediyor ve bireyin kendisini afla¤›lamas› ve alçak gönüllü olmas›n› önemsiyor- du. (Malet et Isaac, s. 50-51) 88 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Hümanistler, Katolik kilisesine ba¤l› ve dindar kimseler olmakla beraber ‹ncil ile 4. ve 5. yüzy›l teologlar› üzerinde yapt›klar› araflt›rmalar onlar› kilise ö¤retileri ile çeliflen sonuçlara götürmüfltü. Sonuç olarak hümanistler, inanç bak›m›ndan ‹n- cil’e ve ilk teologlar›n ö¤retilerine ba¤l› kal›nmas› gerekti¤ini savundular. Hüma- nistlerin inançla ilgili bu düflünceleri Reform hareketinin ortaya ç›kmas›na yol aç- m›flt›r. (Malet et Isaac, s. 50-51) Avrupa’da Antik dünyaya karfl› duyulan ilgi edebiyattan ziyade resim ve heykel sanatlar›n›n canl›l›¤›na ve yenilenmesine yol açt›. Özellikle 15. yüzy›l›n sonundan itibaren ‹talyan sanat› ortaça¤ sanat gelene¤inden farkl› özellikler kazanmaya bafllad›. ‹talyan sanat› laik bir anlay›fla kavuflarak Antik dönemin modellerini örnek almaktayd›. Antik dünyan›n güzellikleri Rönesans mimarisinde ve heykel sanat›nda yans›mas›n› bulmaktayd›. Ortaça¤ resim anlay›fl›nda dini ilkeler hakim oldu¤u için insanlar giysileri ile resmedilirken Rönesans insan vücudunun güzelliklerini tasvir etmek çabas›ndayd›. Rönesans sanatç›lar› herhangi bir dini ve toplumsal engele yer vermeden kendi iradesine göre sanat yapmay› ilke edinmifllerdi. ‹flleyecekleri temalar için sanatç›lar, ilhamlar›n›n kayna¤› olarak Antik dünya sanat›ndan istifade etmekteydiler. Rönesans döneminin eserleri aras›nda ‹talyan Rönesans’› özel bir öneme sahip olup ola¤anüstü verimlili¤i ile dikkat çekicidir. (Malet et ‹saac, s. 52) Bu döneme çok say›da ünlü ve çok yönlü yeteneklere sahip sanatç›lar damga- s›n› vurmufltur. Leonardo da Vinci, Michel Angelo, Raphaello, ‹talyan Rönesans sanat›n›n önde gelen isimleridir. Hatta tarihin herhangi baflka bir yüzy›l›nda Leonar- do da Vinci ve Michel Angelo çap›nda evrensel dâhilik ölçüsünde büyük sanatç›, mimar, heykelt›rafl, mühendis, kuyumcu, hümanist ve âlimler bir arada yetiflme- mifltir. ‹talya’da sanatç›lar› ile övünmeyen flehir belki de yoktur. Ancak Floransa, Venedik ve Roma gibi flehirler yetifltirdi¤i sanatç›lar bak›m›ndan önde gelen flehir- lerdir. 15. yüzy›lda özellikle mimar Brunellesci, heykeltrafl Ghiberti ve Donatello, ressam Fra Angellico, Masaccio, Piero della Francesca ve Boticelli gibi sanatç›lar, Floransa’daki sanatsal geliflimin ivme kazanmas›n› sa¤lam›fllard›r. 15. yüzy›l ‹talya’s› resim sanat›n›n ilerleme kaydetti¤i bir dönemdir. Bu dönemde yeni resim teknikleri gelifltirilmifl, yeni bak›fl aç›lar› düflünülmüfl ve insan vücudunun anatomisi incelenmifltir. Bu geliflmeler sonucunda da Leonardo da Vinci, Raphaello, Michel Angelo ve Tizien gibi sanatç›lar›n yetiflmesini sa¤layacak ortam oluflmufltur. (Malet et ‹saac, s. 52-55; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 220-221) Avrupa ülkeleri aras›nda Fransa, ‹talyan Rönesans’›ndan en fazla etkilenen ül- ke olmufltur. Ancak Fransa’daki Rönesans resimden ziyade kendini mimarl›k ve heykelt›rafll›k alan›nda ifade emifltir. Mimari, Fransa’da görkemli flatolar infla etmek ve süslemekle kendini gösteriyordu. Baz› mimarlar bu aç›dan ün kazanm›fllard›. Bunlar aras›nda Louvre flatosunu infla eden Pierre Lescot, Tuilleries flatosunu infla eden Philibert de l’Orme ile Chantilly ve Ecouen flatolar›n› infla eden Jean Bullant’› sayabiliriz. Heykelt›rafllar aras›nda Michel Colombe, Rigier Richier ve Pierre Bon- temps ortaça¤ çizgisini sürdüren sanatç›lar iken Jean Goujon ve Germain Pilon, Antik dünyadan etkilenen heykelt›rafllar aras›ndayd›lar. (Malet et ‹saac, s. 18, 56) Fransa, ‹talyan Rönesans›n› 1494 ila 1516 y›llar› aras›nda ‹talya’ya düzenledi¤i askeri seferler sayesinde tan›m›flt›r. Bu dönemde yaflanan savafllar, Fransa’ya toprak kazanc› olarak dönmezken Frans›z Rönesans›n›n geliflmesinin en önemli nedeni olarak görülmektedirler. 15. yüzy›l›n sonu ve 16. yüzy›l›n bafl›nda ‹talya’daki ortam› gören Frans›z krallar›, burada yarat›lan ince ve parlak medeniyetten etkilen- mifllerdir. ‹talya’n›n sahip oldu¤u bu medeniyet anlay›fl›n› Fransa’ya getirmek ama- c›yla Frans›z krallar› ünlü ‹talyan sanatç›lar›n› saraylar›na davet etmifllerdir. (Malet et ‹saac, s. 18, Lee, s. 11-19; Davies, s. 509-524) 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 89

Rönesans Savafllar› Avrupa’da 15. yüzy›l›n sonundan 16. yüzy›l›n ortas›na kadar devam eden harplere Rönesans Savafllar› denmifltir. Bu savafllar›n ilk dönemi olan ‹talya Savafllar› 1494 ila 1516 y›llar› aras›nda Fransa, ‹spanya ve Papal›k aras›nda yaflan›rken Rönesans Savafllar›’n›n ikinci dönemi ise Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u ile Fransa hanedanlar›n›n adlar›na izafeten Valoa- Habsburg Savafllar› olarak isimlendirilmifltir.

‹talya Savafllar› (1494-1516) Frans›z Rönesans›n›n geliflimine yol açan ve 1494-1516 y›llar› aras›nda Fransa krallar› VIII. fiarl, XII. Lui ve I. Fransoa, Napoli Krall›¤› ile Milano Dukal›¤›n› ele geçir- mek için seferler düzenlemifllerdir. Bu dönem, ‹talya Savafllar› olarak adland›r›l- maktad›r. 1494-1516 y›llar› aras›nda I. ‹talya Savafl› (1494-1497), II. ‹talya Savafl› (1499-1500), III. ‹talya Savafl› (1501-1503), IV. ‹talya Savafl› (1508-1513) ve V. ‹talya Savafl› (1515-1516) olmak üzere Frans›zlarla Papal›¤›n bafl›n› çekti¤i ittifak ara- s›nda yirmi iki y›l içinde befl savafl yaflanm›flt›r. 1382-1442 y›llar› aras›nda Napoli Krall›¤›, Frans›z as›ll› Anju (Anjou) hanedan›na aitti. 1442 y›l›nda Aragon kral› V. Alfonso (1396-1458), Napoli Krall›¤›n› ele geçirmiflti. 15. yüzy›l›n sonunda Napoli Krall›¤›, Aragon hanedan›n›n akrabas› olan bir prensin idaresindeydi. Anju ailesinin varisi olan XI. Lui (1461-1483), Napoli’deki haklar› ile ilgilenmedi. Ancak o¤lu VIII. fiarl (1483-1498), Napoli üzerine hak iddia ederek ‹talya Savafllar›’n› bafllatt›. VIII. fiarl’›n halefi XII. Lui (1498-1515), Milano Dükal›¤›n› elinde bulunduran ancak daha sonra Sforza ailesine kapt›ran bir aileden gelmekteydi. XII. Lui, VIII. fiarl’›n Napoli üzerindeki iddialar›n› sürdürmekle beraber bu iddialara Milano üzerindeki haklar›n› da ilave etmifl oldu. Macera ve hayalperest bir kiflili¤e sahip VIII. fiarl 1494 y›l›nda Napoli’ye girdi. Burada üç ay kald›ktan sonra geri çekilmek zorunda kald›. Çünkü Milano Dukas› Lüdovik Sforza, papa, Aragonlu Ferdinand ve Habs- burglu Maximilian kendisine karfl› ittifak kurmufllard›. (Malet et ‹saac, s. 15-16; Le- e, s. 63-65) 1498’de Frans›z taht›na oturan XII. Lui, Milano Dukal›¤›n› ele geçirdikten sonra tekrar Napoli Krall›¤›n› almak istedi. Bu düflüncelerle XII. Lui, Aragonlu Ferdi- nand’la anlaflarak ona Napoli Krall›¤›n›n bir k›sm›n› teklif etmifltir. Frans›zlar Napo- li’yi al›nca Aragon kral› ile yeniden çat›fl›r ve neticede Frans›zlar Napoli’den kovu- lur. XII. Lui, 1505 y›l›nda Aragon Kral› ile anlaflma yaparak Milano’nun kendisinde kalmas›n› sa¤lar ve Napoli’nin de Aragon kral›na verildi¤ini kabul eder. Bu anlaflma ile ‹talya Savafllar› sona ermifl gibi gözükse de bir müddet sonra asker ruhuna sahip Papa II. Jules’ün giriflimleri ile savafllar yeniden bafllar. Papa II. Jules, ‹talya’y› kendi idaresinde birlefltirme hayalini gerçeklefltirebilmek için barbar olarak nitele- di¤i Frans›zlar› ülkeden ç›karman›n gerekli oldu¤u düflüncesindeydi. Bu düflün- ceyle ‹sviçre, ‹ngiltere Kral› VIII. Henri, Venedik ve Aragonlu Ferdinand’la anlaflarak Frans›zlara karfl› koalisyon oluflturdu. Bafllang›çta Nemours bölgesinin Dükü olan Gaston de Foix (1489-1512), müttefikleri yenilgiye u¤ratm›flt›r. Ancak 1512 y›- l›nda yap›lan Ravenna Savafl›nda Gaston de Foix öldürülür. Bunun üzerine Fran- s›zlar, Milano’yu terk etmek zorunda kalm›fllard›r. XII. Lui’nin halefi I. Fransoa (1515-1547), Milano’yu yeniden alma düflüncesiyle Venediklilerle anlaflma yapar. Bu arada Milano Dukal›¤› da ‹sviçrelilerle ittifak kurar. Frans›zlar, 13-14 Eylül 1515’de Marignan’da yap›lan savaflta gelip gelerek Milano’ya yeniden hakim olurlar. (Malet et ‹saac, s. 16-17; Lee, s. 63-65; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-171) 90 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

1516 y›l›nda Papa X. Leon ile Frans›z Kral› I. Fransoa aras›nda Noyon Antlafl- mas› imzaland›. Frans›zlar, ‹sviçrelilerle de daimi bar›fl anlaflmas› yapt›lar. ‹spanya’n›n yeni Kral› I. fiarl (Charles Quint=fiarlken) ile anlaflma yap›larak Napoli Kral- l›¤› kendisine verildi. Milano Dukal›¤› da Frans›zlara b›rak›ld›. ‹talya Savafllar› siyasi olmakla beraber akseri öneme de sahiptir. ‹talya Savafllar›’nda ortaça¤›n savafl metodlar›ndan yeniça¤ savafl metotlar›na geçilmifltir. Ok, yay, m›zrak gibi eski silahlar›n yan› s›ra yeni ateflli silahlar›n kullan›m›na geçilmifltir. Marignan Savafl›ndan kullan›lan topçu birlikleri savafl›n sonucunu belirleyen güç olmufltur. Ayr›ca piyade ordusu, atl› birliklerin aleyhine öncü kuvvet durumuna gelmifltir. Fransa aç›s›n- dan ‹talyan Savafllar› siyasi ve askeri bak›mdan önemli kazançlar sa¤lamam›flt›r. Ancak Marignan Savafl›ndan yaklafl›k on y›l sonra Fransa, Milano’yu da kaybederek ‹talya’da iflgal etti¤i topraklar›n hiçbirisini muhafaza edememifltir. (Malet et ‹saac, s. 17-18; Lee, s. 65; Seignobos, s. 224-225; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172)

Valoa (Valois)-Habsburg Savafllar› (1521-1559) 1516 y›l›nda ‹spanya ile Fransa aras›nda imzalanan anlaflma sadece befl y›l sürdü. 1521 y›l›ndan itibaren iki ülke aras›ndaki savafl, sadece ‹talya topraklar› üzerinde de¤il daha genifl bir alana yay›larak yeniden bafllad›. Savafl›n bafll›ca sebebi, fiar- ken ad› ile imparator seçilen I. fiarl’›n muazzam gücü olmufltur. fiarlken dört kral- l›k ailesinin varisi konumundayd›. Bunlar Habsburg (Avusturya), Burgonya (Hol- landa, Flandre, Artois, Franche-Comté), Aragon (Aragon, Navarin, Sardunya, Sicil- ya, Napoli) ve Kastilya (Kastilya ve ‹spanya Amerikas›)’d›r. Bu topraklar›n her birinin tac›na sahip olan fiarlken ayr›ca imparatorluk tac›n› da ilave ederek gücünü artt›rm›flt›. ‹mparatorlu¤a adayl›¤›n› I. fiarl ile beraber I. Fransoa da koymufltur. An- cak ‹spanya Kral› I. fiarl, banker Jacob Fugger’in deste¤ini alarak Carolus Quintus yani V. fiarl (Charles Quint=fiarlken) ismi ile imparator seçilmiflti. Ortaça¤ hüküm- darlar›n›n ihtiraslar›na sahip fiarlken, Fransa Kral› Cesur fiarl’›n torununun o¤lu olarak Fransa’n›n elinden Bourgonya’y›, Dauphine’yi ve Provence bölgesini almak istiyordu. (Malet et ‹saac, s. 37-38; Lee, s. 63-65) fiarlken ve I. Fransoa, birbirlerine karfl› ‹ngiltere Kral› VIII. Henri’nin deste¤ini almak için rekabet ediyorlard›. fiarlken, I. Fransoa’dan daha ak›ll›ca davranarak VIII. Henri’yi ikna etmeyi baflarm›flt›r. 1521 y›l›nda hem ‹talya’da hem de Fransa’da taraflar savaflmaya bafllad›lar. fiarlken’in ordular›, Frans›zlar taraf›ndan püskürtül- müfltü. Fakat ayn› tarihlerde Frans›zlar, Milano’dan ç›kart›lm›fllard›r. I. Fransoa, Mi- lano’yu yeniden almay› baflard›ysa da yenilgiye u¤rat›l›r ve esir edilir. Esaretten kurtulmak için I. Fransoa, 14 Ocak 1526 y›l›nda Madrid Antlaflmas›n› imzalayarak ‹talya topraklar› üzerindeki iddialar›ndan vazgeçmek ve Burgonya’y› da ‹spanya’ya b›rakmak, Frandres ve Artois bölgesindeki hakimiyetine son vermek ve fiarlken’in k›zkardefli Eleonora ile evlenmeyi kabul etmek durumunda kalm›flt›r. Ancak I. Fransoa, Mart ay›nda esaretten kurtulduktan donra Fransa’ya dönüfl yolunda anlaflmay› tan›mad›¤›n› ve sonuç olarak yapt›¤› vaatleri de yerine getirmeyece¤ini du- yurmufltur. Fransa ile ‹spanya’da aras›ndaki savafl yeniden bafllayarak 1529 y›l›nda Cambrai bar›fl› ile sonuçland›. Yap›lan anlaflma ile I. Fransoa, ‹spanya’dan Burgon- ya’y› almay› ancak ‹talya’daki iddialar›ndan vazgeçmeyi ve Flandres-Artois bölge- sini fiarlken’e b›rakmay› kabul etti. (Malet et ‹saac, s. 38; Lee, s. 65-67; Carpentier- Lebrun, 1987, s. 170-172) 1535 y›l›nda I. Fransoa, Osmanl›larla fiarlken’e karfl› ittifak kurmufltur. Ayr›ca I. Fransoa, Protestan Alman prenslerinden de yard›m istemifltir. Osmanl›larla yap›lan ittifak, Frans›zlara, Habsburglar› arkadan vurma imkan› verir. Ayr›ca Frans›zlar, Os- 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 91 manl› topraklar›nda kapitülasyonlara sahip oldular. Bunlar sayesinde Fransa tebaa- s› olanlar, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda serbestçe ticaret yapabilecek, dini ibadetle- rini serbestçe yerine getirebilecek ve davalar› da kendi konsülleri taraf›ndan görü- lecekti. Fransa ile Habsburg hanedan› aras›ndaki savafl, 1536 y›l›nda yeniden bafllayacak ve zaman zaman bar›fl dönemleri ile kesintiye u¤ramakla beraber 1559 y›- l›na kadar sürecekti. Bu süre boyunca Frans›zlar, Alplerin iki taraf›nda yer alan Sa- voie-Piemonte Dukal›¤›n›n topraklar›n› ele geçirmifllerdir. fiarlken ise Fransa’y› pek çok kez iflgal etti. 1552 y›l›nda I. Fransoa’n›n o¤lu II. Henri, Alman Protestan- larla anlaflararak üç piskoposlu bölge olarak bilinen Toul, Metz ve Verdun’u ele geçirdi. fiarlken, Metz’i tekrar almak istedi ise de baflar›l› olamad›. Bu baflar›s›zl›k, hastal›k ve yafll›l›k fiarlken’i tahttan çekilmek (1555-1556) durumunda b›rakt›. Ye- rine o¤lu II. Filip geçti. II. Henri, 1557 y›l›ndan itibaren II. Filip’in üzerine askeri sefer açt›. II. Filip, ‹ngiltere Kraliçesi Mary Tudor ile evlenmiflti. Bundan dolay› Frans›zlar hem ‹spanyollarla hem de ‹ngilizlerle savaflmak durumunda idi. 1557 y›- l›nda Saint-Quentin’de ‹spanyollar, Frans›zlar› büyük bir yenilgiye u¤ratt›. Ancak Frans›zlar da, ‹ngilizlerin elinden Calais’yi kurtarmay› baflard›. (Malet et ‹saac, s. 39-40; Price, s. 74-75; Lee, s. 67-69) 1559 y›l›nda Fransa, ‹spanya ve ‹ngiltere aras›ndaki savafl› bitiren Cateau-Cam- bresis Antlaflmas› olmufltur. II. Henri, sadece Milano’dan vazgeçmekle kalmam›fl, ayn› zamanda Savoie dukas›na topraklar›n› ve Cenevizlilere de Korsika adas›n› iade etmifltir. II. Henri, sadece ‹ngilizlerden ald›¤› Calais ile üç metropolitli bölgeyi muhafaza etmifltir. Fransa, bu anlaflma ile kuzey ve kuzeydo¤usunu kuvvetlendirmifl, ancak ‹talya topraklar›ndan herhangi bir kazanc› olmam›flt›r. Yine Cateau- Cambresis Antlaflmas›na göre Frans›z Kral› II. Henri, II. Filip’in bir k›z› ile evlenmesi gerekiyordu. Paris’te bu evlilik dolay›s›yla yap›lan kutlamalar esnas›nda II. Hen- ri gözünden yaralanarak öldü (Temmuz 1559). (Malet et ‹saac, s. 40-41) 40 y›l süren savafllar neticesinde Habsburglar, Frans›zlardan sadece Milano’yu alabilmifl, ancak ayn› zamanda üç piskoposlu bölgeyi Frans›zlara terk etmek durumunda kalm›fllard›r. Bunun sebebi de Habsburglar›n göründü¤ünden daha zay›f olmalar›ndan ileri gelmekte idi. Topraklar› çok geniflti, ancak tek elden idare edi- lemiyorlard›. Sahip oldu¤u topraklar aras›nda, hatta dil konusunda bile ortak nokta yoktu. fiarlken ayn› anda Alman’›, ‹talyan’›, Flaman’›, Frans›z’›, ‹spanyol’u tan›- mak zorunda idi. Bundan dolay› hiçbir yerde kendisine olan tabilikten emin de¤ildi. Flaman kentleri kendisine karfl› ayaklanm›flt›. Alman prensleri ona para ve asker vermeyi red ediyordlard›. Hatta baz› Alman prensleri fiarlken’e karfl› savaflm›fl ve Fransa’ya üç piskoposlu bölgeyi ba¤›fllam›fllard›r. Almanya’daki Protestanlar›n yay›lmas› ve sürekli Osmanl› tehdidi Habsburglar› zay›flatm›flt›r. (Malet et ‹saac, s. 40-41; Lee, s. 69; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172)

Avrupa’da Rönesans hareketini ve bu dönemde yaflanan savafllar› aç›klay›n›z.SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 3 REFORM DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M Luthercilik Reform, 16. yüzy›lda Roma kilisesinden bir k›s›m Katoli¤in ayr›l›pSORU Katolik kilisesi- SORU ne karfl› yapm›fl olduklar› derin bir dinsel harekettir. Bu dinsel hareket, Protestan- l›k mezhebinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Katolik kilisesinde de karfl›t re- D‹KKAT D‹KKAT form hareketinin bafllamas›na yol açm›flt›r. Reform hareketinin temsilcileri yeni bir din yaratma iddias›nda de¤ildiler. Onlar, sadece papalar›n ve konsillerin ‹sa’n›n ve SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET

MAKALE MAKALE 92 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

ilk havarilerin ö¤retilerinden ayr›ld›klar›n› belirtmekte ve bu ö¤retilere yeniden uy- man›n gereklili¤ini vurgulamaktayd›lar. Reform hareketinin temelinde dini sebepler yatmaktayd›. Katolik kilisesinin uygulamalar›ndan rahats›z olanlar, ‹ncil’i dikkate almak gerekti¤ini savunmaktayd›lar. Bu kifliler, ibadet ve törensel uygulamalar ve papaza ba¤›ml› inançtan ziyade kiflisel bir inançtan yanayd›lar. Bu düflüncede olanlar, flüphelendikleri ve tereddüde düfltükleri konular› araflt›r›yorlard›. Hüma- nistlerden baz›lar› kendilerini Erasmus’a ba¤l›yorlard› ve onun sade ve makul H›- ristiyanl›k anlay›fl›n› benimsiyorlard›. Bu anlay›fl› yüzeysel inanç olarak nitelendi- ren di¤er baz› hümanistler ise Paris üniversitesi profesörü Jacques Lefevre d’Etap- les’i takip ediyorlard›. Lefevre d’Etaples ise ortaça¤ din kitaplar›n› yay›nlamak, ‹n- cil’i ve Pavlos’un kitaplar› ile di¤er baz› dini kitaplar› Frans›zcaya çevirip yorumla- makla meflguldü. Ne Lefevre d’Etaples ne de Erasmus’un takipçileri Katolik kilisesinden ayr›lmay› düflünmüyorlard›. Onlar sadece papay› ve kiliseyi daha içsel ve daha sade bir inanç konusunda ikna etmeyi düflünüyorlard›. Ancak Martin Lut- her’in ortaya ç›kmas›yla Katolik kilisesinden kopmalar meydana gelir. (Malet et Isaac, s. 57-58) Martin Luther (1483-1546), Almanya’n›n Eisleben kentinde bir çiftçi ailesinin çocu¤u olup Erfurt Üniversitesi’nde felsefe okumufltur. 21 yafl›ndayken Aziz Au- gustin tarikat›na ba¤l› bir manast›ra girdikten sonra ilahiyat e¤itimi alarak rahip olur. Aziz Pavlos ve Aziz Augustin’in ö¤retilerinin takip edilmesi gerekti¤ine inan›- yordu. Papa X. Leon 1515 y›l›nda kilise harcamalar›n›n artmas› üzerine bildiri ya- y›nlayarak endüljans›n uygulanmas›n› istedi. Martin Luther, endülans uygulamas›- na karfl› harekete geçti. Endüljans, Ortaça¤ Avrupa’s›nda bir tür günah ç›kartma ve ölümünden sonra kiflinin cennete gidebilmesi için papadan sat›n ald›¤› af belgesi- dir. Kilisenin endüljans› ugyulamas› asl›nda kullar›n›n inanc›n› bir nevi sat›n alma- s› ve inanc› ticarete dökmesi anlam›na geliyordu. Luther, endüljans› tehlikeli bir uygulama olarak görüyordu. Çünkü inançl›lara, para yoluyla selamete kolay ulafla- bilecekleri fikrini veriyordu. (Vallaud, s. 578-579; Malet et Isaac, s. 57-59; Bogdan, 203-205) Martin Luther, endüljans vakas› üzerine ‹ncil’i yeniden yorumlayarak gelifltirdi- ¤i “95 Tez”ini ilan eder. Luther’in tezlerinin öncelikli amac› endüljansa ve kiliseye karfl› ç›kmak de¤ildir. Luther’in ilk amac› daha çok teolojik olup endüljansa karfl› ç›kmas›n›n uygulamaya de¤il, daha çok dinin “merkezi hakikati” içinde böyle bir fleyin bulunup bulunmad›¤› ile alakal›d›r. Luther’in “95 Tez”ini ilan etmesi asl›nda yaflad›¤› mekan ve zaman bak›m›ndan ola¤anüstü bir olay de¤ildir. Bu dönemde tart›fl›lmas› istenilen görüfllerin kilise kap›lar›na as›lmas›, akademik yaflam içerisin- de istifade edilen yöntemlerden biriydi. Ancak k›sa sürede Luther’in görüflleri üni- versitenin d›fl›na taflarak büyük etki yapm›flt›r. (Vallaud, s. 477; Malet et Isaac, s. 57-59; Fulbrook, s. 48; Lee, s. 23) Papal›k, Luther’in bu fikirlerine karfl› 1518 y›l›nda dava açt›. Luther, bu engizisyon davas›nda g›yab›nda yarg›land›. ‹mparator Maximilian da onu heretik ilan etti. Suçlamalara cevap vermek üzere Roma’ya ça¤r›ld›ysa da Luther, Cardinal Caje- tan’› yan›na Augsburg’a gitmeyi tercih etti. Cajetan, fikirlerinden ve kiliseye karfl› düflüncelerinden vazgeçmesini Luther’den istedi. Ancak Luther, bu iste¤i yerine getirmeyip Wittenberg’e dönerek Saksonya Dükü III. Frederik’in himayesi alt›na girdi. III. Frederik, Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorunu seçme yetkisine sahip bir düktü. Papa X. Leon, Frederik’ten Luther’in sürgüne gönderilmesini istediyse de dük bu talebe cevap vermedi. Bu arada Martin Luther, baz› görüfllerinden vazgeç- mifl ve hatta papaya bir özür mektubu bile göndermiflti. Ancak Luther, Ingolstadt 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 93

Üniversitesi Rektörü Johann Eck’le endüljans konusunda bir münazarada yer ald›. Münazarada kazanan taraf Johann Eck olmas›na ra¤men Roma’n›n Luther’e karfl› k›zg›nl›¤› daha da artt›. 15 Haziran 1520’de Martin Luther, Papa X. Leon taraf›ndan aforoz edildi. Aforozname Luther’in eline geçtiyse de Erfurt Üniversitesindeki ö¤- rencileri taraf›ndan parçalan›p suya at›ld›. Üniversite yetkileri taraf›ndan da olaya herhangi bir müdahale olmad›. Bu arada Luther, “Von der Freihet des Chisten- menschen (H›ristiyan’›n Özgürlü¤ü Üzerine)” adl› meflhur kitab›n› Papa Leon’a hi- taben aç›k bir mektupla beraber yay›nlad›. (Malet et Isaac, s. 61-62; Bogdan, s. 204- 205; Fulbrook, s. 48-50; Lee, s. 30) 1521 y›l›nda ‹mparator fiarlken, Luther’i Worms Kuruluna ça¤r›r. Worms’ta Lut- her’den yazm›fl oldu¤u fikirlerden vazgeçmesi istenir. Bunun üzerine Martin Lut- her, Kutsal Metinler ve ak›l yoluyla ikna edilmedi¤i sürece papalar›n ve konsillerin otoritesini kabul edemeyece¤ini ve düflüncelerinden vazgeçmeyece¤ini ifade eder. fiarlken ç›kartt›¤› Worms ferman›yla Luthercili¤i yasaklar. Bu arada Luther, Wat- burg’da ‹ncil’in Almancaya tercümesini yapar ki bu da Alman halk› aras›nda büyük bir yank› yapm›flt›r. K›sa sürede yay›lan Luther’in düflünceleri, 1522 y›l›nda Alman- ya’n›n çalkalanmas›na yol açm›flt›r. Toplumun de¤iflik katmanlar› bu ortamdan istifade etmek istiyordu. Küçük asil s›n›f› oluflturan flövalyeler, din adamlar›n›n ve Bat› Almanya’n›n zengin burjuvalar›n›n topraklar›n› ya¤malamay› denemifllerdir. Köylüler ise Luther’in ö¤retisinin kendilerine alt›n ça¤ vaat etti¤ini ve bundan böy- le vergi ödemeyeceklerini düflünerek toprak sahiplerine karfl› isyan etmifllerdir. Prensler, bir taraftan köylülerin ve flövalyelerin bu hareketlerine son verirler di¤er taraftan da Luther’in ö¤retilerinden kendi ç›karlar› için istifade etmeye kalk›fl›rlar. Prensler, Luther’in ö¤retisinden hareketle kilisenin topraklar›n› ya¤malay›p kendi topraklar›na katmaya çal›flm›fllard›r. Bunun sonucunda sekülarizasyon denen olgu bafllat›lm›flt›r. Bundan böyle kilisenin mallar›na dini gelenekler de¤il laik prensip- ler tatbik edilecektir. (Malet et Isaac, s. 61-62; Bogdan, s. 206-217; Lee, s. 33-34) Bafllang›çta fiarlken, Luther’i aforoz etmiflti. Ancak Osmanl›lar ve I. Fransoa ile savaflmak zorunda kalmas› onu Lutherci Alman prensleri ile anlaflmak durumunda b›rakt›. 1530 y›l›nda fiarlken, Augsburg’da Katolikleri ve Luther taraftarlar›n› anlafl- t›rmak amac›yla bir meclis toplam›flt›r. Katolikler ve Lutherciler anlaflmaya yanafl- may›nca fiarlken zorla Luther taraftarlar›n› ikna etmeyi tasarlar. Bu ortamda Luther- ci prensler Schmakalden’de bir lig oluflturarak I. Fransoa’y› yard›ma ça¤›r›rlar. Bu durumda fiarlken hem I. Fransoa hem de Osmanl›larla savaflmak zorunda kal›r. 1546 y›l›nda Luther ölünce fiarlken, Luthercilere karfl› savafla giriflir. 1547 y›l›nda bugünkü Almanya’n›n Mühlberg kentinde Luthercileri yenilgiye u¤rat›r. Lutherci prenslerin mücadeleyi sürdürmesi üzerine fiarlken, kardefli Ferdinand’› 1555 y›l›n- da Augsburg Bar›fl Anlaflmas›n› yapmakla görevlendirir. Bu anlaflma Almanya’da Lutherci prenslerle Katolik prensler aras›nda bar›fl› sa¤layacakt›r. Bu anlaflma ile Lutherci prenslerle Katolik prensler Katolikli¤i ya da Protestanl›¤› seçme konusunda birbirilerini serbest b›rak›yorlard›. Halk, ba¤l› oldu¤u prensin mezhebinden olmak zorunda idi. Halktan olanlar, prensin mezhebinden de¤illerse göç edebilme hakk›na sahiptiler. Bu anlaflma ile Protestanlar önemli haklar elde etmifller ve Ka- toliklerle eflit konuma gelmifllerdi. Ancak bu anlaflma ile ayn› zamanda biri Protes- tan di¤eri Katolik iki Almanya yarat›lm›flt›r. (Malet et Isaac, s. 62-63; Bogdan, s. 217-219; Fulbrook, s. 57) Luthercilik hareketi dini aç›dan H›ristiyanl›k içerisinde Roma kilisesi ve Orto- doks Grek kilisesi d›fl›nda yeni bir anlay›fl›, Luthercilik yani Protestanl›¤›n ortaya ç›kmas›na yol açt›. Luther, 1546 y›l›nda öldü¤ünde Luthercilik Kutsal Roma-Cermen 94 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹mparatorlu¤unun büyük bir k›sm›na ve ‹skandinavya ülkelerinde yay›lm›flt› ve Av- rupa’n›n di¤er bölgelerinde de yeni inanç aray›fllar› için zemin haz›rlam›flt›. Siyasi aç›dan Luthercilik önemli sonuçlar do¤urmufltur. Almanya’n›n oluflturdu¤u yegane birlik yani din birli¤i bozulmufl ve ülkede anarfli bafl göstermifltir. Neticede imparatorluk otoritesi zay›flad›. Katolikler ve Protestanlar birbirlerine karfl› üstünlük sa¤lamak amac›yla yabanc› güçlere baflvurmaya bafllad›. (Malet et Isaac, s. 63-64)

Kalvincilik 15. yüzy›l›n sonunda ve 16. yüzy›l›n bafl›nda Fransa’daki kilisenin sorunlar›n› çöz- mek için baz› din adamlar› harekete geçmifltir. Bir rahip olan Guillaume Briçonnet de bunlardan biriydi ve kendine dini önder olarak Jacques Lefevre d’Etaples’i seç- miflti. Lefevre, Paris ve Meaux bölgelerinde verdi¤i vaazlar ve Frans›zcaya çevirdi- ¤i ‹ncil sayesinde ünlenmiflti. Lefevre’in ö¤retileri do¤rultusunda H›ristiyanlar, ön- celikle ‹ncil’i okuyup yorumlamal› ve gelenekten ziyade ‹sa’n›n sözlerine baflvur- mal›lard›. Bundan dolay› Lefevre’in takipçilerine ve ö¤rencilerine ‹ncilci (Biblien) ve ö¤retilerine de evangelist deniliyordu. Lefevre’in ö¤rencileri aras›nda hümanist- ler, hallaçlar, matbaac›lar, papaz ve rahipler bulunmaktayd›. Bu gruplar I. Franso- a’n›n k›z kardefli Marguerite d’Angouleme (Margürit Dangulem) taraf›ndan himaye ediliyordu. (Malet et Isaac, s. 65-66) 1520 y›l›ndan itibaren Luther’in doktrinleri Fransa’da yay›lmaya bafllad›. Paris’te Sorbonne ismi ile bilinen Teoloji Fakültesi, Luther taraftarlar›n› mahkum ediyordu. 1523’de bir Luther taraftar› Paris’te yak›ld›. Buna ra¤men I. Fransoa, k›z kardeflinin de etkisi ile ve fiarlken’e karfl› Alman Protestanlar›n›n müttefiki olarak Luthercilere karfl› daha sert uygulamalara geçmede tereddüt ediyordu. Ancak Luther’in ve ‹sviç- reli Zwingli’nin teorileri h›zla Fransa’da yay›l›yordu. 1534 y›l›nda “Duvar Yaz›lar›” olay› yaflanm›flt›. Kral›n Amboise’daki (Amboaz’daki) dairesinin kap›s›na kadar uzanan duvarlar üzerinde papaya, papazlara ve ayinlere karfl› k›flk›rt›c› duvar yaz›lar› yaz›ld›. Bu olay sonucunda suçlu görülenler cezaland›r›ld›. 1536 y›l›nda Lefevre d’Etaples öldü¤ü tarihlerde Jean Calvin ad›nda bir Frans›z “H›ristiyan Din Kurumu” adl› kitab› yay›mlayacakt›. Frans›z yenilikçilerinin lideri Kalvinizm ak›m›n›n kurucusu Jean Calvin olacakt›. (Malet et Isaac, s. 66-67; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 222) Jean Calvin 1509 y›l›nda do¤mufltur. Orleans ve Bourges Üniversitelerinde hukuk okumufl ve burada Luther’in fikirleri ile tan›flm›flt›r. 1533 y›l›ndan itibaren Ka- tolik olmaktan vazgeçmifltir. 1536 y›l›nda Duvar Yaz›lar› olay› patlak verdi¤inde Bale flehrine giderek Lutherci fikirlerini yans›tt›¤› “H›ristiyan Din Kurumu” olarak adland›rd›¤› kitab›n› yazd›. Daha sonra Calvin, Cenevre’ye gidecektir ve Guillaume Farel’in iste¤i üzerine burada kalacakt›r. Ancak hem Calvin hem Farel, Cenev- re’den kovulacakt›r. Bunun üzerine 1538’de Strasburg’a gelen Calvin burada bir Protestan kolonisinin papaz› olmay› kabul etti. Strasburg’da Calvin, Lutercili¤in ba- z› hususlar›n› sorgulay›p de¤ifltirme yoluna gitti. Böylece Luthercili¤in yan› s›ra yeni bir Protestanl›k anlay›fl› yani Kalvinizm ya da Kalvincilik ortaya ç›kacakt›r. 1541 y›l›nda Cenevre’nin idarecileri taraf›ndan tekrar ça¤›r›lan Calvin, Cenevre’ye gidip orada 1564 y›l›nda öldü¤ü tarihe kadar kald›. (Vallaud, s. 141-142; Malet et Isaac, s. 66-67; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 222-223) Cenevre’ye gelen Calvin’in görevi, ‹ncil’in emirlerini bilmek isteyen kimselerin ihtiyaçlar›na cevap vermekti. Cenevre’de yapt›¤› ilk icraat kilisenin emirlerini yaz- mak oldu. Bu emirler çerçevesinde bir H›ristiyan’›n neye inanmas› ve ne yapmas› 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 95 gerekti¤ini belirledi. Kutsal Kitab› do¤rudan do¤ruya yorumlad›¤›n› düflünen Cal- vin’in kendisine muhalif olan görüfllere tahammülü yoktu. Önceleri kutlamalar›n ve e¤lencelerin flehri olan Cenevre bundan böyle so¤uk bir flehre dönüfltü. Papaz- lar ve on iki laikten oluflan konsistoar (consistoire) ad›ndaki meclis toplum ahlak›- n› denetleyen bir kuruma haline geldi. Sokakta gürültü yapmak, dans etmek, vaaz dinlemeye gelmemek, lüks yemek yemek ve giyinmek gibi davran›fllar, cezaland›- r›lan tav›rlar listesinde yer ald›. Cenevre’de muhalifler, Calvin’e karfl› seslerini yük- seltmeye bafllad›. Baz›lar›na göre Calvin, ‹ncil’i yanl›fl yorumluyor, baz›lar›na göre ise Frans›z Protestanlar›n› Cenevre’ye getirip taraftarlar›n› artt›r›yordu. Kendisine muhalif olanlara kafl› Calvin mücadele bafllatarak onlar› bazen sürgüne gönderiyor, bazen de idam ettiriyordu. 1553 y›l›nda Calvin, ‹spanyol bilim adam› ve doktoru olan Miguel Serveto’yu canl› canl› yakt›r›r. Miguel Serveto teslis kavram›n› ret eden bir kifliydi. (Malet et Isaac, s. 66-68) 1555 y›l›ndan itibaren Calvin’in Cenevre’deki otoritesi tart›flmas›z hale gelmifltir. Calvin, 1559 y›l›nda Cenevre’de hem lise hem de teoloji okulu olan Akademiya’y› kurdu. Buradan mezun olanlar daha sonra Calvin’in fikirlerini Avrupa’n›n her tara- f›na yay›lmas›n› sa¤lad›. Bu tarihlerde Luthercilik eski gücünü kaybederken Kalvi- nizm yükseliyordu ve Cenevre nerdeyse bir Protestan Roma’s› haline gelmiflti. Hol- landa, Macaristan, Bat› Almanya, ‹sviçre ve ‹skoçya’da Kalvinist kiliseler kurulmufltu. 1559 y›l›nda ‹skoç asillerinin büyük bir k›sm› Katolikli¤i ret ederek Calvin’in bir ö¤rencisi olan John Knox’un ö¤retilerini kabul etmifllerdi. Kalvinizm özellikle Fran- sa’da yay›ld›. I. Fransoa (1494-1547), krall›¤›n›n son dönemlerinde Katoliklerin etkisinde kalarak heretikleri cezaland›rma yoluna gitmifltir. Provence bölgesinde yaflayan Protestan Vodoa (Vaudois) köyülülerinin katl edilmesine izin vermifltir. Fransa’da Protestanlara karfl› uygulanan bask›lar, II. Henri (1547-1559) döneminde artm›flt›r. Bask›lara ra¤men Reform hareketi Fransa’da yay›lm›flt›r. Hatta kral ailesi dahil pek çok asil, Calvin’in ö¤retisini benimseyerek Katolikten Protestanl›¤a geç- mifltir. 1559 y›l›nda bütün Protestan kiliseler Clavin’in ö¤retisini benimseyerek bir- leflmifllerdir. Kalvincili¤in Fransa’da yay›lmas›, II. Henri’nin ‹spanya ile Cateau- Cambresis antlaflmas›n› yapmas›n›n sebeplerinden birisidir. 1559 y›l›nda II. Henri, Protestanlara karfl› büyük mücadeleye girifltiyse de ayn› y›l ölmüfltür. Protestanlar, inançlar› için mücadeleye haz›rd›lar. Nitekim bu ortam Fransa’da Din Savafllar›’na yol açacakt›r. (Malet et Isaac, s. 68-69; Lee, s. 35-48)

Anglikanizm ‹ngiltere’de Almanya, Cenevre ve Fransa’dan farkl› olarak reform hareketi özel kifliler taraf›ndan de¤il de, hükümdarlar taraf›ndan yap›lm›flt›r. ‹ngiltere Kral› VIII. Henri (1491-1547), papan›n otoritesini tan›mad›¤›n› ilan etmekle birlikte Katolik ö¤retilerine ba¤l› kalmaya devam etmifltir. Lutherci ve Kalvinist ö¤retiler de ‹ngiltere’de yay›lm›flt›r. Ancak bu ö¤retiler üstünlük kazanmam›flt›r. Reform, ‹ngiltere özel bir flekil alarak yar›-Protestan ve yar›-Katolik özellikleri birlefltirmek suretiyle Anglikanizm denilen ak›ma dönüflmüfltür. VIII. Henri’nin Aragonlu Catherine’den boflanmas›, Roma kilisesinden kopmas›na neden olmufltur. Catherine, Aragonlu Ferdinand ile Kastilyal› ‹zabel’in k›z› ve VIII. Henri’nin ölen a¤abeyi VII. Henri’nin dul eflidir. Katolik kilisesi bir erke¤e ölen kardeflinin dul efli ile evlenmeyi yasakla- d›¤› için bu evlilik papan›n özel izni ile gerçekleflmifltir. Ancak bu evlilikten do¤an alt› çocu¤un ölmesi ve sadece bir k›z çocu¤unun yaflamas› üzerine VIII. Henri, 96 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Tanr›’n›n kendisini cezaland›rd›¤›n› düflünerek bu evlili¤i sonland›rmak istedi. Pa- pa, bu evlili¤in sonland›r›lmas›na fiarlken’den çekindi¤i için izin vermedi. Netice- de VIII. Henri, alt› y›l boflanma karar›n› bekledikten sonra 1533 y›l›nda ‹ngiltere’de Papal›¤›n otoritesine son verdi ve kendisini ‹ngiltere kilisesinin bafl› olarak ilan etti. Daha sonra VIII. Henri, Catherine’den boflan›p Anne Boleyn ile evlendi. (Malet et Isaac, s. 70-71) Papa taraf›ndan VIII. Henri’nin Anne Boleyn’le evlili¤inin geçersiz oldu¤unun ilan edilmesi üzerine VIII. Henri 1534 y›l›nda ‹ngiliz Parlametosuna Üstünlük Bel- gesini kabul ettirdi. Buna göre papan›n ‹ngiltere’de herhangi bir faaliyet ve etkin- likte bulunmas›n› yasaklayarak kendisini kilisenin yegane yetkilisi ilan etti. Daha sonra VIII. Henri kilisenin mallar›na da el koymufltur. Papan›n otoritesini tan›mayan VIII. Henri, Katolik doktrinlerine ba¤l›¤›n› korudu. VIII. Henri’den sonra ‹ngiltere taht›na s›ras›yla üç çocu¤u geçmifltir: VI. Edward (1547-1553), I. Mary Tudor (1553-1558) ve I. Elizabeth (1558-1603) . 1547-1558 tarihleri aras›nda ‹ngiltere, Pro- testanl›k ve Katoliklik aras›nda savrulacakt›r. I. Elizabeth, babas›n›n uygulad›¤› po- litikay› sürdürerek Katolik kurallar› takip edecek, ancak kilisenin bafl› olarak kral› kabul edecektir. (Malet et Isaac, s. 71-72)

Katolik Reformu Avrupa’y› etkileyen Reform hareketine karfl› Papal›k taraf›ndan karfl›t harekat 1540’l› y›llarda bafllat›ld›. Papa III. Paul (1534-1549), Katolik ve Protestanlar› anlafl- t›rmak istedi ancak baflar›l› olamad›. Papal›k ciddi tedbirler almak zorunda oldu¤u- nu anlad›. III. Paul’ün ald›¤› üç tedbir ile Katolik kilisesindeki reform hareketi ve karfl›t harekat bafllam›fl oldu. Bu tedbirler, Cizvit tarikat›n›n statüsünü tasdik etmek, engizisyonu yeniden teflkilatland›rmak ve Trento Konsilini toplamaktan ibaretti. (Malet et Isaac, s. 76) 1534 y›l›nda ‹spanyol as›ll› ‹gnace de Loyolla (1492-1556) ve yedi arkadafl› Pa- ris’te bir Cizvit Toplulu¤u kurmufltur. Bu topluluk daha sonra tarikata dönüfltü ve 1540 y›l›nda Papa III. Paul, Katolik doktrinini yayacak Cizvit tarikat›n› tasdik etti. Cizvit tarikat› hem seküler hem de s›radan din adamlar›n›n özelliklerini tafl›yan kimselerdi. Cizvitler bekarl›¤›, fakirli¤i ve itaati savunmaktayd›lar. Ancak yaflad›k- lar› yüzy›l içerisinde seküler giysiler giyip ayinler düzenleniyorlard›. Cizvitli olabilmek için uzun bir e¤itim görmüfl olmak ve tefekkür etmifl olmak gerekiyordu. Ciz- vitler, Papal›¤›n hizmetinde misyonerlerdi. Papa tarikat›n as›l bafl›yd›. Onun alt›n- da kayd-› hayat flart›yla tarikat üyeleri aras›ndan seçilen bir general bulunuyordu. General Roma’da oturuyordu. Tarikat›n ilk generali ‹gnace de Loyaolla’d›r. Cizvit- ler özellikle yüksek burjuvaziden, asil s›n›ftan ve prenslerden taraftar oluflturmak amac›ndayd›. Bu amaçla zengin s›n›f›n çocuklar›n› kendi kolejlerine çekmek ama- c›ndayd›lar. Çünkü bu çocuklar, bir gün devlet yönetiminde yer alacaklard› ve toplumda da önemli rol oynayacaklard›. Cizvitler, 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Belçi- ka’da, Ren bölgesinde, Bavyera, Avusturya ve Lehistan’da Protestanl›¤›n gerileme- sini sa¤lam›fllard›r. Cizvitler dünyan›n pek çok yerinde misyonerlik faaliyetleri de yürütmüfllerdir. (Vallaud, s. 470; Malet et Isaac, s. 77-78; Fulbrook, s. 60) Reforma karfl› ikinci tedbir olan engizisyonun yeniden teflkilatland›r›lmas› süre- ci 1542 y›l›nda Papa III. Paul’ün giriflimi ile olmufltur. Bu tarihte Papa III. Paul, Re- form hareketini durdurmak için Engizisyon Kongregasyonu (toplulu¤u) ad› ile alt› kardinalden oluflan bir komisyon kurdurmufltur. Bu komisyon Katolik inanc›ndan 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 97 sapanlar› yarg›lamakla görevlendirildi. Ayr›ca Papa V. Pius (1566-1572), ‹ndeks Toplulu¤u oluflturmufltur. Bu topluluk Katolik inanc›na muhalif içerikteki eserlerin listesini oluflturacak ve inananlar›n bunlar› okunmas›n› yasaklayacakt›. (Vallaud, s. 475, 479; Malet et Isaac, s. 79) Reform hareketine karfl› Papal›¤›n ald›¤› üçüncü tedbir, Trento Konsilini yeniden toplamak olmufltur. fiarlken’in Osmanl›larla ve I. Fransoa ile savaflmas› konsilin daha erken bir tarihte toplanmas›na mani olmufltur. Konsil, 1545 y›l›nda topla- n›p 1563 y›l›na kadar aç›k kalarak üç kez topland›. Katolik kilisesinin temel ilkelerini inceledi ve kilise kurumlar›n› revize etti. Bu konsil, Katolik karfl›t reformunun ifadesi ve as›l Reform hareketine karfl› gerekçeleri ile mücadele arac› oluflturarak Katoliklerle Protestanlar›n anlaflmas›n› imkans›z k›lm›flt›r. (Malet et Isaac, s. 79; Vallaud, s. 936)

Yeniça¤ Avrupa’s›nda görülen Reform hareketlerini de¤erlendiriniz.SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 4

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET

MAKALE MAKALE 98 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Özet

‹stanbul’un fethinden sonra Avrupa’n›n genel di¤inde Avrupa’n›n nüfus yo¤unlu¤u bak›m›n- NAMAÇ 1 durumu aç›klayabilmek dan en kalabal›k bölgeleri Hollanda ve ‹talya Fransa ve ‹ngiltere, 1337 y›l›ndan beri sürdür- olur. Avrupa’n›n de¤erli maden ve nakit ihtiyac›- dükleri Yüzy›l Savafl›’na 1453 senesinde son ver- n› karfl›lamak üzere 14.-16. yüzy›llar aras› co¤ra- diler. ‹ngiltere’nin elindeki son Frans›z topra¤› fî keflifler gerçekleflir. Bu keflifler, Atlas Okyanu- olan Calais flehri de 1557 y›l›nda Fransa’ya ba¤- su ve Afrika’da pek çok sömürgenin elde edil- land›. ‹ngiltere’de 1455-1485 y›llar› aras›nda Gül- mesini sa¤lad›¤› gibi Amerika k›tas›n›n keflfedile- ler Savafl› ad› alt›nda bir iç savafl yafland›. Bun- rek alt›n ve gümüflün Avrupa’ya akmas›na da se- dan sonra ‹ngiltere’yi Tudor hanedan› yönetme- bep olmufltur. ye bafllad›. ‹spanya’da 1492 y›l›nda son Müslü- man Granada Emirli¤ine son verildi ve ‹spanya Avrupa’da Rönesans hareketini ve Rönesans sa- NAMAÇ birli¤ini sa¤lad›. Portekiz, ba¤›ms›z bir ülke ola- 3 vafllar›n› tart›flabilmek rak Bat› Afrika ve Atlas Okyanusunda sömürge- Yeniden do¤ufl anlam›na gelen Rönesans düflün- ler elde etti. ‹talya, yeniça¤ boyunca da birli¤ini cesi ile Avrupa, ortaça¤ boyunca unutmufl oldu- sürdüremedi ve flehir devletleri kendi aralar›nda- ¤u Antik Grek ve Roma dönemini keflfetmifltir. ki mücadeleye devam etti. Almanya, Habsburg Antik dönemi mükemmel olarak alg›layan Röne- hanedan› idaresinde büyümeye ve Kutsal Roma- sans ayd›nlar› bu dönemi klasik kabul etmifller- Cermen ‹mparatorlu¤u iddias›n› sürdürmeye de- dir. Yeniça¤ boyunca Antik dönem uygulamala- vam etti. Kalmar Birli¤i ad› alt›nda Danimarka, r›n› düflüncelerine, sanatlar›na ve mimariye yan- Norveç ve ‹sveç krall›klar› birlikte hareket etti. s›tm›fllard›r. Sözlü olan herhangi bir fikre inan- Do¤u Avrupa’da ise Polonya, Moskova Knezli¤i mak istemedikleri için de her fleyi inceleme ihti- ve Osmanl› Devleti, Avrupa’n›n güçlü devletleri yac› duymufllard›r. Bundan dolay› e¤itime önem olarak ortaya ç›kt›lar. vererek Latince humanus kelimesinden e¤itimli insan anlam›na gelen insan tipi yetifltirmifllerdir. Yeniça¤›n bafl›nda Avrupa ekonomisini ve bü- Hümanistler, kan›tlayamad›klar› hususlarla karfl› NAMAÇ 2 yük co¤rafi keflifleri aç›klayabilmek karfl›ya kald›klar›nda bunlar›n do¤rulu¤unu ko- Yüzy›l Savafllar› sonras› Avrupa’da yaklafl›k bir flulsuz kabul etmiyorlard›. Bu bak›fl aç›s› 16. yüz- buçuk as›rl›k durgunluk döneminden sonra Av- y›lda hümanistler aras›nda çok say›da alimin ve rupa’da büyük bir ekonomik kalk›nma görülür. sanatç›n›n yetiflmesine yol açm›flt›r. Leonardo da Tekstil imalat› ve maden endüstrisi geliflir. Tafl- Vinci, Rafaelo, Michel Angelo gibi dâhiler bu dö- kömürü iflletmecili¤i artan yak›t ihtiyac›na cevap nemde yetiflmifltir. Bu sanatç›lar›n yetiflmesinde verir. Ticarette Hollanda’n›n Anvers liman›, Av- Rönesans döneminde ‹talya’n›n ulaflt›¤› refah›n rupa’n›n ürünlerinin bafll›ca da¤›t›m merkezi ha- önemli etkisi olmufltur. Ancak ‹talya’n›n bu zen- line gelir. Almanlar, Karadeniz ve Balt›k Denizin- ginli¤i Fransa’n›n ifltah›n› kabartm›fl ve Rönesans de yap›lan ticareti ellerinde tutarlar. Ancak Hol- savafllar› olarak bilinen ‹talya Savafllar› ile Valois- landal›lar ve ‹ngilizler onlarla rekabet halindedir. Hasburg Savafllar› yaflanm›flt›r. Danimarka da bo¤azlardan geçen gemilerden ge- çifl ücreti almaya bafllar. 15. yüzy›ldan sonra artan sanayi ve ticaret üretimi sermaye birikimine ihtiyac› ortaya ç›kartt›. Medicis ve Fugger gibi aileler bankalar kurmaya bafllad›. 14. ve 15. yüzy›l- da Avrupa’da savafllar, açl›k ve salg›n hastal›klar gibi nedenlerle azalan nüfus, 15. yüzy›l›n orta- s›ndan itibaren artmaya bafllad›. Bu art›fl, özellik- le Akdeniz havzas›nda görülür. 16. yüzy›la gelin- 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 99

NA MAÇ Reform hareketlerini aç›klayabilmek 4 Yeniden flekil vermek ve ›slahat manalar›na gelen Reform hareketi ile 16. yüzy›lda Roma kilisesinin uygulamalar› baz› Katolik ayd›nlar taraf›n- dan sorgulanmaya bafllam›flt›r. H›ristiyanl›k inanç sisteminde Papal›¤›n ugyulamalar›n› de¤il, ‹ncil ve erken dönem teologlar›n ö¤retilerinin esas al›nmas›n› savunmufllard›r. Bunun sonucu olarak Almanya’da Martin Luther’in öncülü¤ünde Pro- testanl›k, Fransa ve Cenevre’de Jean Calvin’in önderli¤inde Kalvinizm hareketi geliflmifltir. ‹n- giltere’de de kilisenin idaresinde papan›n de¤il, kral›n yetki sahibi oldu¤u kabul edilmifltir. Bu anlay›fla Anglikanizm denilmifltir. Papal›k ise, Ka- tolikli¤e karfl› olan bu yeni H›ristiyan anlay›fllar›- na karfl› Katolik reformunu gerçeklefltirmifltir. Bu reformla Cizvit tarikati, engizisyon ve Trento konsili kullan›larak Katolik karfl›t› H›ristiyan hareket- lerin h›z› kesilmifl ve al›nan kararlar sayesinde Katoliklerle Protestanlar›n anlaflmas› imkans›z k›- l›nm›flt›r. 100 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. ‹ngiltere’de 1455 ila 1485 y›llar› aras›nda yaflanan iç 6. Afla¤›dakilerden hangisi büyük co¤rafî kaflifler savafla ne ad verilir? aras›nda yer almaz? a. Güller Savafl› a. Michel Angelo b. Yüzy›l Savafllar› b. Americo Vespuci c. ‹talya Savafllar› c. Ferdinand Magellan d. Valois-Hasburg Savafllar› d. Vasco da Gama e. Hasting Savafl› e. Kristof Kolomb

2. Yeniça¤›n ilk yüzy›l›nda Avrupa’n›n nüfus bak›m›n- 7. Yunanca, Latince, ‹branice, Arapça gibi kadim klasik dan en kalabal›k ülkesi afla¤›dakilerden hangisidir ? dillerin ö¤retildi¤i klasik filolojinin üniversitelerde ö¤re- a. ‹ngiltere tilmesini savunan anlay›fl afla¤›dakilerden hangisidir? b. Fransa a. Reform c. ‹spanya b. Rönesans d. Portekiz c. Anglikanizm e. Polonya d. Kalvinizm e. Luthercilik 3. 1397 y›l›nda Kalmar Birli¤ini afla¤›daki ülkelerden hangileri oluflturmufltur? 8. 1494-1516 y›llar› aras›ndaki ‹talya Savafllar› afla¤›da- a. Almanya-Polonya-Rusya kilerden hangisi aras›nda gerçekleflmifltir? b. ‹talya-‹spanya-Portekiz a. Danimarka-‹ngiltere c. Danimarka-Norveç-‹sveç b. ‹ngiltere-Fransa d. ‹ngiltere-Fransa-Almanya c. Fransa-Papal›k ittifak› e. Rusya-Polonya-Osmanl› Devleti d. ‹spanya-Portekiz e. ‹spanya-Fransa 4. Ergotizm hastal›¤›na sebep olan hububat afla¤›dakilerden hangisidir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi yeniça¤ boyunca görülen a. Bu¤day dini ak›mlardan biri de¤ildir? b. M›s›r a. Luthercilik c. Yulaf b. Anglikanizm d. Çavdar c. Kalvincilik e. Arpa d. Dominiken e. Cizvit 5. Avrupa ürünlerinin bafll›ca da¤›t›m merkezi haline gelen Avrupa liman› afla¤›dakilerden hangisidir? 10. Prenslere Katolikli¤i ya da Protestanl›¤› seçme ko- a. Bruges nusunda serbestlik getirirken halk› ba¤l› oldu¤u pren- b. Kopenhag sin mezhebinde olmak zorunda b›rakan antlaflma afla- c. Sevilla ¤›dakilerden hangisidir? d. Lizbon a. Cateau-Cambresis e. Anvers b. Madrid c. Picquiny d. Noyon e. Augsburg 4. Ünite - ‹stanbul’un Fethinden Augsburg Antlaflmas›’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 101

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere” bölümünü yeni- S›ra Sizde 1 den okuyunuz. 1453 y›l›nda yaklafl›k yüz yirmi y›ld›r devam eden Fran- 2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Fransa” bölümünü ye- sa ile ‹ngiltere aras›ndaki Yüzy›l Savfllar› sona ermifltir. niden okuyunuz. Fransa bu tarihten sonra monarflisini kuvvetlendirirken 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Danimarka, Norveç ve ‹s- ‹ngiltere ise 30 y›l devam edecek olan Güller Savafl› ile veç” bölümünü yeniden okuyunuz. bir iç savafl dönemi yaflar. ‹spanya’da ise Müslümanla- 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniça¤›n Bafl›nda Avrupa r›n son devleti Granada Emirli¤i sona erer. Birliklerini Ekonomisi ve Sosyal Durum” bölümünü yeni- sa¤lam›fl olan ‹spanya ve Portekiz, Bat› Afrika ile Atlas den okuyunuz. Okyanusunda sömürgeler elde ederek yeni co¤rafî ke- 5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniça¤›n Bafl›nda Avrupa fliflerin pefline düfler. ‹talya, kaybetti¤i birli¤ini yeniça¤ Ekonomisi ve Sosyal Durum” bölümünü yeni- boyunca da tesis edemez. Ticaretle zenginleflmifl ‹tal- den okuyunuz. yan flehir devletleri kendi aralar›nda mücadeleye de- 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Co¤rafî Keflifler” bö- vam ederler. Almanya, Habsburg hanedan› döneminde lümünü yeniden okuyunuz. de parçalanm›fl bir impratorluk görüntüsü verir. Dani- 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rönesans” bölümünü yeni- marka, Norveç ve ‹sveç, Kalmar Birli¤i alt›nda hareket den okuyunuz. eder. Polonya, Moskova Knezli¤i ve Osmanl› Devleti 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹talya Savafllar› (1494-1516)” Avrupa’n›n yeni güçlü devletleri olarak Avrupa tarihin- bölümünü yeniden okuyunuz. de daha fazla rol oynamaya bafllarlar. 9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reform” bölümünü yeniden okuyunuz. S›ra Sizde 2 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Luthercilik” bölümünü ye- Yüzy›l Savafllar›, kara veba, açl›k gibi sebeplerle 14. ve niden okuyunuz. 15. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Avrupa’n›n azalan nüfusu 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra artmaya bafllar. Hollan- da ve ‹talya, Avrupa’n›n nüfus yo¤unlu¤u bak›m›ndan en yo¤un bögeleri olur. Avrupa’daki nüfus art›fl›na ba¤- l› olarak ekonomik hareketlenme de yaflan›r. Tekstil imalat› ve maden endüstrisi geliflir. Madencili¤i gelifltiren pek çok yeni ifl makinas› kullan›ma sokulur. Hol- landa’n›n Anvers liman› Avrupa’da dolafl›m› artan ürün- lerin bafll›ca da¤›t›m merkezi olur. Almanlar, Karadeniz ve Balt›k Denizine yap›lan ticareti ellerinde tutarlar. Hollandal›lar ve ‹ngilizler, bu bölgede Almanlara rakip olmaya bafllar. Ticaretin artmas› finans ihtiyac› oluflturur. Bunu temin etmek amac›yla Medicis ve Fugger gibi aileler önce ‹talya’da daha sonra Avrupa’n›n önemli ticaret merkezlerinde bankalar açmaya bafllar. ‹spanya ve Portekiz destekli gemiciler Atlas Okyanusu ve Afri- ka’da pek çok sömürgenin oluflturulmas›n› sa¤lad›klar› gibi Amerika k›tas›n› da keflfederek buradaki alt›n ve gümüflün Avrupa’ya nakledilmesini sa¤lar.

S›ra Sizde 3 Avrupa, yeniça¤›n bafl›ndan itibaren ortaça¤ boyunca unutmufl oldu¤u Antik Grek ve Roma kültürünü yeniden keflfetme ihtiyac› duydu. Bunun için yeniden do- ¤ufl anlam›ndaki Rönesans hareketi bafllat›ld›. Antik dö- neme ait eserlere hayranl›k duyularak o dönemdeki gi- 102 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar

bi eserler verilmek istendi. Bu amaçla Yunanca ve La- Bogdan, Henry, Histoire de l’Allemagne, Paris 2000. tince ö¤retimine önem verildi. E¤itimli insan anlam›na Carpentier, Jean-François Lebrun, Histoire de l’Eu- gelen hümanist hareketle kültürlü insan yetifltirilmeye rope, Paris: Ponts, 2003. çal›fl›ld›. Derin bir Antik bilgiye sahip olan hümanistler Carpentier, Jean-François Lebrun, Histoire de Fran- bilgiyi sorgulad›lar, anlamad›klar› olaylar› araflt›rarak ve ce, Paris, Points, 1987. kan›tlayarak anlamaya çal›flt›lar. Bu anlay›fl 16. yüzy›l Davies, Norman, Avrupa Tarihi, Ankara: ‹mge Kitabe- hümanistleri aras›nda pek çok bilim adam›n›n ve sanat- vi, 2006. ç›n›n ç›kmas›na neden oldu. Elbette bu ilim ve kültür Daussy, Hugues-Patrick Gilli, Michel Nassiet, La Re- ortam›n› sa¤layan ‹talyan flehirlerinin zenginlikleri in- naissance (vers 1470-vers 1560), Paris 2003. kar edilemez. ‹talyan flehirlerinin bu zenginli¤i Fran- Hirst, John, K›sa Avrupa Tarihi, ‹stanbul: Say Yay›nla- sa’n›n bölgeye müdahalesini ve bunun sonucu olarak r›, 2011. ‹talyan Savafllar› ile Valois-Habsburg Savafllar›’n›n ya- ‹nalc›k, H., “II. Mehmed”, ‹slam Ansiklopedisi, c. VII, s. flanmas›n› getirmifltir. 507-535. Kerr, Gordon, Charlemagne’dan Lizbon Antlaflma- S›ra Sizde 4 s›’na Avrupa’n›n K›sa Tarihi, çev. Cumhur Atay, ‹s- 16. yüzy›lda Roma kilisesinin ortaça¤dan itibaren tatbik tanbul: Kalkedon Yay›nlar›, 2011. etti¤i baz› ugulamalar› elefltiri konusu olmaya bafllad›. Kurat, A. N., Rusya Tarihi, Bafllang›çtan 1917’ye Ka- Baz› Katolik ayd›nlar, kiliseyi sorgulamaya bafllad›lar. dar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1987. Böylece din alan›nda yeniden flekil vermek ve ›slahat Lee, Stephen J., Avrupa Tarihinden Kesitler, 1494- manalar›na gelen Reform hareketi bafllad›. Katolik kili- 1789, Ankara: Dost Yay›nevi, 2002 sesini elefltirenler, inanç sisteminde Papal›¤›n uygula- Malet-Isaac, Histoire, c. 2, Paris: Pluriel, 1958. malar›n› de¤il ‹ncil ve erken dönem teologlar›n ö¤reti- McEvedy, Colin, Modernça¤ Tarih Atlas›: 1483’ten lerinin esas al›nmas›n› savundular. Bunun sonucu ola- 1815’e Avrupa, çev. Ayflen Anadol, ‹stanbul: Saban- rak Almanya’da Martin Luther’in öncülü¤ünde Lutherci- c› Üniversitesi Yay›nlar›, 2003. lik, Fransa ve Cenevre’de Jean Calvin’in liderli¤inde Price, Roger, Fransa’n›n K›sa Tarihi, çev. Özkan Ak- Kalvinizm hareketi geliflti. ‹ngiltere’de kilise idaresinde p›nar, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nevi, 2012. papan›n de¤il ‹ngiltere kral›n›n ve kilisesinin yetki sahi- Roberts, J. M., Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, ‹stan- bi oldu¤u kabul edildi. Bu anlay›fla Anglikanizm denil- bul: ‹nk›lap, 2010. di. Katolikli¤e karfl› oluflturulan bu ak›mlara protesto Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli kelimesinden hareketle Protestanl›k denildi. Katolik ki- Tarihi, Ankara: Varl›k Yay›nlar›, 1960. lisesi kendisini protesto eden bu dini ak›mlara karfl› Ka- Vallaud, Dominique, Dictionnaire historique, Paris tolik reformunu gerçeklefltirdi. Bu amaçla Cizvit tarika- 1995. ti, engizisyon ve Trento konsili kullan›ld›. Wiesner-Hanks, Merry E., Erken Modern Dönemde Avrupa, 1450-1789, çev. Hamit Çal›flkan, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, 2009.

ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 5 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; N Otuz Y›l Savafllar›’n› ve Vestfalya Antlaflmas›’n› tart›flabilecek, N Fransa’daki mezhep savafllar›n› aç›klayabilecek, N Fransa, ‹ngiltere ve Hollanda’n›n nas›l yükseldi¤ini analiz edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Otuz Y›l Savafllar› • Askerî Devrim • Kardinal Richelieu • Kraliçe Elizabeth • Mezhep Savafllar› • IV. Henry • Hollanda • Vestfalya • Habsburglar • Barut Komplosu • Nüfus • ‹ngiliz ‹ç Savafl› • Takvim

‹çerik Haritas›

• ‹NG‹LTERE’N‹N YÜKSEL‹fi‹ • FRANSA’DA MEZHEP SAVAfiLARI • HABSBURGLAR’IN ALTIN ÇA⁄I • HOLLANDA’NIN (FELEMENK) Ortaça¤-Yeniça¤ Reform’un Zaferi DO⁄UfiU Avrupa Tarihi (1555-1648) • KUZEY AVRUPA DEVLETLER‹ • OTUZ YIL SAVAfiLARI • AVRUPA TAR‹H‹NDE DE⁄‹fi‹M VE GEL‹fiMELER (1555-1648) Reform’un Zaferi (1555-1648)

‹NG‹LTERE’N‹N YÜKSEL‹fi‹ Tudor hanedan›ndan VIII. Henry’nin hükümdarl›¤› s›ras›nda mezhep de¤ifltirmesi ve Anglikan Kilisesi’nin kurulmas›yla ‹ngiltere’de uzun sürecek mezhep savafllar› bafllam›flt›. VIII. Henry’den sonra yerine geçen o¤lunun çocuk yaflta ölümüyle taht yolu 1553’te kral›n k›zlar›na aç›ld›. I. Mary, ‹ngiltere tarihindeki ilk kad›n hüküm- dard›. Mary, babas› ve kardefllerinin aksine Katolikli¤e s›k› s›k›ya ba¤l›yd›. Yeni kraliçe, akrabas› olan ‹spanya Kral› II. Felipe ile evlenip, Roma Kilisesi’nin himaye- sini yeniden talep etti. Kraliçe, ‹ngiltere’nin daimi düflman› ‹spanya’yla ittifak yaparak Fransa’ya savafl açt›. Ancak bu savaflta da yenilerek 100 Y›l Savafllar›’nda bile muhafaza etmeyi baflard›¤› Kuzeybat› Fransa’daki son ‹ngiliz topra¤› olan Calais’i kaybetti. Kraliçenin yönetimi yüzünden ‹ngiltere’de isyanlar ç›kt› ve mezhep savafllar› bafllad›. Sir Thomas Wyat önderli¤inde Londra’ya do¤ru yürüyen Protestanlar, ma¤lup edildiler. Wyat ve binlerce Protestan öldürüldü. Kraliçe bu uygulamalar› yüzünden “Kanl› Mary” diye tarihe geçti. Ancak hükümdarl›¤›n›n beflinci y›l›nda ölmesi üzerine tahta bu sefer VIII. Henry’nin Protestan olan k›z› Elizabeth geçti.

Kraliçe Elizabeth Dönemi 1558’te Elizabeth’in ‹ngiltere taht›na geçmesiyle, ‹ngiltere’de yeni bir dönem bafll›- yordu. Elizabeth, Protestan olmakla beraber, Katolikler’e de yaflama hakk› tan›d›. Kraliçe Avrupa’da yükselen Habsburg tehdidinin fark›na k›sa zamanda vard›. Bu yüzden Habsburglar’›n en önemli düflman› olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla iliflki kurdu. Fransa ve Hollanda’yla birlikte hareket etti. Kraliçe, Elizabeth, dan›flma kurulunda görev alanlar›n ço¤unun yerine kendi sad›k adamlar›n› atad›. Böylece ‹ngiltere’de asillerin hükümdara olan üstünlü¤üne son verdi. ‹ngiltere’de mutlak monarfli kendisini hissettirmeye bafllad›. Çocu¤u ve efli olmad›¤› için “Bakire Kraliçe” olarak da adland›r›ld›. Halk Elizabeth’e Hazreti Meryem’in yeni halefi gözüyle bakt›. Kraliçe Elizabeth, ‹skoçya’n›n Katolik kraliçesi ile uzun süren bir çekiflmenin sonunda, eline geçen Mary Stuart’› öldürttü. Mary Stuart’›n ölümüyle ‹skoçya’da da Protestanl›k yay›ld›. Royal Exchange: Krall›k Kraliçe Elizabeth döneminde, ‹ngiltere siyasi ve ekonomik aç›dan büyüdü. Ro- borsas› demektir. Zengin bir yal Exchange ve ‹ngiliz Do¤u Hindistan Kumpanyas› kuruldu. Do¤u Hindistan tüccar ve kraliçenin maliye dan›flman› olan Thomas Kumpanyas›, ‹ngiliz Sömürge ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ve ‹ngilizler’in dünya Gresham taraf›ndan ticaretine aç›lmas› için önemli bir ad›md›. kurulmufltur. 106 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Sir Francis Drake: ‹ngiliz 1585’te ‹ngiltere’yle ‹spanya aras›nda savafl bafllad›. II. Felipe, ‹spanyol sömür- deniz kuvvetleri tarihinin en meflhur ismidir. Kraliçe ge imparatorlu¤u ve Katolik dünya için bir tehdit olarak gördü¤ü ‹ngiltere’yi yok- Elizabeth döneminde etmeye karar verdi. 1588’te 130 büyük gemiden oluflan bir donanma ile ‹ngiltere’yi yaflayan önemli bir korsan ve denizcidir. 1577-1581 istila etmek üzere harekete geçti. Ancak “Yenilmez Armada” olarak an›lan bu do- y›llar› aras›nda dünyan›n nanma korkunç f›rt›na ve ‹ngiliz donanmas› karfl›s›nda periflan oldu. çevresini dolaflt›. Dünyan›n ‹spanya ile çekiflme ‹ngiltere’de Katolikler’e karfl› sert uygulamalar› da yan›nda çevresini dolaflan ilk ‹ngiliz denizci oldu¤u için kraliçe getirdi. 1585’te Katolik rahiplere ve onlar› destekleyenlere ölüm cezas› getirildi. ‹n- taraf›ndan “sir” ünvan› giltere’de Katoliklik iyice zay›flad›. verilmifltir. Yapt›¤› seferlerle ‹spanyol kolonilerine ve Kraliçe Elizabeth’in saltanat›n›n ilk 30 y›l› baflar›larla doluydu. Ancak saltanat›- gemilerineSIRA S‹ZDE büyük zarar n›n son 15SIRA y›l› S‹ZDEkötü geçti. Tar›mda yaflanan felaketler sonucunda 1590’lar›n orta- vermifltir. 1588’de ‹spanyol donanmas›n›n ma¤lup s›nda binlerce insan açl›ktan öldü. Denizafl›r› kolonizasyon faaliyetlerinde de ak- edilmesinde önemli rol DÜfiÜNEL‹M samalar oldu.DÜfiÜNEL‹M Halk üzerine a¤›r vergiler kondu. Efsane kraliçe art›k elefltiriliyordu. oynam›flt›r. Halk›n› rahatlatmak isteyen Elizabeth mücevherlerinin sat›lmas›n› istedi. Zor durumda olmalar›na karfl›n, tüccarlara her türlü kolayl›k sa¤lanmaya devam edildi. S ORU Böylece ‹ngilizSORU ticaret kumpanyalar› ayakta kald›.

D‹KKAT Kraliçe Elizabeth’inD‹KKAT saltanat› döneminde Shakespeare, Bacon gibi yazarlar, ‹ngiliz edebiyat›n›n parlak bir dönem yaflamas›n› sa¤lad›lar. Kraliçenin klasik tiyatro anlay›fl› kökün- SIRA S‹ZDE den sars›lm›flSIRA ve S‹ZDEyeni bir sanat anlay›fl› vücut bulmufltu. Bu yüzden kraliçenin döneminde- ki tiyatroya “Elizabeth Ça¤› Tiyatrosu” ad› verilmiflti.

ABirleflmeMAÇLARIMIZ Yasas›: 1707’de KraliçeAMAÇLARIMIZ hükümdarl›¤›n›n 45. y›l›nda öldü. Ancak evlenmedi¤i için çocu¤u yok- ‹ngiltere ve ‹skoçya’n›n tu. Bunun üzerine 25 y›ld›r ‹skoçya’y› yöneten VI. James, I. James ad›yla ‹ngiltere birleflmesi NN parlamentolar›n›n onay› ile taht›na ç›kt›. I. James, Elizabeth yüzünden annesini kaybetmifl ama yine Elizabeth K‹TAPhukukileflecek ve devletin sayesinde K‹TAP‹ngiltere Kral› olmufltu. “Tudor” hanedan› yerine “Stuart” hanedan› dö- ad› “Büyük Britanya” olacakt›. nemi bafll›yordu. I. James’in flahs›nda birleflen ‹skoçya ve ‹ngiltere tahtlar›, 100 y›l süren bir muhalefete karfl›n bir daha ayr›lmayacaklard›. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Barut Komplosu I. James, kral olduktan sonra Magna Carta’y› dikkate almadan mutlak hükümdar olmaya kalk›nca, hükümdar›n bu hareket tarz› da ‹ngiltere’de birçok probleme ‹NTERNET ‹NTERNET sebep oldu. Katolikler I. James’in hükümdar olmas›yla ümitlenmifllerdi. Yeni kral Katolik bir annenin o¤luydu. Ancak I. James, Kalvin’in fikirlerini benimsemifl bir Protestan’d›. Katolikler durumlar›n›n iyice kötüye gitti¤ini görünce krala suikast yaparak, ‹ngiltere yönetimini de¤ifltirmeye kalkt›lar. Bunlar›n en meflhuru 1605’teki “Barut Komp- losu”dur. Lordlar kamaras› havaya uçurulacak; kral, kraliçe, kral›n büyük o¤lu, lordlar ve avam kamaras› mensuplar› öldürülecekti. Liderlerinden mahrum kala- caklar› için Protestanlar’›n toparlanmas› zor olacakt›. Ç›kan kargaflada Katolikler ‹ngiltere’ye hakim olacaklard›. Komplonun mensuplar›ndan günümüze maskesiyle ulaflan Guy Fawkes, Hol- landa’da savafl›rken tünel kazarak, içine barut koyup kaleleri y›kmay› ö¤renmiflti. Parlamento’ya karfl› sald›r›y› planlayan Robert Catesby ve arkadafllar› cesareti ve serinkanl›l›¤› ile ün yapan Guy Fawkes’› da gruba ald›lar. Guy Fawkes ve di¤er komplocular Westminster’deki Parlamento’nun karfl›s›n- da bir mahzen kiralad›lar. Ancak tünel kazmalar›na gerek kalmadan Lordlar Kama- ras›’n›n alt›nda bir mahzen buldular. Böylece tünel kazmadan amaçlar›na ulaflabi- leceklerdi. Buray› kiralad›ktan sonra barut f›ç›lar›yla doldurdular. Parlamento’nun toplanaca¤› Kas›m ay›nda harekete geçmek üzere oradan ayr›ld›lar. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 107

Robert Catesby bu arada komplocular›n say›s›n› ço¤altmaya çal›fl›yordu. Gruba sonradan kat›lan Francis Tresham, akrabalar›ndan Katolik Lord Monteagle’› barut- lar›n atefllenece¤i 5 Kas›m’da parlamentoya gitmemesi için uyard›.SIRA S‹ZDE Lord ise hükü- SIRA S‹ZDE mete olacaklar› haber verdi. Guy Fawkes barutu atefllemek için tek bafl›na mahzene gitmiflti. ‹hbar üzerine Yaklafl›k 400 y›l önce DÜfiÜNEL‹M ‹ngiltere Parlamentosu’nuDÜfiÜNEL‹M 4 Kas›m’› 5 Kas›m’a ba¤layan gece mahzen bas›larak Guy Fawkes yakaland›. Tu- havaya uçurmak isteyen Guy tukland› ve iflkenceyle konuflturuldu. Fawkes’›n itiraf› üzerine komplocular›n bir Fawkes, baflar›l› olamam›fl k›sm› yakaland›. Robert Catesby ve üç arkadafl› ise çat›flarak öldüler.SORU Özel bir ko- ve idam edilmiflti.SORU Guy Fawkes, “V for Vendetta” misyon taraf›ndan yarg›lanan Guy Fawkes idama mahkûm edildi. 31 Ocak 1605’te filmiyle meflhur oldu. Yüzü parlamento binas›n›n karfl›s›nda di¤er komplocularla birlikte idam edildi. flimdi birçok hadisede D‹KKAT protestocular veD‹KKAT uluslararas› 1605’teki barut komplosundan sonra hayat Katolikler için daha da zorlaflt›. hacker grubu Anonymous Anglikan ayinlerine kat›lmayanlar cezaland›r›ld›. Parlamento büyük bir tehlike at- taraf›ndan maske olarak SIRA S‹ZDE kullan›l›yor. SIRA S‹ZDE latm›flt›. 1606 Ocak’›nda parlamento “5 Kas›m”› flükran günü ilan etti. Guy Fawkes Gecesi olarak bilinen 5 Kas›m günü flenliklerle kutlanmaya baflland›. Hava- i fifleklerin at›ld›¤›, atefle verilmifl f›ç›lar›n sokaklarda yuvarland›¤›AMAÇLARIMIZ flenliklerde Guy AMAÇLARIMIZ Fawkes ve komplocular›n kuklalar› dolaflt›r›l›p, yak›ld›. NN

Barut komplosu hakk›nda teferruatl› bilgi için bk. James Travers, Gunpowder,K‹TAP The Natio- K‹TAP nal Archives 2005.

1627-1629 ‹ngiliz-Frans›z Savafl› TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹ngiltere 1625’te Hollanda’ya destek vermek amac›yla ‹spanya ile savaflmaktayd›. Fransa ile ‹ngiltere’nin iliflkileri 1626’ya kadar olumlu seyrederken bir anda bozuldu. 1625’te ‹ngiltere taht›na ç›kan Kral Charles ile evlenen Frans›z kraliçe Henriet- ta Maria, Katolik’ti. Kraliçenin Fransa’dan getirdi¤i personelin‹NTERNET 1626’da Fransa’ya ‹NTERNET gönderilmesi, Fransa’n›n tepki göstermesine neden olmufltu. Fransa’n›n 1626’da ‹ngiltere’nin savafl halinde oldu¤u ‹spanya ile gizlice bar›fl yapmas› da iki ülke aras›nda so¤uklu¤a sebep oldu. Yeni Fransa olarak bilinen Amerika’daki Quebec’in s›n›rlar› da Fransa ile ‹ngiltere aras›nda s›k›nt› yaratt›. ‹ngilizler, Re Adas›’n› kuflatt›lar, ancak baflar›s›z oldular. Frans›zlar ise ‹ngilizler’in bütün deste¤ine ra¤men 1627 Eylül’ünde ‹ngiltere’nin müttefi¤i Huguenot- lar’›n merkezi La Roche’yi kuflat›p, elegeçirdiler. ‹syanc›lara destek veren ‹ngiliz donanmas› bölgeden çekildi. I. Charles, parlamento ile çekiflmesinden dolay› savafl› sürdüremedi. ‹ngiltere ile Fransa aras›nda 1629 Nisan’›nda Suza Antlaflmas› ya- p›ld› ve taraflar eski s›n›rlar›na döndü.

‹ngiliz ‹ç Savafl› (1641-1652) Parlamento, I. James’ten önceki hükümdarlar zaman›nda sayg› gören bir kurumdu. Parlamento, burjuvalardan, küçük asillerden ve toprak sahiplerinden oluflmaktay- d› ve buraya kat›lanlar ayr›cal›klar›n› korumaya çok dikkat ederlerdi. I. James kendisini s›k›nt›ya sokmas›nlar diye uzun süre parlamentoyu toplamad›. 1621 y›l›nda ise Protestan Almanlar’a yard›m etmek için parlamentoyu toplamaya mecbur oldu. Parlamento, para deste¤i için yolsuzluklar›n düzeltilmesini ve ‹spanya’yla iliflkilerin kesilmesini istedi. Kral›n 1625’te ölümü üzerine tahta geçen o¤lu I. Charles da babas›n›n izinden giderek mutlak krall›k yetkilerine sahip olma pefline düfltü. Fakat d›fl siyasette baflar›s›z olmas› üzerine Magna Carta’n›n bir tür yinelenmesi olan Hukuk Bildirisi’ni kabul etmek zorunda kald›. 108 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Parlamento ile kral aras›ndaki güç çekiflmesine din kavgalar› da eklendi. Parla- mentonun önemli bir k›sm› Kalvin’in görüfllerini benimseyenlerden oluflmaktayd›. Londra Piskoposu ise Hollandal› Arminus’un anlay›fl›n› benimsemiflti. Parlamento, papac›l›k ve Arminusculuk görüfllerini ülkeye sokanlar ile kendilerinin onaylama- d›¤› vergiyi koymaya kalkanlar› hain ilan edince, kral da 1629’da elebafllar›n› tu- tuklat›p, parlamentoyu kapatt›. Püriten: ‹ngiltere’de I. Charles, 1640’a kadar ülkeyi mutlak bir hükümdar gibi yönetti. Yeni vergi ko- 1560’larda papaz cübbeleri üzerine meydana gelen bir yamad›¤› için eski vergileri yeniden yürürlü¤e koyarak para toplamaya çal›flt›. An- tart›flma s›ras›nda cak parlamento onaylamad›¤› için bu vergileri vermeyip, baflkald›ranlar oldu. Protestanlar’dan bir grup ‘Püriten’ diye adland›r›ld›. Hristiyanl›¤›n en öz halini savunan bu gruplara Püritenler denilmekteydi. Bu Püritenizm Hristiyanl›¤›n öz mezhebin mensuplar›, her türlü hiyerarfliye karfl› olduklar›ndan yerel kiliselerinin ve esas›na uygun tutumun ba¤›ms›zl›klar›n› talep ediyorlar ve kral›n dinî kurumlara müdahalesine karfl› ç›k›- önemini vurgulamakta ve mensuplar› sade bir yorlard›. Kral›n dinî dan›flman› Canterbury baflpiskoposu William Laud’un, püriten- Hristiyanl›¤› tercih lere karfl› çok sert davranmas›, onlar için Anglikan dua kitab› oluflturulmas›, ülke- etmekteydiler. Kendilerine saf, berrak, yani Püriten de gerilimi artt›r›p, Püritenler’in ülkeyi terkederek baflka ülkelere göç etmelerine denilmesinin sebebi de bu neden oldu. tutumlar›ndand›. Kral, ‹skoçya’ya da Anglikanl›¤› dayat›nca, ‹skoçlar 1638’de ayakland›lar. ‹skoç Covenant›’n› ilan ederek, I. James ve I. Charles dönemindeki tüm yenilikleri red- dettiklerini aç›klad›lar. Covenant’› kanlar›yla imzalam›fllard›. Bu ahitle Presbiter- yenli¤i ölene kadar savunacaklar›n› ilan ediyorlard›. Kral, ‹skoçlar’la savafl›nda baflar›s›z oldu ve 18 Haziran 1639’da Berwick Antlafl- mas› imzalad›. ‹skoçlar’a kendi parlamentolar›n› ve kendi kilise meclislerini toplama hakk› verildi. Kral rövanfl peflindeydi. I. Charles, bu geliflmeler üzerine 11 y›l sonra, 1640’da parlamentoyu toplad›. Ancak bu parlamento, harbi desteklemekten çok, kral›n ve hükümetinin, yönetim tarz›ndan duyulan flikâyetleri dile getirdi. Kral, aleyhine beyanlardan dolay› parlamentoyu üç hafta sonra feshetti. Bu meclise “k›sa parlamento” ad› verilir. Ayn› y›l, ‹skoçlar’la savafl tekrar patlak verdi. ‹skoç ordusu, kral›n ordusunu 28 A¤ustos 1640’da Newburn’da ma¤lup etti. Kral, 26 Ekim 1640’da Ripon Antlaflma- s›’n› imzalayarak ‹skoçlar’la ateflkes yapt›. Kral, ‹skoçlar karfl›s›nda al›nan ma¤lubiyetler ve paras›zl›k üzerine 1640 Ka- s›m’›nda parlamentoyu tekrar toplant›ya ça¤›rd›. Bu meclise “uzun parlamento” de- nir. Parlamenterler, s›k›nt›lar›n kayna¤›n› kral›n dan›flmanlar› olarak görüp, onlar› elefltirdiler ve mahkûm ettiler. Kral karfl› bir hamle yapamadan 1641’de Katolik ‹r- landal›lar ayaklan›p, binlerce ‹ngiliz’i öldürdüler. Bunun üzerine I. Charles, ‹rlanda seferi için parlamentodan para istedi. Parlamento ise toplanacak parayla kurulacak yeni ordunun kendilerine karfl› kullan›lmas›ndan çekiniyordu. Parlamento bunun yan›s›ra, parlamentonun kendi r›zas› d›fl›nda feshine engel olan bir yasay› onaylad› ve iki parlamento aras›ndaki sürenin de üç y›l› aflamayaca¤›na karar verdi. Parlamento krala do¤rudan uyar› niteli¤indeki “Grand Remonstrance”yi 1641’de ilan etti. Parlamento bununla da kalmayarak, kral›n etkisindeki piskoposlar›n gö- revden al›nmas›na karar verince, kral, 4 Ocak 1642’de meclisi basarak, parlamen- terlerin ileri gelenlerinden beflini tutuklatmaya kalkt›. Ancak onlar› mecliste bula- mad›. Aranan kifliler, Londra Belediyesi’ne s›¤›nm›fllard›. Kral bu kez belediyeye gittiyse de hem halk›n hem de belediye yetkililerinin tepkisiyle karfl›laflt›. Parla- mentoya karfl› bir fley yapamad›¤›ndan 1642’nin Ocak ay›nda flehirden ayr›ld›. Parlamento’yu, Püritenler, ‹skoçlar ve güney ‹ngiltereliler desteklerken, Kuzey ve Orta kesim, soylular, Katolikler ve Anglikanlar kral›n yan›nda yer alm›flt›. ‹lk bü- yük çarp›flma, 23 Ekim 1642’de Edgehill’de gerçekleflti, ancak bir sonuç al›namad›. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 109

Daha sonra, parlamentocular, ‹skoç parlamentosu ile ittifak anlaflmas› imzalayarak kral› iki atefl alt›nda b›rakt›lar. Parlamento ordusu kral›n ordusunu 20 Eylül 1643’te Birinci Newbury Muharebesi’nde ma¤lup etti. 1644 y›l› ‹ngiliz ‹ç Savafl› için dönüm noktas› oldu. ‹ngiliz Parlamentosu’nun Parlamentonun ordusunun mensuplar›n›n büyük toplant› noktas› olan Westminster’de bir araya gelen teologlar, ‹skoç kilise doktri- ço¤unlu¤u Püritenler’dendi. ninin ‹ngiliz kilisesinde de kabulünü gerçeklefltirirken, ‹ngiliz ‹ç Savafl›’n›n sembol Püritenlerin saç trafllar›ndan ismi olan Oliver Cromwell lider bir figür olarak öne ç›kt›. Parlamento ordusunun dolay› bu ordu askerlerinin lakaplar› roundhead’di süvari birliklerinin komutan› olan Cromwell, kral›n ordusunun 2 Temmuz 1644’te (yuvarlak kafa). Kralc›lar Marston Moor’da ma¤lup edilmesinde büyük rol oynad›. Cromwell, krala karfl› sert ise, Kral›n süvari birlikleri komutan› Prince Rubert’e tutum göstermekten yana olan Püritenler’e mensuptu. Yeni oluflturulan ordu pro- gönderme yapmak için fesyoneldi ve s›k› talimlerle çal›flmaktayd›. “cavalier” olarak an›lmaktayd›lar. Oliver Cromwell ve Sir Thomas Fairfax komutas›ndaki yeni model ordu 14 Hazi- ran 1645’te Naseby’de, kral›n ordusuna karfl› büyük zafer kazand›. Kral ‹skoçlar’a s›- ¤›nd›, ancak uzun süren müzakerelerden sonra ‹skoçlar, 1647’de kral› teslim ettiler. Kral, hapisteyken ‹skoçlar’la 1647 Aral›k ay›nda gizli bir anlaflma yapt›. Bunun üzerine ikinci iç savafl meydana geldi. Cromwell komutas›ndaki parlamento ordusu, 17-19 A¤ustos’ta Preston’da ‹skoçlar’› ma¤lup etti. Cromwell, Aral›k 1648’te meclisteki ve kralla diyalog halindeki milletvekillerini zorla meclisten uzaklaflt›rd›. Böylece mecliste ço¤unluk Cromwell yanl›lar›na geçerken, “Uzun Parlamento” sona ermiflti. Yarg›lama sonucunda ‹ngiltere kral› 30 Ocak 1649’da idam edildi. ‹damdan hemen sonra parlamento cumhuriyete geçifl sa¤layacak kanunlar› geçirerek, monarfliyi 1649 fiubat’›nda ilga etti.

‹ngiliz iç savafl›na giden süreçte kral ile parlamento aras›ndaki çat›flman›nSIRA S‹ZDE temel sebeple- SIRA S‹ZDE ri nelerdir? 1 ‹ngilizler Amerika’da DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M ‹spanya Kral› II. Felipe, Atlantik’ten, Yeni Dünya’dan Protestanlar’› uzak tutmay› hedeflemiflti. Kraliçe Elizabeth ise devlet deste¤i ile yeni flirketlerSORU kurulmas›n› ve SORU yeni yerleflim merkezlerine insanlar›n iskân›n› desteklemiflti. Bu destek sonuç vermifl, ‹ngiltere dünyan›n birçok yerinde ticaret üsleri kurup, bölgesel ticarete hakim D‹KKAT D‹KKAT olurken ‹ngiliz denizciler, Yeni Dünya’da koloniler kurmay› baflarm›fllard›. Kraliçe Elizabeth döneminin önemli denizci ve kâfliflerinden Walter Raleigh, 1584’te Roanoke Island’a iskân için u¤raflm›fl, ancak bu giriflimindeSIRA S‹ZDE baflar›s›z ol- SIRA S‹ZDE mufltu. Koloninin oldu¤u bölge Kraliçe Elizabeth’in hiç evlenmemifl olmas›na isti- naden bakire diyar› anlam›nda “Virginia” olarak adland›r›lm›flt›r. 1587’de ikinci kez AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ bir giriflimde bulunulmufl ancak bu kez de kraliçe tüm deniz birliklerini ‹spanya ile savafl için Britanya’ya ça¤›rd›¤›ndan geri dönmüfllerdi. 1588’deki ‹ngiliz NNzaferi ‹s- panyol ‹mparatorlu¤u’nun, bütün gücünü k›rm›fl, ‹ngiltere’ninK‹TAP Atlantik’te yay›lma K‹TAP flans›n› artt›rm›flt›. Bununla beraber Roanoke Island’daki koloni, kay›p koloni haline gelmiflti. Bu ilk koloni giriflimindeki baflar›s›zl›¤a ra¤men, ‹ngilizler,TELEV‹ZYON Atlas Okyanusu’nun TELEV‹ZYON bat›s›ndaki keflif yolculuklar›ndan vazgeçmemifllerdi. Kraliçeden sonra I. James de bu koloni çal›flmalar›n› destekledi. 1606’da Kuzey Amerika’daki kolonileflme çaba- lar›na destek vermek amac›yla Kral James’in deste¤i ile Virginia Company (London Company) ve Plymouth Company ad›nda iki anonim flirket kuruldu.‹NTERNET ‹NTERNET Virginia Company, 1606 Aral›k ay›nda ilk keflif ekibini Virginia’ya gönderdi. ‹n- giltere’den kalkan gemiler Virginia’n›n bulundu¤u Chesapeake Körfezi’ne ulaflt›lar. 110 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Bu keflif iflleminden sonra bir keflif daha gerçeklefltirilerek, bölgenin iskâna uygun- lu¤u tespit edildi. Nihayet,14 May›s 1607’de, bugünkü James Nehri yak›n›nda Kral I. James’in onuruna bu ilk koloniye James Fort ad› verildi. Koloni kurulduktan sonra göçmenler büyük zorluk çektiler. Daha sonra ikinci destek kafilesi geldiyse de, bölgede yaflam flartlar› çok zordu. Koloniyi kurtaran isim bir dönem Avusturya ordusunda, Osmanl›’ya karfl› savaflan ve K›r›m Tatarla- r›’na esir düflüp kaçarak kurtulan John Smith oldu. John Smith nüfusu 150 kifliye kadar düflen James Fort’a, hükümetin yeterli deste¤i olmad›¤› halde, yeni mültecilerin gelmelerini temin etti. Yerlilerin sald›r› planlar›ndan, yerli kökenli olup ‹ngilizler’in hizmetine giren Pocahontas isimli kad›n›n yard›m› sayesinde zorlukla kurtuldular. Jamestown’a sürekli göçmenlerin gelmesi ise yerlilerle savafla neden oldu. Bölgede tütünün bulunmas› koloniyi ekonomik alanda kendi kendini finanse edebilir hale getirmiflti. Nihayet 1619’da art›k bir istihkamdan öte bir yerleflim merkezi olan James Fort ifllevine uygun bir flekilde Jamestown ad›n› alm›flt›. Amerikal›lar›n geleneksel olarak kutlad›klar› flükran günü ise bu koloniden yaklafl›k 13 y›l sonra, 1620’de oluflturulan ve New England (Yeni ‹ngiltere) bölge- sinde iyi hasada edilen flükür ile alakal›yd›. Bu bölgeye yerleflenler ve Massachu- setts Valisi William Bradford, bölgeye geliflleri ve iyi hasad› kutlamak için bir tür festival organize etmiflti. Asl›nda, hasat yeterli olmam›fl ve yerli halk göçmenlere bal›k tutmada yard›m ederek, kolonidekilerin ayakta kalmas›n› sa¤lam›flt›. Bu kut- lama gelene¤i daha sonra sistemli hale gelmifl ve günümüzde flükran günü olarak bilinen gelenek oluflmufltu. 17. yüzy›l›n bafllar›nda Püritenler’in üzerindeki bask›lar art›nca, radikal bir Pü- riten grubu olan Separatistsler, yani Ayr›l›kç›lar 1607’de Hollanda’n›n Leiden fiehri’ne gitmifllerdi. Burada kendilerine karfl› ayr›mc›l›k yap›lmas›ndan bunalan Püri- tenler, o dönemde henüz kolonileflmenin yeni bafllad›¤› Amerika K›tas›’na, yani Yeni Dünya’ya giderek, flanslar›n› denemeye karar verdiler. Bir grup Püriten, Virginia fiirketi’nden bir toprak imtiyaz› sa¤layarak Mayflower Gemisi ile Virginia’ya do¤ru yola ç›kt›lar. Ancak ç›kan f›rt›na sonucunda kuzeye sürüklenerek Aral›k ay›nda Virginia yerine Cape Cod Körfezi’nde Plymouth’ta karaya ç›kt›lar ve bu bölgeye yerlefltiler. Yeni göçlerle Püritenlik Amerika’n›n de¤iflik yerlerine yay›ld›. Püritenler’in gö- çüyle ‹ngiltere’de birçok flehir, kasaba yar› yar›ya boflalm›flt›. Göçmenlerin önemli bir k›sm› iyi e¤itim alm›fl, üniversite mezunu kiflilerdi. Yerlefltikleri bölge ‹ngiltere’nin küçük bir örne¤i oldu. Zaten ad› da New England, yani Yeni ‹ngiltere idi. Püritenler, Amerika Birleflik Devletleri’nin kurulmas›nda en önemli gruplardan biri oldular. Birçok Amerikan kurumunun alt›nda Püritenler’in imzas› oldu. Har- vard, Yale gibi önemli e¤itim kurumlar› Püritenler taraf›ndan kurulmufltu. Püritenler’in iktidarda oldu¤u dönemde ise ‹ngiltere’den Amerika’ya Püritenler de¤il de kral taraftarlar› göç etmiflti. I. Charles’›n idam›ndan sonra kral taraftar› asiller Virginia’ya gelmifllerdi. FRANSA’DA MEZHEP SAVAfiLARI Katolik-Kalvinist Çekiflmesi Huguenot: 16. yüzy›lda Kalvinizm, ilk kez I. Fransuva’n›n iktidar› s›ras›nda Fransa’da etkisini göstermiflti. Fransa’da reform hareketleri Sertlik yanl›lar›na ra¤men I. Fransuva, Huguenot olarak adland›r›lan Frans›z Pro- s›ras›nda ortaya ç›kan Protestanlar’›n ismidir. testanlar’a karfl› daha hoflgörülü bir politika benimsemiflti. Ancak Protestanlar’›n, Katolik inanc›n› afla¤›lamalar› üzerine, kral saltanat›n›n son y›llar›nda Protestanlar’a karfl› daha sert bir politika izledi. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 111

II. Henri döneminde, Protestanl›¤›n bu yükseliflini bir tehdit olarak alg›layan Osmanl›lar Luther ve taraftarlar›yla ilgilendikleri Fransa kral›, selefine nazaran daha sert tedbirler ald›. Bu amaçla Chateaubriant ölçüde olmasa da Ferman›’n› ilan ederek Protestanlar’›n cezaland›r›laca¤›n› belirtti. Kalvinistler’in faaliyetlerini de takip etmifllerdi. 1567’de 1559-1560 aras›nda tahtta bulunan II. Fransuva zaman›nda, bu kutuplaflma da- Türkiye’den gönderilen bir ha da artt›¤› gibi devlet kademeleri Katolikli¤i ön plana ç›karan Guise ailesinin yö- mektupta, beyaz pelerinleri netimine geçti. Huguenotlar’›n lideri ise Bourbon hanedan›ndan Condé Prensi ve kazaklar› ile Condé Prensi’nin emri alt›nda Saint Louis de Bourbon’du. Denis’de dövüflen II. Fransuva’n›n saltanat›n›n ilk y›l›nda ölümü üzerine çocuk yaflta tahta geçen Kalvinciler’in yi¤itli¤i övülüyordu. Bu mektupta IX. Charles’›n vasili¤ini üstlenen annesi Kraliçe Catherine de Medicis, ülkede geri- Osmanl› padiflah› flunlar› limi düflürmek için Protestanlar’a toleransl› davran›lmas›n› ön gören Saint Germa- söylüyordu: “E¤er bu beyazl›lar benim elimde in Ferman›’n› 1562’de yay›nlad›. Ancak, taviz veriliyor diye ayaklanan Katolikler, olsayd› dünyay› ele Vassy’de birçok Protestan’› katlettiler. Vassy Katliam›, Fransa’da mezhep savafllar›- geçirirdim ve beni bundan n›n bafllang›c› oldu. Protestanlar kraliyet flehirlerine sald›r›rlarken, Frans›z ordusu kimse al›koyamazd›”. Orleans’a yürüdü. Huguenotlar, ‹ngiltere ile ittifak yapt›lar. ‹ngilizler, Atlantik k›y›- s›ndaki Le Haye’yi 1562’de iflgal ettilerse de, ayn› y›l geri çekilmek zorunda kald›- lar. IX. Charles, çat›flmay› durdurabilmek amac›yla 1563’te Amboise Ferman›’n› ilan etti. 1567’ye kadar ülkedeki Huguenotlar ile Katolikler aras›nda fazla bir çat›flma olmad›. Ancak ‹spanya Kral› II. Felipe’nin de mücadeleye dahil olmas›yla Protestan- lar yeniden ayakland›lar. Paris yak›nlar›nda, Saint Dennis Muharebesi meydana geldi. Protestanlar say›lar›n›n azl›¤›ndan dolay› kaybettikleri muharebede düflma- na büyük zarar verdiler. IX. Charles savafl› durdurmak amac›yla 1568’de Protestan- lar’la Longjumeau Antlaflmas›’n› imzalad›. 1569’da Condé Prensi’nin ölümüyle Pro- testanlar’›n lideri Amiral Coligny oldu. Antlaflma uygulanmay›nca, savafl yeniden patlak verdi. Ancak iç savafl zamanla milletleraras› bir mücadeleye dönüfltü. Hollanda ve ‹ngiltere Huguenotlar’a Pa- pal›k ve ‹spanya ise krala destek verdiler. Katolik ordusu, Huguenotlar’› 1569’da Moncontour Muharebesi’nde ma¤lup etti. 1570’de imzalanan Saint Germain Ant- laflmas› ile taraflar aras›nda geçici bir bar›fl sa¤land›.

Fransa’da IX. Charles zaman›nda Protestanlar ve Katolikler aras›ndaSIRA yaflanan S‹ZDE iç savafl za- SIRA S‹ZDE manla milletleraras› bir meseleye nas›l dönüflmüfltür? 2 Saint Barthélemy Katliam› DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M 1572’de ülkedeki Huguenotlar’›n liderlerinden Navarra Kral› Henry’nin ile Kral IX. Charles’›n k›zkardefli Prenses Marguerite’nin ile evlenmesine kararSORU verildi. Ancak SORU Frans›z Parlamentosu bu evlilikten rahats›zd›. Dü¤ün için Huguenotlar Paris’te topland›lar. Protestan asilzâdelerin önemli bir D‹KKAT D‹KKAT k›sm›, dü¤ün bittikten sonrada Paris’te kald›lar. Dü¤ünden dört gün sonra, 22 A¤ustos’ta Amiral Coligny’e suikast teflebbüsünde bulunulunca, gerilim artt›. Kraliçe Catherine Medicis, 23 A¤ustos’ta sarayda gizli birSIRA toplant› S‹ZDE yapt›rarak, SIRA S‹ZDE Huguenot liderlerine sald›r› karar› ald›rd›. 24 A¤ustos’ta Saint Barthélemy Yortusu günü Paris’in kap›lar› kapat›larak, katliam bafllad›. Amiral Coligny ilk öldürülenler- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ dendi. Halk›n da galeyana gelmesiyle beraber yaklafl›k 3.000 Protestan katledilmifl- ti. Paris’teki katliam di¤er flehirlere de dalga dalga yay›ld›. NN Navarral› Henri katliamdan Katolik oldu¤unu aç›klayarakK‹TAP kurtulmufltu. Henri K‹TAP de Navarra, uzun süre Paris’te göz hapsinde tutulduktan sonra 1576’da bir f›rsat›n› bulup kendi memleketine kaçt›. Burada eski dinine dönüp, Katolikler’le mücade- lesini b›rakt›¤› yerden daha büyük azimle tekrar bafllatt›. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 112 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

IV. Henri’nin Fransas› Saint Barthélemy Katliam›’ndan sonra Protestanlar’›n Katoliklere karfl› hiçbir güve- ni kalmad›. IX. Charles, savafla son vermek için Boulogne Ferman›’n› ilan ederek Protestanlar’a baz› dinî özgürlükler tan›d›. Ancak kral 1574’te ölünce, tahta ç›kan III. Henri’nin sert tutumu ve Guiseler’le akrabal›k iliflkisi kurmas› üzerine Hugu- enotlar yeniden ayakland›lar. Sonunda iki taraf aras›nda Monsieur Bar›fl› imzalan- d›. III. Henri bir süre sonra antlaflmay› çi¤neyince, Huguenotlar tekrar savaflmaya bafllad›lar. Puvatya Ferman› ile bar›fl yeniden temin edildi. Kral›n en küçük kardefli Fransuva’n›n 1584’te ölümü ülkedeki gerilimi bir kez daha artt›r›ld›. Ortaça¤’dan beri Fransa’daki kraliyetin veraset kurallar›n› belirleyen Lex Salica’ya göre III. Henri’den sonra, tahta Kalvinist bir prens olan Navarral› Hen- ri’nin geçmesi gerekiyordu. Bu geliflme üzerine Guise Dükü, II. Felipe ile bir ittifak yapt›. Guise Dükü I. Henri ve kardefli Guise Kardinali II. Louis’nin bafl›n› çekti¤i ül- kedeki afl›r› Katolikler, kral›n Protestanlar’a karfl› tepkisini yetersiz görüyorlard›. Lorraine hanedan›na mensup olup Frans›z taht›na geçme planlar› yapan Henri de Guise, On Alt›lar Konseyi’ni kurdu ve “Barikatlar Günü” olarak bilinen 12 May›s 1588’te Paris’te yönetime hakim oldu. Kral flehirden kaçt›. Önce Chartres’e sonra da Blois’e s›¤›nan III. Henri, Navarra Kral› Henri’yi veliahdl›ktan azledip Millî Meclis’i (Etats-Generaux) toplad›ysa da Katolikler’i teskin edemedi. Kral, durumun kötüye gitti¤ini görünce, özel muhaf›zlar›n›n suikast›yla Guise kardeflleri öldürttü. Suikast- tan sonra Paris Parlamentosu kral› suçlarken, kral yanl›lar› Tours’ta topland›. Henri de Navarra, bu ölüm kal›m an›nda Kral III. Henri’yi yaln›z b›rakmad›. ‹ki Henri, Paris’i kuflatt›. Ancak daha muhasaran›n ilk ay›nda 1589 y›l›nda III. Henri, karargâh›na sokulmay› baflaran genç bir rahip taraf›ndan hançerle öldürüldü. Bu cinayet yüzünden Paris kuflatmas›n› kald›rmaya mecbur kalan Henri de Navarra, Fransa taht›n› ve tac›n› devrald›¤›n› bütün dünyaya ilan etti. Fakat II. Felipe tara- f›ndan daha güçlü bir flekilde desteklenen baflta Paris olmak üzere birçok flehir, yeni kral› tan›mad›. IV. Henri, Fransa’n›n genelinde otoritesini kabul ettirmek için savafl ve siyasetle birçok flehri otoritesi alt›na ald›. 14 Mart 1590’da Ivry’de Mayenne Dükü Charles de Lorainne’i bozguna u¤ratt›. Amac›na ulaflmak için as›l umudu ise, Katolikler’in büyük destekçisi ‹spanya Kral› II. Felipe’nin gücünün Osmanl› donanmas›n›n yar- d›m› ile k›r›lmas› idi. Temmuz 1593’te Katolik oldu¤unu ilan ederek krall›¤›n›n ta- n›nmas›n› sa¤lamaya çal›flt›. Baz› flehirler kral›n Katolikli¤ine inan›rken baz›lar› ise bu davran›fl›n›n göster- melik oldu¤una kanaat getirmiflti. Reims, Katolik Birli¤i’ne ba¤l›l›¤›n› sürdürdü¤ü için IV. Henri, 27 fiubat 1594’te Chartres’te taç giydi. 22 Mart 1594’te daha önce kuflat›p alamad›¤› Paris’e bir direniflle karfl›laflmadan girdi. Fransa Kral›, Katolikler’in kurdu¤u Kutsal Birlik’e deste¤ini kesmek için 1595 Ocak’›nda ‹spanya’ya savafl açt›. Kral 1595’te papa taraf›ndan affedildi. Mezhep de- ¤ifltirmesine ra¤men, radikal Katolikler’e so¤uk davranan IV. Henri, ülke gelinde- ki gerilimi düflürdü. Huguenotlar’›n korkusunu azaltt› ve 1598’de Nantes Ferma- n›’n› ilan ederek ülke genelindeki Protestanlar’a dinî özgürlük temin etti. IV. Henri döneminde krall›k gücü ve otoritesi yeniden sa¤lan›p, ekonomi bir düzene sokuldu. Askeri sistem gelifltirildi ve ülkedeki mali dengeler sa¤land›. Pau- lette denilen y›ll›k vergi düzenlemesi gerçeklefltirildi. ‹ntendant ad› verilen sistem sayesinde asalet sahibi mülki idareciler vas›tas›yla devletin taflradaki denetim gücü artt›. Merkeziyetçi yap› dahilinde aristokrasiyle gerilim düflürüldü. “Otlaklar ve tar- lalar Fransa’y› besleyen iki memedir, gerçek Peru maden ve hazineleridir” sözü meflhur olmufltur. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 113

Saltanat›n›n son döneminde, Habsburglar’›n yükseliflinden rahats›z olan Fransa kral›, Ren bölgesinde, s›n›r çat›flmalar›yla u¤raflmaktayd›. Sefere ç›kmaya haz›rla- n›rken 1610 y›l›nda fanatik bir Katolik taraf›ndan suikasta u¤ray›nca Fransa taht›na 9 yafl›ndaki o¤lu XIII. Louis geçti.

Fransa Kral›n›n Yeni Avrupa Projesi IV. Henri, Avrupa Birli¤i’nin öncülerinden biridir. Habsburglar’›n gücünü y›k›p, kendi müttefiki olan Türkleri Asya’ya sürdükten sonra Rusya’n›n d›flar›da b›rak›ld›- ¤› yeni bir Avrupa’y› kurmay› tasarlam›flt›. Avrupa devletleri aras›ndaki güç dengelerini oluflturma ve bu “Avrupa Hristiyan Cumhuriyeti”nde ebedî bar›fl› sa¤lama kisvesi alt›nda asl›nda Osmanl› sultan›n›n Avrupa topraklar›ndaki hükümdarl›¤›n› yoketmek ve Habsburg hanedan›n›n gücü- nü azaltmak istiyordu. IV. Henri, Avrupa Hristiyan Cumhuriyeti’ni 3 ayr› grupta toplanan 15 ba¤›ms›z devlete ay›racakt›.

Kardinal Richelieu Dönemi XIII. Louis’nin vasili¤ini annesi Marie de Medici üstlendi. Toskana dükünün k›z› olan kraliçe döneminde ülkedeki ‹talyan kökenli bürokratlar›n nüfuzu artt›. Hugu- enotlar’›n isyan› zorlukla bast›r›ld›. 1614’te, o¤lu XIII. Louis’nin ehliyetini kazanmas›ndan sonra, devlet içinde etki gücü azalan Marie de Medici, Kardinal Richelieu’ya destek verdi. Bu destek hem Kardinal Richelieu’yu hem de Marie de Medici’nin devlet içinde gücünü artt›rd›. Fransa Kral› XIII. Louis, babas› kadar Nantes Ferman›’n›n öngördü¤ü özgürlük- leri uygulamaya ›srarc› de¤ildi. Nitekim Huguenotlar, 1621’de isyan edince, kral›n kuvvetleri Saumur ve Saint Jean d’Angely’i ele geçirmifller, Huguenotlar’›n merkezi olan La Rochelle’yi abluka alt›na alm›fllard›. Taraflar aras›nda 1622’de Montpel- lier Antlaflmas› imzalanarak savafl durduruldu. Huguenotlar, Montpellier Antlaflmas› ve Nantes Ferman›’na kral taraf›ndan uyul- mad›¤› gerekçesiyle, 1625’te bir kez daha isyan ettiler. ‹ngiliz ve Hollanda donanmas›n›n da deste¤ini alan Frans›z ordusu, Re Adas›’n› denizden ve karadan ablukaya ald› ve 1625 Eylül’ünde kaleyi ele geçirdi. 1626’da Paris Antlaflmas› ile Hugu- enotlar’a, ana karargâhlar› La Rochelle’de bu kez donanma bulundurmamak kayd› ile inanç özgürlü¤ü hakk› geri verildi. Buna karfl›n ‹ngiltere, el alt›ndan Huguenotlar’›n isyan›n› desteklemeye baflla- m›flt›. Nitekim Huguenotlar 1627’de La Rochelle merkezli olmak üzere bir kez daha ayaklanm›fllard›. Ayn› y›l Fransa Kral› XIII. Louis ve Huguenotlar aras›nda yap›lan Alais Antlafl- mas›’yla Nantes Ferman› ile Huguenotlar’a verilen dinî ve kültürel haklar bir kez daha teyit edildi. Kardinal Richelieu, 1624’te kral taraf›ndan baflbakanl›¤a getirilmiflti. XIII. Louis, devlet ifllerini büyük ölçüde Kardinal Richelieu’ya b›rakt›¤›ndan bu dönem onun ad›yla an›l›r. Kardinal Richelieu, içerideki Protestanlar’a karfl› oldukça sert önlem- ler alm›fl, onlar›n gücünü büyük ölçüde k›rm›flt›. Huguenotlar’›n sahip olduklar› di- nî ve kültürel haklar muhafaza edilmekle birlikte, Protestanlar’›n Fransa içindeki siyasi güçleri bitirilmiflti. Kardinal Richelieu, Otuz Y›l Savafllar›’n› da ülkesi için bir f›rsat olarak kulland›. Kardinal Richelieu 1642’de ölünce, görevini kendisi ile ayn› siyasal çizgiyi takip eden Kardinal Mazarin üstlendi. XIII. Louis’nin de 1643’te ölümü üzerine, tahta ço- cuk yafltaki XIV. Louis geçti ve naibeli¤ini üstlenen annesi Avusturyal› Anne, Ma- 114 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

zarin’i destekledi. 1648’deki Vestfalya Antlaflmas›, Avrupa’da Avusturya egemenli- ¤inin k›r›lmas›n› sa¤l›yor ve dengeleri de¤ifltiriyordu. Kardinal Mazarin, savafl› yü- rütmek için s›k› bir maliye politikas› takip etmiflti ve devlet yönetiminde merkezi- yetçi bir anlay›fla sahipti.

HABSBURGLAR’IN ALTIN ÇA⁄I 16. yüzy›l›n en büyük siyasi güçlerinden biri olan ‹spanya, gerek K›ta Avrupas›’nda sahip oldu¤u topraklarla, gerekse de sahibi oldu¤u kolonilerle, k›ta tarihi gelifliminde çok önemli bir oynam›flt›. Bu dönem ‹spanya tarihinde “imparatorluk ça¤›” olarak bilinir. 1519’da tahta ç›kan fiarlken, bütün Avrupa’y› Habsburg hanedan› çat›s› alt›nda birlefltirmeyi hedeflemiflti. fiarlken, Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’nun, bü- tün k›taya hakim olmas›n› istemekteydi. fiarlken, ‹mparatorlu¤un ‹spanya kanad›- n›n hükümdarl›¤›n› üstlenirken, kardefli Ferdinand Avusturya kanad›n›n hüküm- darl›¤›n› üstlenmiflti. Habsburglar’›n en büyük iki rakibi Fransa ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ydu. fiarlken’in amac›, Fransa’ya hakim olup, Habsburg topraklar›n› fiziksel olarak birlefltirmek, Osmanl›lar’› ise özellikle Tuna Nehri’nin güneyinde tutmakt›. Ancak istedi¤i baflar›y› sa¤layamad›. 1555’te Augsburg’tan çok k›sa bir süre sonra, gut ve epilepsi olan fiarlken, ‹s- panya taht›ndan o¤lu lehine, Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u taht›ndan ise kardefli Ferdinand lehine feragat etti. Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u art›k Viyana’dan yönetilmeye baflland›.

Avusturya ‹mparator Ferdinand’›n en büyük derdi bir türlü ilerlemesini durduramad›¤› Os- manl› ‹mparatorlu¤u idi. Kanunî 1566’da Sigetvar’› elegeçirdi. 1568’de Osmanl› fetihlerinin tan›nmas› ve hakimiyeti alt›ndaki Macar topraklar› için Avusturya’n›n y›l- l›k 30 bin alt›n ödemesi flart›yla 8 y›ll›k bar›fl yap›ld›. Antlaflma daha sonra tekrar uzat›ld›ysa da 1591’den itibaren iki devlet aras›nda s›n›r çat›flmalar› bafllad› ve 1593-1606 aras›nda 13 y›l sürecek “Uzun Türk Savafllar›” meydana geldi. 1606’da imzalanan Zitvatorok Antlaflmas›’yla uzun süreli bir sulh dönemine girildi. II. Rudolf, astroloji ve simya 1576’da ‹spanya saray›nda büyümüfl koyu bir Katolik olan II. Rudolf’un tahta merakl›s›yd›. Ömrünü de¤eri düflük madenleri, alt›na ç›kmas›ndan sonra, Protestanlar d›flland›. Karfl› reform uygulamalar› yüzünden çevirdi¤ine inan›lan filozof Protestanlar ayakland›lar. Dinî çekiflmenin sonunda Otuz Y›l Savafllar› ç›kt›. II. Fer- tafl›n› aramakla geçirmiflti. dinand’›n dinî birli¤i sa¤lamak için 1629’da ç›kard›¤› “Eskiye Dönüfl Ferman›” Pro- testanlar’› çileden ç›kard›. Birçok Protestan ülkeyi terketti. Otuz Y›l Savafllar›’ndan Avusturya büyük yaralar alarak ç›kt›.

‹spanya II. Felipe, babas› gibi koyu bir Katolik’ti. Kral, ilk ifl olarak, 1551’den itibaren devam eden ‹talya’daki savafllar› noktalad›. Fransa Kral› II. Henri ile 1559’da Cateu- Cambresis Antlaflmas›’n› imzalad›. ‹spanya bu antlaflma ile Metz ve Verdun’u Fran- sa’ya b›rak›yor, ancak Fransa’ya da ‹talyan Yar›madas› üzerindeki üstünlü¤ünü ka- Moriskolar (Müdeccenler): bul ettiriyordu. ‹spanya’da 1492’de devletlerini kaybedip, II. Felipe, seleflerinin Moriskolar’a uygulad›¤› bask› politikas›n› devam ettirdi. Hristiyan hakimiyetinde Müslümanl›klar›n› gizli flekilde sürdürdüklerinden flüphelendi¤i Moriskolar’› yafla- yaflamak zorunda kal›p, d›klar› bölgeden sürerek, ülkenin çeflitli bölgelerine da¤›tt›. zorla Hristiyanlaflt›r›lan Endülüslü Müslümanlar’a II. Felipe döneminin ilk y›llar›nda Osmanl›lar ile mücadele edildi. ‹spanyollar, verilen isimdir. 1560’ta, Osmanl›lar’a karfl› oluflturulan kutsal ittifaka önderlik ettiler. Ancak Cerbe 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 115

Deniz Savafl›’nda, Turgut Reis ve Piyale Pafla, Haçl›lar’a karfl› büyük bir zafer kazand›lar. K›br›s’›n fethini müteakip gerçekleflen 1571’deki ‹nebaht› Savafl› ise Haç- l› donanmas› için bir zafer oldu. ‹spanya’n›n bir di¤er önemli sorunu Hollanda meselesiydi. Ancak isyan eden Hollanda’da hakimiyetini bir türlü kuramad›. II. Felipe saltanat›n›n son y›llar›nda, Fransa ile savafla giriflti. Ancak istedi¤i baflar›y› sa¤layamad› ve 1598’de yap›lan antlaflma ile IV. Henri’nin Fransa krall›¤›n› kabul etti. Babas›n›n yerine tahta geçen III. (Dindar) Felipe de selefi gibi Karfl› Reform yanl›s› tutumunu sürdürdü. Buna karfl›n, ‹spanyollar, dönemin en önemli askerî strateji uzmanlar›ndan biri olan Maurice Nassau karfl›s›nda, baflar›l› olmad›lar. 1607’de imzalanan ateflkesle, her ne kadar hukuken tam ba¤›ms›z olmasa da Hol- landa, bu ateflkesten sonra ba¤›ms›z bir devlet olarak hareket etmeye bafllayacakt›. III. Felipe’nin en meflhur icraatlar›ndan biri Moriskolar’›n ‹spanya’dan sürgün edilmeleridir. Kral, 300 bin Morisko’yu Müslümanlar ile iflbirli¤i yapt›klar› gerekçe- siyle Fas ve Tunus’a sürmüfltür. III. Felipe döneminde, ‹spanya büyük bir sosyal ve ekonomik darbo¤az›n içine girmifltir. Güney Amerika’daki, ‹spanyol sömürgelerinden getirilen de¤erli madenlerle elde edilen zenginlik zamanla enflasyonu körüklemifl, ‹spanya’da paran›n de- ¤eri düfltü¤ü gibi hayat pahal›l›¤› bafllam›flt›r. Buna bir de 1590’lardaki k›tl›k eklenince, s›k›nt› daha da büyümüfltü. Hollanda ile olan savafl daha çok profesyonel asker gerektirmifl bunun sonucunda maliye iflas etmiflti. IV. Felipe’nin iktidar y›llar›, ‹spanya’n›n alt›n y›llar›n›n sonuydu. IV. Felipe, Otuz Y›l Savafllar›’nda, Protestanlar’a karfl› savafl›n› devam ettirdi. 1621’de Hollan- da’daki savafl yeniden bafllad›. 1624’te Breda’y› ‹spanyollar ele geçirdikleri halde tutunamad›lar. Zira Hollandal›lar di¤er Protestan devletler yan›nda, Katolik Fran- sa’n›n da deste¤ini alm›fllar ve ‹spanyollar’›n, taarruzlar›n› püskürtmüfllerdi. Hol- landal›lar denizlerde de baflar›l›yd›lar, 1631’de Zeeland aç›klar›nda, 1639’da ‹ngiltere yak›nlar›nda ‹spanyollar’› ma¤lup etmifllerdi. Bu s›rada, Katalonya ve Porte- kiz’de, Fransa’n›n da teflvikiyle Madrid yönetimine karfl› baflkald›r› gerçekleflmiflti. ‹spanya 100 y›ll›k dünya gücü olma özelli¤ini ise 1643’teki Rocroi Muharebe- si’nde kaybetmiflti. Frans›zlar, Otuz Y›l Savafllar›’n›n en önemli mücadelelerinden biri olan bu savaflta ‹spanyollar’› ma¤lup etmiflti. Bu savafl neticesinde ‹spanya- Avusturya ortakl›¤› büyük bir darbe yemiflti.

‹spanya Hakimiyeti Alt›ndaki Portekiz 1578’deki Vadiü’l-Mehazin Muharebesi’nde Portekizliler Osmanl› ve Fas birliklerine ma¤lup olduklar› gibi genç Portekiz Kral› Sebastian bu muharebede varisi olmadan ölmüfl, cenazesi bile bulunamam›flt›. Gerek kral›n yaflay›p, yaflamad›¤›n›n bi- linmemesi ve gerek oluflan otorite bofllu¤u, ülkeyi bir kargaflan›n içine sokmufltu. Ailenin son temsilcisi ve kral›n halefi Kardinal Henrique’nin de 1580 Ocak’›nda öl- mesiyle Portekiz taht›na geçecek kimse kalmam›flt›. Bu durumu f›rsat bilen ve anne taraf›ndan Portekiz hanedan› ile ba¤› olan II. Felipe 1580’de krall›¤›n› ilan edip, Portekiz ve ‹spanyol tahtlar›n› kendi flahs›nda birlefltirdi. Böylece dünyan›n en bü- yük iki sömürgeci devleti birleflmiflti. Portekiz, ‹spanyol hakimiyeti alt›nda oldu¤u y›llarda baharat pazar›n› ‹ngiliz ve Hollandal›lar’a kapt›rd›. Portekizliler, Katalon- ya’daki bir isyan› f›rsat bilip, Fransa’n›n da deste¤ini alarak 1640’da ayaklan›p, devletlerine kavufltular. Portekizliler, daha sonra sömürgelerine yerleflen Hollandal›lar’› Brezilya ve Afrika’dan ç›kard›lar. Ancak ayn› baflar›y› Asya’da gösteremeyip, birçok sömürgelerini kaybettiler. ‹spanya, Portekiz’in ba¤›ms›zl›¤› resmen 1668’de tan›d›. 116 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

HOLLANDA’NIN (FELEMENK) DO⁄UfiU Flandre flehirlerinde Protestanl›k yay›l›nca ‹mparator fiarlken, bölgede bask› kur- mufltu. Ancak Engizisyon’a ra¤men Protestanl›¤›n yay›lmas› durdurulamad›. 1550’den itibaren Kalvinizm’in de Flandr’e girmesi ise Hollanda’n›n ortaya ç›kma- s›na zemin haz›rlad›. II. Felipe, Flandr’deki Protestanlar’a karfl› babas›ndan daha sert bir tutum benimsedi. Bask›n›n artmas› üzerine 1566’dan itibaren o dönemde Birleflik Eyalet- ler olarak bilinen Hollandal›lar ‹spanya’ya karfl› sivil direnifle bafllad›lar. Bunun üzerine II. Felipe Alba Dükü Fernando Alvarez’i, ‹spanyol Hollandas›’na vali olarak gönderdi. Alvarez’in kurdu¤u bask› üzerine Protestan isyanc›lar›n›n bir k›s- m› ‹ngiltere’ye bir k›sm› ise Protestan Alman Prenslikleri’ne s›¤›nd›lar. Ancak hal- k›n tepkisi durmam›fl ve özgürlük mücadelesi bafllam›flt›. Bu yüzden 1568’te bafllay›p, 1648’te Vestfalya Antlaflmas›’yla Hollanda’n›n tam ba¤›ms›zl›¤› ile sona eren mücadele dönemine “80 Y›l Savafllar›” ad› verilmifltir. Hollanda’n›n ba¤›m- s›zl›k hareketinin lideri olan Sessiz William, büyük bir asker ve Orange haneda- n›n kurucusudur. Kuzey Flandr’daki Protestan eyaletler 1579’da da “Utrecht Birli¤i” ad›yla yedi vi- layetten oluflan Protestan Hollanda Cumhuriyeti’ni kurdular. Güney, yani bugünkü Belçika, Katolik olarak ‹spanya idaresinde kald›. Prens William Osmanl›’dan da yard›m istemiflti. Osmanl› idaresi, ‹spanya’n›n Akdeniz’deki faaliyetlerini s›n›rland›racak bu iste¤i müspet karfl›lam›flt›. Ancak K›b- r›s seferi ve ‹nebaht› Savafl› yard›m gönderilmesini engellemiflti. Osmanl›lar’›n 1578’den itibaren fiark’ta Sefevîler’le y›prat›c› bir savafla giriflmesi ikinci defa yard›m› engelledi. ‹spanya’n›n sald›r›lar›, bundan sonra hissedilir derecede artt›. II. Felipe, silahl› mücadeleyle alt edemedi¤i William’› 1580’de a¤›r suç- lamalarla ki, suçlar›ndan biri de Türkler’le ittifak kurmak idi, kanund›fl› ilan etti. William’› öldürene büyük ödüller vaat edildi. 1584’te William öldürüldü. ‹spanyollar kuzeyde tekrar ilerlemeye bafllad›lar, ancak William’›n yerine geçen o¤lu Ma- urice ‹spanyollar’la mücadeleye devam etti. Hollandal›lar, 1590’dan itibaren yeni gelifltirdikleri “fleuten” adl› gemileriyle Hindistan ve Atlantik’te ticarete önem verdiler. Seri olarak üretilen ve okyanuslar- da h›zla hareket eden yeni tip bu gemiler Hollandal›lar’a büyük üstünlük sa¤l›yordu. ‹spanyollar ise 1588’de ‹ngiltere’yi istilaya giderken “Yenilmez Armada” diye adland›r›lan donanmalar› yok olmufl ve deniz üstünlü¤ünü kaybetmifllerdi. Bun- SIRA S‹ZDE dan sonrakiSIRA mücadele S‹ZDE dünya ticaretini ele geçirmek üzerine olacakt›. Hollanda gemileri ‹spanyol, Frans›z, Portekiz ve ‹ngiliz tüccarlar›n mallar›n› tafl›d›lar. Ticaretin

DÜfiÜNEL‹M artmas›yla DÜfiÜNEL‹MAmsterdam’da bankac›l›k yükseldi. Denizden kazan›lan topraklar› ot- laklara dönüfltürerek, süt sektörünü gelifltirdiler. Hollanda, 1609’da ‹spanya ile 12 y›ll›k ateflkes imzalayarak, ticarette daha da büyüme yoluna gitti. Denizlerde yüz- SORU lerce HollandaSORU gemisi dünya ticaretinin tekelini elinde tutuyordu.

D‹KKAT Büyük ticaretD‹KKAT potansiyeline ra¤men Hollanda henüz ba¤›ms›z bir devlet olarak tan›nm›yordu. Dünyan›n en büyük ticaret potansiyeline sahip Akdeniz’e, kendi bayraklar›yla giremi- yorlard›. Hollandal›lar, Akdeniz’de Frans›z ve ‹ngiliz bayraklar› alt›nda ticaret yap›yorlar- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE d›. 1609’da ‹spanya ile ateﬂkes imzalamalar›n›n hemen ard›ndan Osmanl› sultan› taraf›n- dan tan›nmak ve Akdeniz’de ticaret yapabilme izni alabilmek için temaslara baﬂlad›lar. AMAÇLARIMIZ NN1612’de Hollanda’yaAMAÇLARIMIZ kapitülasyon verilip, bu ülke resmen tan›nd›.

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 117

Ateflkes’in bitmesinden sonra Hollanda, ‹spanya ile 1621’den 1648’e kadar sü- recek bir savafla girdi. Hollanda bafllang›çta ‹spanya karfl›s›nda ma¤lubiyetler alsa da, 1639’da ‹spanya donanmas›na büyük bir darbe vurdu. Otuz Y›l Savafllar›’n›n sonunda ‹spanya ile Münster Antlaflmas›’n› imzalayarak ba¤›ms›zl›¤›na resmen kavufltu.

KUZEY AVRUPA DEVLETLER‹ ‹skandinav devletlerinin tarihte önemli rol oynayanlar› ‹sveç ve Danimarka’d›r. Bu iki devlet, yüzy›llar boyunca ba¤›ms›z olarak mücadele etmifller, ‹zlanda, Norveç ve Finlandiya ise ba¤›ms›zl›klar›na çok geç kavuflmufllard›r. Ancak ‹sveç ve Dani- marka, askeri aç›dan güçlü olsalar bile nüfuslar›n›n azl›¤›ndan dolay› ancak Kuzey Almanya, Pomeranya ve Balt›k gibi yak›n co¤rafyalarda söz sahibi olabilmifllerdir. Danimarka Kral› II. Christian’›n ‹sveçli asilzâdelerin gücünü k›rmak amac›yla 1520’de Stockholm’e girmesi ve burada Stockholm Kan Banyosu ad› verilen olay neticesinde, iki taraf aras›nda ipler tamamen koptu. ‹sveçliler, 1523’te Vasa hanedan›ndan I. Gustav’› hükümdarlar› olarak ilan ettiler. ‹sveçliler’in bu ad›m› asl›nda Kalmar ittifak›n›n sonuydu. 1524’te Danimarka ile imzalanan ve ‹sveç’in ba¤›ms›z- l›¤›n› teyit eden Malmö Antlaflmas›’ndan sonra ‹sveç, Lutherism’e geçti ve Gustav Vasa’n›n yönetiminde (1523-1560) daha istikrarl› bir dönem geçirdi. Gustav Vasa’n›n ölümü, ‹sveç’te taht mücadelesine neden oldu¤u gibi, Kalmar 1397’de ‹sveç, Norveç ve Danimarka’n›n ortak ç›karlar Birli¤i bozuldu¤undan beri mevcut olan ‹sveç-Danimarka geriliminin savafla dö- do¤rultusunda, kendi siyasi nüflmesinde de etkili oldu. Danimarka Kral› II. Frederick, Kalmar Birli¤i’ni yeniden varl›klar›n› sona erdirmeden ihya etmek istiyordu. oluflturduklar› Kalmar Birli¤i, özellikle Kuzey Alman ‹ki taraf aras›nda 1563-1570 aras›nda gerçekleflen Kuzey Savafllar›’n› bafllatan devletlerinin oluflturdu¤u olay ise, Danimarka kral›n›n armas›nda ‹sveç’i sembolize eden üç tac›n yer alma- Hansa Birli¤i’nin ticari gücüne ve Alman siyasi s›yd›. ‹sveçliler, Danimarka kral›n›n bu simgeyi kullanarak, Kalmar Birli¤i’ne vur- nüfuzuna alternatif bir gu yapt›¤›n› iddia ettiler ve armadan bu figürün çekilmesini istediler. Ancak Dani- oluflumdu. marka bu teklifi kabul etmedi¤i gibi ‹sveç’in Hessen Krall›¤›’na yollad›¤› elçileri tutsak etti. Bunun üzerine ‹sveç, Danimarka ve Norveç’in sembollerini, kraliyet ar- malar›na ekledi. ‹sveç’in 1561’de Talinn Liman›’na hakim olmas›ndan, Livonya’ya (Estonya ve Letonya) gelmesinden rahats›z olan Lehistan ve Lübeck Prensli¤i, Danimarka’n›n yan›nda savafla dahil oldu. Yedi Y›l Savafllar› olarak da bilinen bu mücadele, hem karada hem de denizde gerçekleflti. 1568’de ‹sveç taht›na ç›kan III. Johan elçilerini bar›fl için Danimarka’ya yollaya- rak, Roskilde Antlaflmas›’n› imzalam›flt›. Ancak antlaflman›n flartlar›n› a¤›r bulan III. Johan, bu metni onaylamad›. Nihayet 1570’de taraflar aras›nda Stettin Antlaflmas› imzalanarak, savafl bitirildi. Buna göre, iki taraf da savafl öncesi s›n›rlar›na döne- cek, ancak ‹sveç, önemli miktarda savafl tazminat› ödeyecek ve Elfsborg Kalesi’nin iadesi için yüklü bir ödeme yapacakt›. Bu antlaflma, Danimarka’n›n art›k Kalmar Birli¤i gibi, kendisinin asli güç oldu- ¤u bir yap›lanmay› ‹sveç’e kabul ettiremeyece¤inin deliliydi. Ancak Danimarka’n›n ‹skandinavya’n›n en güçlü devleti oldu¤u da ortaya ç›km›flt›. 1592’de ‹sveç taht›na ç›kan Sigismund’un koyu bir Katolik ve Karfl› Reformcu olmas› ‹sveç toplumunda ve devlet adamlar›nda rahats›zl›¤a neden oldu. Nihaye- tinde naiplik görevini üstlenen fiarl, 1598’de Sigismund’a isyan ederek, ‹sveç taht›- n› elegeçirdi. 1604’te ise IX. fiarl ismiyle resmen kral oldu. IX. fiarl, Rusya’daki is- tikrars›zl›ktan yararlanarak bu ülkeye sald›rd›. ‹sveç’in birkaç baflar›s›ndan sonra 1612’den itibaren savafl durgunlaflt›. 118 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Danimarka ile ‹sveç aras›nda ise bölge hakimiyeti yüzünden 1611’de yeni bir savafl ç›kt›. Ayn› y›l IX. fiarl’›n ölümü üzerine o¤lu II. Gustav Adolf bafla geçti. An- cak ‹sveç al›nan baflar›s›z sonuçlardan sonra bar›fl yapmaya mecbur kald›. ‹ngiltere’nin arabuluculu¤u ile iki devlet aras›nda 1613’te Knared Antlaflmas› imzaland›. ‹sveç, Danimarka’ya 1 milyon riksdaler tazminat ödeyecek, Danimarka’n›n Lapp- land’daki hakimiyeti tan›nacakt›. Danimarka, Sound Bo¤az›’n›n her iki kanad›nda da hakimiyetini koruyordu. Antlaflmadan sonra Gustav Adolf, Rus cephesine döndü. Kral, baflar›lar elde edip, Ruslar’› bugünkü Estonya’dan ve Finlandiya’n›n kap›s› say›lan ‹ngirya’dan ç›- kard›. Ruslar’› Balt›k’tan uzaklaflt›ran Stolbovo Antlaflmas› 1617’de imzaland›. Gustav Adolf, savafllardan sonra aristokrasinin ekonomik gücünü k›r›p, devletin vergi gelirlerini artt›rd›. Ancak bu s›n›f› devlete küstürmemek amac›yla Riksrad denilen ve zâdegan s›n›f›ndan oluflan meclis ile yetkilerini paylaflt›. Ülke içinde bü- yük bir e¤itim reformu gerçeklefltirmifl, Uppsala’daki üniversiteye büyük mali kaynaklar tahsis etmifl ve saltanat›n›n sonunda Tartu’da yeni bir üniversite açt›rm›flt›. Yine ticareti gelifltirmek için, 1621’de Göteborg liman flehrini kurdu. Gustav Adolf’u dünya tarihinde öne ç›karan özelli¤i ise askeri teorisyenli¤i ve komutanl›¤›yd›. Kral, ‹sveç ordusunun asker say›s›n›, ‹sveç’in kald›rabilece¤i en üst seviyeye ç›karm›fl, tüfekli birliklerinin atefl gücünü ve atefl h›z›n› artt›rm›fl, m›z- rakl› birlikler ile tüfekli birlikleri dengeli ve oranl› bir flekilde tanzim etmiflti. Uzun süredir pasif rol oynayan süvari birliklerini yeniden vurucu güç haline getirtmiflti. ‹sveç’in, Gustav Adolf ve onun maharetli flansölyesi Axel Oxenstierna önderli- ¤inde yürüttü¤ü bu askeri ve idari reformlar meyvelerini Otuz Y›l Savafllar›’nda (1618-1648) verdi. ‹sveç’in Otuz Y›l Savafllar› içinde Lehistan ile olan mücadelesi 1629’da Altmark Antlaflmas› yap›larak noktaland›. ‹sveç, bu antlaflmayla önemli Balt›k limanlar›na tek bafl›na sahip oldu. Danimarka, ise savafl patlak verdi¤i s›rada IV. Christian taraf›ndan istikrarl› bir biçimde yönetilmekteydi. Danimarka donanmas› modernize edilmifl ve ülkedeki kaleler ve istihkâmlar sa¤lamlaflt›r›lm›flt›. Ticaretin gelifltirilmesi için Do¤u Hindis- tan, Grönland, ‹zlanda ticaret kumpanyalar› kurulmufltu. Ancak Katolik ordular›na yenilen Danimarka, Lübeck Antlaflmas›’n› imzalayarak savafltan çekildi.

OTUZ YIL SAVAfiLARI Bohemyal›lar (Çekler) gerek millî ve gerek de dinî sebeplerden dolay›, de¤iflik dö- nemlerde Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’na karfl› isyan etmifllerdi. Protestan olan Çekler, ‹mparator II. Rudolf’a din özgürlü¤ü hususunda belirli tavizler verdirttiler. Ancak imparatorun Bohemya’daki temsilcileri Protestanlar’a verilen haklar› uygulamaya koymak istemediler. Bunun üzerine Çek Protestanlar›, Silezyal› ve Moravyal› Protestanlar ile iflbirli¤i yaparak yeni bir hükümet kurdular ve isteklerini yeniden ‹mparator Rudolf’a bildirdiler. Çaresiz kalan imparator, 1609’da yay›nlad›¤› bir fermanla Çek Protestanlar›’n›n isteklerini kabul etti. Protestanlar’›n, kilise topraklar›na kendi ibadethanelerini infla etmeleri üzerine imparatorluk temsilciler heyeti bu kiliselerin y›k›m›na karar verdi. Ancak 1617’de bu karara Protestanlar yine itiraz edince, ipler tamamen koptu. Protestanlar’›n haklar› ellerinden al›nd›. Temsilcilerin bu kat› tutumu tak›nmalar› üzerine Protestanlar do¤rudan ‹mparator Matthias’a baflvurmay› uygun gördüler. Ancak imparatorun cevab› da gayet sert oldu. Çekler, aradaki ihtilaf›n müsebbibi olarak Prag’da bulunan imparatorun temsilcilerini gördüler. Hakikaten bu iki temsilci de Protestanlar’› sapk›n olarak görmekteydi. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 119

Protestan Çekler, Thurn Kontu Mattias önderli¤inde isyan ederek 1618’de kral- l›k saray›n› bast›lar. ‹ki imparator temsilcisine hakaret ettikten sonra onlar› pence- reden afla¤› att›lar. Ancak temsilciler 18 metre yükseklikten içi gübre ve pislikle dolu bir hende¤in içine düflmüfller, gübrenin yumuflat›c› etkisi ölümlerine engel olmufltu. Prag’da yaflanan bu hadise Viyana Saray›’na ulafl›nca, imparator olay› isyan olarak yorumla- d›. ‹syanc›lar da Prag’da yeni bir hükümet teflkil ettiler. Bu çat›flma bütün k›taya ya- y›larak, Avrupa’n›n genelinde mezhep esasl› bir kamplaflma bafllad›. Katolik devletler, Kutsal Roma-Cermen imparatorunun yan›nda yer alarak Liga’y› olufltururken, Protestanlar ise “Union” ad› verilen siyasi birli¤i meydana getirdiler. Bavyera Elektörü Maximilian’in imparatora destek vermesi Katolik cephesini kuvvetlendirdi. Bundan cesaret alan II. Ferdinand, Tilly komutas›ndaki bir orduyu Bohemya’ya gönderdi. Savafl› kazanan Katolik ordusu Prag’da hakimiyeti sa¤lad›. Daha sonra Pilsen fiehri’nin düflmesi ile beraber Bohemyal›lar’›n isyan› sona erdi. ‹syana destek veren Silezya, Erdel gibi prenslikler de imparatorla anlaflt›lar. Protes- tan din adamlar› sürüldüler. Ancak bu geliflmelerden Protestan prensler, hiç mem- nun de¤illerdi. ‹mparatoru seçen elektörler kurulunda Protestanlar’a ait bir sandalyenin Bavye- ra elektörüne verilmesi Kuzey Alman prenslikleri ve ‹skandinav müttefikleri için barda¤› tafl›ran son damla oldu. Danimarka Kral› IV. Christian “Protestanl›¤› ve Ku- zey Almanya’y› kurtarmak” vazifesini 1625’te kendi üzerine ald›. Danimarka’n›n müttefikleri aras›nda ‹ngiltere, Afla¤› Saksonya ve Hollanda vard›. ‹mparatorun ordusu, Danimarkal›lar’› ertesi y›l Luther am Harenberg’te, ma¤lup etti. ‹mparatorluk ordular›n›n Balt›k’›n kilidi olan Stralsund’u ele geçirme ihtimali üzerine ‹sveç Da- nimarka’ya ve Kuzey Alman prensliklerine yard›m etti. ‹sveç, Lehistan ile antlaflma yapt›ktan k›sa bir süre sonra 1630’da Avusturya’ya savafl ilan etti. Avusturyal›lar, ‹s- veç kral› için “Karlar kral› güneflte eriyecektir” dediler ama eriyen Kutsal-Roma- Cermen ‹mparatorlu¤u olacakt›. Yaflanan bu geliflmelerden sonra Protestan ve Katolik ordular› 1631 Eylül’ün- de Breitenfeld’de karfl› karfl›ya geldiler. Kral Gustav Adolf, imparatorluk ordusuna karfl› zafer kazand›. 1632’de Lützen Savafl›’n› ‹sveçliler kazanmalar›na ra¤men Gustav Adolf bu muharebe sonras›nda öldü. ‹sveç, kral›yla beraber hücum inisi- yatifini kaybetti. Nördlingen mevkiinde 6-7 Eylül 1634’te yap›lan meydan muharebesi sonucunda imparatorluk ordular› büyük bir zafer kazand›lar. Bu muhare- benin en önemli neticesi 1635’te Saksonya ve birçok kuzey Alman flehrini ‹sveç ittifak›ndan koparan Prag Antlaflmas› oldu. Bu antlaflma ile imparator oldukça ra- hatlad›, ‹sveç de arkas›n› daha çok Fransa’ya yaslamaya bafllad›. Fransa, 1635’te Habsburglar› daha da s›k›flt›rmak için ‹spanya’ya savafl ilan etti, ancak bunun üzerine imparator da ertesi y›l Fransa’ya savafl açt›. Kardinal Riche- lieu, Weimar Prensi Bernhard’› da ittifak›na dahil ederek Fransa’n›n durumunu kuvvetlendirdi. Savafl, bafllang›c›ndaki mezhep esasl› iç savafl niteli¤ini kaybetmifl, siyasi ç›karlar u¤runa yap›lan milletleraras› bir savafl hâline gelmiflti. Danimarka, 1643’te bu kez, imparatorun yan›nda savafla girdiyse de, ‹sveç’e karfl› baflar›l› olamad›. Alman- ya’da art›k bar›fl isteyen Brandenburg, imparatora verdi¤i deste¤i geri çekti. ‹sveç ordusunun 1645’te Jankowitz’deki zaferi önce Saksonya’y› savafl›n d›fl›na itti. Savafl›n kaybedildi¤ini imparator da anlam›flt›. Bu yüzden imparator müzake- relere bafllan›lmas›n› istedi. Ancak ateflkes yap›lamad›. 120 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹sveç ve Fransa’n›n Bavyera’ya girmesi üzerine Prens Maximilian mütareke yaparak, imparatora deste¤ini çekti. 1645’te Danimarka ile bar›flan ‹sveç’in elinin ra- hatlamas› imparatorun bütün direncini k›rd› ve bar›fl müzakerelerini h›zland›rd›. Müzakereler savafllarda yer alm›fl tüm devletlerin kat›l›m› ile gerçekleflti. Taraf- lar 24 Kas›m 1648’de Vestfalya Antlaflmas›’n› imzalayarak, Otuz Y›l Savafllar› sona erdi.

SIRA S‹ZDE Fransa’n›n KatolikSIRA S‹ZDE olmas›na ra¤men Protestanlar’› desteklemesinin nedeni nedir? 3 Vestfalya Antlaflmas› DÜfiÜNEL‹M Girifli LatinceDÜfiÜNEL‹M olmas›na ra¤men, metni Frans›zca olan bu antlaflma, Modern Avru- pa’n›n ve millî devletlerin do¤uflunda önemli bir yere sahiptir. Vestfalya, Napolyon SORU sonras›nda Avrupa’n›nSORU yap›s›n›n belirlendi¤i 1815 Viyana Antlaflmas›’na kadar Avru- pa kamu hukukunun temeli oldu. Vestfalya’da Protestanl›k Katolikli¤e denk say›ld› ve Protestanl›¤›n ortadan kald›r›lmas›na yönelik çal›flmalara son nokta konuldu. D‹KKAT D‹KKAT Vestfalya ile beraber Habsburg hanedan›n›n karizmas› zarar gördü ve Alman- ya’da yerel hanedanlar öne ç›kt›lar. Brandenburg Prensli¤i giderek güçlendi ve SIRA S‹ZDE bir bak›maSIRA Prusya S‹ZDE ‹mparatorlu¤u’nun, yani Almanya’n›n temelleri Vestfalya’da at›ld›. Antlaflma imparatorun prenslikler üzerindeki otoritesini k›s›tlam›flt›. Vest- falya’dan sonra, Voltaire’in deyimiyle bu devlet “Ne kutsal, ne Romal› ne de bir AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ imparatorluktu”. NNOtuz Y›l Savafllar›’n›n bir baflka neticesi de savafl›n getirdi¤i felaketlerdi. Otuz K‹TAP Y›l Savafllar›K‹TAP neticesinde Almanya’n›n nüfusu oldukça azalm›flt›. Savafltan dolay› üretim durmufl, y›llar sonra bile ülke ekonomik darbo¤azdan kurtulmay› baflara- mam›flt›. TELEV‹ZYON Fransa,TELEV‹ZYON çevresindeki Habsburg çemberini k›rmay› baflarm›flt›. Fransa’n›n Hol- landa ve Kuzey ‹talya üzerindeki nüfuzu da artm›flt›. Bunun yan›nda Fransa’n›n ba- z› toprak kazançlar› da bulunmaktayd›. Fransa’da monarfli Vestfalya’dan sonra iyice sa¤lamlaflt›. ‹NTERNET ‹sveç savafltan‹NTERNET yüzünün ak›yla ç›kt›. Vestfalya ile Verden ve Bremen Piskopos- luklar›’n›n idaresini alarak Almanya’n›n yönetiminde söz sahibi oldu. Ön-Pomeran- ya ile Stettin ve Wismar flehirlerini ele geçirdi. Hollanda’n›n ba¤›ms›zl›¤› Vestfalya ile onayland›. Antlaflmayla ‹sviçre de ba- ¤›ms›z oldu. ‹mparatorluk gibi Papal›k da Vestfalya’da darbe yedi. Papa antlaflmay› geçer- siz sayd›ysa da Vestfalya’y› imzalayan ülkeler de papan›n bu hükmünü geçersiz sayd›lar. Vestfalya’da ‹ngiltere’nin temsilcisi yoktu. Ancak ‹spanya darbe yedi¤i için savafl, ‹ngiltere’nin lehine olmufltu. Otuz Y›l Savafllar› s›ras›nda en buhranl› dönemle- rinden birini yaflayan Osmanl› ‹mparatorlu¤u savafla do¤rudan kat›lmam›fl ancak Osmanl›’ya ba¤l› Erdel Prensli¤i ‹mparator Ferdinand’a karfl› mücadele etmiflti. Vestfalya, Protestanl›¤›n Papa ve Katolikli¤e karfl› kazand›¤› zaferin adeta bir sembolüydü. Fransa ile savaflmaya devam eden ‹spanya, Vestfalya’ya davet edilmemiflti. ‹s- panyollar Fransa ile 11 y›l daha savaflt›lar. Bundan dolay› baz› tarihçiler Otuz Y›l Savafllar›’n›n esasen otuz y›l de¤il 41 y›l sürdü¤ünü iddia ederler. Savafl, ‹spanya’y› en az Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u kadar y›pratm›flt›. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 121

AVRUPA TAR‹H‹NDE DE⁄‹fi‹M VE GEL‹fiMELER Avrupa’da Askerî Devrim Eskiça¤da, Avrupa k›tas›n›n askerî tarihine damgas›n› vuran ordu, Roma lejyonla- r›yd›. Profesyonel ve sürekli piyadeler olan Roma lejyonlar›, imparatorlu¤un bir dünya gücü olmas›nda ve bu gücünü korumas›nda hayati rol oynam›fllard›. Roma- l›lar ile Gotlar aras›nda 378’teki Hadrianopolis Muharebesi, Roma’y› çöküflün efli- ¤ine getirdi¤i gibi, askeri anlamda, lejyonlar›n ve piyadelerin üstünlü¤üne son vermifl ve süvari birliklerini ön plana ç›karm›flt›. Ortaça¤ Avrupa savafl dünyas›nda, büyük meydan muharebeleri azal›rken, ordular›n asker say›s› düflmüfltü. Bu dönem savafllar›n›n sonuçlar›n› ise, zorlu kale kuflatmalar› belirlemekteydi. Ortaça¤ savafl modelinin bu flekilde oluflmas›ndaki temel neden, bölgesel prensliklerin ve küçük flehir devletlerinin feodal ekonomik modelleriydi. Özellikle 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ateflli silahlar›n etkin bir flekilde kullan›lmaya bafllanmas›, Avrupa’da Askerî Devrim’in bafllang›c›yd›. Ateflli silahlar›n icad›yla, küçük prenslikler ve flehir devletlerinin en büyük dayana¤› olan, Ortaça¤ kale surlar› art›k afl›labilir hale gelmiflti. Bu olay, derebeylik sistemini çö- kertmifl, bunun neticesinde Fransa, ‹ngiltere, ‹spanya gibi millî monarfliler, küçük prensliklere karfl› avantaj sa¤lam›flt›. Feodal sistemin çökmesiyle, ordular›n yap›s› de¤iflmifl, a¤›r atl› birliklere dayal› küçük askeri birlikler tedricen terkedilerek, sa- y›ca çok, ucuza mal edilebilir m›zrakl› piyadeler ön plana ç›km›fllard›. 16. yüzy›l›n ilk yar›s›nda, savafllar›n sonucunu m›zrakl› piyadeler belirlemekteydi. Toplar sayesinde ise, kuflatmalar çok daha h›zl› bir flekilde baflar›ya ulaflmaktayd›. 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ise daha kademeli bir de¤iflim süreci bafllam›flt›r. Habsburglar ile Fransa’n›n güç mücadelesine sahne olan ‹talya’daki bölgesel devletler, büyük bir ordu besleyebilecek güçte olmad›klar›ndan, ba¤›m- s›zl›klar›n› muhafaza etmek için, flehirlerinin tahkimatlar› konusuna yo¤unlaflm›fllard›. Bunun sonucunda, “Trace ‹talienne” denilen yeni bir sur modeli gelifltirmifllerdi. Bu yeni model tahkimatlarda, duvarlar›n boyu daha alçak tutulmufl ancak top at›fl›na karfl› daha kal›n hale getirilmiflti. Tahkimatlar, çapraz atefl gücü sa¤lamak için y›ld›z fleklinde infla edilmekte ve Ravelin denilen ön tabyalarla düflman as›l sur- lardan uzak tutulmaya çal›fl›lmaktayd›. Bu yeni surlar, büyük ölçüde baflar›l› olmufl ve kuflatmalar›n süresini, Ortaça¤ kadar olmasa da daha uzun hale getirmifltir. Hafif ateflli silahlar ise, savafl meydanlar›ndaki etkinliklerini 16. ve 17. yüzy›llarda tedricen artt›rm›fllard›r. 16. yüzy›l›n bafl›nda arkebüz denilen arkaik tüfekler kullan›l›rken, önce fitilli tüfe¤e, 17. yüzy›ldan itibaren ise çakmakl› tüfe¤e geçilmifltir. Ateflli silahlar›n kullan›m›n›n, m›zra¤a göre daha az fiziksel güç istemesi ve daha etkin kullan›labilmesi, ordular›n tüfek oran›n› yavafl yavafl artt›rmalar›na ve m›zra- ¤› terketmelerine neden olmufltur. Ordular atefl güçlerini artt›rmak için, dönüflüm- lü atefle dayal› kontramarfl veya ‹sveç salvosu gibi teknikleri uygulamaktayd›. 17. yüzy›l›n sonu ve 18. yüzy›lda daha dengeli bir askerî geliflim yaflanm›fl ve vatandafl ordusu ve seferberlik modelinin (levee en masse) bafllad›¤› Frans›z ‹hti- laline kadar, Avrupa genelinde piyade a¤›rl›kl› profesyonel ordular kullan›lm›flt›r.

17. yüzy›l Avrupa’s›nda savaﬂ meydanlar›nda nas›l bir de¤iﬂim gözlenmektedir,SIRA S‹ZDE aç›kla- SIRA S‹ZDE y›n›z. 4

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 122 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Karfl› Reform (Katolik Reformu) 16. yüzy›lda bafllayan ve Frans›z ‹htilali’ne kadar süren Katolik Kilisesi’nin yenilenmesi, kendisini tamir etmesi, Protestan hareketiyle ald›¤› darbeyi tedavi etmesi ar- zusuyla bafllayan harekete “Karfl› Reform” veya “Katolik Reformu” denilmektedir. Karfl› Reform süreci içerisinde yeni tarikatlar kurulmufl ve bu tarikatlar vas›tas›yla Cizvitler: 1534’te ‹gnacio de Reform hareketinin açt›¤› yaralar giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Özellikle Cizvitler, Pro- Loyola taraf›ndan kurulmufl bir tarikatt›r. “‹sa cemiyeti” testanl›¤›n ortaya ç›k›fl› üzerine büyük bir darbe yiyen Katolik kilisesini toparlay›p, diye de bilinir. Amaçlar›, karfl› reformun yap›lmas›nda önemli rol oynad›lar. Katolik inanc› bütün insanl›¤a yaymak ve Katolik Karfl› Reform’un cevap arad›¤› iki temel sorusu vard›. Bunlar›n birincisi Katolik olanlar›n inançlar›n› tavizsiz Kilisesi, ortaya ç›kan hizipleflmeleri ve bölünmeleri nas›l önleyecekti? ‹kinci soru ise bir flekilde yaflamalar›n› Protestanlar, Kalvinciler ve Anabaptistler’in insanlar› Katolik inanc›ndan uzaklaflt›r- sa¤lamakt›. Güney Amerika’dan Orta Asya ve malar› nas›l engellenecekti? Bu sorular yan›nda Karfl› Reform hareketi, yeniden do- Uzak Do¤u’ya kadar genifl ¤ufl hareketi hâlini alarak Katolik Kilisesi’ndeki bir yeniden yap›lanma ve Protestan- bir co¤rafyada sürdürdükleri misyonerlik faaliyetleriyle l›k ile ortak inançlar etraf›nda uzlaflarak hizipleflmeleri azaltmay› amaçl›yordu. Katolikli¤i yayd›lar. Karfl› Reform için dönüm noktas› ‹mparator fiarlken’in 1527’de Roma’y› ele ge- Cizvitler’in afl›r› kuvvetlenmesi üzerine Papa çirmesi oldu. Bu iflgalden sonra Katolik kilisesinden reform hareketi için din adam- XIV. Clement, 1773’de lar› harekete geçti. Reform için ilk ad›m Papa III. Paulus taraf›ndan oluflturulan kar- tarikat› feshetti. Papa VII. Pius, 1814’te Cizvitler’e eski dinaller meclisinde at›ld›. Kardinaller meclisi 1537 “Sayg›de¤er Kardinaller Heye- haklar›n› verse de tarikat tinden Islah Edilecek Kilise’ye Dair” bafll›kl› raporda as›l sorunun Papal›k’›n kendi- eski gücüne bir daha sini dünyevîlefltirmifl oldu¤u ve di¤er temel de¤iflikliklerin ancak bu temel de¤iflik- kavuflamad›. lik sa¤land›ktan sonra mümkün olabilece¤i belirtildi. fiarlken’in teflebbüsleri ve biraz da zorlamalar› ile 13 Aral›k 1545’te Trento’da bir konsil topland›. fiarlken, bu konsili toplayarak Avrupa’da Protestanl›k ile Katoliklik aras›nda giderek artan gerilime son vermeyi ve daha da önemlisi Türk tehlikesi karfl›s›nda Avrupa’da bir birlik oluflturmay› hedefliyordu. Trento Konsili’nde Hristiyan dinini ve inanc›n› tekrar yükseltmek, Hristiyan halk› ve din adamlar›n› düzene sokmak ve din düflmanlar›n› engelleyip ortadan kald›rmak için kararlar al›nacakt›. Papa III. Paulus’un, “... Bütün günahlar›m›z ve hatalar›m›za karfl› art›k ilahi öf- keyi üzerimizden kurtarmal›y›z. Rodos kaybedildi. Macaristan tehlikede, Avustur- ya, Adriyatik’in do¤usu ve ‹talya’ya karfl› karadan ve denizden bir savafl söz konusu. Ac›mas›z ve k›y›c› düflman›m›z Türkler, Hristiyanlar aras›ndaki nefret ve uyufl- mazl›¤› k›z›flt›rmakta. Bu kadar kar›fl›kl›klar, düzensizlikler ve sapk›nl›klar içinde, ‹sa’n›n Gemisi’ni yürütmek için aya¤a kalk›n!...” ça¤r›s›yla toplanan Trento Konsi- li’nde kilise dogmalar› ve kilisenin yapmas› gereken reformlar ele al›nd›. Trento Konsili oturumlar hâlinde 1563’e kadar devam etti. Konsilin bu kadar uzun sürme- sinin sebebi papalar›n de¤iflmesi ve baz› papalar›n konsile gerekli önemi verme- mesiydi. Bunun yan›nda de¤iflen siyasi flartlar da konsile ara verilmesinde etkili oldu. Papa IV. Pius Mart 1564’te, Trento Konsili’nin kararlar›n› resmen onaylad› ve kararlar hayata geçirilmeye baflland› ve bu kararlar Karfl› Reform sürecindeki en önemli geliflmelerdi. Trento Konsili kararlar› bütün Avrupa’da hemen kabul görmedi. ‹spanya, konsil kararlar›n› en fazla sahiplenen ve uygulamaya geçiren ülke oldu. Buna mukabil özellikle Fransa’da konsil kararlar›na karfl› ciddi bir muhalefet olufltu ve ülke iç savafla sürüklendi. Avusturya ve Güney Almanya prensliklerinde de benzeri iç savafllar bafllad› ve çat›flmalar Otuz Y›l Savafllar›’n›n bafllamas›nda etkili oldu. Bu olum- suzluklar›na ra¤men Karfl› Reform hareketi Katolik Kilisesi’nin toparlanmas›n›, teflkilat yap›s›n› gözden geçirmesini ve kendini savunacak yeni yöntemler gelifltirme- sini de sa¤lad›. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 123

Papa XIII. Gregorius ve Takvim Dünyan›n büyük k›sm›nda kullan›lan Gregoryen Takvimi menflei Roma ‹mparatorlu¤u’na uzanan bir takvimdir. Romal›lar, ilk önce 10 aydan müteflekkil 304 günlük bir takvim oluflturmufllard›. Takvimin bafllang›ç tarihi Roma’n›n efsanevî kurulufl y›l› olan M.Ö. 753’tü. K›fl aylar›n› kapsamayan bu takvim Mart ay› ile bafllamaktay- d›. Günümüzde bat› dillerinde kullan›lmaya devam eden ilk dört ay›n isimleri Mar- tius (Mars), Aprile (Tanr›ça Afrodit) veya aperire olarak yaz›lan açmak fiilinden, Maius (Hermesin annesi) ve Iunius ( Tanr›ça Hera, Romal›larda Juno) olarak s›ra- lanmaktayd›. 5. aydan itibaren ise aylar say› ile numaraland›r›l›rd›. Bu yüzden, me- sela bat› dillerinde, Ottobre, Octobre, Octember fleklinde yaz›lan Ekim ay›, Roma takviminde “8. ayd›” anlam›na gelen Octobris olarak an›lmaktayd›. Romal›lar daha sonra takvimlerini, 355 güne ç›karm›fllar ve k›flta bulunan iki yeni aya isim vermifl- lerdi. Kap› ve yollar›n Tanr›s› say›lan Janus’a ithafen ‹aniarus ve tamamen temiz- lenmeye, pür olma ayini olan Februar’a ithafen (Februarius) kulland›lar. Roma’da takvim alan›ndaki en büyük reformu yapan isim ise Jül Sezar oldu. Se- zar, günefl esasl› bir takvim oluflturdu ve bu takvim M.Ö. 45 y›l›nda (Eski Roma takvimine göre kurulufltan sonraki 709. y›l) yürürlü¤e girdi. Daha sonra da Sezar ve ilk ‹mparator Augustus’u onurland›rmak için, 5. ay (Quintilis) ve 6. aya (Sexti- lis) bu iki devlet adam›n›n isimleri verildi. Iulius (Temmuz) Augustus (A¤ustos). Osmanl›lar’›n, Rumî, Bat›l›lar’›n Jülyen takvimi dedi¤i bu takvim, bir y›l› 365 gün ve 6 saat olarak hesaplam›flt›. Bu takvimin ekinoks ve paskalya tarihi hesaplamas› 325’teki ‹znik konsilinde, gerek Do¤u gerekse de Bat› Hristiyanl›¤›n›n resmi takvimi haline gelmiflti. Halbuki dünyan›n dönüfl h›z› bu süreden yaklafl›k 11 da- kika k›sayd› ve 1582 y›l›na gelindi¤inde gerçek mevsimsel zaman ile ‹znik Konsi- li’nin hesaplamas› aras›nda 10 günlük bir zaman fark› oluflmufltu. Bu durumun düzeltilmesi için Güney ‹talyal› Aloysius Lilius bir teklifte bulun- mufl ve her 400 y›lda mevcut olan 100 art›k y›l› 97’ye indirmiflti. Lilius’un kabul gö- ren bu önerisine göre 1600 y›l›nda art›k y›l uygulanm›flken, 1700, 1800, 1900 y›lla- r›nda uygulanmam›flt›. 2000 y›l›nda art›k y›l yine uygulan›rken, 2100, 2200, 2300 y›llar›nda art›k y›l olmayacakt›r. 1572’de papal›¤a seçilen XIII. Gregorius, bu uygulamay› 1582 y›l›n›n Ekim ay›nda tatbik etmifl ve 4 Ekim Perflembe gününden sonra 15 Ekim Cuma gelmifl böylece takvimler 10 gün ileri at›lm›flt›. Uygulamay›, Katolik ülkeler Venedik, Avusturya, ‹spanya, Fransa ve Portekiz, Vatikan ile ayn› anda hayata geçirmifllerdi. Protestan ülkeler bu takvimi çok uzun süre sonra benimsemifl- lerdi. Ortodoks ülkeler ise, günümüzde bu takvimi günlük hayatta ve resmi ifllerde kullan›rken, dinî gün ve haftalar hâlâ Jülyen Takvimi’ne göre hesaplanmaktad›r.

Avrupa’da De¤iflen Nüfus Oranlar› (1550-1650) 1500 ile 1600 y›llar› aras›nda Avrupa nüfusunda yeniden bir art›fl ve toparlanma oldu. Bir yüzy›l önce “Kara Ölüm” denen veban›n 16. yüzy›lda giderek etkisinin azalmas› nüfus art›fl›ndaki en önemli faktördü, ancak bu durum 17. yüzy›ldan itibaren tekrar tersine döndü. Avrupa’daki 1500 ile 1600 y›llar› aras›nda baz› ülkelerin nüfus art›fl oranlar› flu flekildeydi: ‹ngiltere, 4.1 milyondan 4.8 milyona; ‹sveç, 0.8 milyondan 1 milyona; Fransa, 12 milyondan 15 milyona ulaflt›. K›tan›n toplam nüfusu 1500’lerde yaklafl›k 82 milyon iken 1600’lerin hemen bafl›nda yaklafl›k 105 milyon oldu. Nüfus art›fl› flehirlerde daha fazla idi ve bunun bir sonucu olarak metropol flehirler ortaya ç›kt›. Örne¤in Paris’in 1500’lerdeki nüfusu 100 bin iken asr›n sonlar›na do¤ru 200 bine ulaflt›. 124 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

16. yüzy›lda nüfus art›fl›, ifl gücünün ve asker kayna¤›n›n artmas› sebebiyle, iyi bir fley olarak görülüyor ve teflvik ediliyordu. Nüfus art›fl› Avrupa ekonomisinde iyileflmelere de sebep oldu. Buna mukabil artan nüfus beraberinde baz› ciddi problemleri de getirdi. Bunlar›n en önemlisi de tah›l fiyatlar›ndaki art›flt›. Artan nü- fusun ihtiyac›n› karfl›layacak flekilde tar›mda verimlili¤i sa¤layacak yöntemlerin ge- lifltirilememesi tah›l fiyatlar›n›n artmas›ndaki en önde gelen etkendi. 1450-1620 y›l- lar› aras›nda hububat fiyatlar› Avrupa’da dört ila yedi kat oran›nda artt›. Tah›l ihtiyac›n› gidermek için baflvurulan en yayg›n yöntem orman alanlar›n›n tar›ma aç›l- mas›yd›. Fakat bu da ciddi s›k›nt›lara sebep oldu. Zira artan nüfusun ›s›nma ihtiya- c›n› karfl›lamak için daha çok oduna ihtiyaç duyuldu ancak yerleflim yerleri yak›- n›ndaki ormanlar tar›m arazisi hâline getirildiklerinden dolay› odun temin etmek giderek zorlaflt›. Bunun bir sonucu olarak da odun fiyatlar›nda beklenmeyen bir art›fl görüldü. Bu k›s›r döngü isyanlar› da beraberinde getirdi. Örne¤in 1585’te Na- poli belediye meclisi somunlar›n küçülece¤ini, ancak fiyat›n›n sabit kalaca¤›n› ilan etti. Bunun üzerine halk ayakland›, meclis üyelerinden birini öldürdü ve tah›l am- barlar›n› ya¤malad›. Avrupa’da 16. yüzy›lda artan nüfus baflka s›k›nt›lara da yol açt›. Bunlardan biri toprak kiralama sistemindeki s›k›nt›lard›. Artan nüfus topra¤› iflleyen ve kiralayan kirac› konular›nda s›k›nt›lar›n ortadan kalkmas›na, buna mukabil toprak sahiplerinin bunu f›rsat bilerek vergileri artt›rmalar›na sebep oldu. Afl›r› vergi talebi özellik- le ‹ngiltere’de köylü isyanlar›na neden oldu. Bütün 16. yüzy›l boyunca Venedik gibi ticaret merkezleri hariç Avrupa’da fazla görülmeyen veba, 17. yüzy›lda k›tada yine ölüm saçmaya bafllad›. Bu yüzden 1500’lerde görülen nüfus art›fl› 1600’lerden itibaren yeniden tersine döndü. ‹talya, Piemonte, Lombardiya ve Venedik’te ortaya ç›kan ve 1630-1631 y›llar› aras›nda etkili olan veba bu ülkelerin nüfusunun % 30 oran›nda azalmas›na sebep oldu. ‹n- giltere’de 1603-1665 y›llar› aras›nda aral›klarla ortaya ç›kan salg›nda 170 bin kifli öl- dü. ‹spanya’da 1596-1685 y›llar› aras›nda görülen vebada ise ülke nüfusunun % 25’i yok oldu. Avrupa nüfusunun 17. yüzy›lda azalmas›nda salg›n hastal›klar kadar uzun sü- ren savafllar da etkili olmufltu. Zira 1618-1648 y›llar› aras›nda devam eden ve “Otuz Y›l Savafllar›” denen dönemde Almanya’n›n nüfusu 21 milyondan 13.5 milyona kadar düfltü. Bohemya’n›n nüfusu ise 3 milyondan 0.8 milyona düflmüfltü. Savafllar kadar ara ara yaflanan k›tl›klar da k›ta Avrupa’s›n›n nüfusunun 17. yüzy›lda azalmas›na sebep olmufltur. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 125

Özet

Otuz Y›l Savafllar›’n› ve Vestfalya Antlaflmas›’n› NAMAÇ NAMAÇ Fransa’daki mezhep savafllar›n› aç›klayabilmek, tart›flabilmek, 1 2 16. yüzy›lda Fransa Katolik-Protestan çekiflmesi- Avrupa’daki Protestan-Katolik çekiflmesi 1618’de ni en fazla yaflayan devlet oldu. 1562-1598 y›lla- 1648’e kadar sürecek bir savafla dönüfltü. Ancak r› aras›nda Fransa’da mezhep savafllar› meydana savafl zamanla bafllang›c›ndaki mezhep esasl› iç geldi. Zamanla bu iç mesele ‹ngiltere, Hollanda savafl niteli¤ini kaybedip, siyasi ç›karlar u¤runa ve ‹spanya gibi ülkelerin de müdahil oldu¤u mil- yap›lan milletleraras› bir savafl hâline geldi. Avus- letleraras› bir mesele oldu. Katliamlar›n yafland›- turya, ‹spanya, Fransa, ‹ngiltere, ‹sveç, Danimar- ¤› bu iç savafl IV. Henri’nin 1598’de Nantes Fer- ka, Bohemya, Erdel Voyvodal›¤› ve Alman prens- man›’n› ilan edip, Protestanlar’a dinî özgürlük likleri aral›klarla otuz y›l savaflt›lar. vermesiyle bir süreli¤ine sona erdi. Ancak 17. 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaflmas›, Protes- yüzy›lda Fransa krallar›n›n dinî özgürlükleri geri tanl›¤›n Papa ve Katolikli¤e karfl› kazand›¤› zafe- almas›yla savafl ve çekiflme tekrar bafllam›flt›r. rin adeta bir sembolüydü. Protestanl›k Katolikli- ¤e denk say›ld›. Bu antlaflma, Modern Avrupa’n›n Fransa, ‹ngiltere ve Hollanda’n›n nas›l yükseldi- ve millî devletlerin do¤uflunda önemli bir yere NA MAÇ 3 ¤ini analiz edebilmek, sahiptir. Vestfalya, Napolyon sonras›nda Avru- Uzun süre mezhep savafllar›yla zay›flayan ve d›fl pa’n›n yap›s›n›n belirlendi¤i 1815 Viyana Antlafl- müdahaleye aç›k hale gelen Fransa Bourbon ha- mas›’na kadar Avrupa kamu hukukunun temeli nedan›n› kuran IV. Henri zaman›nda toparland›. oldu. Vestfalya ile Hollanda ve ‹sviçre ba¤›m- IV. Henri döneminde krall›k gücü ve otoritesi ye- s›zl›klar›n› kazand›lar. niden sa¤lan›p, ekonomi bir düzene sokuldu. As- Vestfalya ile beraber Habsburg hanedan›n›n ka- keri sistem gelifltirildi ve ülkedeki mali dengeler rizmas› zarar gördü ve Almanya’da mahalli hane- sa¤land›. 17. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Kardinal Ric- danlar öne ç›kt›lar. Brandenburg Prensli¤i gide- helieu ve Kardinal Mazarin zamanlar›nda s›k› bir rek güçlendi ve bir bak›ma Prusya ‹mparatorlu- maliye politikas› yürütülüp, devlet yönetiminde ¤u’nun, yani Almanya’n›n temelleri Vestfalya’da merkeziyetçilik kuvvetlendirildi. XIV. Louis dö- at›ld›. nemi Fransas›’n›n altyap›s› kuruldu. Katolik bir devlet olmas›na ra¤men Protestan- 15. yüzy›ldan itibaren yavafl yavafl Okyanus’a k›- lar’›n yan›nda savaflan Fransa, çevresindeki Habs- y›s› olan devletler yükselmeye bafllam›fllard›. Bafl- burg çemberini k›rmay› baflar›p, toprak kazanç- lang›çta kuvvetlenen Portekiz ve ‹spanya’n›n ye- lar› elde etti. rini 16. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ‹ngiltere ve Fransa ile savaflmaya devam eden ‹spanya Vest- Hollanda ald›. ‹ki devlet de gelifltirdikleri yeni falya’ya davet edilmemiflti. ‹spanyollar Fransa ile gemileri, tecrübeli denizcileri ve tüccarlar›yla de- 11 y›l daha savaflt›lar. Bundan dolay› baz› tarih- nizlere damgalar›n› vurdular. ‹ngiltere ve Hol- çiler Otuz Y›l Savafllar›’n›n esasen otuz y›l de¤il landa, Amerika k›tas›nda ve Uzakdo¤u’da ‹span- 41 y›l sürdü¤ünü iddia ederler. Savafl ‹spanya’y› ya ve Portekiz ile sömürge mücadelesine girip, en az Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u kadar kendi kolonilerini kurdular. 1588’de ‹spanya’n›n y›pratm›flt›. Yenilmez Armada ad› verilen donanmas›n›n ma¤lup olmas› ‹ngiltere’nin yükseliflinde önemli bir dönüm noktas›yd›. Kraliçe Elizabeth, 45 y›l süren hükümdarl›¤›nda “Üzerinde Günefl Bat- mayan ‹mparatorlu¤un” temelini atm›flt›. 126 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngiltere’nin dünya gücü ol- 6. Otuz Y›l Savafllar› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han- mas›n›n yolunu açan hükümdard›r? gisi yanl›flt›r? a. VIII. Henry a. Osmanl› için bu Avrupa’n›n bir iç meselesiydi. b. Kraliçe Mary Tudor b. Fransa Katolik olmas›na karfl›n Protestanlar’› des- c. Kraliçe Elizabeth teklemekteydi. d. VI. James c. ‹ngiltere ‹spanya’n›n deniz ticaret yollar›na e. I. Charles egemen olmas›n› engellemek istiyordu. d. Danimarka, ‹sveç’in Almanya’ya hakimiyetinden 2. Afla¤›dakilerden hangisi “Uzun Parlamento” döne- çekinmekteydi. minde yaflanan geliflmelerden biri de¤ildir? e. ‹lk harekete geçen ve ilk çekilen ülke ‹sveç ol- a. Parlamentonun krala ve kral›n dan›flmanlar›na mufltur. sert bir muhalefet sergilemesi b. Parlamentonun bu dönemde Grand Remons- 7. Vestfalya Antlaflmas›’ndan sonra da ‹spanya’n›n sa- trance’yi ilan ederek kral› do¤rudan ikaz etmesi vaflmaya devam etti¤i ülke afla¤›dakilerden hangisidir? c. Parlamento’yu Püritenler desteklerken, soylular, Ka- a. Hollanda tolikler ve Anglikanlar›n kral›n yan›nda yer almas› b. Fransa d. Kral›n 1647’de ‹skoçlar’la yard›m antlaflmas› im- c. ‹sveç zalamas› d. Danimarka e. Kral›n ordusunun, parlamento ordusunu 1644’te e. ‹ngiltere ma¤lup ederek büyük bir zafer elde etmesi 8. ‹sveç’i Danimarka karfl›s›nda üstün hale getiren hü- 3. Fransa’da meydana gelen Protestan katliam› afla¤›- kümdar afla¤›dakilerden hangisidir? dakilerden hangisidir? a. I. Gustav Vasa a. Saint Barthélemy katliam› b. XIV. Erik b. Huguenot katliam› c. II. Gustav Adolf c. Barikatlar Günü d. IX. fiarl d. Monsieur katliam› e. III. Johan e. Hiçbiri 9. Afla¤›dakilerden hangisi Hollanda’n›n ba¤›ms›zl›¤›- 4. Protestanlar’a dinî özgürlük veren 1598 Nantes Fer- na giden yolda önemli bir dönüm noktas›d›r? man› hangi hükümdar zaman›nda ilan edilmifltir? a. Utrecht Birli¤i’nin kurulmas› a. IV. Henri b. Prens William suikast› b. I. Fransuva c. Leiden kuflatmas› c. XIII. Louis d. Huguenotlar’›n yard›m› d. II. Henry e. fiarlken’in ‹spanya taht›na geçifli e. III. Henry 10. Günümüzde dünyan›n büyük k›sm›nda kullan›lan 5. Afla¤›dakilerden hangisi II. Felipe döneminde mey- takvim reformunu yapan papa afla¤›dakilerden hangi- dana gelen olaylardan biri de¤ildir? sidir? a. Katolik olmayan Fransa Kral› IV. Henr’ye karfl› a. V. Sixtus savafl ilan etmifltir. b. X. Leo b. Hollanda valisi olarak atad›¤› Parma Dükü ile c. XI. Leo ‹ngiltere’yi fethetmek üzere yola ç›km›fl ve ma¤- d. XIII. Gregorius lup olmufltur. e. XII. Gregorius c. Moriskolar bask› alt›nda tutulmufltur. d. Portekiz ile ‹spanya topraklar› ayr›lm›flt›r. e. Osmanl› ile Cerbe Deniz Savafl› yap›lm›flt›r. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 127

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› HOLLANDA’DA LALE ÇILGINLI⁄I 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kraliçe Elizabeth” Lale, 1562’de Avrupa topraklar›na çok ilginç bir flekilde bölümünü yeniden okuyunuz. ayakbast›. ‹stanbul’dan kumafl getiren bir gemi Anvers 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiliz ‹ç Savafl›” bölümünü liman›na yanaflt›¤›nda flehrin tüccarlar›ndan birine ge- yeniden okuyunuz. len kumafl balyalar› aras›nda lale so¤anlar› da vard›. 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Saint Barthélemy Katliam›” Anversli tüccar, kumafllar›n yan›ndaki lale so¤anlar›n› bölümünü yeniden okuyunuz. Osmanl› so¤an› zannetti. So¤anlar›n ço¤unu k›zart›p, 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’da Mezhep Savaflla- zeytinya¤› ve sirke dökerek yedi. Kalanlar›n› da bahçe- r›” bölümünü yeniden okuyunuz. sindeki lahana ve kabaklar›n yan›na ekti. 1563’te bahar 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Habsburglar” bölümünü geldi¤inde bahçedeki sebzelerin aras›nda göz al›c› lale- yeniden okuyunuz. ler f›flk›rm›flt›. 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otuz Y›l Savafllar›” Flaman kökenli Ogier Ghiselin de Busbecq, 1554-1555, bölümünü yeniden okuyunuz. 1555-1562 tarihlerinde Avusturya elçisi olarak Osmanl› 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otuz Y›l Savafllar›” ülkesinde bulundu. Viyana’ya dönerken yan›nda götür- bölümünü yeniden okuyunuz. dü¤ü birçok bitkinin aras›nda lale so¤anlar› da vard›. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuzey Avrupa” bölümünü Busbecq, bu so¤anlar› imparatorluk bahçeleri sorumlu- yeniden okuyunuz. su arkadafl› Carolus Clusius’e verip, Türkler’in yetifltirdi- 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hollanda’n›n Do¤uflu” ¤i laleleri ona anlatt›. Clusius, Busbecq’in getirdi¤i so- bölümünü yeniden okuyunuz. ¤anlarla Avusturya’da lale üretmeye bafllad›. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Takvim” bölümünü yeniden Clusius, Protestan’d›. Katolik bask›s›n›n artmas› üzerine okuyunuz. 1593’te lale so¤anlar›n› da yan›na alarak Leiden’e gitti. Üniversitenin bahçesinde lale yetifltirdi. Bu dönemde Hollanda siyasi ve ekonomik olarak büyümekteydi. Do- ¤u ticaretinden zenginleflen Hollandal›lar lüks evlerini bahçelerle süslediler. 17. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Hollanda’y› lale ç›lg›nl›¤› sard›. Nadir bulunan laleler inan›lmaz fiyatlara sat›l›yordu. 1629’da bir lale Amsterdam’da bir malikânenin fiya- t›na 12 bin guldene sat›l›nca herkesin gözü bu çiçe¤e çevrildi. Fakir insanlar bile lale yetifltirmeye bafllad›. Ye- tifltirilen laleler sat›l›nca, daha pahal› lale so¤anlar al›n›- yor ve ticaret hayat›n her taraf›n› sar›yordu. 1636 sonbahar›nda ç›lg›nl›k iyice had safhaya vard› ve lale ticareti kumara dönüfltü. Laleler, bar ve batakhane- lerde kendisinin yerine kime ait oldu¤unu belirten kâ¤›t- larla al›n›p sat›l›yor, bir lale bir günde 10 kez el de¤ifltiriyordu. Bu yüzden s›radan laleler bile inan›lmaz fiyatlara ulaflt›. Laleler açt›¤›nda fiyatlar›n inan›lmaz yüksekli¤i yüzünden tüccarlarda laleyi alacak para yoktu. Hollan- dal›lar, art›k lale almak yerine satmaya bafllad›lar. Fiyat- lar bir haftada yüzde 95 düfltü. Büyük paralar kazananla- r›n yan› s›ra batt›klar› için Amsterdam kanallar›na atlaya- rak intihar edenler bile oldu. 1637’de devlet bu duruma el koyarak yeni bir düzenleme yap›p, lale ticaretini daha küçük ölçekli ve kontrol edilebilir bir duruma getirdi.

Kaynak: Mike Dash, Lale Ç›lg›nl›¤›, çev. Özden Ar›- kan, ‹stanbul 2000. 128 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 S›ra Sizde 3 Britanya iç savafl›na giden süreçte, kral ile parlamento fiarlken’in varisi olan ‹spanya Habsburglar›, bütün Av- aras›nda iki büyük gerilim noktas› bulunmaktad›r. Bun- rupa’y› kendi flemsiyeleri alt›nda birlefltirmeyi ümit edi- lardan birincisi, parlamentonun yetkisi meselesidir. ‹n- yorlar, bu yüzden de Avusturya Habsburglar› ile ortak giliz parlamentosunun en temel yetkisi bütçe ile ilgili bir s›n›ra sahip olmay› amaçl›yorlard›. Böyle bir hedefin olup, 1215 Magna Carta Ferman›’ndan beri, krallar›n gerçekleflmesi, Fransa için sonun bafllang›c›yd›. Bun- keyfi olarak vergi koyma yetkisi bulunmamaktayd›. dan dolay› kendisi de Katolik olmas›na ra¤men Fransa E¤er, ilgili hükümdar›n otoritesi güçlü ve toplumsal Protestanlar’a sempati ile bakmaya bafllam›flt›. memnuniyet iyi düzeydeyse, parlamento adeta bir da- n›flma meclisi gibi hareket ediyor ve hükümdar›n talep- S›ra Sizde 4 lerini onayl›yordu. Buna mukabil, e¤er, daha zay›f bir Hafif ateflli silahlar, savafl meydanlar›ndaki etkinlikleri- hükümdar ve s›k›nt›l› bir ortam varsa parlamento, krala ni 16. ve 17. yüzy›llarda tedricen art›rm›fllard›r. 16. yüz- olan yasal muhalefetin oda¤› haline gelmekteydi. Kral- y›l›n bafl›nda arkebüz denilen arkaik tüfekler kullan›l›r- lar, anlaflamad›klar› bir meclisle karfl›laflt›klar›nda, mec- ken, önce fitilli tüfe¤e, 17. yüzy›ldan itibaren ise çak- lisi feshediyorlar, yeni bir meclis oluflturuyorlar veya makl› tüfe¤e geçilmifltir. Ateflli silahlar›n kullan›m›n›n, meclisi kapal› tutuyorlard›. m›zra¤a göre daha az fiziksel güç istemesi ve daha etkin kullan›labilmesi, ordular›n tüfek oran›n› yavafl ya- S›ra Sizde 2 vafl artt›rmalar›na ve m›zra¤› terk etmelerine neden ol- ‹spanya ile mücadele halindeki Hollanda’n›n ba¤›ms›z- mufltur. Ordular atefl güçlerini artt›rmak için, dönüflüm- l›k hareketinin lideri William Orange, Huguenotlar’a lü atefle dayal› kontramarfl veya ‹sveç salvosu gibi tek- destek vermifl ancak ordusunun yetersizli¤i nedeniyle nikleri uygulamaktayd›. çekilmiflti. ‹ngiltere kraliçesi Huguenotlar’a malî ve si- yasî destek sa¤larken, Papal›k ve ‹spanya, Katolizm’in befli¤i say›lan Fransa’da Kalvenizm’in yay›lmamas› için krala destek vermekteydiler. Böylelikle bafllang›çta bir iç savafl görünümündeki mücadelede zamanla uluslararas› bir çat›flmaya dönüflmüfltür. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 129

Yararlan›lan Kaynaklar

Afyoncu, Erhan-Önal, Ahmet-Demir, U¤ur (2011), Kinder, Herman - Hilgemann, Werner (2011), Dünya Fransa’ya Osmanl› Tokad›, ‹stanbul. Tarihi Atlas› I, çev. Leyla Uslu, Ankara. Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hüseyin Knecht, Robert (1996), The French Wars of Religion, Cahid Yalç›n, ‹stanbul. New York. Baykal, Bekir S›tk› (1998), Yeni Zamanda Avrupa Lee, Stephen J. (2008), Avrupa Tarihinden Kesitler, çev. Tarihi, Ankara. Ertürk Demirel, Ankara. Belloc, Hilaire (2003), Charles I, Norfolk VA. Mansel, Arif, Müfid (2004), Ege ve Yunan Tarihi, Ankara. Bertnard, Louis (1940), ‹spanya Tarihi, çev. Galip Maurois, Andre (1938), ‹ngiltere Tarihi, çev. Hüseyin Kemali Söylemezo¤lu-Nurullah Ataç, ‹stanbul. Cahit Yalç›n, I-II, ‹stanbul. Braddick, Michael J. (2004), State Formation in Early Mckay, Derek - Scott, H.M. , (2011), Büyük Devletlerin Modern England C. 1550-1700, Cambridge. Yükselifli 1648-1815, çev. Eflref Bengi Özbilen, Çavlan, Kemal (2003), Karfl› Reformasyon Sürecinde ‹stanbul. Cizvit Tarikati ve Trento Konsili, Yüksek Lisans Tezi, Merriman, John (1996), Modern Europe From Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Renaissance to Age of Napoleon, I, New York. Ankara. Monod, Paul Kleber (1999), The Power of Kings, New Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, çev. B. Ç›¤man- Haven. E. Topçugil-K. Emiro¤lu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Nevins, Allan-Commager, Henry Steele (2005), ABD K›l›çbay, Ankara. Tarihi, çev. Halil ‹nalc›k, ‹stanbul. Demircio¤lu, Halil (2011), Roma Tarihi, I, Ankara. Parker, Geoffrey (2001), Europe in Crisis 1598-1648, Derry, T. K. (1994), A History of Scandinavia, Oxford. Minneapolis. Parker, Geoffrey (2006), Askeri Devrim, çev. Tuncay Dramal›, Zeynep (2004), Tarihi Tersten Okumak, Zorlu, ‹stanbul. ‹stanbul. Price, Roger (2012), Fransa’n›n K›sa Tarihi, çev. Özkan Durant, Will and Ariel (1961), The Story of Civilization Akp›nar, ‹stanbul. VII, New York. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, Evedy, Colin Mc (2004), ‹lk Ça¤ Tarih Atlas›, çev. Ayflen ‹stanbul. Anadol, ‹stanbul. Nordstrom, Byron J. (2000), Scandinavia, Minneapolis. Evedy, Colin Mc (2003), Modern Ça¤ Tarih Atlas›, çev. Stephen, Leslie (ed.) (1887), Dictionary of National Ayflen Anadol, ‹stanbul. Biography, X, Londra. Fulbrook, Mary (2011), Almanya’n›n K›sa Tarihi, çev. Tallett, Frank (1997), War And Society in Early Modern Sabri Gürses, ‹stanbul. Europe 1495-1715, Londra. Geliflim Hachette Türk ve Dünya Ansiklopedi, III-V, Wernham, R. B. (ed.), (1968), The New Cambridge ‹stanbul 1985. Modern History, III, Londra. Gürcan, Fatih (2005), “‹ngilizler “bunak cad›” dedikleri Cooper, J. P. (ed. ), (1970), The New Cambridge Modern Birinci Elizabeth..”, Hürriyet Tarih, 15 Haziran 2005. History, IV, Londra. Hill, Christopher (1993), 1640 ‹ngiliz Devrimi, ‹stanbul. Wiesner, Merry E.-Hanks (2009), Erken Modern Jörgensen, C. - Pavkovic, M. - Rice R. - Schneid, F. - Dönemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çal›flkan, Scott, C. (2011), Dünya Savafl Tarihi Teçhizat Savafl ‹stanbul. Yöntemleri Taktikler, Erken Modern Ça¤ 1500-1763, Wilson, Peter H. (2010), Europe’s Tragedy, Londra. ‹stanbul. Wood, Karenne (ed.) (2008), The Virginia Indian Kahn, Robert A. (1974), A History of the Habsburg Heritage Trail, Charlottesville. Empire, Londra. Koch, H. W. (1981), History of Warfare, Newyork. Kohn, George Childs (1999), Dictionary of Wars, New York. Kennedy, Paul (1990), Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çöküflleri, çev. Birtane Karankaç›, Ankara. ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 6 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Fransa’n›n Avrupa’n›n hakemi hâline nas›l geldi¤ini ve Avrupa’daki güçler N dengesindeki de¤iflimleri de¤erlendirebilecek, N ‹ngiltere, ‹spanya, ‹talya ve ‹skandinavya devletlerindeki geliflmeleri tart›flabilecek, N Dokuz Y›l Savafllar›’n›n Avrupa tarihindeki önemini aç›klayabilecek, N 17. yüzy›ldaki bilimsel geliflmeleri aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• XIV. Louis • ‹sveç • Mazarin • Hollanda • Versay • Dokuz Y›l Savafllar› • Fransa • Fronde ‹syanlar› • ‹ngiltere • fianl› Devrim • ‹talya • Bill of Rights • ‹spanya • Bilimsel Geliflmeler

‹çindekiler

• AVRUPA’NIN HAKEM‹: FRANSA • PARLAMENTO-KRAL MÜCADELES‹: ‹NG‹LTERE • 17. YÜZYILIN ‹K‹NC‹ YARISINDA ‹SKAND‹NAVYA Ortaça¤-Yeniça¤ Günefl Kral Ça¤› • 17. YÜZYILDA ‹TALYA Avrupa Tarihi (1648-1697) • HABSBURGLAR: ‹SPANYA VE AVUSTURYA • AVRUPA’DA GÜÇ DENGELER‹N‹ DE⁄‹fiT‹REN MÜCADELE: DOKUZ YIL SAVAfiLARI • B‹L‹MSEL GEL‹fiMELER Günefl Kral Ça¤› (1648-1697)

AVRUPA’NIN HAKEM‹: FRANSA 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›, Orta ve Bat› Avrupa’da Fransa’n›n merkezde oldu¤u bir dönemdir. Asr›n bafllar›nda XIII. Louis’nin baflbakan› Kardinal Richelieu ile yükse- lifle geçen Fransa, Otuz Y›l Savafllar› s›ras›nda Protestan devletlerle iflbirli¤i yaparak, ‹spanya ve Avusturya’y› ma¤lup edip, Habsburg hanedan›n›n üstünlü¤üne son vermiflti. Kardinal Richelieu ölünce 1642’de baflbakanl›¤a atanan Kardinal Mazarin, selefinin izinden gitmifl ve özellikle ‹spanya ile mücadeleye devam edilmifltir.

Fronde ‹syanlar› (1648-1653) Fransa, ‹spanya ile savafla devam etti¤i y›llarda ülkede Fronde ‹syan› denilen bü- yük bir isyan bafllad›. Fronde ‹syan›, asl›nda 1624-1642 y›llar› aras›nda Fransa bafl- Fronde kelime anlam› olarak bakan› olan Kardinal Richelieu’nün soylular›n nüfuzunu k›rarak meclisin gücünü “sapan” demekti. ‹syana bu ismin verilmesinin sebebi azaltmaya yönelik politikalar›na bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›. Richelieu’den son- ise asilerin Mazarin ve ra Fransa baflbakan› olan Mazarin’in de ayn› politikalar›, daha da ileri götürerek taraftarlar›n› sapanlarla tafla tutmalar›yd›. devam ettirmesi 1648’de Paris’te Fronde ‹syan›’n›n ç›kmas›na sebep oldu. Parlamentonun 1648 bahar›nda hükümet gelirlerinin artt›r›lmas› giriflimlerini reddetmesi üzerine ‹spanya ile savafla devam eden Fransa malî olarak zor duruma düfltü. Mazarin, A¤ustos 1648’de ‹spanya karfl›s›nda kazan›lan askerî zaferleri f›rsat bilerek kendisine muhalefet eden iki parlamento üyesini tutuklatt›. Bunun üzerine Mazarin karfl›tlar› ellerine geçirdikleri sapanlar ve di¤er silahlarla sokaklara dökül- düler ve Paris’i atefl alan›na çevirdiler. Tepkiler üzerine tutuklanan parlamenterler iki gün sonra serbest b›rak›ld›, ancak isyan atefli dinmedi. Aksine daha da artarak devam etti. ‹syan›n k›sa sürede yay›lmas›nda vergilere duyulan tepki kadar, 1643’te tahta daha befl yafl›ndaki XIV. Louis’nin ç›kmas› da etkili olmufltu. Zira asiller çocuk yafltaki birinin kral seçilmesinden istifade ederek kaybetmeye bafllad›klar› otorite ve nüfuzlar›n› yeniden kazanmay› hedefliyorlard›. ‹syan›n k›sa sürede yay›lmas›nda Fransa’da g›da fiyatlar›nda yaflanan afl›r› art›fllar, k›tl›k ve güvenlik zafiyetleri de tayin edici oldu. Mazarin’in uygulamalar›ndan rahats›z olan bafl›bozuk topluluklar asilerin saflar›na kat›ld›lar. Fakat bu, isyan›n ilerleyen y›llarda ç›kmaza girmesine neden oldu. Zira bafl›bozuk kalabal›klar› kontrol alt›nda tutmak ve bir amaç etraf›nda bir araya getirmek gittikçe zorlaflt›. Asiller kadar Paris’teki üst düzey devlet adamlar›n›n bir k›sm› da Fronde ‹syan›’na destek verdi. Bu da isyan›n daha fazla büyümesini sa¤lad›. 132 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

1649 Ocak’›na gelindi¤inde Mazarin karfl›tlar› neredeyse bütün Paris’e hâkim oldular. Bu yüzden XIV. Louis, flehri terketmek zorunda kald›. Kral, saltanat›n›n ilk y›llar›ndaki bu kötü tecrübeyi hayat›n›n sonuna kadar unutmad› ve sonraki dö- nemlerde asillerin nüfuzlar›n› k›rarak mutlak otoritesini kurmak için politikalar gelifltirdi. Kral›n da Paris’i terketmesinden sonra isyan› bast›ramayaca¤›n› anlayan Maza- rin, parlamenterlere taviz vermek zorunda kald›. 1 Nisan 1649’da asiler ile Maza- rin, Rueil Bar›fl›’n› imzalad› ve Fronde ‹syan› bir süreli¤ine sona erdi. Fronde ‹syan›’ndaki ikinci safha Ocak 1650’de bafllad› ve Eylül 1653’e kadar devam etti. Mazarin muhalifleri isyan›n ikinci dalgas›nda seslerini duyurmak için sa- pandan baflka yollara da baflvurdular. Bu yollardan en etkili olan› yay›nlanan binlerce broflür ve kitapç›kt›. 1650’deki isyan›, öncekinden farkl› k›lan di¤er bir özellik de asilere XIV. Lou- is’nin kuzeni Condé Prensi’nin kat›lmas›yd›. Condé Prensi’nin isyana kat›lmas› sebebiyle isyan›n ikinci dalgas›na “Prensler Ayaklanmas›” da denilir. Condé Prensi, Bourbon iktidar›n› ele geçirme ümidi kalmay›nca asilerin saf›na kat›lmaya karar verdi ve bu yüzden 18 Ocak 1650’de tutukland›. Fakat bu, isyan ateflini daha da artt›rd›. Condé Prensi’nin yandafllar› silahland›lar. 1650 Ocak’›ndan itibaren asilerin iki ana iste¤i dile getirilmeye baflland›. Bunlar Condé Prensi’nin serbest b›rak›lma- s› ve Mazarin’in görevden al›nmas›yd›. 1651’e gelindi¤inde Mazarin, Paris’teki Fronde ‹syan› liderleri ile Condé Pren- si’nin aras›n›n bozulmas›n› sa¤lad›. Bunun üzerine Condé Prensi, “‹kinci Prensler Savafl›’n›” bafllatt› ve 1652 Nisan’›nda Paris’e girdi. Fransa ile savafla devam eden ‹spanya da Condé Prensi’nin isyan›na destek veriyordu, ancak Condé Prensi Pa- ris’te fazla tutunamad›. 2 Temmuz 1652’de kraliyet birlikleri karfl›s›nda yenildi. 13 Ekim’de Paris’i terketmek zorunda kald› ve ‹spanyol Felemenki’ne kaçt›. Condé SIRA S‹ZDE Prensi’nin Paris’tenSIRA S‹ZDE kaçmas›ndan k›sa bir süre sonra 21 Ekim 1652’de XIV. Louis, 3 fiubat 1653’te de Mazarin flehre döndü. Böylece Condé Prensi karfl›s›nda mutlak DÜfiÜNEL‹M bir zafer kazan›lm›flt›.DÜfiÜNEL‹M Condé Prensi’nin kaçmas›ndan ve Paris’teki Fronde liderlerinin kazan›lmas›ndan sonra 1648’den itibaren Fransa’da iç savafla sebep olan isyanlar da sona erdi. Bundan sonra Fransa, dikkat ve enerjisini ‹spanya savafl›na SORU SORU yo¤unlaflt›rd›.

D‹KKAT Fronde ‹syanlar›,D‹KKAT ülkenin rejimine veya kral›n otoritesine yönelik isyanlar de¤ildi. Asile- rin yay›nlad›klar› binlerce risale ve broﬂürde kral›n baba olarak görevini tam yapmad›¤› SIRA S‹ZDE iddia ediliyordu,SIRA S‹ZDEancak kral›n gücünde bir azalma olmas› gerekti¤ine dair bir talepleri de yoktu. Risalelerde Mazarin bir ﬂeytan gibi gösteriliyor, ‹talyan kökenli olmas›ndan dolay› Fransa’ya ihanet etti¤i iddia ediliyordu. Buna ilaveten Kraliçe Anne de ihanetle suçlan›yor- AMAÇLARIMIZ du. Ayn› y›llardaAMAÇLARIMIZ ‹ngiltere’de kral› taht›ndan eden isyanlara ra¤men Fronde ‹syanlar›’nda NNkrala sadakat esast›.

K‹TAPSIRA S‹ZDE Fronde ‹syanlar›’ndaK‹TAPSIRA S‹ZDE kral otoritesine yaklafl›m nas›ld›? 1 Günefl Kral›n Mutlakiyetçi ‹ktidar› DÜfiÜNEL‹M TELEV‹ZYON XIII. LouisTELEV‹ZYONDÜfiÜNEL‹M 1643’te ölünce, henüz befl yafl›nda tahta ç›kan XIV. Louis’nin ad›na, Kardinal Mazarin Fransa’y› yönetmiflti. XIV. Louis, büyüdükçe yönetimde daha faz- SORU la söz sahibiSORU olmakla beraber Kardinal Mazarin, ölene kadar Fransa’n›n yönetimin-

‹NTERNET de en etkin‹NTERNET isim olarak varl›¤›n› sürdürdü ve 1661’de Mazarin’in ölmesiyle, Fran- D‹KKAT sa’da, ipler XIV.D‹KKAT Louis’nin eline geçti. XIV. Louis, tam anlam› ile mutlakiyetçi bir

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 133 yönetim anlay›fl›na sahipti. Tanr› ad›na ülkeyi ve hatta dünyay› kendisinin yönet- mesi gerekti¤ine inanmaktayd›. XIV. Louis’nin hayalinde Fransa’da güçlü bir hükümdar›n yönetti¤i ihtiflaml› bir imparatorluk yatmaktayd›. Böyle bir yap›n›n gerçekleflmesi sadece askerî baflar›larla temin edilemeyece¤inden, diplomasi ve sanatta da Avrupa’ya önderlik eden ihtiflaml› bir devlet hayal etmekteydi. Bu amaçla, dönemin en önemli mimar ve sa- natç›lar›n› himayesine alarak Paris’in d›fl›nda görkemli bir saray infla ettirmeye karar verdi ve 1661’de yap›m› uzun y›llar sürecek olan Versay (Versailles) Saray›’n›n inflas›na bafllad›. Saray inflas› sürdükçe hiçbir zaman bitmeyece¤i ve harcanan paralar konufluldu. XIV. Louis ancak 1682’de saray›na yerleflebildi. Fransa kral›, bu sarayla Antik Ça¤’›n büyük eser b›rakanlar›yla eflit duruma gelmek istemiflti. Bahçeleri ve binalar›yla devasa bir kompleks olan bu yap› “Günefl Kral” XIV. Louis’nin gücünü ve görkemini yans›tt›¤› gibi, kendisini Paris flehir merkezindeki s›radan insanlardan da uzak tutmaktayd›. XIV. Louis’nin bir baflka amac› ise tek güç olarak, Frans›z aristokrasisini Versay Saray›’nda toplamak, kral olarak hem onlara üstünlü¤ünü kabul ettirmek hem de onlar› kontrol alt›nda tutmakt›. Asiller böylece kendi toprak ve flatolar›ndan uzakta kalarak eski güçlerini kaybettiler. XIV. Louis’nin, kurmay› hayal etti¤i her yönüyle güçlü bir Fransa için ekonominin de güçlü olmas› gerekiyordu. Hâlbuki Frans›z maliyesi, özellikle Otuz Y›l Sa- vafllar› ve bunun devam› niteli¤indeki ‹spanya ile olan savafl s›ras›nda yap›lan as- kerî harcamalar yüzünden iflas›n efli¤ine gelmiflti. XIV. Louis, afl›r› harcamalardan sorumlu tuttu¤u Maliye Bakan› Nicolas Fouquet’i görevinden alarak güvendi¤i bir isim olan Jean-Baptiste Colbert’i bu göreve tayin etti. Fransa tarihinin en ünlü ba- Colbert zaman›nda merkantilizm, Fransa’n›n kanlar›ndan (ayn› zamanda baflvekil görevi üstlenmifltir) olan Colbert, merkantilist resmî siyaseti haline geldi¤i bir ekonomik anlay›fl sergileyerek ça¤›na damgas›n› vurdu. Colbert’in ekonomik için Frans›z merkantilizmine “Colbertizm” denmifltir. anlay›fl› temelde korumac›yd›. Ekonominin, devletin yönlendirmesiSIRA S‹ZDE ile planl› bir SIRA S‹ZDE flekilde büyümesini öngörmüfl, bu ba¤lamda ihracat› olabildi¤ince fazla artt›rarak, Merkantilizm: Bir ülkenin zenginli¤i ve gücünün, sahip sermayeyi Fransa s›n›rlar› içinde tutmay› ve kendi kendine yetenDÜfiÜNEL‹M bir ekonomi olufl- oldu¤u de¤erliDÜfiÜNEL‹M madenlerle turmay› planlam›flt›. ölçülebilece¤i fikrine dayanan bir ekonomik Colbert’in önlemleri sayesinde, Fransa malî bunal›mdan ç›kt› ve Avrupa’da eko- sistemdir. Topra¤a dayal› SORU SORU nomisi en güçlü devletlerden biri hâline geldi. Fransa krallar›n›n, geleneksel un- Feodalite yerine, zenginli¤in vanlar›ndan “En Hristiyan Kral” unvan›na dayanarak Katolikli¤in koruyucusu ol- kayna¤› ticarettir. ‹hracat› mümkün olabildi¤ince mak isteyen XIV. Louis, Fransa’n›n kadim düflman› olan fakat KatolikD‹KKAT inanc›na sa- art›rmak, ithalat›D‹KKAT ise hip Avusturya’ya Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile 1663-1664 y›llar› aras›nda devam eden mümkün olabildi¤ince düflük seviyede tutmak savafl›nda destek verdi. XIV. Louis, Fransa’n›n 16. yüzy›ldan itibarenSIRA S‹ZDE müttefik ola- temel amaçt›r.SIRA Devlet, S‹ZDE rak Habsburglar’a karfl› beraber mücadele etti¤i Osmanl› ‹mparatorlu¤u karfl›s›nda yat›r›mlar› ve ekonomik faaliyetleri yönlendirip, saf de¤ifltirmiflti. Fransa, bu dönemde ayr›ca Girit savafllar›na asker göndererek Ve- teflvik eder ve denetlerdi. nedik’e Osmanl›’ya karfl› yard›m etmiflti. Bu geliflmeler üzerineAMAÇLARIMIZ Osmanl› ‹mparator- AMAÇLARIMIZ lu¤u ile Fransa’n›n aras› bozuldu. NN

Fransa’n›n bu dönemde Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile iliﬂkileri için bk.K‹TAP Faruk Bilici, XIV. Lou- K‹TAP is ve ‹stanbul’u Fetih Tasar›s›, Ankara 2005.

Fransa’y› Avrupa’n›n Hakemi Yapan Savafllar›TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Fransa, XIV. Louis’nin iktidar› döneminde neredeyse 50 y›l boyunca, çeflitli fas›la- larla, Avrupa’daki di¤er ülkelerle savafl hâlinde oldu. Bu sürecin bafllang›c› 1667’de patlak veren ‹spanya ve Hollanda’ya karfl› “‹ntikal Savafllar›”d›r. ‹spanya kral›n›n ‹NTERNET ‹NTERNET k›z› Maria Theresa ile evli olan XIV. Louis, kay›npederi IV. Philip’in ölümü üzeri- ne, eflinin miras› olarak Fransa’ya ‹spanyol Felemenki’nin (bugünkü Belçika) ken- 134 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

disine verilmesi gerekti¤ini ilan etti. Tabii, bu durumu ‹spanya kabul etmeyince, Fransa savafl açarak, taleplerini gerçeklefltirmeye çal›flt›. Frans›z ordusunun bafl›nda bulunan XIV. Louis, o zaman›n flartlar›na göre bü- yük ölçekli bir ordu kurdu. Frans›z ordusu kurmay kadrosu bak›m›ndan da olduk- ça kuvvetliydi. Dönemin en ünlü askerlerinden Mareflal Turenne, Prens (Büyük) Sebastien Vauban: Avrupa Condé ve dönemin en önemli istihkâm uzmanlar›ndan Sebastien Vauban Frans›z tarihinin en önemli askeri ordusunda yer almaktayd›. Mareflal Turenne’nin önderli¤indeki Frans›z ordusu mimarlar›ndan biridir. 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan kuzeye yönelerek, Charleroi, Mons; Namur ve Lille gibi flehirleri ele geçirerek, ‹s- beri uygulanmakta olan panyol Felemenki’ne hakim oldu. Böylelikle Gent ile Brüksel aras›ndaki ba¤lant› Trace Italienne (Y›ld›z fleklinde, kal›n ve alçak koptu. duvarl› tahkimat modeli) Fransa’n›n ‹spanya karfl›s›nda elde etti¤i bu baflar›lar Hollandal›lar’› (Birleflik tekni¤ini mükemmel Eyaletler) rahats›z etti. Hollanda, güney s›n›r›nda, kendi ana karas› ile kopuk bir ‹s- formuna ulaflt›rm›flt›r. ‹nfla etti¤i, 300’e yak›n irili ufakl› panyol Felemenki’nin varl›¤›n›, güçlü bir Fransa’n›n varl›¤›na tercih etmekteydi. ‹n- tahkimat sayesinde Fransa, giltere ile denizlerin hakimiyeti için gerçeklefltirdi¤i savafl›, 1667 Breda Antlaflmas› XIV. Louis’nin iktidar›n›n son döneminde hücum inisiyatifi ile noktalayan Hollanda, önce XIV. Louis’ye, ‹spanya ile olan savafl› bitirmesi için düflmanlar›na geçti¤i arabuluculuk teklifinde bulundu ancak olumsuz cevap al›nca, ‹spanya’n›n yan›n- zamanda bile fethetti¤i kaleleri korumay› büyük da savafla kat›ld›. Hem ‹spanya hem de Fransa ile müzakerelerde bulunan ‹ngilte- ölçüde baflarm›flt›. re de nihayetinde Fransa karfl›t› cephede yer ald›. Frans›zlar, Condé Prensi komutas›nda, yine ‹spanyollar taraf›ndan yönetilen Franche-Comte’ye taarruz ettiler. Halk› Frans›zca konuflan, ‹sviçre s›n›r›ndaki bu bölge ele geçirildi. Besançon ve Dole zapt edildi. Ancak, Hollanda, ‹sveç ve ‹ngiltere’nin bask›s›ndan rahats›z olan Fransa, bar›fl yapmaya mecbur kald›. Taraflar aras›nda, 1668’de Aix-la-Chapelle (Aachen) Antlaflmas› imzaland›. Antlaflma ile Fransa savaflta ele geçirdi¤i Lille’i ilhak etti, ancak Franche-Comte’yi ‹spanyollar’a geri vermek zorunda kald›. Bu savaflta Fransa, askerî alandaki zaferini çok küçük bir oranda masaya yan- s›tabilmiflti. XIV. Louis özellikle kendisine karfl› kurulan ittifaklar› engellemek için parasal yard›mlar vas›tas›yla dost kazanma çabas›na giriflti. Fransa bu amaçla, ‹n- giltere ve ‹sveç’e önemli miktarda maddî yard›mda bulundu ve Hollanda’y› bu iki müttefikinden ay›rd›. Ayn› zamanda kuzeni olan ‹ngiltere Kral› II. Charles ile 1670 Haziran’›nda Dovet Antlaflmas›’n› imzalad›. Bu antlaflmaya göre Fransa, Hollan- da’ya sald›rd›¤› zaman ‹ngiltere de Fransa’ya yard›m etmek amac›yla donanmas›n› Hollanda sahillerine göndermeyi, buna mukabil Fransa da ‹ngiltere’ye y›ll›k 225 bin stern vermeyi taahhüt etti. Ayr›ca yine bu antlaflmaya göre II. Charles kendisinin belirleyece¤i bir tarihte Katolik oldu¤unu ilan edecekti ve buna muhalefet edilmesi hâlinde Fransa askerî yard›mda bulunacakt›. ‹ngiltere’nin Fransa ile antlaflma imzalamas› Üçlü ‹ttifak’a vurulmufl büyük bir darbe idi. Ancak Fransa, Hollanda’y› yaln›zlaflt›rmak ad›na askerî bir sald›r›ya bafllamadan önce birtak›m diplomatik hamlelerde daha bulundu. Bu minvalde Münster ve Köln prenslikleriyle de ittifak imzalayarak, Hollanda’y› Ren Nehri’nin do¤usundan da bask› alt›na ald›. Buna karfl›l›k Hollandal›lar da 1672 y›l› bafl›nda ‹spanyollar ile ittifak antlaflmas› imzalad›lar. 1672 Mart’›nda Fransa’n›n Hollanda’ya savafl ilan etmesi ile beraber, savafl bafllad›. Elini güçlendirmek isteyen Fransa, savafl bafllar bafllamaz Nisan 1672’de ‹s- veç’le de bir antlaflma imzalad›. Bu antlaflmaya göre ‹sveç, paras› verilmek flart›yla Hollanda’ya sald›racakt›. Ayr›ca Alman prensliklerini de kontrol alt›nda tutacakt›. XIV. Louis, Hollanda’y› istila etmek için gerekli plan› haz›rlam›flt›. Ordunun bafl›nda bizzat kendisi ve en güvendi¤i komutanlar› Condé Prensi ve Mareflal Turen- ne vard›. 1672 yaz›na gelindi¤inde Frans›zlar, Liege üzerinden Utrecht’e ulaflt›lar, Fransa ile müttefik Alman prenslikleri Overijssel ve Drenthe’ye asker soktular. Hol- 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 135 landal›lar’›n “Rampjaar” (felaket y›l›) olarak adland›rd›klar› bu y›lda, Amsterdam baraj kapaklar›n›n aç›lmas› ile Hollanda XIV. Louis’nin istilas›ndan kurtuldu. Buna ra¤men Hollanda, 1672 Haziran’›nda Fransa’ya antlaflma teklif etti. Hollanda’y› mutlak manada teslim almak hayalleri kuran XIV. Louis, bu teklifi düflünmeden reddetti. Bar›fl antlaflmas›n›n reddedilmesi ve Hollanda’n›n müttefikleri taraf›ndan terkedilmesi üzerine ülkede büyük bir muhalefet olufltu. Bunun önünü alamayaca¤›n› ve 1673 bahar› geldi¤inde Fransa’n›n engellemez bir flekilde Hollanda’y› istila edece¤ini gören de Witt, 1672 Temmuz’unda istifa etti. Buna ra¤men tepkiler yat›flma- d› ve de Witt, Lahey sokaklar›nda hunharca katledildi. De Witt’ten sonra Hollanda- l› eyaletler, devletin bafl›na 22 yafl›ndaki III. William’› (Orange) getirdiler. III. Wil- liam bedenen zay›f ve hastal›kl› olmas›na ra¤men Fransa karfl›s›nda pes edecek bir karaktere sahip de¤ildi. Bu sebepten iktidara gelir gelmez Fransa aleyhinde diplomatik görüflmelere bafllad› ve askerî haz›rl›klara h›z verdi. 1673 y›l›nda Frans›zlar Maastricht’i ele geçirdilerse de, ayn› y›l Brandenburg Elektörlü¤ü’nün, ‹spanya’n›n ve Avusturya’n›n Hollanda yan›nda savafla dâhil olmas›yla, güçler k›smen dengelendi. Fransa-Hollanda savafl› giderek bir Avrupa savafl›na dönüflmeye bafllad› ve Hollanda’y› dize getirmek için savafl bafllatan Fransa 1673’ten itibaren kendi topraklar›nda savunma savafl› yapmak zorunda kald›. 1674’te ‹ngiliz Parlamentosu, Kral II. Charles’›n, ‹ngiltere gibi halk› Protestan olan Hollanda’ya karfl›, Katolik Fransa’ya destek verilmesine karfl› ç›kt›. Bu amaçla parlamento kral›n savafl için istedi¤i ödene¤i kesti ve ‹ngiltere ile Hollanda aras›n- da 1674 fiubat’›nda Westminster Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile ‹ngiltere savafltan çekildi. Fransa’n›n bir di¤er müttefiki olan ‹sveç, Brandenburglular taraf›ndan 1675’te Fehrbellin Muharebesi’nde ma¤lup edildi. ‹sveç bu savafltan sonra, savunma pozis- yonuna çekildi. Hollanda karfl›s›nda müttefiklerini teker teker kaybeden Fransa’da 1674’ten itibaren baflka ciddi s›k›nt›lar da baflgösterdi. Bunlar›n en önemlisi ve tehlikelisi de gelir-gider dengelerindeki de¤iflimdi. Hollanda’ya savafl ilan etmeden önce gelirler giderlerden fazla iken savafl için taahhüt edilen büyük mebla¤lar ve savafl masraflar› Fransa ekonomisinde büyük gediklerin oluflmas›na sebep oldu. Gelir-gider dengelerindeki bozulmay› aflmak için Fransa hükümeti yeni vergiler ihdas etti, ancak bu da ülkede köylü isyanlar›n›n ç›kmas›na neden oldu. Fransa’daki ekonomik s›k›nt› düflmanlar› ‹spanya ve Hollanda’da daha vahim bir durumdayd›. Fransa, insan kaynaklar›n›n fazlal›¤› ve gelir kalemlerinin çoklu¤u sayesinde krizi daha hafif yaflad›. Buna mukabil özellikle ‹spanya giderek uzayan savafl›n yükünü daha fazla tafl›yacak bir alt yap›ya sahip de¤ildi. Hollanda için de benzeri s›k›nt›lar söz konusuydu. 1678’e gelindi¤inde hem Fransa hem de Hollanda ve ‹spanya için bar›fl arzu edilen bir fley hâline geldi. Asl›nda bar›fl görüflmeleri daha 1676’da ‹ngiltere’nin tavassutu ile Hollanda’n›n Nijmegen flehrinde bafllat›lm›flt›. 1678’e gelindi¤inde bar›fl görüflmeleri yeniden h›z kazand›. Önce Hollanda ile 10 A¤ustos 1678’de daha sonra da ‹spanya ile 17 Eylül 1678 ve 5 fiubat 1679’da üç antlaflma imzaland›. Bu üç antlaflmaya da daha sonra “Nijmegen Antlaflmas›” denildi. Nijmegen Antlaflmas›, XIV. Louis’nin zaferini yans›t›yordu. Fransa, Charleroi’y›, ‹spanya’ya geri veriyor buna mukabil ‹spanya Franche Comte’yi (Burgondiya) Fransa’ya b›rak›yordu. Frans›z iflgali alt›ndaki Maastricht, Hollanda’ya geri verilir- ken, Fransa, Felemenk’te Ypres’e hakim oldu. Antlaflma ile Fransa’n›n di¤er müt- 136 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

tefikleri de bar›fla dahil oldu. Antlaflma Hollanda için baz› önemli kazan›mlar› ihtiva etmekle beraber müttefiki ‹spanya için tam manas›yla bir hezimetti. Nijmegen Antlaflmas› taraflar aras›nda bir ateflkes niteli¤indeydi. Zira XIV. Lou- is’nin zaferi, ‹spanya, Avusturya ve Hollanda’da endifleye neden olmufltu. Nitekim XIV. Louis görece savafls›z geçen bu dönemde özellikle hukukî durumu çok net olmayan Ren k›y›s›ndaki flehirler ve araziler üzerine yo¤unlaflt›. Bölgenin en önem- li flehri Strazburg’u 1681’de ele geçirdi. Frans›zlar, ayr›ca Kehl’e ve Freiburg’a ve Lüksemburg’a hakim oldular. ‹spanyollar, Alsas-Lorraine bölgesini Frans›zlar’›n iflgal etmelerini gerekçe göstererek, 1683’te Fransa’ya savafl ilan ettiler. Ancak özel- likle dönemin en önemli istihkâm uzman› olan Vauban’›n teçhiz etti¤i kaleleri ele geçirmeye muvaffak olamad›lar. Netice itibar› ile iki taraf aras›nda geçici bar›fl sa¤- layan Regensburg (Ratisbon) Mütarekesi imzaland› ve ‹spanyollar, Frans›z kaza- n›mlar›n› tan›d›lar. ‹spanya’n›n bu antlaflmay› kabul etmesinin bir di¤er nedeni de do¤al müttefiki olan Avusturya ve Alman prensliklerinin, Osmanl›’ya karfl› kurulan Kutsal ‹ttifak’a dahil olmalar›yd›.

Fransa’da Nantes Ferman›’n›n Kald›r›lmas› 13 Nisan 1598’de Fransa Kral› IV. Henri taraf›ndan yay›mlanan ve Kalvinistler’e haklar tan›yan Nantes Ferman›, XIV. Louis’nin emri üzerine 1685 Ekim’inde kald›- r›ld›. Zira XIV. Louis, mutlak bir iktidar kurmak istemekte, bunun için de “Bir inanç, bir yasa, bir kral” tezini savunmaktayd›. Nantes Ferman›, tedrici bir tak›m geliflmenin sonunda kald›r›ld›. Önce 1663’te Katolikler’in din de¤ifltirmeleri yasakland›, Protestanl›ktan ayr›l›p Katolik olmak isteyenler devlet eliyle teflvik edilmeye baflland›, Kalvinistler’in yeni kiliseler infla etmesi yasakland›. Kalvinistler devlet dairelerinden uzaklaflt›r›ld›lar ve Kalvinist ma- hallelerine Frans›z askerler yerlefltirildi. Kalvinistler’e yönelik bu bask›lar sonucunda 1681’de yaklafl›k 38 bin kifli Katolikli¤e geçti. Kral›n, 2 Ekim 1685’te yay›mlad›¤› Fontainebleau Ferman› ile de Nantes Ferman› geçersiz k›l›nd›. Fontainebleau Ferman›’na göre Kalvinistler’e ait bütün tap›naklar y›k›lacak, ra- hipleri sürgün edilecekti. Bu fermandan sonra Fransa’daki Kalvinistler h›zla ülke- den ayr›lm›flt›r. Baz› tahminlere göre yaklafl›k 300 bin kifli Fransa’y› terketmifltir. Bunlar aras›nda zenginler, düflünürler ve yazarlar da bulunmaktayd›. Bunlar›n bü- yük bir k›sm› ‹ngiltere’ye, Hollanda’ya, ‹sviçre’ye, Almanya’ya veya Amerika’ya kaçt›. Kalvinistler’in ülkeyi terketmesi sonucunda ülkede büyük bir ekonomik kriz baflgösterdi. Huguenotlar’a uygulanan bu bask›, zaten diplomatik iliflkilerin gergin oldu¤u Protestan ülkelerin halklar›nda Fransa’ya karfl› bir k›zg›nl›k do¤mas›na neden olmufltu. Bunun sonunda Avrupa’n›n büyük bir k›sm›n›n kat›ld›¤›, Fransa’y› zora sokan ve 1688-1697 y›llar› aras›nda devam eden Dokuz Y›l Savafllar› bafllad›. Ülkede kalan Kalvinistler ise 1702’de art›k bask›lara dayanamayarak büyük bir isyan bafllatt›lar. Fransa bir iç savafla sürüklendi ve çat›flmalar 1710’a kadar devam etti. 1710’da ise Fransa ordusu, Kalvinistler’in isyan›n› kanl› bir flekilde bast›rd›.

Papal›k ve XIV. Louis XIV. Louis’nin Protestanlar’›n yan›s›ra, Papal›k’la da aras› iyi de¤ildi. Papal›k’a karfl› sayg› gösterse de kendi d›fl›nda bir gücün Fransa kilisesinin üzerindeki otoritesini s›n›rland›rmas›n› istemiyordu. XI. Innocentius’un 1671’de papa olmas›ndan sonra Roma’yla iliflkiler iyice gerildi. Bir piskopos öldü¤ünde kral yerine yenisi tayin edilene kadar, piskoposlu¤un gelirlerini alabilirdi. Ancak kra- 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 137 l›n bu hakk› baz› piskoposluklarla s›n›rl›yd›. Günefl Kral bu yetkisini ülkedeki bütün piskoposluklara yaymak isteyince baz› piskoposlar krala karfl› ç›kt› ve papa da onlara hak verdi. Kral bunun üzerine 1681’de Rahipler Meclisi’ni toplad›. Meclis, “Krallar dünyevî ifllerde hiçkimseye ba¤l› de¤ildir. Manevî mesele- lerde kutsal kurullar papan›n üzerindedir. Fransa kilisesinin kural ve yap›lar› de¤ifltirilemez. ‹nanç konusunda papan›n kararlar› kilise taraf›ndan benimsen- dikten sonra dönüflsüz nitelik kazan›r” fleklinde bir bildiri yay›nlad›. Bu bildiri Papal›k’a meydan okumayd›. Papan›n karfl› hamlesi yeni piskoposlara manevî ünvan vermeyerek oldu. XII. Innocentius papal›¤a gelince Fransa’yla uzlaflt›. Yeni papa piskoposlukla ilgili yasan›n ülkenin geneline yay›lmas›n› kabul etti. XIV. Louis de Rahipler Meclisi’nin bildirisinden vazgeçti. Her ne kadar uzlaflma Gallikanl›k: Papal›k’›n olsa da bu hadise Gallikanl›k, yani Fransa kilisesinin Roma’ya karfl› bir özgür- Fransa kilisesi üzerindeki hakimiyetinin k›s›tlan›p, lük iste¤ini ortaya ç›karm›flt›. kilisenin krala ba¤l› kalmas›d›r. XIV. Louis’nin ‹ktidar›n›n Son Y›llar› XIV. Louis, görece daha sakin geçen 1678-1697 aras›ndaki dönemde içeride daha merkezî ve otoriter bir politika benimsedi. Muhaliflere karfl› sert tedbirler ald›. XIV. Louis, bar›fl zaman›nda dahi sürekli bir ordu sahibi olman›n avantaj›yla iç tehdit olarak gördü¤ü Huguenotlar’a karfl› bir bask› siyaseti izledi. Dokuz Y›l Savafllar›’ndan hemen sonra Fransa dikkatini ‹spanya’da bafllayan Veraset Savafllar›’na vermek zorunda kald›. XIV. Louis, 1715’te öldü¤ünde Fransa, Avrupa’da diplomatik aç›dan eskisi kadar kuvvetli olmasa bile k›tadaki en etkin devletlerden biri konumundayd›. XIV. Louis’nin hükümdarl›k y›llar› Fransa tarihinde Büyük Yüzy›l (Grand Siec- le) olarak an›l›r. Günefl Kral, tahtta 72 y›l kald› ama fiili hükümdarl›k süresi 54 y›l- d›. 1661’de Mazarin’in ölümünden sonra yönetimi tek bafl›na eline alm›flt›. Kendi- sinin Tanr›’n›n yeryüzündeki temsilcisi oldu¤una ve krala karfl› yap›lan itaatsizli¤in büyük günah oldu¤una inan›yordu. Louis’nin Fransa’ya katk›s›, ülkesini, aristokrasinin yönetti¤i parçalanm›fl yap›- ‹lk Gazete: En önemli kültür dan kurtarmas›, tek merkezden yönetilen güçlü bir devlet haline getirmesidir. Sa- olaylar›ndan biri olarak 1631’de ilk gazete Paris’te natç›lar› koruyan XIV. Louis döneminde Fransa’n›n görünümü de de¤iflti. Yollar, li- yay›nland›. Kral›n saray manlar yap›ld›; imalathaneler kuruldu. Fransa ekonomik olarak güçlendi. XIV. tarihçisi Renaudot SIRA S‹ZDE taraf›ndan “LaSIRA Gazette” S‹ZDE Louis tarihe “Günefl Kral” olarak geçti. ismiyle ç›kar›lan gazetede Hükümdarl›¤› s›ras›nda 10’dan fazla ayaklanma ç›karan asillere boyun e¤dirip, haberler ve ifl ilanlar› vard›. Pahal› sat›ld›¤› için orta onlar› siyasi bir güç olmaktan ç›kard›. Bir zamanlar krallara boyunDÜfiÜNEL‹M e¤diren asiller gelirliler befl-onDÜfiÜNEL‹M kifli art›k XIV. Louis’nin saray›nda günlerini e¤lence ile geçirir hâle geldiler. XIV. Lou- toplanarak gazete al›rlard›. is de klasik ça¤›n mutlak monarfli idaresinin en önemli simgelerinden birisi oldu. Zenginler aras›nda gazete SORU okumak moda olmufltu.SORU Önceki krallar›n tersine halktan uzaklaflarak kendisini kutsallaflt›rd›.

XIV. Louis’nin “devlet benim” dedi¤i, bu sözün de krall›k otoritesini gösterdi¤iD‹KKAT hemen he- D‹KKAT men her yerde söylenir, ancak bu do¤ru de¤ildir. Efsaneye göre XIV. Louis, 1655’te Paris Parlementi’ne (Yüksek Mahkeme) girerek hakimin sözünü “devletSIRA benim” S‹ZDE diye kesmiflti. SIRA S‹ZDE Ancak birçok tarihçi bunun do¤ru olmad›¤›n› ifade eder. Tarihçi Stephen Lee, XIV. Lou- is’nin hiçbir zaman “devlet benim” demedi¤ini bunun Voltaire taraf›ndan yarat›lan bir efsane oldu¤unu yazar. XIV. Louis ölüm yata¤›ndayken ise “fiimdi benAMAÇLARIMIZ gidiyorum fakat dev- AMAÇLARIMIZ let her zaman ayakta kalacak” demifltir. NN

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 138 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

PARLAMENTO-KRAL MÜCADELES‹: ‹NG‹LTERE II. Charles’›n ‹ktidara Gelifli ‹ngiltere Kral› I. Charles idam edildikten sonra, Oliver Cromwell, parlamentonun, yürütme heyetinin ve yarg›n›n yap›s›n› de¤ifltirdi. Cumhuriyete geçiflte önce Dev- let Konseyi kuruldu ve sonras›nda Rump (Art›k) Parlamento olarak bilinen meclis 19 May›s 1649’da ‹ngiltere’nin resmen bir Cumhuriyet (Commonwealth) oldu¤unu ilan etti. Bu olayla beraber Cromwell yönetime tamamen hakim hâle gelmiflti. ‹s- koçlar, Cromwell’in üstünlü¤ünü benimsemediler I. Charles’›n o¤lu II. Charles’a sad›k olan David Leslie önderli¤inde ayakland›lar, ancak bu ‹skoç ordusu Crom- well taraf›ndan 1650’deki Dunbar Muharebesi’nde ma¤lup edildi. Cromwell, kendisine en çok muhalefet eden ‹rlandal›lar’› da ma¤lup etti. Katolikli¤i yasaklad› ve bölgeyi ‹skoç ve ‹ngilizler’in yerleflimine açt›. Oliver Cromwell’e ra¤men, parlamento vergilerin azalt›lmas›, inanç esaslar› ve seçimlerin yenilenmesi ile alakal› kararlar al›nca, Cromwell, adamlar›yla beraber meclisi kuflatt› ve parlamentoyu kapatt›. Meclisin yerine tamamen din adamlar›n- dan müteflekkil Barebone Parlamentosu’nu oluflturduysa da bu parlamentoyu da k›sa bir süre sonra feshetti. Kral olmay› kabul etmeyen Cromwell bunun yerine kendisine diktatörlük yetkilerini sa¤layan kral naibi (lord protector) unvan›n› ald›. Katolikler’e karfl› sert tedbirler al›p, bask› kuran Cromwell, Katolik olan ‹spanya’ya savafl açt› ve Fransa ile olumlu iliflkiler kurdu. Ancak kurdu¤u sistem özellikle aristokrasi taraf›ndan flid- detle elefltirildi. Oliver Cromwell, 1658’de ölünce kral naibi ünvan› o¤lu Richard Cromwell’e geçti. Ancak Richard Cromwell, gerek ordu gerekse de parlamento üzerinde otoritesini kabul ettirebilecek yetenekte biri de¤ildi. Bu olay ‹ngiltere’yi yeniden iç savafl›n efli¤ine getirdi. General Lambert, ordu ad›na, parlamentoyu da¤›t›nca karfl›- s›nda ‹skoçya Genel Valisi General Monk ve ‹skoç ordusunu buldu. Monk, Lam- bert’i ma¤lup ederek, onu hapsettirdi ve parlamentonun yeniden ihyas›n› sa¤lad›. Ayr›ca parlamentodan Cromwell döneminde uzaklaflt›r›lm›fl üyelerin geri dönme- sini sa¤lad› ve kendisi de baflkomutan oldu. Art›k parlamentonun seçim karar› ile yeni bir parlamento kurulurken, ‹skoçlar’›n deste¤ini alan II. Charles, yeniden devletin bafl›na geçti. II. Charles, 1660’da Brüksel’den gelerek, taht›na oturmadan evvel Breda Beyan- namesi’ni ilan ederek, eski toprak düzenine dönülmesini, mülkiyet hakk›n›n kabu- lünü, askerlere olan borcun ödenmesini ve genel bir af ilan›n› kabul etti. 25 May›s 1660’da ‹ngiltere’ye döndü ve 29 May›s 1660’da taç giydi. Böylece, cumhuriyet dö- nemi bitti ve ‹ngiltere’de bir restorasyon süreci bafllad›.

SIRA S‹ZDE ‹ngiltere’de SIRAcumhuriyet S‹ZDE döneminin bitmesine neden olan geliflmeler nelerdir? 2 fianl› Devrim (Glorious Revolution) DÜfiÜNEL‹M ‹ngiltere veDÜfiÜNEL‹M ‹skoçya, I. Charles ve Oliver Cromwell dönemlerinde hareketli bir dö- nem yaflam›flt›. Buna mukabil II. Charles’›n iktidar y›llar› Büyük Britanya Adas›’n›n SORU halk› için dahaSORU sakin geçti ve bu y›llar restorasyon dönemi oldu. II. Charles’›n kardefli ve taht›n varisi olan II. James’in (‹skoçya için VII. James) annesi Katolik bir Frans›z prensesiydi ve Fransa’da bulundu¤u s›rada efli Anne gibi, veliaht prens de, D‹KKAT D‹KKAT Katolikli¤i benimsemiflti. Ayr›ca Kral II. Charles’›n efli Bragançal› Katerina da Por-

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 139 tekiz saray›ndan gelmiflti ve Katolik’ti. Taht›n veliahd›n›n bu inanc› benimsemesi ve Katolikli¤in sarayda etkisinin artmas›, halkta ve parlamentoda tedirginli¤e sebep olmufl ve Katolik nüfuzunun k›r›lmas› için Katolik olarak devlet hizmetinde bulunmay› engelleyen bir tasar› olan “Test Act” parlamento taraf›ndan 1673’te kabul edilmiflti. II. Charles hasta yata¤›nda Katolikli¤i benimsemifl ve ölmüfltü. Çocu¤u olmad›- ¤› için tahta kardefli II. James geçti. II. James’in Katolik olmas› toplumda endifle olufltursa da, kendisinin erkek çocu¤unun olmamas› ve k›zlar›n›n da Protestan olmas› Katolik hanedan endiflesini azaltt›. Yine de Monmouth Dükü önderli¤inde kendisine karfl› bir isyan ç›kt›, ancak bu isyan bast›r›ld›. II. James’e olan muhalefet, kendisinin Katolik yanl›s› tutumu üzerine artm›flt›. Kral›n, Test Act’› feshetmek istemesi, Fransa Kral› XIV. Louis’yi desteklemesi ve 1687’de Anglikan ve Katolik Kilisesi’ni eflit konuma getiren ‹nanç Özgürlü¤ü Fer- man›’n› ilan etmesi, krala olan tepkinin artmas›na sebep oldu. Ancak as›l tepki Kral II. James’in erkek çocu¤unun do¤mas› üzerine geldi, zira bu durum ülkedeki dengeleri de¤ifltirecekti. Tahtta veliahtl›k s›ras› Protestan olan II. Mary’den, Katolik e¤itimle yetiflecek olan James Francis’e geçecek, dolay›s›yla hanedan Katolikleflecekti. II. Mary’nin efli ve ayn› zamanda Kral II. James’in ye¤eni olan Hollanda Prensi III. William duruma müdahale etme karar› ald›. Yedi ‹ngiliz asilzadesi (Ölümsüz Yedili), Hollandal› hükümdar› III. William’› ‹ngiltere’yi istilaya davet ettiler. Hollan- da ordusu 5 Kas›m 1688’de Brixham’dan ‹ngiltere’ye ç›kartma yapt›. William, Brill gemisinden yapt›¤› nutukta Protestanlar’a yeniden özgürlüklerini kazand›raca¤›n› belirtti. Kendisine, ‹ngiliz parlamentosu da destek verince, Hollanda ordusu, II. Ja- mes’i ma¤lup etti. II. James tutunamayaca¤›n› anlay›nca kaçt› ve 23 Aral›k’ta Fran- sa’ya s›¤›nd›. III. William’›n kral m› yoksa efli II. Mary vas›tas›yla kral vekili mi olaca¤› tart›fl›ld› ve nihayet parlamentonun da onay›yla hem III. William’›n hem de efli II. Mary’nin ortak hükümdar olmalar›na karar verildi. Kral III. William ve Kraliçe II. Mary 11 Nisan 1689’da beraber taç giydiler. III. William, tahta ç›kt›¤› y›l inanç özgürlüklerini belirleyen “Act of Toleration”u (Müsamaha Bildirgesi) yay›nlad›. Ancak bu dönemin en önemli siyasal metni 16 Aral›k 1689’da kabul edilen Bill of Rights (Haklar Beyannâmesi) olmufltur ki bu belge hâlâ ‹ngiliz hukuk sisteminin temel yasalar›ndan biri olan, insan haklar› ve ifade özgürlü¤ü konusunda tarihteki en ünlü metinlerden biridir. Bu metinle, kral parlamentonun üstünlü¤ünü kabul etmekteydi ve bu Avrupa demokrasileri için bir milatt›. Yine bu beyanname ile kral›n yasalar›n yap›lmas›na ve uygulanmas›na müdahalesi önlendi¤i gibi, bar›fl zamanlar›nda bir ordu oluflturmas› da yasakland›. Ordu art›k kral›n ordusu de¤il parlamentonun dolay›s›yla da halk›n ordusu olmufltu. Bunun yan›nda Bill of Rights’da gelecekteki bütün hükümdarlar›n ‹ngiliz Pro- testan Kilisesi’nin üyesi olmas› ve yaln›zca Protestanlar’›n silah tafl›ma hakk› oldu- ¤una dair kanunlar›n bulunmas› bu beyannâmenin eflitlikçi yap›s›na gölge düflü- ren maddelerdi.

Hollanda Prensi III. William’›n ‹ngiltere’ye hakim olmas›na giden süreciSIRA k›saca S‹ZDE aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE 3 17. YÜZYILIN ‹K‹NC‹ YARISINDA ‹SKAND‹NAVYA DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M ‹sveç, 1648 Vesfalya Antlaflmas›’yla ‹skandinavya ve Balt›k’taki en güçlü devlet konumuna yükselmiflti. Daha sonraki y›llarda, Kraliçe Christina 1654’te taht› kuzeni X. fiarl Gustav’a b›rakm›fl kendisi ise Katolikli¤i benimseyerek SORU‹sveç’i terketmiflti. SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 140 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Onun tahta ç›kmas› üzerine Lehistan ile ‹sveç aras›nda yeniden savafl patlak verdi. “‹kinci Kuzey Savafllar›” olarak adland›r›lan bu mücadelede ‹sveçliler, Avustur- ya’n›n da deste¤ini alan Lehistan Kral› Johan Casimir’in ordusunu ma¤lup etti. Rus- lar’›n Letonya ve Estonya’y› istila giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçland›. Danimarka ise 1657’de savafla dahil oldu. Ancak iki ülkeyi ay›ran donmufl olan bo¤az› (Oresund) geçen X. fiarl’›n ordusu, Kopenhag önlerine gelince Danimarka, 1660’da Kopen- hag Antlaflmas›’n› imzalayarak, son Danimarka topra¤› olan Skane’y› ve Born- holm’u ‹sveç’e b›rakt›. Bar›fl haz›rl›klar›n›n yap›ld›¤› dönemde X. fiarl’›n ölümü üzerine XI. fiarl ‹sveç kral› oldu. Fransa’n›n arabuluculu¤u ile Lehler’le Oliva Bar›fl› yap›ld›. Bu bar›fl ile Lehistan, ‹sveç taht› üzerindeki iddialar›ndan vazgeçti ve ‹sveç’in Letonya ve Estonya’daki üstünlü¤ünü tan›d›. 1661’den itibaren ‹sveç, gittikçe güçlenen Rusya ve demografik kapasitesi kendisinden çok daha fazla olan Lehistan’a karfl› bölgedeki üstünlü- ¤ünü korumak için dönemin en güçlü devleti olan Fransa ile iflbirli¤ine gitti. Fran- sa ile ‹sveç’in iliflkileri Otuz Y›l Savafllar› bafllad›¤›ndan beri iyiydi ve Fransa kendisi savafla dahil olmadan önce ‹sveç’e malî yard›mda bulunmufltu. Fransa, XIV. Louis döneminde de, Avrupa’daki diplomatik üstünlü¤ü elinde tutmak amac›yla ‹s- veç’e yard›m etti. Danimarka ise, ‹sveç’in yükseliflinden sonra, kendisine biçilen bölgesel güç s›- fat›n› kabullendi. III. Frederick,1660’da yeni bir anayasa oluflturarak devlet yöneti- minde mutlak›yetçi bir anlay›fl benimsedi. ‹sveç, sahip oldu¤u üstünlü¤ü koruyabilmek için, iç politikada “reduktion” mo- delini uygulad›. Bu sisteme göre fethedilen yerlerde gelirleri toplama hakk› ve bu bölgelerden asker toplama mesuliyeti asillerin uhdesine b›rak›l›yordu. ‹sveç, XIV. Louis’nin Avrupa’n›n di¤er güçleri ile yapt›¤› savafllarda denge siyaseti takip etti. Bundaki amac›, kendisine karfl› bir koalisyonun oluflmas›n› engelle- yerek sahip oldu¤u topraklar› muhafaza etmekti. Bu politika büyük oranda bafla- r›l› da oldu. Genel olarak de¤erlendirildi¤inde her daim k›s›tl› bir demografik güce ve s›n›r- l› tabii kaynaklara sahip olan ‹sveç, 17. yüzy›lda, sadece ‹skandinavya’n›n veya Balt›k’›n de¤il, Avrupa’n›n say›l› devletlerinden biri haline geldi. Bununla beraber, 18. yüzy›la girerken devletin bafl›nda Demirbafl fiarl gibi yetenekli bir hükümdar›n bulundu¤u bu ülke, bu kez tarihsel rakibi Danimarka’dan çok daha kuvvetli olan, Deli (Büyük) Petro’nun modernize etti¤i Rusya ile mücadele etmek zorundayd›.

Büyük K›tl›k ‹sveç’in yönetiminde bulunan Balt›k k›y›lar›nda 1695 yaz› normalden çok daha se- rin ve ya¤›fll› geçmifl ve bugünki Estonya ve Letonya’da sonbahardan itibaren don olay› gözlemlenmiflti. 1696’da so¤uk daha da artarak devam etti¤i gibi k›tl›k bu- günki ‹sveç ve Finlandiya’ya sirayet etmiflti. K›tl›k yüzünden, bölgeye, tah›l tüccar- lar› vas›tas›yla g›da ithalat› gerçeklefltiyse de yap›lan bu yard›mlar bu bölgedeki aç- l›¤› engelleyememiflti. Ayn› so¤uk ve k›tl›k 1697’de devam etmifl ve açl›ktan toplu ölümler baflgöstermiflti. Üç y›l süren k›tl›k sürecinde, ‹sveç’in kontrolünde bulunan Finlandiya, Estonya ve Letonya’da halk›n dörtte biri, yani yaklafl›k 150 bin kifli öl- müfltü.

Lex Regia’n›n Kabulü Bir tür ‹skandinav Konfederasyonu niteli¤inde olan Kalmar Birli¤i zaman›nda, birli¤in ticari iflleri ve d›fl iliflkilerinde Kopenhag’›n a¤›rl›¤› hissedilirken, içifllerinde, 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 141

üç devletin de kendilerine özgü iflleyiflleri bulunmaktayd›. Özellikle Riksdag denilen asiller ve din adamlar›n› içeren konsey, devlet yönetimini hükümdar ile beraber götürmekteydi. Bu durum ‹skandinav ülkelerinde asillerin ve ruhbanlar›n devlet yönetiminde çok a¤›rl›kl› rol oynamalar›na neden olmaktayd›. 1520’den sonra bu ülkelerde Protestanl›k’›n benimsenmesi ile beraber ruhbanlar›n Riksdag’daki gücü k›r›lm›fl ancak soylular›n etkisi devam etmiflti. 1523’te ‹sveç’in Kalmar birli- ¤inden çekilmesinden sonra da, Danimarka ile Norveç, Kopenhag’dan yönetilme- ye devam etmifl ve Riksdag gücünü korumufltu. ‹sveç’te Gustav Adolf’un devlet yönetiminde kiflisel a¤›rl›¤›n› artt›rmas›, bölge- nin en güçlü devleti haline gelmesi ve Danimarka’n›n bu ülke ile yapt›¤› savafllar› kaybetmesi Kral III. Frederick’i, gelirleri art›rmaya ve devlet yönetimini daha etkin hâle getirmeye yönelik reformlar yapmaya sevketti. 1665’te kraliyet kanunu olarak nitelendirilebilecek “Lex Regia” kabul edilerek Danimarka’da kral merkezli mutlak monarfliye geçildi.

17. YÜZYILDA ‹TALYA Rönesans hareketi, ‹talya’y› 15. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ve 16. yüzy›lda Avrupa’da sanat›n ve kültürün merkezi hâline getirdi, ancak ülkede bir türlü siyasî birlik sa¤- lanamad›. Nitekim Rönesans, asl›nda bir de¤iflim hareketi veya kiliseye karfl› tepki de¤il, bizzat Katolik kilisesinin destekledi¤i, organize etti¤i bir hareketti. Zira Rö- nesans düflünürlerinin önemli bir k›sm› din adam›yd›. Hatta bunlar aras›nda II. Pi- us gibi papal›¤a yükselenler de yer almaktayd›. Kuzey Avrupa’da kiliseye olan tepki ve reform hareketinin, Güney Avrupa’ya sirayet etmesinden çekinen Katolik Ki- lisesi, Rönesans vas›tas›yla insana daha çok vurgu yaparak, sanat ve sosyal eserler arac›l›¤›yla, toplumun kiliseye olan tepkisini önlemeye çal›flt›. Bu ba¤lamda, Gü- ney Avrupa’n›n büyük ölçüde Katolik kalmas›, Rönesans’›n siyasî bak›mdan büyük ölçüde baflar›ya ulaflt›¤›n›n deliliydi. 17. yüzy›la girerken ‹talyan yar›madas›ndaki parçalanm›fll›k sürmekteydi. T›pk› 16. yüzy›l›n bafl›nda oldu¤u gibi ‹talya d›fl›ndaki iki yabanc› güç Fransa ve Habs- burglar (‹spanya ve Avusturya) ‹talya üzerinde nüfuz kazanmaya çal›fl›yorlard›. Pa- pal›k ise siyasî konjonktüre göre bazen Habsburglar’›n bazen de Fransa’n›n yan›n- da yer almaktayd›. ‹spanya, 16. yüzy›l›n bafl›nda hakimiyet kurmaya bafllad›¤› Gü- ney ‹talya’da 1551-1559’daki ‹talyan Savafllar› sonras›nda Napoli Krall›¤›’n› tamamen egemenli¤i alt›na alm›flt›. Yine Lombardiya’n›n merkezi konumundaki Milano flehri de ‹spanyol Habsburglar›’n›n yönetimindeydi. 17. yüzy›lda ‹talya’daki di¤er devletlerin durumlar› da flu flekildeydi: Venedik: Do¤u Akdeniz ve Adriyatik’te önemli say›da koloniye sahip olan Ve- nedik tam bir deniz-ticaret devletiydi. 12. ve 13. yüzy›lda alt›n ça¤›n› yaflayan bu aristokratik cumhuriyet, Levant’ta (Do¤u Akdeniz) Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu bü- yük ticaret orta¤› ama ayn› zamanda en büyük tehdit olarak görmekteydi. Ancak Venedik, co¤rafî keflifler sonras›nda ticaret yollar›n›n de¤iflmesi ve dünyadaki ekonomik aktivitelerin kuzeye ve Atlantik’e kaymas› yüzünden ekonomik olarak Enterdi: Bir ülkenin dinen zay›flam›flt›. gayrimeflru bir yönetim her türlü vaftiz, evlenme, Venedik, 1606’da, Papa V. Paul ile iki ruhban›n suç ifllemesi yüzünden, kavga- uygulamas›n›n geçersiz hâle l› hâle geldi, Papal›k ruhbanlar›n dokunulmazl›¤› oldu¤unu savundu. Venedik’in gelmesidir. Toplu pazarl›k: Bir tarafta sendika, di¤er bunu kabul etmemesi üzerine, Papal›k, Venedik’te “enterdi” ilan etti, ancak bu tarafta da iflveren ya da Fransa’n›n arabuluculu¤uyla bir y›l sonra kald›r›ld›. iflveren örgütünün yer ald›¤›, 17. yüzy›lda, önce Girit meselesi yüzünden Osmanl› ile karfl› karfl›ya geldi. ücret ve çal›flma koflullar›na iliflkin yap›lan pazarl›k ve Uzun süren savafltan sonra Girit’i kaybetti. Venedik, 1683 sonras› bafllayan Kutsal görüflmelerdir. 142 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹ttifak Savafllar›’nda bir kez daha Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile savaflt› ve Karlofça Antlaflmas› ile Mora’y› ele geçirdi. Bununla beraber 17. yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde art›k Venedik eski gücünü büyük oranda kaybetmiflti. Toskana Grandükal›¤›: Papal›k’›n onay› ile 1569’a kadar Floransa Dükal›¤› olan bu devlet Toskana Grandükal›¤›’na dönüflmüfltü. Rönesans’›n finansör ve ön- cü hanedan› Mediciler’in yönetiminde Toskana, müreffeh ancak küçük boyutlu bir devlet olmaktan ileri gidemedi. 1639-1649 y›llar›nda Papa ile Parma Dükal›¤› ara- s›ndaki Castro Savafllar›’na, Parma’n›n yan›nda dahil olan Toskana hükümdar› bu savafltan ma¤lup ayr›ld›. 17. yüzy›l›n sonunda devletin bafl›na geçen III. Cosimo, tam 53 sene ülkeyi yönetti. Toskana, genellikle Fransa’dan çok, Avusturya ve ‹s- panya ile iyi iliflkilere sahipti. Ceneviz Cumhuriyeti: ‹talya’n›n kuzeybat›s›nda yer alan bu devlet, t›pk› Ve- nedik gibi Akdeniz ticaretinin zay›flamas›ndan büyük zarar gördü. 15 ve 16. yüz- y›lda, Amasra, Galata, Sak›z gibi kolonilerini Osmanl›’ya kapt›rd›. 17. yüzy›lda ise Ceneviz, siyasî gücünü kaybetmiflti. Bununla beraber Cenova, Avrupa’n›n en önem- li finans merkezlerinden biri olmaya devam etti. Özellikle, Hollanda ile savaflan ‹s- panya borçlanmas›n›n, önemli bir k›sm›n› Cenevizli bankerlerden gerçeklefltirmek- teydi ki o s›rada ‹spanya ile savafl hâlinde olan Fransa, Cenevizliler’i cezaland›rmak için 1684’te Cenova’y› bombalam›flt›. Savoy Dükal›¤›: Romal›lar döneminde Galya Cisalpina olarak adland›r›lan böl- gede ve günümüz Fransa’s› ve ‹talya’s› s›n›r›nda yer alan Savoy Dükal›¤›’n›n merkezi Torino’ydu. Prenslik 17. yüzy›l›n bafl›nda I. Charles Emmanuel (1580-1630) taraf›ndan yönetilmekteydi. Aral›ks›z 50 y›l boyunca devleti baflar› ile yöneten bu hükümdar zaman›nda, Mantua Veraset Savafllar› ç›kt› ve Fransa’ya karfl› ‹spanya’n›n yan›nda yer alan Savoy, savafltan baflar› ile ayr›ld›. Savoy, 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ise giderek Fransa’n›n nüfuzu alt›na girdi. 1638-1675 aras›n- da hüküm süren II. Charles Emmanuel döneminde, XIV. Louis’nin Fransa’s› ile akrabal›k ba¤lar› kuruldu ve ‹spanya’n›n destekledi¤i Cenevizliler’e 1672’de savafl aç›ld›. Bununla beraber Cenevizliler’in, savafltaki baflar›lar› üzerine XIV. Louis’nin arabuluculu¤u ile eski s›n›rlara dönüldü.

HABSBURGLAR: ‹SPANYA VE AVUSTURYA Fransa-‹spanya Mücadelesi (1648-1659) Otuz Y›l Savafllar›’n›n (1618-1648) Vestfalya Antlaflmas› ile sona ermesine ra¤men Fransa ile ‹spanya aras›ndaki mücadele 1659’a kadar devam etti. Zira Mazarin, Fransa’n›n ‹spanya ile 1648’deki görüflmelerde bir bar›fl antlaflmas› imzalamas›n› engellemiflti. Bakana göre Otuz Y›l Savafllar›’nda Fransa büyük toprak kazan›mla- r› elde etmifl, ancak ‹spanya kesin olarak dize getirilememiflti. Mazarin, Vestfalya Antlaflmas›’ndan güçlü bir flekilde ç›kan Avusturya ile de bar›fl imzalad›¤› için Fran- sa’n›n ‹spanya karfl›s›nda elinin daha rahat olaca¤› kanaatindeydi. Bakan, bu dü- flüncelerini Fransa Kral› XIV. Louis’ye kabul ettirmekte de zorlanmad›. 1648 y›l› Fransa için kötü bir bafllang›ç oldu. Zira ‹spanya ile mücadeleye bafllad›ktan k›sa bir süre sonra Fransa’da Fronde ‹syan› patlak verdi. Fronde ‹syanlar› Fransa’y› bir iç savafla sürükledi ve bu yüzden ülke, dikkatini daha çok bu isyan› bast›rmaya vermek zorunda kald›. Asi liderlerinden baz›lar›n›n ‹spanya ile iflbirli¤i yapmalar› hem isyan›n bast›r›lmas›n› zorlaflt›rd› hem de ‹spanya’n›n savaflta elini rahatlatt›. ‹spanya’y› Lens Muharebesi’nde a¤›r bir yenilgiye u¤ratan meflhur Fran- s›z generallerden Condé’nin de asilere kat›lmas› ve daha da önemlisi ‹spanya’ya s›- 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 143

¤›nmas› Fransa’y› daha da zora soktu. Condé’nin yard›mlar›yla ‹spanya ordusunun Paris’i iflgal etmesi Fransa’n›n vaziyetini daha da a¤›rlaflt›rd›. Fakat Mazarin liderli- ¤indeki Fransa bu zor durumdan kurtulmay› bildi. Önce 1653’te Fronde ‹syan› bas- t›r›ld›, ard›ndan da ülke dikkatini tekrar ‹spanya savafl›na yo¤unlaflt›rd›. Fransa’n›n iç isyanlarla bo¤ufltu¤u 1648-1653 y›llar› aras›nda ‹spanya bu durumu bir f›rsata dönüfltürmeyi bildi. IV. Felipe liderli¤indeki ‹spanya, ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Portekizliler’e karfl› Katalonya ve Napoli’de önemli baflar›lar elde etti, bu bölgelerdeki ba¤›ms›zl›k isyanlar›n› bast›rd›. Bunun yan›nda Bat› Akdeniz’deki hâ- kimiyetini güçlendirdi. ‹spanya’y› kesin olarak teslim olmaya mecbur etmek için donanma deste¤inin flart oldu¤unu gören Mazarin bunun için ‹ngiltere ile diplomatik görüflmeler bafllat- t›. ‹ngiltere-Fransa aras›ndaki görüflmeler 1657’de bir ittifak antlaflmas› ile taçland›. ‹ngiltere-Fransa ittifak› ‹spanya’n›n hem denizde hem de karada s›k›flt›r›lmas› anlam›na geliyordu. ‹ngiliz donanmas› Bat› Hint Adalar›’nda ve di¤er ‹spanya sö- mürgelerinde ‹spanya ile 1657’den itibaren savaflmaya bafllad›. ‹ngiliz gemileri ay- n› y›l Meksiko’daki ‹spanyol gemilerini yok etti. ‹spanya’ya as›l ölümcül darbe 1658’de vuruldu. 14 Haziran 1658’de ‹ngiliz ve Frans›z birlikleri Dunes Muharebe- si’nde ‹spanya’y› ma¤lup ettiler. Bu yenilgiden sonra ‹spanya bar›fl talebinde bulundu. ‹spanya’n›n bu talebi ‹ngiltere ile Fransa taraf›ndan kabul gördü ve Kas›m 1659’da Pireneler Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile Fransa, ‹spanya’ya ait Ar- tois, Flanders’in baz› bölgelerini, Roussillon ve Cerdagne’yi kendi topraklar›na kat- t›. ‹ngiltere ise Dunkirk’e hâkim oldu. Antlaflmaya göre Fransa Kral› XIV. Louis ile ‹spanyol Prenses Maria Theresa evleneceklerdi ve bu 1660’ta gerçekleflti. Böylece Fransa, ‹spanya veraseti üzerinde hak sahibi olma hakk›n› kazand›. Pireneler Ant- laflmas›, ‹spanya’n›n art›k Avrupa’daki ikinci derecedeki devletler seviyesine düfl- tü¤ünün tescillenmesiydi. Pireneler Antlaflmas›’ndan sonra ‹spanya, Portekiz’e boyun e¤dirmeye çal›flt› fakat 1663 ve 1665’te Portekiz karfl›s›nda ald›¤› a¤›r yenilgiler bu plandan da vazgeç- mesine sebep oldu. 1668’de de Portekiz’in ba¤›ms›zl›¤›n› resmen tan›d›.

Yükselen Güç: Avusturya Otuz Y›l Savafllar›’n›n en büyük kaybedeni Habsburg Monarflisi’ydi. Habsburg- lar’›n gerek ‹spanya kanad› gerekse de Avusturya kanad› Otuz Y›l Savafllar› sonunda imzalanan Vestfalya Antlaflmas›’nda büyük bir siyasî güç ve prestij kayb›na u¤- ram›fllard›. ‹spanya, Hollanda’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul ederken, ayn› zamanda de- nizlerdeki üstünlü¤ünü de bu ülkeye kapt›rmaktayd›. Avusturya ise, Vestfalya ile Protestanl›k’›n meflruiyetini kabul etmesinin yan›nda, Almanya üzerindeki nüfuzu- nu da kaybetmiflti. 300’den fazla devletçi¤in bulundu¤u yeni Almanya’da, Kutsal Roma-Cermen imparatorunun, di¤er devletler üzerindeki tesir gücü sembolik dü- zeye inmiflti. Avusturya’n›n, Alman prenslikleri üzerinde nüfuz kayb› ve bu prensliklerin çok daha otonom hâle gelmeleri, Avusturya’y› do¤u politikas› konusunda daha hassas hâle getirdi. Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile mücadeleye odakland›. ‹lginç bir flekilde, Alman prensliklerin, daha fazla egemenlik sahibi olmalar›n›n devlet iflleyifline olumlu katk›s› da oldu. Zira bu prenslikler, imparatorluk kurumlar›nda, a¤›rl›k sahibi olmak yerine, kendi yerel devletlerinin güçlenmesine yo¤unlaflt›klar› için, Kut- sal Roma ‹mparatorlu¤u’nun yönetiminde Avusturya’n›n elini rahatlatt›lar. Nitekim imparatorluk diyeti, sürekli hâle gelerek, Ratisbon’a tafl›nm›fl ve Avusturya imparatorunun kontrolü alt›na girmiflti. 1657’de III. Ferdinand’›n yerine geçen ‹mparator 144 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Leopold gençli¤inde ruhban e¤itimi alm›flt›, selefi gibi Katolik kilisesi ile iyi iliflkilere sahipti fakat III. Ferdinand kadar kat› tutumlu de¤ildi. Leopold’un en baflar›l› oldu¤u hususlardan biri, do¤ru adam› do¤ru yerlerde kullanmakt›. Avusturya askerlik tarihinin en önemli isimleri olan Charles de Lorraine, Savoylu Prens Eugene, Badenli Ludwig Wilhelm gibi önemli isimleri d›flar›dan getirip Habsburg hizmetine sokmay› baflarm›flt›. ‹mparator Leopold için en büyük tehdit Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Fransa’yd›. Zira Avusturya’n›n geleneksel politikas› Fransa’y› Ren’in do¤usundan, Osmanl›’y› Tuna’n›n kuzeyinden uzak tutmakt›. Osmanl›lar Erdel Meselesi yüzünden, Avusturya’ya 1663’te savafl ilan ettiler, Uyvar ve Neograt Kalelerini fethettiler. Avusturyal›lar, Montecuccoli komutas›nda Osmanl› ordusunu St. Gotthard Muharebesi’nde ma¤lup etseler de, Avusturya’n›n, Osmanl› ile savaflmak istememesi ve edinilen bu zafere ra¤men Osmanl› lehine hükümler içeren Vasvar Antlaflmas›’n› imzalamas›, asl›nda Leopold’un temkinli politikas› ile alakal›yd›. Zira Osmanl› s›n›r kaleleri, Viyana’ya çok yak›nd› ve baflken- tin güvenli¤i bak›m›ndan en kötü bar›fl bile, savafl hâlinden daha iyiydi. Fransa Kral› XIV. Louis, gerek diplomasi gerekse de savafl alanlar›nda, Habs- burglar’a karfl› güçlü bir ittifak oluflturmufltu. Frans›zlar’›n, Hollandal›lar ve ‹spanyollar’a karfl› ‹ntikal Savafllar›’nda 1667-1668’de elde etti¤i zafer, ‹spanya’n›n gücü- nü k›rm›fl, Fransa’n›n Avusturya’ya yönelik tehdidini artt›rm›flt›. Fransa, Avusturya ve müttefiklerini 1672-1678 aras›nda Hollanda savafllar›nda bir kez daha ma¤lup etti, ayr›ca Lorraine (Lothringen) Dükal›¤›’n› istila etti ve 1681’de Strazburg’u topraklar›na katt›. Avusturya’y› düfltü¤ü bu s›k›nt›l› durumdan kurtaran olay ise 1683’teki II. Viya- na Kuflatmas› oldu. Kuflatma, Papal›k, Venedik, Lehistan ve Alman prensliklerinin önemli bir k›sm›n› ister istemez, Avusturya imparatorunun yan›nda saf tutmalar›na neden oldu. Osmanl›lar’a karfl› oluflturulan ittifak önemli baflar›lar elde etti ve sonunda 1699’da Karlofça Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile birlikte Avusturya, Macaristan’› yönetme f›rsat› buldu ve bu durum bat›da da Fransa’n›n elini zay›flat- t›. Zira Türk tehdidinin azalmas›, Viyana’n›n bat›daki savafllarda daha rahat hareket etmesine ve daha genifl tabanl› ittifaklar kurmas›na olanak sa¤lam›flt›. Nitekim Avusturya’n›n da kat›ld›¤› 1688-1697 y›llar› aras›nda oluflturulan Büyük ‹ttifak savafllar›nda, Fransa’n›n ilerleyifline son verilmiflti. Yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde, Avusturya, Orta Avrupa’n›n hâlâ en önemli devletiydi, ancak gücünü ordusundan çok, diplomasi silah›n› iyi kullanabilmek- ten almaktayd›. Avusturya’n›n bu dönemde bir baflka baflar›l› oldu¤u alan ise sa- natt›. Leopold döneminde, Viyana, ‹talyan ve Alman bestekârlar›n merkezi hâli- ne gelmiflti.

AVRUPA’DA GÜÇ DENGELER‹N‹ DE⁄‹fiT‹REN MÜCADELE: DOKUZ YIL SAVAfiLARI 17. yüzy›l›n bafl›nda Avrupa’da iki büyük güç bulunmaktayd›. Avrupa’n›n do¤usuna Osmanl›lar hakimken, Almanya, Avusturya ve ‹spanya’daki Habsburglar, k›tadaki di¤er büyük güç konumundayd›lar. Otuz Y›l Savafllar› sonras›nda Habsburg- lar güç kaybederken, XIV. Louis’nin hükümdarl›¤› alt›ndaki Fransa, 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda güç kazand›. Fransa’n›n sahip oldu¤u gücü, diplomatik ve askerî alana yans›tmas› özellikle bugünkü Benelüks ülkelerinin topraklar›nda, Ren Nehri Havzas›’nda, Pireneler’de ve Kuzey ‹talya’da, Frans›z-Habsburg mücadelesinin flid- detlenmesine sebep oldu. 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 145

Kardinal Richelieu ve Kardinal Mazarin dönemlerindeki geliflimini devam ettiren Fransa, 1659’da ‹spanya ile Pirene Antlaflmas›’n› yapt›ktan sonra da s›n›rlar›n› geniflletmek için, Habsburglar ile mücadeleye devam etti. Bu do¤rultuda Belçika’y› kapsayan ‹spanyol Felemenki’nde Pirene Antlaflmas›’na dayanarak hak iddia etti. Fransa’n›n, agresif ve yay›l›mc› politikalar›ndan rahats›z olan Avrupa devletleri, tek bafllar›na XIV. Louis’i durduramayacaklar›n› bildikleri için bir çat› ittifak› oluflturma aray›fl›na girifltiler. Avrupa devletlerinin Fransa’ya karfl› birleflme neden- lerinden biri de Fransa’n›n uygulad›¤› merkantilist politikalard›. Maliye bakanl›¤›na Colbert geçtikten sonra, deniz ticaretinde, Fransa; ‹spanya, ‹ngiltere ve Hollan- da’ya rakip hale gelmifl ayr›ca, uygulad›¤› yüksek ithalat vergileriyle limanlar›n› bü- yük oranda yabanc› tüccarlara kapatm›flt›. “Büyük ‹ttifak” olarak bilinen bu Fransa karfl›t› koalisyon, Kutsal Roma-Cermen ‹mparatoru Leopold ile Hollanda Kral› III. William Orange’nin önderli¤inde kurulmufltu. Koalisyonun amac›, Ren bölgesinde yer alan Palatin Elektörlü¤ü’nü, Fran- sa’n›n sald›r›lar›ndan korumakt›. Bu ittifak 1686’da Augsburg’ta teflekkül etti¤inden Augsburg Ligi olarak da an›lmaktayd›. Bu ittifaka Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’ndaki di¤er prenslikler de dahil olmufltu. Ancak, yaflanan gerilime ra¤men, Avusturya ve Alman Prenslikleri, Fran- sa’ya savafl ilan edememekteydiler. Zira do¤uda Osmanl›lar ile savafl›lmaktayd›. Avusturyal›lar 1686’da Budin’i, 1688’de Belgrad’› ele geçirmifllerdi. Avusturyal›lar, bu baflar›lar›n ard›ndan 1688’den sonra bu kez bat› cephesine odakland›lar. Fransa, Fürstenburg’un, Palatin-Köln Eyaleti’nin Piskopos Elektörü olmas›n› ve Regensburg Mütarekesi’nin kal›c› hâle gelmesi gerekti¤ini savunuyordu. Avusturya imparatoru ise, Bavyera Elektörü Maximillian Emanuel’in kardefli Joseph Cle- ment’in bu göreve getirilmesini savunmaktayd›. ‹ki aday da gerekli ço¤unluk deste¤ini sa¤layamay›nca, Papa, Avusturya destekli Joseph Clement’i bu göreve getirdi. Bunun üzerine, Fransa kendi taleplerini bildiren bir memorandum yay›nlad›. Müttefikler, bu bildiriyi kabul etmeyince Frans›zlar, Ren’i geçerek savafl› bafllatt›lar. Savafl›n bafllang›c›nda Frans›z birlikleri Ren Nehri’nin karfl›s›na geçerek, Manhe- im’i ele geçirdiler. Sonras›nda di¤er Ren flehirleri Kaiserslautern, Heidelberg, Spe- yer’i ele geçirdiler. Frans›zlar’›n bu ani sald›r›s› ve elde ettikleri baflar›lar müttefik- lerin, karfl› sald›r› için Magdeburg’ta bir araya gelmelerine ve yo¤unluklar›n› do¤u- da Osmanl› ile olan mücadeleden al›p bat›ya kayd›rmalar›na neden oldu. Müttefik- lerin Osmanl› cephesinde istedikleri baflar›y› erken yakalamalar›, XIV. Louis’nin tahmininden daha h›zl› bir flekilde bir araya gelmelerini sa¤lam›flt›. Frans›zlar, Ren’in do¤usunda kalan kaleleri, ellerinde tutmalar› zor oldu¤undan yakt›lar. 1689 bahar›nda Avusturya ve Hollanda ittifak› karfl› hücuma geçerken, III. Wil- liam’›n ‹ngiltere taht›na geçmesi ile beraber ‹ngiltere de Büyük ‹ttifak’a dahil oldu. XIV. Louis gibi Katolik olan ‹ngiltere’nin devrik kral› II. James de, Fransa’ya s›¤›nd›. Büyük ittifakla gerçekleflen Dokuz Y›l Savafllar› boyunca Frans›zlar, özellikle Vauban’›n infla ettirdi¤i istihkâmlar›n dayan›kl›l›¤› sayesinde müttefiklere üstünlük sa¤lad›lar. Bununla beraber, yeni önem verilmeye bafllanan deniz gücü hem Manfl’ta hem Akdeniz’de hem de Atlantik’te müttefiklerle boy ölçüflebilecek konumda de¤ildi. Nitekim, kara muharebelerinde Frans›zlar, 1690 Fleurus’ta ve 1691’de Mons’ta ‹spanyol-Avusturya ve Hollandal›lar’›, ‹talya’n›n kuzeybat›s›nda yer alan Staffrada’da Savoylular ve ‹spanyollar’›, 1692’de Steenkerque’de Danimar- ka, ‹skoç, Hollandal› ve ‹ngilizler’i ma¤lup etmeyi baflar›rlarken, ‹ngilizler ve Hol- landal›lar’›n, La Hougue aç›klar›nda elde ettikleri deniz zaferi Frans›zlar’›n, deniz 146 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

ticaretine darbe vurmufl ve denizden ‹ngiltere’yi ablukaya alma hatta Britanya’ya olas› bir asker ç›karmay› olanaks›z hâle getirmiflti. Taraflar aras›nda en fliddetli çarp›flmalar, Felemenk’te, Ren k›y›lar›nda, Pirene- ler’de ve ‹talya’n›n kuzeybat›s›nda meydana gelmiflti. Ayr›ca Amerika’daki yeni oluflturulan kolonilerde de çat›flmalar gerçeklefltiren Frans›zlar, karfl›lar›nda kurulan Büyük ‹ttifak’a ra¤men, sahip olduklar› mevkileri korumay› baflarm›fllard›. Fransa’n›n; Avusturya ve Alman Prenslikleri ile olan mücadelesi, Osmanl›lar’a da nefes ald›rm›flt›. Osmanl›lar, zay›flayan Avusturya birlikleri karfl›s›nda Belgrad ve S›rbistan’› yeniden fethetmifllerdi. 1695’te Frans›zlar’›n Brüksel’i bombalamalar›ndan sonra, savafl durgunlaflt›. 1696’da imparatorun müttefiki Savoy Prensi Amadeus’un Kuzey ‹talya’n›n tarafs›z- l›¤›n›n karfl›l›¤›nda savafltan çekilmesiyle, bar›fl yolu aç›lm›flt›. Status quo ante bellum: Nihayet 1697’de taraflar aras›nda Ryswick Antlaflmas› imzaland›. Antlaflma ile Savafl öncesi duruma Fransa ele geçirdi¤i topraklar›n bir k›sm›n› iade etmeyi taahhüt etmekteydi. Antlafl- dönmek manas›na gelir. ma, “status quo ante bellum”, prensibine göre haz›rlanm›flt›. Frans›zlar, Nijmegen Antlaflmas› ile sahip olduklar› kazan›mlar›n›, ayr›ca Ren Bölgesi’nin en önemli fle- hirlerinden Strazburg’u ellerinde tutuyorlard›. Buna mukabil, iflgal alt›nda tuttukla- r› Lorraine Dükal›¤›’ndan ve Ren’de iflgal etti¤i Freiburg ve Philippsburg’tan çeki- leceklerdi. Ayr›ca Fransa, III. William’› ‹ngiltere’nin meflru kral› olarak tan›yacak, II. James’e verdi¤i destekten vazgeçecekti. Fransa’n›n, uzun süren bu savafltan kendisi için fazla bir kazan›m› olmadan ayr›lmas›n›n temel sebebi, ‹ngiltere -Hollanda SIRA S‹ZDE koalisyonu SIRAkarfl›s›nda S‹ZDE denizlerde yaflan›lan zorluklar, ticaretin aksamas›, malî harcamalar›n savafl yüzünden çok artmas› ve özellikle Felemenk ve Ren’de elde edi- DÜfiÜNEL‹M len zaferlerinDÜfiÜNEL‹M stratejik kazan›mlara dönüflmemesiydi. Bununla beraber, bu antlaflma halkta da bir miktar tepkiye neden olmufltu. Özellikle, savaflta ele geçirilen ve halk› Frans›zca konuflan Lorraine Dükal›¤›’n›n yeniden Alman ‹mparatorlu¤u’na SORU SORU terkedilmesi memnuniyetsizlik oluflturmufltu.

D‹KKAT Dokuz Y›l Savafllar›,D‹KKAT Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ise yarar›na oldu, zira bu savafl dolay›s›y- la Avusturya ve Alman Prenslikleri kuvvetlerinin bir k›sm›n› bat›ya kayd›rmak zorunda SIRA S‹ZDE kald›lar ve böyleceSIRA S‹ZDE Türk taraf› rahat bir nefes alabildi. Osmanl›lar, Dokuz Y›l Savafllar›’n› avantaja döndürmeyi de bildiler ve 1688-1690 aras› süreçte S›rbistan’› yeniden fethettiler.

AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDE Dokuz Y›l Savafllar›’n›nAMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDE bafllamas› ve bitmesindeki as›l sebepleri birer cümle ile aç›klay›n›z. 4NN B‹L‹MSEL GEL‹fiMELER DÜfiÜNEL‹M K‹TAP 17. yüzy›l, DÜfiÜNEL‹MAvrupaK‹TAP tarihinde siyasi, iktisadi ve sosyal sahalarda oldu¤u kadar bilim ve düflüncede de önemli de¤iflim ve geliflimlerin yafland›¤› bir yüzy›ld›. Röne- SORU sans’tan itibarenSORU do¤aya, insana ve bizzat bilginin kendisine bak›flta görülen bu ge- TELEV‹ZYON liflmeler fluTELEV‹ZYON bafll›klar alt›nda özetlenebilir: Öncelikli olarak ak›l ön plana ç›kmaya ve akl›n s›n›rlar› keflfedilmeye çal›fl›lm›fl D‹KKAT D‹KKAT ve bu, bir as›r sonra ortaya ç›kacak olan “Ayd›nlanma” düflüncesinin temellerini ‹NTERNET oluflturmufltur.‹NTERNET ‹nsan dikkatini do¤aya yöneltmifl ve adeta do¤a yeniden keflfedil- SIRA S‹ZDE meye bafllanm›flt›r.SIRA S‹ZDE Do¤a kadar, insan da yeniden keflfedilmifltir. ‹nsan›n fizikî ve ruhî özellikleri ayd›nlat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. 17. yüzy›ldaki geliflmelerden biri de lai- AMAÇLARIMIZ sizmin giderekAMAÇLARIMIZ yükselmesidir. Bu yüzy›ldaki geliflmeleri özetleyen tek bir tarif ise “düflüncenin dünyevîleflmesidir”. 17. yüzy›lda dünya önce meflrulaflt›r›lm›fl, sonra NNanlafl›l›p kavranm›fl ve daha sonra da ona hakim olunmufltur. K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 6. Ünite - Güneﬂ Kral Ça¤› (1648-1697) 147

17. yüzy›lda modern felsefenin temelleri at›ld›, matematikte bir patlama oldu ve klasik fizik kuruldu. ‹ngiltere’de Francis Bacon Empirizm’in, Fransa’da René Des- cartes ise Rasyonalizm’in kurucular› olarak bu yüzy›lda öne ç›kt›lar. Bacon, tabiat karfl›s›nda aciz bir varl›k olarak insan›n elindeki en büyük silah›n ve gücün bilgi oldu¤unu savundu. Bacon’a göre bilginin bizatihi kayna¤› da bu dünya ve tabiat olmal›yd›. ‹ngiliz düflünüre göre bu ikisinin d›fl›nda bir bilgi kayna¤› yoktu ve bu kaynaktan bilgiler ancak deney yoluyla elde edilebilirdi. Bacon’un bu görüflleri Empirizm’in temellerini att› ve ana ilkelerini oluflturdu. Frans›z düflünür Descartes ise “mutlak hakikat”in peflinde koflan bir hakikat araflt›r›c›s›yd›. Bacon’un aksine iyi bir matematikçi de olan Descartes, bu özelli¤ini de kullanarak “kesin bilgiler” edinmenin yollar›n› aram›flt›r. Descartes’e göre matematik d›fl›nda hiçbir bilgide kesinlik yoktur ve matematiksel bilgiyi kesin k›lan özel- lik neyse bu keflfedilip di¤er bilim dallar›na da teflmil edilmelidir. Bu elde edilebi- lirse bütün bilim dallar›nda üniversal bir kesinlik elde etmek mümkün olacakt›r. 17. yüzy›lda matematik geliflmelerinin yafland›¤› bir dönem olmufl ve önemli matematikçiler yetiflmifltir. Rene Descartes, Pierre de Fermat, Blaise Pascal, Mac- laurin, Parent, Clairault ve Euler gibi matematikçiler Analitik Geometri’nin temellerini atm›fllard›r. Diferansiyel ve Integral Hesap alanlar›nda ise öne ç›kan isimler Isa- ac Newton ve Godfrei W. Leibniz’dir. Bu yüzy›lda matematikte Kombinatuar Ana- liz ve ‹htimaliyet teorisinde de önemli bulufllar oldu. 17. yüzy›l fizik sahas›nda da önemli bulufllar›n yap›ld›¤› ve büyük fizikçilerin yetiflti¤i bir yüzy›ld›. Bu sahadaki en önemli geliflme hiç flüphesiz klasik fizi¤in kurulmas›yd›. Bu sahada öne ç›kan iki isim ise Galileo Galilei ve Isaac Newton’dur. Galilei, Tecrübî Fizi¤in kurucusudur. Daha 17 yafl›nda iken araflt›rma, deney ve kefliflere bafllayan Galilei, sonraki y›llar›nda sistematik araflt›rmalara bafllad›. Bu araflt›rmalar esnas›nda öncelikle Aristo’nun yanl›fllar›n› keflfetti. Bu keflif fizik bilimi ad›na oldu¤u kadar Galilei’nin kendi hayat› için de bir dönüm noktas›yd›. Ga- lilei, serbest düflme teorisini gelifltirerek kufl tüyü ile demir güllenin yere ayn› zamanda ve ayn› h›zda düfltüklerini keflfetti. Bu Aristo fizi¤ine vurulan ilk büyük darbe idi. Üzerine hiçbir d›fl kuvvet etki etmeyen bir cismin sabit bulundu¤u hareket halini sonsuza kadar devam ettirdi¤ini ileri sürdü ve böylece Aristocu hareket kavram›na da darbe vurdu. Galilei’nin bafl›n› s›k›nt›ya sokan en önemli buluflu ise Aristo’nun ileri sürdü¤ü gibi evrenin merkezinde dünya de¤il güneflin bulundu¤u tezi idi. Bu dönemin en renkli simalar›ndan biri Sir ‹saac Newton’du. Çok yönlü bir bi- Newton’un yerçekimini lim adam› olan Newton, fizik, matematik, optik, ilahiyat ve felsefe ile u¤raflm›flt›. kafas›na düflen bir elmadan hareketle buldu¤u söylenir. Newton’un dünyaca ünlü teoremi yerçekimi kanunu teoremiydi. Ancak Woolsthorpe’daki Newton’un baflyap›t› say›labilecek eser ise, 1687’de yazd›¤› “Philosophiae Na- çiftlikte geçirdi¤i 1665-1667 y›llar› aras›ndaki süreç turalis Principia Mathematica” isimli eserdir. Newton, Latince olarak yazd›¤› bu içerisinde bu tezi öne süren eserde modern fizi¤in temel kurallar› olan eylemsizlik prensibi, etki tepki prensibi Newton’›n gerçekten ve kuvvet ivme prensibini dile getirmiflti. a¤açtan düflen elmadan esinlenip esinlenmedi¤i 17. yüzy›l fizik ve matematik kadar astronomi sahas›nda da önemli bulufllar›n kesin de¤ildir. ve geliflmelerin oldu¤u bir dönemdi. Astronomi sahas›nda iki isim öne ç›kt›. Bun- lar Tyco Brache ve Johannes Kepler’dir. Bu iki bilim adam› Ulu¤ Bey taraf›ndan haz›rlanm›fl ziyçleri daha da gelifltirerek modern astronominin temellerini att›. Brache’nin talebesi olan Kepler, Aristo fizi¤indeki yerin ve göklerin ayr› ayr› kanunlara tâbi oldu¤u tezine karfl› ç›kt› ve ikisinin de benzer kanunlara ba¤l› oldu- ¤unu savundu. Bu tez, yaln›zca astronomiyi ve bilimi ilgilendiren bir husus de¤ildi. Zira bu tezle birlikte göklerde ulvî varl›klar oldu¤u iddialar›na karfl› ç›k›l›yor 148 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

ve göklerin de kanunlar›n›n bulunabilece¤i, yani akla tâbi tutulmas› gerekti¤i sa- vunuluyordu. Kepler flu görüflleri ileri sürmüfltü: 1) Gezegenlerin günefl etraf›ndaki yörünge- leri dairesel de¤il eliptiktir. 2) Bir gezegen günefl etraf›ndaki deveran› esnas›nda eflit zamanlarda eflit alanlar kateder. 3) Gezegenlerin günefle olan ortalama uzak- l›klar›n›n küplerinin periyotlar›n›n karelerine oran› sabitti. Bu dönemde t›p alan›nda önemli bir geliflmeye ‹ngiltere’de imza at›lm›flt›r. Doktor William Harvey, kalpten bafllayan kan dolafl›m›n› tan›mlam›flt›r. Antonie SIRA S‹ZDE van LeeuwenhoekSIRA S‹ZDE ise yapt›¤› araflt›rmalarla Mikrobiyolojinin babas› say›lm›flt›r. En küçük canl›lar›n yaflam bilimi olan mikrobiyolojinin do¤uflunda, mikroskobun ica- d›n›n önemli bir yeri vard›r. T›p tarihi boyunca, bilim adamlar› ve tabipler hastal›k- DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M lar›n neyden kaynakland›¤›n› tespit için çaba sarf etmifller, hatta baz› isimler küçük canl›lar›n varl›¤›n› iddia etmifller ancak kesin bir sonuca ulafl›lamam›fllard›r. Bu SORU yüzden hastal›klaSORU karfl›lafl›ld›¤›nda mikrobik neden düflünülmeden tedaviye çal›fl›l- maktayd›. Aslen, Hollandal› bir kumafl tüccar› olan Leeuwenhoek ilk olarak göz- D‹KKAT lükleri iç içe D‹KKATtutarak, bir tür büyüteç oluflturmufltu. Daha sonra bu iki merce¤i ay- n› eksen üzerinde tutarak bükümleri artt›r›p, organik maddeleri bu yeni mercekle teflhis etmifl ve tek hücreyi görebilecek seviyeye ulaflm›flt›. Leeuwenhoek 1676’da SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE bakterileri keflfetmifl ve onlar› animalcule (küçük hayvanlar) olarak tan›mlam›flt›. Leeuwenhoek bu keflfini mektuplarla halinde ‹ngiliz bilim akademisi Royal Soci- AMAÇLARIMIZ ety’e haberAMAÇLARIMIZ vermifltir. Bugünkü mikroskobun ana prensiplerini tespit eden bir di- NN¤er bilim adam› yine 17. yüzy›lda yaflayan ‹ngiliz Robert Hooke’dur.

K‹TAP Klasik fizi¤inK‹TAP kurucusu Newton hakk›nda teferruatl› bilgi için bk. Jean-Marie Vigoureux, Newton’unN Elmalar›, çev. Nedim Demirtaﬂ, ‹stanbul 2005.

TELEV‹ZYONM AKALE Avrupa’dakiTELEV‹ZYON bilimselMAKALE geliﬂmeler için bk. Durmuﬂ Hocao¤lu, “Yeni Bir Dünyan›n Alt Yap›s›- na Dâir”, Türkiye Günlü¤ü, say›: 4 (Temmuz 1989), s. 4-12.

‹NTERNET ‹NTERNET 6. Ünite - Güneﬂ Kral Ça¤› (1648-1697) 149

Özet

Fransa’n›n Avrupa’n›n hakemi hâline nas›l gel- Dokuz Y›l Savafllar›’n›n Avrupa tarihindeki öne- NA MAÇ NA MAÇ 1 di¤ini ve Avrupa’daki güçler dengesindeki de¤i- 3 mini aç›klayabilmek flimleri de¤erlendirebilmek 1688-1697 y›llar› aras›nda devam eden ve tarihe Otuz Y›l Savafllar›’ndan sonra Avrupa’daki güçler Dokuz Y›l Savafllar› olarak geçen mücadelenin dengesi büyük bir de¤iflim geçirdi. Hollanda ve en önemli sonucu Avrupa üzerindeki Fransa he- ‹spanya ile verdi¤i mücadelelerde hem toprakla- gemonyas›na geçici de olsa bir set çekilmesiydi. r›n› geniflleten hem de nüfuzunu artt›ran Fransa Bunu da büyük oranda ‹ngiltere baflarm›flt›. Bu giderek Avrupa’n›n hakemi oldu. Buna ra¤men yüzden Dokuz Y›l Savafllar›’ndan sonra Avrupa’da Fransa’n›n afl›r› güçlenmesi ‹spanya, Hollanda, ‹ngiltere daha fazla ön plana ç›kmaya bafllad›. Alman ‹mparatorluklar› ve ‹ngiltere’yi rahats›z Dokuz Y›l Savafllar›’ndan sonra imzalanan etti ve bu yükseliflin önünü almak üzere ittifaklar Ryswick Bar›fl› Avrupa’ya kesin bir sükûnet geti- kuruldu. Buna mukabil Fransa, aleyhinde oluflan remedi. Zira meseleler kesin olarak bir çözüme ittifaklar› da¤›tmay› bildi. Avrupa’daki güçler den- kavuflturulmam›flt›. Bu sebeple 1697’de ‹span- gesinde Dokuz Y›l Savafllar›’ndan itibaren yeni- ya’daki taht de¤iflikli¤i Avrupa’y› tekrar genel bir den önemli bir de¤iflim yafland›. Fransa bu sa- savafla sürükledi. vafltan sonra geri plana çekilirken ‹ngiltere, Av- rupa üzerindeki nüfuzunu artt›rd›. Bu arada 16. NA MAÇ 17. yüzy›ldaki bilimsel geliflmeleri aç›klayabilmek 4 yüzy›l Avrupa’s›n›n en büyük güçlerinden olan 17. yüzy›l, Avrupa tarihinde siyasi, iktisadi ve ‹spanya ise 17. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren sosyal sahalarda oldu¤u kadar bilim ve düflünce- ikinci derecedeki devletler derecesine düfltü. de de önemli de¤iflim ve geliflimlerin yafland›¤› bir yüzy›ld›. Öncelikli olarak ak›l ön plana ç›k- ‹ngiltere ile ‹spanya, ‹talya ve ‹skandinavya dev- maya ve akl›n s›n›rlar› keflfedilmeye çal›fl›lm›fl ve NAMAÇ 2 letlerindeki geliflmeleri tart›flabilmek bu, bir as›r sonra ortaya ç›kacak olan “Ayd›nlan- 1648-1697 y›llar› aras›nda Avrupa’daki güç den- ma” düflüncesinin temellerini oluflturmufltur. ‹n- geleri de¤iflirken baz› devletler ön plana ç›kma- san dikkatini do¤aya yöneltmifl ve adeta do¤a ya, baz›lar› ise giderek güçlerini kaybetmeye bafl- yeniden keflfedilmeye bafllanm›flt›r. Do¤a kadar, lam›flt›. Y›ld›z› parlayan devletlerden biri de ‹n- insan da yeniden keflfedilmifltir. ‹nsan›n fizikî ve giltere idi. Buna ra¤men ‹ngiltere’nin Avrupa’n›n ruhî özellikleri ayd›nlat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. 17. önde gelen güçlerinden biri olmas› hiç de kolay yüzy›ldaki geliflmelerden biri de laisizmin gide- olmad›. Öncelikle ülke içinde demokratikleflme rek yükselmesidir. Bu yüzy›ldaki geliflmeleri ve eflitlik ad›na kanl› mücadeleler verilmek zo- özetleyen tek bir tarif ise “düflüncenin dünyevî- runda kal›nd›. Bununla birlikle d›flta da bir taraf- leflmesidir”. 17. yüzy›lda dünya önce meflrulaflt›- tan ‹spanya ve Hollanda ile di¤er taraftan da Fran- r›lm›fl, sonra anlafl›l›p kavranm›fl ve daha sonra sa ile mücadele edildi. da ona hakim olunmufltur. 16. yüzy›lda Rönesans’›n ve dolay›s›yla kültürel 17. yüzy›lda modern felsefenin temelleri at›ld›, canlanman›n merkezi olan ‹talya, 17. yüzy›lda gi- matematikte bir patlama oldu ve klasik fizik ku- derek nüfuzunu ve canl›l›¤›n› kaybetti. Bir yüzy›l ruldu. ‹ngiltere’de Francis Bacon Empirizm’in, önce Avrupa’n›n en güçlü denizci devleti olan Ve- Fransa’da René Descartes ise Rasyonalizm’in ku- nedik giderek nüfuz alanlar›n› ve etkinli¤ini kay- rucular› olarak bu yüzy›lda öne ç›kt›lar. betti. Cenova merkezli Ceneviz, Avrupa’n›n finans 17. yüzy›lda matematik geliflmelerinin yafland›¤› merkezlerinden biri olmaya devam etse de art›k bir dönem olmufl ve önemli matematikçiler yetifl- onun da siyasî arenada pek bir etkinli¤i kalmad›. mifltir. 17. yüzy›l fizik sahas›nda da önemli bu- Toskana ve Savoy ise giderek güç kaybettiler. lufllar›n yap›ld›¤› ve büyük fizikçilerin yetiflti¤i ‹skandinavya’da ise ‹sveç giderek Avrupa’n›n en bir yüzy›ld›. Bu sahadaki en önemli geliflme hiç önde gelen devletlerinden biri hâline geldi. flüphesiz klasik fizi¤in kurulmas›yd›. 17. yüzy›l 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaflmas› ‹sveç’in fizik ve matematik kadar astronomi ve t›p saha- yükseliflinde bir dönüm noktas› oldu. Buna mu- s›nda da önemli bulufllar›n ve geliflmelerin oldu- kabil ‹skandinavya’n›n di¤er önemli devleti Da- ¤u bir dönemdi. nimarka giderek ikinci plana düfltü. 150 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. XIV. Louis ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi 6. Afla¤›dakilerden hangisi 1686’da Fransa’ya karfl› yanl›flt›r? oluflturulan Augsburg ‹ttifak›’na kat›lan devletlerden a. Mutlak›yetçi bir yönetim anlay›fl›na sahiptir. biri de¤ildir? b. Versay Saray› onun zaman›nda infla edilmeye a. Avusturya bafllanm›flt›r. b. ‹spanya c. Onun döneminde merkantilist bir ekonomi an- c. Venedik lay›fl› sergilenmifltir. d. Hollanda d. Parlamentoyu kuvvetlendirmifltir. e. ‹ngiltere e. Kendisine karfl› kurulan ittifaklar› engellemek için paran›n gücünü kullanmaya çal›flm›flt›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi Fronde ‹syanlar›’n›n özel- liklerinden biri de¤ildir? 2. ‹ngiltere’nin resmen cumhuriyet rejimine geçiflini a. Mazarin’i hedef alm›fllard›r. sa¤layan kifli ve tarih efllefltirmesi afla¤›dakilerden han- b. Vergilere itiraz etmifllerdir. gisinde do¤ru olarak verilmifltir? c. Paris’i ele geçirmifllerdir. a. Oliver Cromwell-1649 d. Kral›n otoritesini elefltirmifllerdir. b. II. Charles-1660 e. ‹spanya’dan destek görmüfllerdir. c. David Leslie-1650 d. Richard Cromwell-1660 8. Bill of Rights ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi e. II. William-1649 do¤rudur? a. Fransa’da ilan edilmifltir. 3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? b. ‹ngiltere’de kral›n otoritesini güçlendiren bir bil- a. Test Act, Katolik olarak devlet hizmetinde bu- diridir. lunmay› engelleyen bir tasar›d›r. c. ‹spanya’n›n toprak kaybetti¤i bir antlaflmad›r. b. II. James tahta oturunca Katolik mezhebinden d. ‹ngiltere’de eflitli¤in ve demokrasinin geliflmesi- Protestanl›k’a geçmifltir. ni sa¤layan bildiridir. c. Hollanda Prensi III. William ‹ngiltere’yi iflgal et- e. Hollanda’n›n ticaret hacmini artt›ran düzenle- mesi için davet edilmifltir. melerin genel ad›d›r. d. III. William efli II. Mary ile birlikte taç giymifltir. e. Bill of Rights, insan haklar› ve ifade özgürlü¤ü 9. Dokuz Y›l Savafllar› ile Avrupa’daki hakemlik rolünü konusunda tarihteki en ünlü metinlerden biridir. kaybeden devlet afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ngiltere 4. Afla¤›daki devletlerden hangisi Fransa-Hollanda mü- b. Fransa cadelesinde Fransa’ya destek verirken, Dokuz Y›l Sa- c. ‹spanya vafllar› s›ras›nda bu politikas›n› tamamen de¤ifltirmifltir? d. Hollanda a. Venedik e. Rusya b. Avusturya c. ‹spanya 10. ‹spanya ile mücadelesi devam ederken Fransa ile d. ‹ngiltere ittifak antlaflmas› imzalayan devlet afla¤›dakilerden e. ‹sveç hangisidir? a. Avusturya 5. Afla¤›daki antlaflmalardan hangisi ile Dokuz Y›l Sa- b. Prusya vafllar› son bulmufltur? c. Rusya a. Torino Bar›fl Antlaflmas› d. Portekiz b. Ryswick Antlaflmas› e. ‹ngiltere c. Nijmegen Antlaflmas› d. Augsburg Antlaflmas› e. Aachen Antlaflmas› 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 151

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ‹sveç Merkez Bankas› 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’n›n Hakemi Fransa” 17. yüzy›l Avrupa’da merkantilizm ça¤›yd›. Ticareti bölümünü yeniden okuyunuz. teflvik edip, ihracat› mümkün olabildi¤ince artt›r›p, 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Charles’›n ‹ktidara Geli- de¤erli madenleri ülkeye getirmeye dayal› bu ekono- fli” bölümünü yeniden okuyunuz. mik modelde, paran›n ülke içinde saklanmas› büyük 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “fianl› Devrim” bölümünü önem tafl›yordu. Bu konuda Hollandal›lar oldukça ba- yeniden okuyunuz. flar›l› olmufllar ve Amsterdam’› Avrupa’n›n finans mer- 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dokuz Y›l Savafllar›” bölü- kezi hâline getirmifllerdi. ‹sveç ise Otuz Y›l Savaflla- münü yeniden okuyunuz. r›’nda elde etti¤i baflar› sonras›nda büyük bir Avrupa 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dokuz Y›l Savafllar›” bölü- gücü iddias›ndayd›. münü yeniden okuyunuz. Balt›k’›n kontrolünü ele geçiren ‹sveçliler, ülkelerine 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dokuz Y›l Savafllar›” bölü- yat›r›m› artt›rmaya çal›flmaktayd›lar. Uzun süre Hollan- münü yeniden okuyunuz. da bayra¤› ile Riga’da ticaret yapan Johan Palmstruch 7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fronde ‹syanlar›” bölümü- 1647’de ‹sveç’e gelmifl ve Kral X. Gustav’›n emriyle bir nü yeniden okuyunuz. banka kurma haz›rl›¤›na giriflmiflti. Palmstruch 1657’de 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “fianl› Devrim” bölümünü Stockholms Banco’yu kurdu. Devletin teflvi¤ine ra¤men yeniden okuyunuz. bu banka devletten ba¤›ms›z özel bir kurulufltu. Stock- 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dokuz Y›l Savafllar›” bölü- holms Banco’nun en önemli yenili¤i mevduat karfl›l›- münü yeniden okuyunuz. ¤›nda “Kreditivsedlar” ad› verilen Avrupa’n›n ilk bank- 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa-‹spanya Mücadelesi notlar›n› basmas›yd›. Fakat bu banka 1668’de iflas etti. (1648-1659)” bölümünü yeniden okuyunuz. Bankan›n tüm iflletme haklar› ve imtiyazlar› Riksens Ständers Bank’a, yani Kraliyet Mülkü’nün bankas›na devredildi. Bu banka, ‹sveç’in Milli Assemblesi olan Riksdag’a ba¤l› olacakt›. Böylece ‹sveç ilk kez millî bir merkez bankas›na sahip oluyor ve bu banka parlamentoya ba¤l› oldu¤undan, ülkenin parasal gücü halk›n denetimine giriyordu.

Kaynak: http://www.riskbank.se/en/ ve Norstram Byron, Scandinavia, Minneapolis 2000. 152 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, çev. Hüseyin Fronde ‹syanlar›, kral›n otoritesini sarsmak ve ‹ngilte- Cahit Yalç›n, ‹stanbul. re’de oldu¤u gibi kral› devirmeyi hedefleyen bir ayak- Baykal, Bekir S›tk› (1998), Yeni Zamanda Avrupa lanma de¤ildi. Bilakis kral›n otoritesinin devam› isten- Tarihi, Otuz Y›l Savafl› Devri II/I, Ankara. mekte ve krala bir baba gibi bak›lmaktayd›. ‹syanc›lar Belloc, Hilaire (2003), Charles I, Norfolk VA. kral›n otoritesinin güçlenmesini ve daha âdil bir flekil- Bertnard, Louis (1940) ‹spanya Tarihi, çev. Galip Kemali de hükmetmesini istiyorlard›. Asilerin yaz›l› ve sözlü Söylemezo¤lu-Nurullah Ataç, ‹stanbul. propagandalar›nda kral de¤il Baflkan Mazarin hedef Black, Jeremy (2008), Eighteenth Century Britain 1688- al›nmaktayd›. 1703, Hampshire. Braddick, Michael J. (2004), State Formation in Early S›ra Sizde 2 Modern England, Cambridge. Cromwell’in cumhuriyeti ilan ederek yönetime tama- Bromley, J. S. (ed. ), (1970), The New Cambridge Modern men hakim olmas›n› ‹skoçlar benimsememifl ve ayak- History, VI, Londra. lanm›fllard›. Cromwell öldü¤ünde ise yerine geçen o¤- Nordstrom, Byron, J. (2000), Scandinavia, Minneapolis. lunun dirayetsizli¤i nedeniyle ülke yeniden bir iç sava- Carsten, F. L. (ed. ), (1961), The New Cambridge Modern fl›n efli¤ine gelmifltir. Bu durumdan faydalanan II. Char- History, V, Londra. les, ‹skoçlar’›n deste¤ini de alarak devletin bafl›na geç- Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, çev. B. Ç›¤man- mifl ve 1660’da taç giyerek cumhuriyet dönemini res- E. Topçugil-K. Emiro¤lu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali men bitirmifltir. K›l›çbay, Ankara. Derry, T. K. (1994), A History of Scandinavia, S›ra Sizde 3 Minneapolis. Kral II. James’in Katolik yanl›s› tutumu, Test Act’› fes- Durant, Will and Ariel (1963), The Story of Civilization, hetmek istemesi, Fransa Kral› XIV. Louis’i desteklemesi VII, New York. ve 1687’de Protestan (Anglikan) ve Katolik Kilisesi’ni Evedy, Colin Mc. (2003), Modern Ça¤ Tarih Atlas› eflit konuma getiren ‹nanç Özgürlü¤ü Ferman›’n› ilan 1483’ten 1815’e Avrupa, çev. Ayflen Anadol, etmesi, kendisine olan tepkinin artmas›na neden ol- ‹stanbul. mufltu. Bu tepki bir erkek çocu¤unun olmas› ile endifle- Frederic, Louis (1974), Medeniyet Tarihi, çev. Vahdet ye dönüfltü ve ye¤eni Hollanda Prensi William duruma Gültekin, III, ‹stanbul. müdahale etti. Parlamentonun da kendisine destek ver- Geliflim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi mesiyle Glorius Revolution (fianl› Devrim) gerçeklefl- (1985), IV, çev. Tahsin Yücel, ‹stanbul. mifl oldu. Hocao¤lu, Durmufl (1989), “Yeni Bir Dünyan›n Alt Yap›s›na Dâir”, Türkiye Günlü¤ü, say›: 4, s. 4-12. S›ra Sizde 4 Jörgensen, C. - Pavkovic, M.- Rice, R. - Schneid, F. - Savafl›n bafllamas›n›n as›l nedeni, Avrupa’da giderek ar- Scott, C. (2011), Dünya Savafl Tarihi Teçhizat Savafl tan Fransa tehdidinden tüm Avrupa devletlerinin çekin- Yöntemleri Taktikler, Erken Modern Ça¤ 1500-1763, mesidir. Savafl› bitiren as›l neden ise Fransa’n›n ekono- ‹stanbul. mik olarak s›k›nt›ya düflmesi, denizlerde yaflad›¤› zor- Jutikkala, Eino (1955), “The Great Finnish Famine in luklar ve iki taraf›n da savafl›n kör dü¤üme döndü¤ü- 1696-97”, Scandinavian Economic History Review nün ve netice getiremeyece¤inin fark›na varmas›d›r. III, Odense. 6. Ünite - Günefl Kral Ça¤› (1648-1697) 153

Kahn, Robert A. (1974), A History of the Habsburg Empire 1526-1918, Londra. Karamonou, M- Poulakou-Rebelakou, E.-Tzetis, M.- Androutsos, G. (2010) “Anton van Leeuwenhoek (1632-1723)...”, Revista Argentina de Microbiología, X, Buenos Aires, s. 311-314. Lee, Stephen J. (2008), Avrupa Tarihinden Kesitler, çev. Ertürk Demirel, Ankara. Lockhart, Paul Douglas (2004), “Denmark”, Europe 1450 to 1789, II, New York. Mallett, Michael (2009), Mercenaries and Their Masters, South Yorkshire. Maurois, Andre (1938), ‹ngiltere Tarihi, II, çev. Hüseyin Cahit Yalç›n, ‹stanbul. Mckay, Derek - Scott, H.M. (2011), Büyük Devletlerin Yükselifli 1648-1815, çev. Eflref Bengi Özbilen, ‹stanbul. Monod, Paul Kleber (1999), The Power of Kings, Michigan. Parker, Geoffrey (1974), “The Military Revolution,1560- 1660 a Myth?” The Journal of Modern History, Chicago. Pinnow, Hermann (1940), Almanya Tarihi, II, çev. Fehmi Baldafl, ‹stanbul. Rabb, Theodore K. (2006), The Last Days of The Renaissance, New York. Roberts, Andrew (2009), Great Commanders of the Modern World, Londra. Stephen D. Snobelen (2004), Newton ‹saac, Europe 1450 to 1789, IV, New York. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, ‹stanbul. Tallett, Frank (1997), War And Society in Early Modern Europe 1495-1715, Londra. Wallance, Edward (2006), The Glorious Revolution, Londra. Wiesner, Merry E.-Hanks (2009), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çal›flkan, ‹stanbul. http://www.riksbank.se/en/ ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 7 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 18. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Avrupa’daki güç dengelerindeki de¤iflimi N tart›flabilecek, Avrupa’da 1700-1748 tarihleri aras›ndaki meydana gelen savafllar› ve sonuç- N lar›n› de¤erlendirebilecek, N 18. yüzy›l Avrupa tarihinin Osmanl› tarihi ile ilgisini de¤erlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Diplomasi • Nystad Antlaflmas› • Güç Dengeleri • Aix-la-Chapelle Antlaflmas› • ‹spanya Veraset Savafllar› • Poltava Savafl› • Lehistan Veraset Savafllar› • Büyük Petro • Avusturya Veraset Savafllar› • XII. fiarl • Utrecht Antlaflmas›

‹çindekiler

• ‹SPANYA VERASET SAVAfiLARI (1702-1714) • RUSYA’NIN B‹R AVRUPA GÜCÜ HÂL‹NE GELMES‹ Ortaça¤-Yeniça¤ Kuzey’in Yükselifli • AVRUPA’DA GEÇ‹C‹ SÜKÛNET VE Avrupa Tarihi (1697-1748) BARIfi DÖNEM‹ (1715-1730) • DENGELER‹N BOZULMASI VE YEN‹ SAVAfiLAR DÖNEM‹ • AVUSTURYA VERASET SAVAfiLARI (1740-1748) Kuzey’in Yükselifli (1697-1748)

‹SPANYA VERASET SAVAfiLARI (1702-1714) ‹spanya’y› Taksim Antlaflmalar› ‹spanya, 17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bir önceki yüzy›la nazaran nüfuzunu ve hâ- kimiyet sahas›n› büyük oranda kaybetmesine ra¤men, hâlâ Avrupa’n›n en büyük devletlerinden biri idi. 1690’larda s›n›rlar› do¤uda Filipinler’den, bat›da Karayip Adalar› ile Orta ve Güney Amerika’ya kadar yay›l›yordu; Güney Hollanda ile Lük- semburg hâlâ ‹spanya mülkü idi. ‹spanya, 1697’ye gelindi¤inde Avrupa’n›n di¤er devletleri aras›ndaki güç mücadelesinin en önemli sebebini oluflturdu. ‹spanya Kral› II. Carlos’un hastal›¤› 1690’lara gelindi¤inde daha da artt› ve II. Carlos’un yerine geçecek bir varisi yoktu. Kral›n muhtemel bir ölümünde ‹spanya hâkimiyeti için mücadelelerin ortaya ç›kaca¤› kesindi. ‹ngiltere ve Fransa, baz› tarihçiler taraf›ndan “‹lk Dünya Savafl›” olarak adland›- r›lan “Dokuz Y›l Savafllar›”ndan sonra, Avrupa’n›n geneline yay›lacak bir savafl is- temediklerinden ‹spanya meselesinde birlikte hareket etmek üzere harekete geçti- ler. ‹ngiltere Kral› III. William ile Fransa Kral› XIV. Louis, her iki taraf›n da kabul edebilece¤i bir antlaflma üzerinde çal›flmaya bafllad›lar. Fransa kral›, ‹spanyol pren- seslerin o¤lu ve kocas› olmas›na ra¤men ‹spanya gibi denizlerde de hâkimiyet sahas› oldukça büyük bir devlet üzerinde tek bafl›na hâkimiyet iddias›nda bulunma- n›n kendisini bir savafla sürükleyece¤ini gayet iyi bildi¤inden ‹ngiltere ile ortak hareket etmeyi daha uygun görüyordu. III. William ise Dokuz Y›l Savafllar›’nda devletin a¤›r bir mali yük alt›na girmesi yüzünden a¤›r elefltirilere u¤ram›fl ve bunun sonucunda savafltan sonra ‹ngiltere ordusunu küçültmüfltü. ‹spanya veraseti yü- zünden ‹ngiltere’nin Fransa gibi Avrupa’n›n en güçlü devleti ile yeniden savafla tutuflmas›, iç kamuoyunda büyük tepkilere yol açaca¤›ndan ve ordusu küçültüldü- ¤ünden bu, istenen bir durum de¤ildi. Bu sebeplerden ‹ngiltere ve Fransa, ‹spanya meselesinde ortak hareket etti. ‹ngiliz ve Frans›z diplomatlar›n müzakereleri sonucunda 1698’de “Birinci Tak- sim Antlaflmas›” kabul edildi. Bu antlaflmaya göre II. Carlos’un ölümünden sonra yerine Bavyera Elektör Prensi Joseph Ferdinand, ‹spanya kral› olacakt› fakat Ferdi- nand’›n 1699 fiubat’›nda aniden ölmesi üzerine antlaflma hayata geçirilemeden fiilen hükümsüz kald›. Bu yüzden ‹ngiltere ile Fransa aras›nda 1699 Haziran’›nda “‹kinci Taksim Antlaflmas›” imzaland›. Bu antlaflmaya göre Avusturya Kral› I. Leo- pold’ün küçük o¤lu Karl, ‹spanya, denizafl›r› imparatorlu¤u ve Güney Hollanda’ya kral olacak; Fransa, Napoli ve Milano’yu dukal›klar› ile de¤ifltirecekti. 156 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹kinci Taksim Antlaflmas›’na ‹spanya ve Avusturya karfl› ç›kt›lar. Kutsal Roma- Cermen ‹mparatoru ve Avusturya Kral› I. Leopold, ‹spanya verasetinde tek bafl›na söz sahibi olmak istiyordu. Ayr›ca ‹talya’ya hâkim olmay› hedefleyen Leopold, bu antlaflmay› kabul etmesi hâlinde bu hayalinin gerçekleflmesinin mümkün olmad›- ¤›n› da biliyordu. Avusturya’n›n ‹kinci Taksim Antlaflmas›’n›n kabul etmemekte ›s- rar etmesinin bir di¤er önemli sebebi de Türkler karfl›s›nda kazan›lan zaferlerdi. 1683’te Osmanl› ‹mparatorlu¤u taraf›ndan bafllat›lan ancak sonuçlar› itibariyle Türk taraf›n›n a¤›r yenilgiler yaflad›¤› “Uzun Türk Savafllar›” döneminde en kârl› ç›kan devlet Avusturya olmufltu. ‹kinci Taksim Antlaflmas›’na en fazla tepki ise ‹spanya’dan geldi. II. Carlos a¤›r hasta olmas›na ra¤men ‹spanyol devlet adamlar› kral›n bir vasiyetname imzalama- s›n› sa¤lad›lar. Vasiyetnameye göre Carlos’un ölümünden sonra yerine Fransa Kra- l› XIV. Louis’nin küçük torunu Philip of Anjou kral seçilecekti. ‹spanyol devlet adamlar› bu hamle ile ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki ittifak› parçalamay› hedefle- mifllerdi. Bunda da baflar›l› oldular. Zira 1 Kas›m 1700’de II. Carlos öldü¤ünde Fransa kral›, torununun V. Felibe (Philip) olarak ‹spanya kral› seçilmesini hemen tan›d›. Böylece ‹spanya Veraset Savafllar›’na giden süreç de bafllad›. Philip of Anjou’nun V. Felibe olarak ‹spanya kral› seçilmesine ilk ve en sert tepkiyi Avusturya gösterdi. Zira bu durum, Avusturya’n›n ‹spanya üzerindeki hayalle- rinin tamamen ortadan kalkmas› ve ‹spanya’n›n Fransa nüfuzu alt›na girmesi demekti. Buna bir tepki olarak birliklerinin bir k›sm›n› ‹talya üzerine sevketti. Bunun- la da kalmayan Avusturya, Fransa aleyhine bir ittifak için görüflmelere de bafllad›. Avusturya’n›n ittifak aray›fllar›n› ‹spanya’n›n yeni kral› V. Felibe’nin ilk icraatla- r› kolaylaflt›rd›. Zira V. Felibe tahta geçer geçmez Fransa lehine birtak›m antlaflmalar imzalad› ve dan›flmanlar›n›n büyük bir k›sm›n› da Frans›zlar’dan seçti. Ayr›ca ‹s- panya’n›n merkezi yap›s›n› güçlendirmek için birtak›m giriflimlerde bulundu. Bu durum Aragon, Katalonya ve Valencia gibi yerel güçlerin etkili oldu¤u bölgelerde tepki ile karfl›land›. V. Felibe’nin faaliyetleri, baflta ‹ngiltere ve Avusturya olmak üzere ‹spanya üze- rinde planlar› olan di¤er Avrupa devletlerini tedirgin etti ve Fransa aleyhine bir blo- ¤un oluflmas›n› h›zland›rd›. 7 Eylül 1701’de Denizci Devletler, ‹ngiltere ve Avustur- ya, Lahey Büyük ‹ttifak›’nda bir araya geldiler. Lahey ‹ttifak›’nda kabul edilen mad- delere göre V. Felibe’ye ‹spanya ile sömürgeler b›rak›lacak, ‹spanya ve Fransa tahtlar› birbirinden ayr› kabul edilecek, Avusturya Kral› I. Leopold’e Güney Hollanda verilecek, Denizci Devletler ise ‹spanya’dan ticari imtiyazlar elde edeceklerdi.

Savafl›n Bafllamas› Lahey Büyük ‹ttifak›’n›n mimarlar›ndan ‹ngiltere Kral› III. William’›n 8 Mart 1702’deki vefat› ittifak›n zay›flamas›na neden olmad›, bilakis daha da güçlenmesini sa¤la- d›. Bu arada savafl birçok farkl› cephede devam ediyordu. Savafl›n ilerleyen y›lla- r›nda Prusya da Lahey Büyük ‹ttifak›’na dâhil oldu. Böylece hem Prusya bir Avru- pa gücü olarak temayüz etmeye bafllad› hem de Prusya askeri sayesinde Fransa daha fazla s›k›flt›r›ld›. ‹ttifaka kat›lmalar olmas›na ve bu ittifak› güçlendirmesine ra¤- men, savafl›n as›l malî yükünü Deniz Devletleri çekmekteydi. Özellikle ‹ngiltere ve Hollanda savafl›n en önemli finansörleriydi ve Veraset Savafllar›, bu iki ülkeyi birbirine daha çok yak›nlaflt›rd›. ‹ki ülke aras›nda, ‹ngiltere’nin aleyhine olsa da, 1709’da Mania Antlaflmas› imzaland›. 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 157

Bu arada birçok cephede savafl son h›z›yla devam ediyordu. Özellikle 1704’de ittifak birlikleri Fransa’ya a¤›r yenilgiler yaflatt›lar. Müttefiklerin baflar›s›n›n arkas›n- da ‹ngiltere ile Hollanda’n›n mali destekleri kadar, Prusya’n›n insan gücü ve Marlborough Dükü John Churchill ile Avusturyal› Prens Eugen’in askerî dehalar› da vard›. 1704’de süngü tak›lm›fl tüfekler ile mücehhez ‹ngiliz-Hollanda ve Avus- turya-Alman kuvvetleri, Fransa’y› hem do¤udan hem de bat›dan kuflatt›lar ve bü- yük baflar›lar elde ettiler. 1706’da Marlborough komutas›ndaki ‹ngiltere-Hollanda ve Alman birlikleri, yaklafl›k 50 bin kiflilik Fransa ordusuna a¤›r bir darbe vurdu ve ard›ndan da Brüksel ve civar›ndaki baz› bölgeler teslim oldular. Buna mukabil Fransa güçlü ekonomisi ve asker ihtiyac› sa¤layacak nüfusu sayesinde k›sa sürede yeniden toparland› ve 1707’de Brüksel’i yeniden iflgal etti. 1708’de Eugen komuta- s›ndaki Avusturya ordusu ‹talya’daki bütün ‹spanyol topraklar›n› ele geçirdi ve Fransa, müttefik ordular› taraf›ndan dört cephede de kuflat›ld›. Baflar›n›n arkas›nda yine Marlborough ile Prens Eugen vard›. Zira Fransa ordusu taraf›ndan s›k›flt›r›lan müttefik ordular› karargâh›na birkaç yüz kifli ile gizlice gelen Prens Eugen, Marlborough ile birlikte yapt›klar› toplant›da savafl›n kaderini de¤ifltirecek kararlar ald›lar. Al›nan en önemli karar müttefik ordular›n›n Fransa’n›n bekledi¤inden daha h›zl› hareket ettirilmesi idi. Prens Eugen’in 1697’de Zenta Savafl›’nda Türk ordusu karfl›s›nda baflar›ya götüren “beklenmeyen h›z›”, 1708’de de müttefik ordular›- na baflar› getirdi. 11 Temmuz 1708’de Oudenaarde’de ise yaklafl›k 100 bin kiflilik Fransa ordusu, Marlborough komutas›ndaki müttefik ordusu karfl›s›nda a¤›r bir yenilgi ald›. Savafl sonunda Fransa yaklafl›k dokuz bin esir ve alt› bin ölü verirken, müttefik ordular›n›n kayb› yaln›zca üç bindi. Müttefik ordular›n›n bir sonraki hedefi Fransa’n›n tamamen iflgal edilmesiydi fakat 1708’den itibaren müttefikler aras›ndaki fikir ayr›l›klar› bunu imkâns›z hale getirdi. Zira ‹talya’ya hâkim olan Avusturya, daha fazla ileri gitmek istemiyordu ve enerjisini 1703’ten beri devam eden Macaristan isyanlar›na harcamaya bafllam›flt›. Avusturya’n›n savafl› daha ileri götürmek istememesi en çok ‹ngiltere’yi zor duruma soktu. Çünkü ‹ngiltere’nin ‹spanya Veraset Savafllar›’ndaki nihai hedefi ‹spanya’n›n tamamen iflgal edilmesiydi. Buna mukabil Fransa’n›n deste¤ini alan V. Feli- be’yi tahttan indirmek beklenildi¤i kadar kolay olmad›. ‹spanya’da Felibe ve ‹ngiltere’nin destekledi¤i Karl taraftarlar› aras›nda bir iç savafl ç›kt› ve bu iç savafl›n galibi V. Felibe oldu. ‹ttifak güçleri Fransa karfl›s›nda kazand›klar› zaferleri ‹spanya karfl›s›nda kazanamad›lar ve bu durum 1709’dan itibaren bar›fl görüflmelerinin bafllat›lmas›na giden süreci bafllatt›. Bar›fl Görüflmeleri 1709’da Lahey’de bafllat›lan ilk bar›fl görüflmelerinden, müttefiklerin a¤›r talepleri yüzünden, olumlu bir sonuç ç›kmad› ve Fransa Kral› XIV. Louis, bu flartlar› kabul etmek yerine savafla devam emri verdi. Fransa art›k ya tamamen iflgal edilecek ya da flartlar› hafifletilmifl bir bar›fla müttefikleri raz› etmek için askerî baflar›lar kaza- nacakt›. XIV. Louis, ülkenin içinde bulundu¤u zor durumu aflmak için halka flu flekilde bir konuflma yapt›: “Karakterime ters olan bir fleyi yapmaya kendimi zorlad›- ¤›m› söyleyebilirim. fiahs›m, hatta belki onurum pahas›na olsa bile vatandafllar›m›n huzurunu bir an önce sa¤lamak gayretindeyim. Kendimizi savunmak için haz›rlan- maktan baflka bir alternatif yol göremiyorum. Bir araya gelerek kenetlenmifl bir Fransa, askerî güçle oluflturulan tüm ordulardan daha büyüktür ve bu haliyle düfl- manlar›n› ustal›kla alt edebilecektir. Güvenli¤inizi yak›ndan ilgilendiren bu engele karfl› sizlerin yard›m›n› talep ediyorum. Gayret ile oluflturaca¤›m›z bu birliktelik düflmanlar›m›za sömürülemeyece¤imizi ö¤retecektir”. 158 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

1709’da al›nan karar›n Fransa için oldukça a¤›r sonuçlar› oldu. Zira vergi yükü nüfusun yüzde doksan›n› oluflturan köylüler üzerindeki yükü daha da artt›rd›. Kral, ülkenin içinde bulundu¤u ekonomik ç›kmaz› aflmak için yeni vergiler ihdas etti. Bunlar da kifayetsiz kald›¤›ndan borç para al›nd›, piyangolar çekildi, soyluluk belgesi sat›lmaya baflland› ve kâ¤›t para bas›ld› fakat bunlar›n hiçbiri 1709 tarihi itibariyle ülkenin içinde bulundu¤u ekonomik darbo¤aza bir çözüm olmad›. Paris halk› 1709’da Versay’a sald›rd› ve flehirde büyük bir ya¤ma meydana geldi. Bir zamanlar “mutlakiyetçili¤in” sembolü olan ve “Günefl Kral” olarak bilinen XIV. Lou- is aleyhinde tezahüratlar at›lmaya baflland›. S›k›nt›lar›, 1709’daki fliddetli k›fl daha da artt›rd› ve fliddetli k›fl yüzünden Fransa’n›n nüfusu 2 milyon azald›. Kral, halk›n s›k›nt›lar›na ortak oldu¤unu göstermek için saraydaki alt›n yemek tak›mlar›n› satt›. Bütün zorluklara ra¤men, savafla devam etti. Eylül 1709’da Malplaquet’de her iki taraf için de kanl› ancak neticesiz bir savafl meydana geldi. ‹lerleyen aylarda devam eden mücadeleler bir sonuç vermedi ve 1710’un ilk aylar›ndan itibaren bar›fl görüflmeleri yeniden bafllat›ld›. ‹kinci bar›fl gö- rüflmeleri de müttefikler aras›ndaki fikir ve ç›kar ayr›l›klar› yüzünden yar›da kesildi. Bar›fl, ‹ngiltere’deki kabine de¤iflikli¤i ile mümkün oldu. Savafl›n as›l mali yü- künü çeken ‹ngiltere için ‹spanya’n›n tamamen iflgalinin ve destekledi¤i Karl’›n ‹s- panya taht›na geçmesinin mümkün olmad›¤›n› gören ‹ngiltere’deki yeni kabine 1710’dan itibaren bar›fl›n yap›lmas› için di¤er müttefiklerine bask› yapmaya baflla- d›. Ayr›ca gizlice Fransa ile görüflmeler bafllat›ld›. ‹ngiltere bar›fl iste¤inde ciddi oldu¤unu göstermek için savafl›n kaderini tayin eden ve baflar›lar›n arkas›ndaki en önemli isimlerden biri olan Marlborough’u 1711 Aral›k’›nda görevden ald›. ‹ngiltere’nin bar›fl arzusunu h›zland›ran as›l önemli geliflme ise 17 Nisan 1711’de Kutsal Roma-Cermen ‹mparatoru I. Joseph’in varis b›rakmadan ölümü oldu. Zira I. Jo- seph’in yerine kardefli VI. Karl geçti ve böylece Avusturya art›k VI. Karl’›n ‹spanya kral› olarak da tan›nmas›nda ›srar etmeye bafllad›. Bu ise ‹ngiltere için kabul edilir bir durum de¤ildi. Avusturya’n›n iste¤inin kabulü hâlinde ‹spanya ve Avusturya tek bir kral›n hâkimiyeti alt›na girecekti ancak ‹spanya Veraset Savafllar› da tam da bu yüzden ç›km›flt›. Bunun önünü almak isteyen ‹ngiltere, Fransa ile olan bar›fl gö- rüflmelerine h›z verdi ve di¤er müttefiklerin de bu bar›fl görüflmelerine kat›lmas› için bask›y› artt›rd›.

Utrecht Antlaflmas› 1712 Ocak’›na gelindi¤inde ‹ngiltere’nin arzusu ve bask›lar›n›n bir sonucu olarak Hollanda’n›n Utrecht flehrinde müttefikler ile Fransa aras›nda bar›fl görüflmeleri yeniden bafllad›. Görüflmeler yaklafl›k bir sene sürdü ve 11 Nisan 1713’te ise ‹ngiltere, Fransa, Hollanda, Savoy, ‹spanya ile Prusya aras›nda Utrecht Bar›fl› imzaland›. Antlaflmaya göre V. Felibe, ‹spanya ve denizafl›r› imparatorlu¤a; ‹ngiltere, Cebeli- tar›k ve Minorka’ya; Hollanda ise Fransa hâkimiyetindeki Flanders’deki birkaç önemli flehre hâkim olacakt›. Buna mukabil art›k Hollanda bir deniz gücü olarak cayd›r›c›l›¤›n› kaybetmifl ve veraset savafllar›n›n malî yükü yüzünden ekonomisi de iyice bozulmufltu. Ayr›ca yine antlaflmaya göre V. Felibe, Fransa taht› üzerindeki veraset haklar›ndan feragat edecek; Fransa, ‹ngiltere taht›nda hak iddia eden III. James’i iade edecekti. Avusturya ise bir sene daha savafla devam etti ve Mart 1714’te Fransa ile antlaflma imzalamak zorunda kald›. ‹ngiltere taht›na Protestan krallar›n geçmesi kabul edildi, Fransa ve ‹spanya krall›klar› da daima birbirlerinden ayr› olacaklard›. 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 159

1702’de bafllayan ve 1714’e kadar süren ‹spanya Veraset Savafllar›, Hollanda, ‹berya Yar›madas›, ‹talya, Ren ve Tuna boylar›nda devam etmiflti. Bu savafl›n sonunda ‹spanya üzerinde tek bir devletin hâkimiyet kurmas› engellenmekle birlikte ne ‹ngiltere’nin ne Fransa’n›n ne de Avusturya’n›n istekleri tamamen gerçeklefl- ti. Savafl›n sonunda özellikle Fransa, Avrupa’daki nüfuzunu ve etki alan›n› giderek kaybetmeye bafllad›. Ayr›ca savaflta halk›n yard›m›na müracaat edilmesi ile birlikte art›k mutlak güç kayna¤›n›n kral de¤il halk›n bizzat kendisi oldu¤u anlay›fl› yay›l- maya bafllad› ve bu anlay›fl Frans›z ‹htilali’ne giden sürecin temellerini oluflturdu. Savafl Fransa’n›n toplam devlet borcunu yedi kat›na ç›kard›¤›ndan ülkede ciddi bir mali kriz bafl gösterdi. Fransa’n›n ma¤lubiyeti, bir devletin önde gelen oldu¤u dö- nemi kapad› ve daha ak›flkan bir Avrupa devletler sistemine yol açt›. “Bar›fl, Avrupa tarihinde bir nokta de¤ilse de virgül anlam›na geliyordu: Bat› Avrupa’da uzun süren bir savafl dönemine son vermifl, bölgelere ve hanedanlara büyük de¤ifliklikler getirmifl ve Fransa’n›n ma¤lubiyetinden sonra yeni bir Avrupa devletleri sistemini bafllatm›flt›r”. Avusturya ise ‹spanya Veraset Savafllar›’ndan en fazla toprak kazanan devlet olarak ç›kt› ve Avrupa’n›n en büyük devleti hâline geldi. Avusturya için daha da önemli olan husus XIV. Louis’nin gücünün s›n›rland›r›l- m›fl ve ‹spanya taht› üzerindeki hak iddias›ndan geçici bir süre ile vazgeçmifl olma- s› idi. Utrecht Bar›fl›, Hollanda için de bir dönüm noktas›yd›. Kazanan cephede yer almas›na ra¤men Hollanda, savafl süresince büyük bir mali yükün alt›na girdi, bor- cu befl kat artt› ve neredeyse ülke iflas›n efli¤ine geldi. ‹lerleyen y›llarda Hollan- da’n›n Avrupa siyaseti üzerindeki etkisi tedricen geriledi. Utrecht Antlaflmas›’ndan sonraki 20 y›lda Bat› Avrupa’ya göreceli bir bar›fl dö- nemi hâkim oldu. Bu 20 y›lda ‹ngiltere, Fransa ve Avusturya aralar›nda problemleri savaflla de¤il antlaflmalar yoluyla halletmeye çal›flt›lar. Bunun en önemli sebebi ise hem kazanan hem de kaybeden devletlerin büyük bir ekonomik yükün alt›na girmifl olmalar›yd›. Bu 20 y›lda Bat› Avrupa devletleri ekonomilerini iyilefltirmeye ve siyasi istikrar› yeniden sa¤lamaya gayret ettiler.

Utrecht Bar›fl›’ndan sonra neden Bat› Avrupa’da genel bir bar›fl dönemiSIRA bafllad›? S‹ZDE SIRA S‹ZDE 1 RUSYA’NIN B‹R AVRUPA GÜCÜ HÂL‹NE GELMES‹ DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M Kuzey Savafllar› (1700-1721) Bat› Avrupa, ‹spanya Veraset Savafllar› ile bo¤ufltu¤u dönemdeSORU Do¤u Avrupa’da SORU 1697’den itibaren ittifaklar kurulmaya baflland›. Bu ittifaklar›n kurulmas›n›n en önemli sebebi ise ‹sveç’in bölgedeki nüfuzunun ve askerî gücünün meydana ge- D‹KKAT D‹KKAT tirdi¤i bask› idi. ‹sveç, 17. yüzy›lda Avrupa’da askerî bir güç olarak ortaya ç›kt› ve en genifl s›- n›rlar›na X. fiarl (1622-1660) zaman›nda ulaflt›. Buna mukabil ‹sveç’inSIRA S‹ZDE bu büyüme- SIRA S‹ZDE si iktisadî bir geliflme ve nüfus art›fl› ile desteklenemedi. 17. yüzy›l›n sonlar›nda ‹s- veç’in nüfusu 1,5 milyon iken Fransa’n›nki 21 milyondu. Ayr›ca ülkenin co¤rafi AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ olarak dört taraf›n›n iflgale aç›k olmas› da bir di¤er problemdi, ancak zengin demir madenleri ve Avrupa’n›n tek bak›r madeni ülke ekonomisini canl› tuttu. BunaNN mukabil sanayi neredeyse hiç yoktu. Adeta savafl ‹sveç’in ekonomikK‹TAP olarak tek ve en K‹TAP önemli kayna¤›yd›. Ayr›ca savafllarda müttefiklerden al›nan mali destekler de ülke ekonomisini canl› tutuyordu. Aksi takdirde düzenli ve daimi bir ordunun, bar›fl zamanlar›nda da finanse edilmesi ülkeyi ekonomik darbo¤aza TELEV‹ZYONsokuyordu. Bu yüz- TELEV‹ZYON den baz› tarihçilerin deyimiyle ‹sveç, “devleti olan bir ordu” görünümündeydi.

‹NTERNET ‹NTERNET 160 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹sveç, XI. fiarl döneminde de Avrupa’n›n en önde gelen devletlerinden biri olmaya devam etti. 18. yüzy›la gelindi¤inde ise ‹sveç, giderek güç kaybederken Do- ¤u Avrupa’da güç dengeleri de de¤iflti ve bu yüzy›ldan itibaren iki devlet öne ç›k- maya bafllad›. Bunlar Prusya ve Rusya idi. ‹sveç’in giderek güç kaybetmesi yüzün- den XI. fiarl (1660-1697) döneminden itibaren denge siyaseti izlenmeye ve Avru- pa’da oluflan ittifaklardan istifade edilmeye çal›fl›ld›. XI. fiarl, d›flar›da bar›fl politikas› takip ederken, içeride ise birtak›m reformlar yapt› ve ülkenin toparlanmas›n› sa¤lad›. Merkezî yap›y› güçlendirdi, kara ve deniz birliklerini hem modernize etti hem de say›lar›n› artt›rd›. ‹sveç, adeta bu kral döneminde bir nefes alma f›rsat› buldu, mali olarak d›flar› ba¤›ml›l›ktan kurtuldu ve yeniden toparland›. Türk tarihinde “Demirbafl fiarl” olarak da bilinen XII. fiarl, 15 yafl›nda iken 1697’de ‹sveç taht›na ç›kt›¤›nda kendini toparlam›fl, iç muhalefetin büyük oranda bast›r›ld›¤› ve ekonomisi iyileflmeye bafllam›fl bir ülke devrald›. ‹çteki rahatl›¤a ra¤- men bafl›n› Danimarka’n›n çekti¤i komflu devletler, genç ve tecrübesiz XII. fiarl’›n kral seçilmesini f›rsat bilerek ‹sveç aleyhinde harekete geçtiler. 1698’de Danimarka, ‹sveç aleyhinde bir koalisyon oluflturmak amac›yla Lehis- tan ile irtibata geçti. Lehistan Kral› II. August, ülkenin s›n›rlar›n› geniflletmek için ‹sveç’e ait Livonya ve onun liman› Riga’y› almak iste¤inden Danimarka’n›n teklifine olumlu cevap verdi. 1699’da Danimarka-Lehistan ittifak›na, ‹sveç hâkimiyetin- deki ‹ngria ve Neva Nehri’ne sahip olmak isteyen Rusya da dâhil oldu. ‹ttifaka dâ- hil olan Rusya, art›k giderek bir Avrupa gücü olarak temayüz etmeye ve Büyük Petro liderli¤inde buna göre reformlar yap›lmaya baflland›. Kuzey ‹ttifak›’na dâhil olduktan sonra Rusya d›fl politikas›nda köklü ve önemli de¤iflikliklere gitti. ‹ttifaka dâhil olmadan önce Büyük Petro’nun en önemli hedefi Karadeniz’e aç›lmak ve bunun için de Azak’› ele geçirmek iken, 1699’dan sonra bu hedefinden vazgeçti. Art›k Petro liderli¤indeki Rusya için en önemli hedef ‹sveç aleyhine olacak flekilde topraklar›n› geniflletmekti. Bunun için de güneyde kendini garantiye almak zorundayd›. Bu minvalde 1700’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile ‹s- tanbul Antlaflmas› imzaland› ve Petro, bu antlaflmadan sonra bütün dikkatini ‹sveç savafl›na verdi. 1700’ün ilk aylar›nda Danimarka, Lehistan ve Rusya ittifak›, daha 15 yafl›ndaki ‹sveç kral›n›n kendilerine fazla direnemeyece¤ini, zaten ülkenin de uzun vadeli bir savafl› finanse edecek ekonomik düzeye sahip olmad›¤›n› düflünerek harekete geçti. 1700 fiubat’›nda Danimarka, ‹sveç’e ait Holstein-Gottorp topraklar›na sald›r- d›. 1700 yaz›nda ise Lehistan Livonya, Rusya da Ingiria ile Estonya’y› kuflatt›. Ku- zey ‹ttifak›, ‹sveç konusunda yan›ld›klar›n› k›sa sürede anlad›lar. Zira ‹sveç’in Ku- zey ‹ttifak› taraf›ndan tamamen ortadan kald›r›lmas›n›n kendileri için iyi sonuçlar getirmeyece¤ini gören ‹ngiltere ve Hollanda, ‹spanya Veraset Savafllar› ile u¤raflmalar›na ra¤men 1700’de donanmalar›n› ‹sveç’e yard›m etmek üzere gönderdiler. Bununla birlikte Kuzey Savafl› ile ‹spanya Veraset Savafllar› giderek daha iç içe girmeye bafllad›. ‹ngiliz ve Hollanda donanmalar›n›n yard›m›na yetiflmesi ‹sveç Kral› XII. fiarl’a hiç beklemedi¤i avantajlar sa¤lad›. Bu donanma sayesinde fiarl, ordusunun bir k›s- m›n› Zealand’a ç›kard› ve böylece en büyük düflman› olan Danimarka’n›n baflkenti Kopenhag’› kuflatt›. Baflkenti iflgal edilme tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalan Dani- marka, ‹sveç’ten bar›fl talebinde bulundu. XII. fiarl, bu talebi do¤uda elini rahatlatmak ad›na kabul etti ve 18 A¤ustos 1700’de “Travendal Bar›fl›” imzaland›. Travendal Bar›fl›’ndan sonra XII. fiarl vakit kaybetmeden Rusya üzerine yürüdü ve Kas›m 1700’de Narva’da Rus birliklerini büyük bir bozguna u¤ratt›. Bu yenilgi 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 161

Petro için önemli bir tecrübe oldu. Petro, Rusya’da büyük bir askeri modernleflme süreci bafllatm›fl fakat bunu daha önce savafl sahalar›nda tecrübe etmemiflti. Narva, bunun için iyi bir f›rsat oldu ama sonu hüsranla bitti. Petro’nun büyük ümit ba¤la- d›¤› modern ordusu ‹sveç birlikleri karfl›s›nda tutunamad›. Savafl sonunda Rusya büyük askeri kay›plar yan›nda, üst düzey komutanlar›n›n da bir k›sm›n› kaybetti. Narva baflar›s›ndan sonra XII. fiarl, Livonya’ya yürüdü ve burada ordugâh›n› kurdu. ‹sveç kral›n›n daha fazla ileri gitmemesi Rusya’y› mutlak bir ma¤lubiyetten kurtard›. ‹sveç’in Narva hezimetinden sonra Rus birliklerini takip edip kesin bir zafer kazanmak istememesinde Lehistan etkili oldu. Zira Rusya üzerine yürümesi hâlin- de Lehistan birliklerinin ‹sveç ordusunu arkadan kuflatma ihtimali vard›. Bu yüz- den XII. fiarl, Livonya’da ordugâh kurmay› tercih etti. 1701 y›l›na gelindi¤inde ‹sveç kral›, Lehistan’› da savafl meydanlar›nda yenmek ve ancak bundan sonra bir bar›fl antlaflmas› imzalamak üzere harekete geçti. 1701 yaz›nda Lehistan topraklar›na girdi ama bu XII. fiarl için çok ciddi bir ad›m oldu, zira kral 1701’de Lehistan’da kesin bir baflar› elde edemedi. Daha da kötüsü Lehis- tan’›n idari yap›s› kral› zor duruma soktu, kral adeta Lehistan batakl›¤›na sapland› ve 1706’ya kadar Lehistan meselesi ile u¤raflmak zorunda kald›. 1706’da Lehistan Kral› II. August’ü silah zoruyla tahttan indirip yerine kuklas› durumundaki Stanis- las Leszczynski’yi yeni kral olarak seçtirdi.

Poltava Savafl› (1709) XII. fiarl, 1701-1706 tarihleri aras›nda bütün enerjisini Lehistan’a harcad›¤›ndan Balt›k Denizi’ndeki Rus hareketlili¤ini yeterince takip edemedi. Narva hezimeti, Petro’ya önemli bir ders olmufltu. Öncelikle ordusunun büyük olmas›na ra¤men modern bir yap›ya sahip olmadan baflar› elde etmenin imkâns›z oldu¤unu görmüfl- tü. Ayr›ca ordunun baflar›s›nda iyi bir organizasyonun yatt›¤›n› farketmiflti. Bu derslerden sonra Büyük Petro, mücadeleden vazgeçmedi ve ordusunu yeniden toparlad›. Ordudaki Bat›l› uzmanlar›n say›s›n› artt›rd› ve daha da önemlisi St. Peters- burg’u infla ettirerek burada güçlü bir donanma kurdu. Bunlar›n büyük bir k›sm›n- dan habersiz olan ‹sveç kral›, 1707’ye gelindi¤inde Rusya’ya kesin bir darbe vur- mak üzere harekete geçti. Zaferinden o kadar emindi ki, bar›fl tekliflerini dinlemeye bile tenezzül etmedi. XII. fiarl, 1708’de Moskova’y› iflgal etmek üzere harekete geçti. Ancak yard›mc› birliklerin ve gerekli zahirenin zaman›nda ulaflmamas› ‹sveç kral›n› zora soktu. Bu- na Büyük Petro’nun ‹sveç ordusunun geçece¤i yerleri yakarak yiyecek bulmalar›- n› engellemesi de eklenince kral, Ukrayna üzerinden Moskova’ya ilerlemeye karar verdi. 1708’de Rusya ile ‹sveç aras›nda bir savafl olmad›. ‹sveç birlikleri 1709 k›fl›- n› bozk›rlarda ve fliddetli so¤ukla mücadele ederek geçirdi. Art›k fiarl, Moskova’y› iflgal etmeyi de¤il birliklerini sa¤ salim kurtarmay› düflünüyordu, ancak bu müm- kün olmad›. “Mareflal K›fl”tan kurtulan 20 bin ‹sveç askeri, 8 Temmuz 1709’da Pol- tava’da 50 bin kiflilik Rus ordusu taraf›ndan neredeyse tamamen imha edildi. Bu savafl önemli bir dönüm noktas›yd›. 17. yüzy›l›n en güçlü devletlerinden ‹sveç bü- yük bir ma¤lubiyet alm›fl ve XII. fiarl da birkaç subayla birlikte Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na s›¤›nm›flt›. Rusya, kesin bir flekilde Avrupa devletleri aras›na girdi¤ini ortaya koymufltu ve 18. yüzy›l, Rusya’n›n h›zl› yükselifline flahit olacakt›. Petro, reformlar›n›n meyvesini Poltava zaferi ile toplam›flt›. Savafltan sonra reformlara daha da h›z vererek devam etti. Petro’nun Poltava’daki baflar›s›nda ‹sveç ordusunun geçece¤i yerleri boflaltma- s›, yiyecek maddelerini tahrip etmesi ve hayvanlar›n otlat›lmamas› için çay›rlar›n 162 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

yak›lmas› ve köprülerin y›k›lmas› tayin edici olmufltu. Böylece ‹sveç ordusu Rus topraklar›na girdi¤inde ne s›¤›nacak bir bar›nak ne de yiyecek temin edebilece¤i bir yerleflim yeri bulabilmifl ve açl›k tehlikesi ile karfl› karfl›ya kalm›flt›. Buna yar- d›m bekledikleri Kazaklar›n sözlerinden dönmeleri de eklenince Rus zaferi ortaya ç›km›flt›. Poltava zaferinden sonra Rusya, Balt›k’taki hâkimiyet sahas›n› geniflletti. Bunun yan›nda Lehistan üzerindeki nüfuzunu artt›rd› ve fiarl’›n zorla tahttan indirdi¤i Au- gust’ü yeniden tahta ç›kard›. Poltava yenilgisinden sonra Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na s›¤›nan XII. fiarl ise, Türk yetkililer taraf›ndan iyi bir flekilde karfl›land› ve kral, Bender’e yerlefltirildi. Bu durum Rusya taraf›ndan Bâb›âli’ye gönderilen bir nâme ile protesto edildi ancak giderek güçlenen Rusya’n›n bir sonraki hedefinin Osmanl› topraklar› oldu¤unu dü- flünen Türk yetkililer, Rus protestosunu fazla dikkate almad›lar. Ayr›ca ‹sveç kral›- n›n ellerinde bulunmas›n›n Rusya’ya 1700’de imzalanan ‹stanbul Antlaflmas›’n›n flartlar›n› yerine getirmede bask› unsuru olaca¤›n› hesaplad›lar. XII. fiarl ise Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu Rusya aleyhine bir savafla teflvik etmek üzere giriflimlerde bulundu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u, 1711’de Rusya’ya savafl ilan SIRA S‹ZDE etti ve PrutSIRA mevkiinde S‹ZDE Büyük Petro, Türk ordusu taraf›ndan köfleye s›k›flt›r›ld›. Ne- hir ve Türk ordusu aras›nda s›k›flan ve bir taraf› da batakl›k olan Rus ordusunun hiçbir kurtulufl yolu yoktu. Bu yüzden Petro, Sadrazam Baltac› Mehmed Pafla’ya DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M bar›fl teklifinde bulundu ve bu teklif, ‹sveçliler’in itiraz›na ra¤men Türk taraf›nca kabul edildi. Temmuz 1711’de yap›lan antlaflmaya göre Rusya, Karadeniz’deki ka- SORU zan›mlar›ndanSORU vazgeçti. Ayr›ca yine bu antlaflma ile Lehistan’›n serbestiyetine mü- dahale etmeyece¤ini taahhüt etti. D‹KKAT ‹sveç kral›,D‹KKAT Prut Savafl›’ndan sonra üç y›l daha Osmanl› topraklar›nda kald› ve 1714’te biraz da zorla, ‹sveç’e geri dönmek zorunda kald›. XII. fiarl, ülkesine dön- dükten sonra orduyu yeniden toparlamaya ve kaybetti¤i yerleri geri almaya çal›fl- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE t›ysa da bunda muvaffak olamad›. ‹sveç’in durumu Bat› Avrupa’da ‹spanya Vera- set Savafllar›’na son veren Utrecht Bar›fl›’ndan sonra daha da zorlaflt›. Zira ticaret AMAÇLARIMIZ gemileri zararAMAÇLARIMIZ gören ‹ngiltere ve Hollanda, Utrecht Antlaflmas›’ndan sonra dikkat- NNlerini Kuzey ‹ttifaklar› savafllar›na yönelttiler.

K‹TAP Demirbafl fiarl’›nK‹TAP Türkiye günleri için bk. Akdes Nimet Kurat, ‹sveç Kral› XII. Karl’›n Tür- kiye’de Kal›fl› ve Bu S›ralarda Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ‹stanbul 1943.

TELEV‹ZYON NystadTELEV‹ZYON Antlaflmas› ‹sveç’in her geçen gün biraz daha kan kaybetmesi Kuzey ‹ttifak›’nda çatlaklar›n oluflmas›na ve bölünmelere neden oldu. Rusya ve Prusya ayr› bir grup, Danimar- ka ve Hanover ayr› bir grup oluflturdu. Böylece Kuzey ‹ttifak›, 1716’da ortadan ‹NTERNET kalkt› ve ‹sveç‹NTERNET miras› üzerinde güç mücadelesi verilmeye baflland›. Bu mücadele- de ‹ngiltere ve Hollanda, Rusya’n›n Balt›k Denizi’nde afl›r› güçlenmesi yüzünden karfl› blo¤a destek verdi ve 1716’dan itibaren Kuzey Savafl› art›k Avrupa’n›n geneline yay›ld›. Bu durum ‹sveç Kral› XII. fiarl’›n elini güçlendirdi ve bir süre daha hayatta kalmas›n› sa¤lad›. Orduyu yeniden toparlayan fiarl, 1718’de Danimarka hâkimiyetin- deki Norveç’e sald›rd› fakat bu sald›r› onun sonunu getirdi. Aral›k 1718’deki Fre- deriksheld Kuflatmas›’nda bafl›ndan vurularak öldürüldü. XII. fiarl öldürülmesine ra¤men Kuzey Savafl› sona ermedi ve giderek daha farkl› bir boyut kazanmaya bafllad›. 5 Ocak 1719’da ‹ngiltere’nin gayretleri sonucu 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 163

Avusturya, Hanover, Lehistan ve ‹ngiltere’nin kat›ld›¤› bir Viyana ‹ttifak› kuruldu. Bu ittifak› mümkün k›lan en önemli geliflme ise 1716’dan beri devam eden Avus- turya-Osmanl› savafl›n›n, 21 Temmuz 1718 Pasarofça Antlaflmas› ile Avusturya’n›n büyük kazan›mlar elde ederek sona ermesiydi. Do¤uda kendini güvenceye alan Avusturya, Viyana ‹ttifak›’na kat›labildi. Viyana ‹ttifak›’n›n en önemli amac› Rusya’n›n afl›r› güçlenmesini engellemekti. ‹ngiltere, Balt›k’ta Rusya’y› s›n›rland›rmak isterken Avusturya, Lehistan’da giderek güçlenmesine engel olmay› hedefliyordu. ‹ngiltere bunun için Prusya’y› da kazan- d› ve 1719’da Berlin ile bir antlaflma imzaland›. Ayr›ca Fransa da ‹ngiltere’ye destek veriyordu. Böylece Rusya, tek bafl›na kald› ve tecrit edildi. XII. fiarl’›n ölümün- den sonra yerine geçen yeni kral bar›flç› bir d›fl politika izlemek zorunda kald›. Bu- nun bir sonucu olarak da 20 Kas›m 1719’da Hanover ile Stockholm Antlaflmas›, 1 fiubat 1720’de de ‹ngiltere ve Prusya ile bir antlaflma yap›ld›. 14 Haziran 1720’de de, ‹ngiltere ve Fransa’n›n bask›lar›yla Danimarka ile Frederiksborg Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflmalara ra¤men Rusya karfl›s›nda kurulan ittifakta 1720’ye gelindi¤inde ciddi çatlaklar oluflmaya bafllad›. ‹ngiltere’nin Prusya’ya yak›nlaflmas›n›n uzun vadede aleyhine olaca¤›n› gören Avusturya, giderek Rusya’ya yaklaflt›. Avusturya’n›n Rusya’ya meyyal politikalar gelifltirmeye bafllamas› ‹sveç’in elini zay›flatt› ve Rusya ile 1721’de Nystad Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile ‹sveç art›k Avrupa’n›n en büyük devletlerinden biri de¤il, bir Balt›k devleti seviyesine düfltü. Kuzey Savafl› da sona erdi. Nystad Bar›fl›, ‹sveç için bir çöküflü ifade ederken Rusya için ise bir Avrupa devleti oldu¤unun göstergesiydi. Kuzey Savafl›’ndan en kazançl› ç›kan ülke hiç kuflkusuz Rusya oldu. Zira s›n›rlar›n› Balt›k Denizi’ne kadar geniflletirken Lehistan üzerindeki siyasi nüfuzunu da artt›rm›flt›. Art›k Avrupa siyasi arenas›nda, kendi kendine yeten, nüfusu h›zla artan ve modern bir orduya sahip Rusya da vard›. Ba- flar›n›n kahraman› Petro, bundan sonra bir “imparatordu”.

Büyük Petro’nun Reformlar› Petro, 1682’de tahta geçti¤inde Rusya, Avrupa siyasetinde hiçbir a¤›rl›¤› olmayan s›radan bir devletti. Onun reformlar› ile Rus modernleflmesi bafllad› ve sonraki hü- kümdarlar döneminde de devam ettirildi. Petro dönemi milletlerin gelifliminde li- derlerin oynad›¤› role örnek olarak gösterilir. Asl›nda Petro, 1676’da Çar Aleksey öldü¤ünde taht varisi olarak görülmüyordu. Strelitzler: Moskova Zira kardefli ‹van daha ön plandayd› ve ona muhtemel çar gözüyle bak›l›yordu. Bu garnizonunun en önemli askeri birli¤iydiler. 17. durum Petro’nun annesinin ailesi Nariflkiler’in geri plana itilmesine sebep oldu fa- yüzy›la kadar Rus ordusunun kat Çar Aleksey’den sonra çar ilan edilen Fyodor, Nariflkinler’e eski itibar›n› geri en önemli birliklerini oluflturmalar›na ra¤men bu verdi. Fyodor, 27 May›s 1782’de geride hiç çocuk b›rakmadan vefat etti. Bunu f›r- yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sat bilen Nariflkinler, nüfuzlar›n› artt›rmak için harekete geçtiler ve daha on yafl›n- itibaren Avrupa’daki modern ordular karfl›s›nda yetersiz daki Petro’yu tek bafl›na çar seçtirdiler. Bunu kabullenmeyen Rusya’n›n bir di¤er kalmaya bafllad›lar ve s›k büyük ailesi Miloslavskiler, strelitzleri isyan ettirdiler ve ‹van’›n birinci çar, Pet- s›k isyan etmeleri yüzünden ro’nun ikinci çar ve Sofiya’n›n da naibe ilân edilmesini sa¤lad›lar. bu birli¤i kendine bir tehdit olarak gören Büyük Petro bu Ülkeyi Sofiya idare ediyordu. Sofiya, Petro ve annesi Nataliya Nariflkin’i baflkent askeri birli¤i kald›rd›. Baz› yak›nlar›ndaki Preabrazenskoye köyüne sürdü. Asl›nda Preabrazenskoye’deki sür- tarihçiler strelitzleri Osmanl›daki yeniçerilere gün y›llar› Petro için oldukça verimli geçti. Petro, burada kendini gelifltirdi, Latin- benzetmifllerdir. ce, Almanca ve Felemenkçe ö¤rendi, Avrupa tarihine dair kitaplar okudu ve bu medeniyet hakk›ndaki bilgisini artt›rd›. Okudu¤u kitaplar sayesinde Bat› medeniyeti ve modernleflmesine merak duymaya bafllad›. Bu merak›n› ziyaretine gelen 164 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Duma: Rusya’da asillerin Avrupal›larla yapt›¤› konuflmalar daha da körükledi. 1688’e gelindi¤inde Petro, ar- yüksek kesimlerinden t›k dumaya kat›lmaya ve siyasi geliflmelere dair görüfllerini aç›kça dile getirmeye oluflan, baz› yapt›r›m ve yarg› ifllevlerine sahip bafllad›. Bu arada askeri stratejiye merak duymaya bafllad›. dan›flma meclisine verilen 1689’da Petro’dan tamamen kurtulmak isteyen Sofiya ve yandafllar›n›n haz›rla- add›r. d›¤› komplo, hayata geçmeden bir flekilde Petro’ya haber verildi ve Petro, bu durumu lehine çevirmeyi bildi. Sofiya’n›n naipli¤ine son verildi ve Moskova’daki No- vodeviçiy Manast›r›’na kapat›ld›. Böylece Petro’nun taht› üzerindeki gölge de kalk- t›. Petro’nun en büyük rakibi ve hayat›na kasteden Sofiya’y› bu kadar kolay ortadan kald›rmas›n›n en önemli sebebi Sofiya ve en büyük destekçisi Golitsin’in K›- r›m’a yönelik savaflta baflar›s›z olmalar›yd›. Golitsin komutas›ndaki Rus ordusu, 1689’da K›r›m’› kuflatm›fl, ancak 30 May›s 1689’da Selim Giray komutas›ndaki Ta- tarlar karfl›s›nda baflar›s›z olmufltu. Bu baflar›s›zl›k, ülkede Sofiya’n›n itibar›n› zede- lemifl ve Petro’nun mutlak iktidar›na giden süreci h›zland›rm›flt›. Petro, 1697’de 270 kiflilik bir toplulukla kendisini Topçu Petr Mihaylov ad›yla gizleyerek Avrupa’ya gitti. Bu yolculu¤un as›l amac› Osmanl› ‹mparatorlu¤u aleyhinde bir kampanya bafllatmakt›, ancak bunun mümkün olmad›¤› görüldü ve Rus çar› bunu merak etti¤i Avrupa medeniyetini bir keflif turuna dönderdi. Almanya’y›, Hollanda’y› gezdi. Amsterdam ve Zaandam tersanelerinde birkaç ay kald›. Bir iflçi gibi çal›flarak Königsberg’de topçuluk, Amsterdam’da marangozluk ve Londra’da gemi inflas› e¤itimi ald›. Avrupa’da kald›¤› sürece gördü¤ü herfleyi inceledi. Örnek modeller haz›rlatt›. Petro’dan önce düzenli bir Rus ordusu yoktu. Soylular›n besledi¤i askerler, Ka- zaklar, strelitzler ve ordunun yar›s›n› meydana getiren yabanc› paral› askerler Rus ordusunu oluflturuyordu. Petro’nun modernleflme çabas›nda en büyük pay askeri reformlara ayr›ld›. Bu da gayet do¤ald›, zira 36 sene süren hükümdarl›k y›llar›n›n 23 senesi Türkler ve ‹sveç ile girdi¤i uzun savafllarla geçti ve bu durum onu öncelikli olarak askeri yap›y› modernlefltirmeye zorlad›. Bu minvalde askerli¤i zorunlu hâle getirdi ve Rusya’n›n ilk millî ordusu onun zaman›nda kuruldu. Böylece paral› askerlere olan ihtiyac›n ortadan kalkmas›n› sa¤lad›. Ateflli silahlar›n kullan›lmas›n› yay- g›nlaflt›rd›, askeri e¤itime önem verdi. Kara ordusunda ve donanmada a¤›r silahlar› kullanacak insanlar›n e¤itimi için akademiler kurdu. Daha önce Rusya’n›n Balt›k Denizi’nde ve Karadeniz’de liman› olmad›¤› için donanmas› da yoktu. ‹lk Rus donanmas›n› kurdu ve ülkesinin denizlerde de bir güç olarak boy göstermesini sa¤la- d›. 1725’e gelindi¤inde Rusya’n›n art›k 50 savafl gemisi ve 400 kad›rgas› vard› ve bu, ülkeyi en az›ndan Balt›k Denizi’nde söz sahibi yapt›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki yeniçerilere benzeyen ve yap›lacak iflleri engelleyen strelitzleri yok etti. Petro’nun iktidar›n›n ilk y›llar› Rusya’n›n ekonomik aç›dan en geri oldu¤u dö- neme rastlam›flt›. Bu durumu düzeltmek için genifl çapl› bir reform hareketi bafllat- t›. Kentlerin geliflmesini sa¤lamak için tüccar ve zanaatkârlara kendi belediyelerini kurma imkân› sa¤lad› ancak Bat›l› temelli belediye teflkilatlanmas› k›sa sürede problemlerle karfl›laflt›. Zira siyasi kat›l›m ve idari özerklik gibi kavramlara uzak Rus toplumunda bunlar›n kabullenilmesi zaman gerektiriyordu. Savafl› finanse etmek için Petro bir dizi ekonomik yenili¤e de imza att›. Bu minvalde lonca sistemini gelifltirdi, sanayinin geliflmesine ve millileflmesine çal›flt›. Ondan önce Rusya’da sanayi fazla geliflmemiflti ve olanlar da yabanc›lar taraf›ndan iflletiliyordu. En önem- li sanayi sektörlerini devlet tekeline alan Petro, sübvansiyonlarla yeni sektörlerin de do¤mas›n› sa¤lad›. Tahta ç›kt›¤›nda 21 olan mal çeflidi öldü¤ünde 200’e ç›km›fl- t›. Buna mukabil Petro döneminde bafllat›lan sanayi hamlesi halefleri taraf›ndan ayn› ölçüde devam ettirilemedi ve Rusya, giderek Bat›n›n gerisinde kald›. Çünkü 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 165

Petro dönemindeki sanayileflmenin ana teflvik edici unsuru devletti ve bu özel sek- törün geliflmesini engelledi. Ülkesinin d›fl ticaret hacmini yedi kat artt›rd›, toprak mülkiyetini yeniden dü- zenledi ve serflerin sanayi ifllerinde çal›flmalar›n› sa¤lad›. Rus takvimini Avrupa’n›n kulland›¤› takvime uygun hale getirdi. Slav alfabesini modernlefltirdi. ‹lk Rus gaze- tesi Vedemosti’yi yay›nlatt›. 1724’te Petersburg Bilim ve Sanat SIRAAkademisi’ni S‹ZDE kurdu. SIRA S‹ZDE E¤itim sistemini laiklefltirdi, Avrupa’ya çok say›da ö¤renci gönderdi, soylular d›fl›n- dakilere e¤itim olanaklar›n› açt›. Bat› dillerinde yay›mlanan kitaplar› Rusça’ya çe- DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M virtti. Reformlar› önündeki en büyük engellerden biri olarak gördü¤ü Ortodoks Ki- lisesi’ni bir devlet dairesi statüsüne soktu. Bunu da 1700’de ölen patri¤in yerine ye- nisini atamayarak ve kilisenin elindeki mali gücü k›s›tlayarak yapt›.S ORU Küçük manas- SORU t›rlar kapat›l›rken, büyük manast›rlar da a¤›r vergi yüklerine tâbi k›l›nd›. Buna mukabil Petro, dünyadaki bütün Ortodokslar› Rus Ortodoks Kilisesi’neD‹KKAT ba¤lamaya D‹KKAT gayret etti. Moskova’n›n yerini alacak Petersburg kentini kurdu. Bütün bunlar› yaparak Rusya’y› kapal› bir yap›dan kurtar›p, Avrupa’n›n büyük güçleri aras›na sok- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE tu. 17. yüzy›l›n bafllar›nda Rusya’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile birlikte Avrupa’n›n d›fl›na ç›kar›lmas› önerilirken, 18. yüzy›l›n bafl›nda sürekli bir Avrupa bar›fl› için Rusya’n›n da bu sistemin bir parças› olmas› gerekti¤i görüflü AhâkimMAÇLARIMIZ olmaya baflla- AMAÇLARIMIZ d›. Bu yüzden Petro, Rusya’n›n kaderini de¤ifltiren adam olarak tarihe geçti.NN

Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için bk. Paul Bushkovitch, Büyük Petro, çev.K‹TAP Berna Akk›yal, ‹stan- K‹TAP bul 2012.

Petro’nun reformlar› daha çok hangi alanda olmufltur ve bunun sebepleriTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE nelerdir? TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE 2 Rusya’n›n Do¤uda Güçlenmesi Bat› Avrupa’da ‹ngiltere ve Fransa’n›n bafl›n› çekti¤i bir ittifakDÜfiÜNEL‹M sistemi kurulmaya DÜfiÜNEL‹M çal›fl›l›rken Büyük Petro idaresindeki Rusya ise giderek dikkatini‹NTERNET ‹ran’a yo¤unlafl- ‹NTERNET t›rm›flt›. Bu durum ‹ngiltere taraf›ndan da teflvik edildi. Zira Balt›kSORU Denizi’nde güç- SORU lenecek bir Rusya, ‹ngiltere’nin ç›karlar› aleyhine olacakt›. Bunun önünü almak için ‹ngiltere 10 Ekim 1723’te Prusya Kral› I. Friedrich ile Charlottenburg Antlaflma- D‹KKAT D‹KKAT s›’n› imzalad›. Fakat Rusya, 1722’de dikkatini Balt›k’a de¤il ‹ran’a yöneltmiflti. Mahmud Afgan, 1722’de ‹ran’daki Safevî hanedan›na son verdi ve ‹ran bir iç savafla sürüklendi. Taht mücadelesini kaybeden II. Tahmasb’›nSIRA Rusya’ya S‹ZDE s›¤›nmas› SIRA S‹ZDE ‹ran’daki mücadeleye farkl› boyutlar kazand›rd›. Petro, Lezgilerin Rus tüccarlar›na sald›rd›¤› bahanesiyle Derbend üzerine yürüdü ve fazla bir direniflle karfl›laflmadan AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ flehri ele geçirdi. Daha sonra ise Bakü üzerine yürümeye bafllad›. Rus birliklerinin Bakü’ye yönelmeleri üzerine savafla Osmanl› ‹mparatorlu¤u da müdahil olmakNN zorunda kald›. Petro’ya bir elçi gönderildi ve Bakü’ye sald›rmas›K‹TAP hâlinde bunun sa- K‹TAP vafl sebebi say›laca¤› bildirildi. Türk tehdidi karfl›s›nda Petro, geri ad›m att› fakat Kafkaslar’daki güç mücadelesi devam etti. Rusya’n›n fiirvan’a ilerlemesi ve Reflt fiehri’ni muhasara etmesi üzerine Osman- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON l›-Rusya iliflkileri yeniden gerildi. Bâb›âli’nin savafl ilan edece¤i flayialar› dolaflma- ya bafllad›. Bunun üzerine bir Osmanl›-Rusya savafl›n› ç›karlar›na ters gören Fran- sa araya girdi ve iki ülkenin 24 Haziran 1724’te ‹stanbul Antlaflmas›’n› imzalamas›- n› sa¤lad›. Bu antlaflma ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Rusya, ‹ran’›n‹NTERNET bir k›s›m top- ‹NTERNET raklar›n› aralar›nda taksim ettiler. Antlaflma, Rusya’n›n Hazar Denizi k›y›lar›na ulaflmas›n› sa¤lad› ve Rusya, ‹ran ipek ticaretinin kuzey pazar›n› kontrolü alt›na ald›. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D ‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi A166MAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP Bu konuda ayr›nt›l›K‹TAP bilgi için bk. M. Sad›k Bilge, Osmanl› Devleti ve Kafkasya, ‹stanbul 2005.

TELEV‹ZYON AVRUPA’DATELEV‹ZYON GEÇ‹C‹ SÜKÛNET VE BARIfi DÖNEM‹ (1715-1730) 11 Nisan 1713’te imzalanan Utrecht Antlaflmas›’ndan sonra Bat› Avrupa devletleri aras›nda 1730’a kadar sürecek olan bir bar›fl dönemi bafllam›flt›. ‹spanya Veraset Sa- ‹ NTERNET vafllar›’na müdahil‹NTERNET olan bütün devletler savafl yüzünden büyük ekonomik yükün al- t›na girmifl ve borçlar› katlanm›flt›. Utrecht Bar›fl›, savafla taraf olan devletlere eko- nomilerin düzeltmeleri ve iç istikrar› yeniden sa¤lamalar› için bir f›rsat vermiflti. 1730’a kadar bar›fl›n hâkim olmas›nda 17. yüzy›l Avrupas›’n›n en güçlü devleti olan Fransa’n›n ‹spanya Veraset Savafllar›’nda bu konumunu kaybetmesi de etkili oldu. 1730’lara do¤ru Fransa kendini toparlad›¤›nda Avrupa’daki güç dengeleri ve mücadeleler yeniden bafllayacakt›r. Göreceli bar›fl döneminde Avusturya’n›n 1715’te do¤uda Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile yeniden savafla tutuflmas› da belirleyici oldu. Türk tehlikesine karfl› konumunu sa¤lamlaflt›rmak isteyen Avusturya, Hazi- ran 1716’da ‹ngiltere ile Westminster Antlaflmas›’n› imzalad›. Böylece Osmanl› ‹m- paratorlu¤u ile bir savafl durumunda ‹spanya’n›n kendisini arkadan vurmas›n› ‹n- giliz donanmas› sayesinde engellemeyi hedefledi. ‹ngiltere de ‹spanya’n›n yay›l- mac› bir d›fl politika izlemesini engellemek istiyordu. Westminster Antlaflmas›’ndan sonra ‹ngiltere ile Fransa aras›nda da ittifak antlaflmas› için görüflmeler bafllat›ld› ve 28 Kas›m 1716’da ‹ngiltere-Fransa ittifak› imzaland›. Bu Avrupa diplomasisinde önemli bir k›r›lma noktas›yd›. 4 Ocak 1717’de Hollanda’n›n da kat›lmas›yla “Üçlü ‹ttifak” kuruldu. ‹ngiliz ve Frans›z diplomatlar bu ittifak›n bütün Avrupa’ya flamil olmas› için görüflmelere bafllad›lar ve ‹spanya ile Avusturya’y› bar›flt›rmaya çal›flt›lar. Avusturya, Ocak 1717’de ittifaka dâhil olma- y› prensipte kabul etti. Buna mukabil ‹spanya ittifaka dâhil olmamakta diretti. ‹s- panya’n›n ittifaka dâhil olmak istememesinin en önemli sebebi, Avusturya’n›n Os- manl› ‹mparatorlu¤u ile savafl hâlinde olmas› idi. Bunu f›rsat bilen ‹spanya, Utrecht Bar›fl›’nda Avusturya’ya kapt›rd›¤› topraklar› geri almay› hedefliyordu. Bu hedefini hayata geçirmek ad›na ‹spanya donanmas› A¤ustos 1717’de Sardunya’y› istila etti fakat bu hareket yanl›fl zamanda yap›lm›flt›. Zira Avusturya, 17 A¤ustos’ta Türk ordusu karfl›s›nda büyük bir baflar› kazand› ve Belgrad’› iflgal etti. Bu baflar› Avustur- ya’n›n elini güçlendirirken, ‹spanya’n›n tedirgin olmas›na neden oldu. ‹spanya’n›n tedirgin olmas›nda Prens Eugen’in Avusturya ordusunun bir k›sm›yla ‹spanya üze- rine sevkedilece¤i söylentileri de etkiliydi. ‹spanya, bir Avusturya sald›r›s› ihtimaline karfl›l›k Rusya, ‹sveç ve Osmanl› ‹m- paratorlu¤u ile temaslara geçti. Amac› Avusturya karfl›s›nda bir blok oluflturmakt›. Ayr›ca büyük bir donanma haz›rlad› ve savafl haz›rl›klar›n› ikmal etti. ‹spanya’n›n savafl haz›rl›klar› ‹ngiltere ve Fransa’y› tedirgin etti ve her iki ülke de ‹spanya ile Avusturya’ya ittifaka dâhil olmalar› için bask›y› artt›rma karar› ald›. Avusturya, 21 Temmuz 1718’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Pasarofça Antlaflma- s›’n› imzalayarak elini daha güçlendirdi fakat bir ‹spanya savafl›nda ‹ngiltere’nin donanma deste¤ine ihtiyaç duyuyordu. Bu da Avusturya’y› ‹ngiltere’nin bask›lar› sonucu 2 A¤ustos 1718’de “Üçlü ‹ttifak”a dâhil olmaya mecbur b›rakt›. Böylece “Dörtlü ‹ttifak” biraz zorlamayla da olsa kuruldu. Avusturya’dan sonra ittifaka ‹spanya’n›n da dâhil edilmesi için ‹ngiltere ve Fransa bask›lar›n› artt›rd›lar. ‹spanya’n›n direnmesi üzerine ‹ngiltere, donanmas›n› 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 167

Akdeniz’e gönderdi ve 11 A¤ustos 1718’de ‹spanya donanmas›n› Passaro Körfezi aç›klar›nda yoketti. Bu yenilgiye ra¤men ‹spanya’n›n inad›nda devam etmesi ‹ngiltere’ye tek bir seçenek b›rakt›: Savafl. ‹ngiltere ve Fransa birlikleri taraf›ndan s›k›flt›r›lan ‹spanya, nihayet Ocak 1720’de ittifaka dâhil olmay› kabul etmek zorunda kald›. Bu, cebri bir kabuldü ve Avru- pa’da “zoraki bir bar›fl dönemi” yeniden tesis edilmiflti. Bu antlaflma ile ‹ngiltere ve Fransa, Avrupa’n›n önemli bir bölümünü kapsayacak olan bir savafl› engelledi fakat problemlerin büyük bir k›sm› kesin olarak çözülmedi¤inden bu bar›fl, gelecekteki muhtemel savafl› engelleyemeyecekti. 1720 y›l› “ittifak” için oldukça s›k›nt›l› geçti. Zira ‹ngiltere ve Fransa’da ciddi boyutlarda ekonomik darbo¤az baflgösterdi. Özellikle ‹ngiltere, giderek Avrupa siya- setinden uzaklaflmaya bafllad›. Buna mukabil Fransa daha ön plana ç›kt›. 27 Mart 1721’de Fransa ile ‹spanya bir ittifak antlaflmas› imzalad›. 13 Haziran 1721’de de ‹n- giltere bu ittifaka dâhil oldu. Buna mukabil 1722’ye gelindi¤inde “Dörtlü ‹ttifak” da- ¤›lman›n efli¤ine geldi. Bunun en önemli sebebi ise ‹ngiltere ile Fransa aras›ndaki giderek artan iflbirli¤i idi. Bu, do¤al olarak ‹ngiltere-Avusturya yak›nlaflmas›n› an- lams›z ve faydas›z hâle getirdi. Zira bu iki ülkenin yak›nlaflmas›, Fransa’n›n gücünü ve nüfuzunu dengelemeye matuftu. Ayr›ca Fransa Kral› XIV. Louis, yaflland›¤›ndan Avusturya’da çok yak›nda bir taht mücadelesi bafl gösterebilirdi. Louis, bunu önle- mek ve k›zlar›n›n kendisinden sonra kraliçe seçilmeleri için siyasi altyap›y› haz›rla- d›. Pragmatic Sanction denen bir belge ile ye¤enlerinin tahttan feragat etmelerini ve k›zlar›n›n kendisinden sonra kraliçe seçilmelerini garanti alt›na ald›. Buna ra¤men Pragmatic Sanction, Avusturya’y› daha güçlendirece¤i endiflesiyle ‹ngiltere ve Fran- sa taraf›ndan tan›nmad›. Bütün bunlar ‹ngiltere ve Fransa’n›n biraz da zorla kurduk- lar› “Dörtlü ‹ttifak”›n da¤›lmas›na sebep oldu. Avrupa’da giderek artmaya bafllayan ‹ngiltere-Fransa gerginli¤i de ittifak›n da¤›lmas›nda etkili olmufltu.

DENGELER‹N BOZULMASI VE YEN‹ SAVAfiLAR DÖNEM‹ ‹spanya - Avusturya Antlaflmas› (1725) 1 Eylül 1715’te “Günefl Kral” olarak tarihe geçen Fransa Kral› XIV. Louis öldü ve yerine daha befl yafl›ndaki XV. Louis Fransa taht›na ç›kt›. 1725’e gelindi¤inde 15 yafl›na gelen XV. Louis’nin soylu bir efl ile evlendirilmesine ve böylece taht varisi probleminin çözülmesine karar verildi. Ancak ciddi bir sorun vard›. Zira XV. Lou- is, kendisi gibi çocuk olan yedi yafl›ndaki bir ‹spanyol prenses ile niflanlanm›flt›. ‹s- panyol prensesin evlenebilecek yafla gelene kadar beklemek Fransa’da s›k›nt›lara yol açabilece¤inden Frans›z devlet adamlar› bir karar vermek zorunda kald›lar. Al›- nan karar gere¤ince XV. Louis, ‹spanyol prenses ile olan niflan› att›, prenses ‹spanya’ya geri gönderildi ve Fransa kral›, Lehistan’›n devrik kral› Stanislas Leszcy- nski’nin k›z› ile evlendi. ‹spanyol prensesin geri gönderilmesi Madrid’de hiç iyi karfl›lanmad›. ‹spanya, Fransa’ya karfl› bir birlik oluflturmak ad›na Avusturya’ya yaklaflt› ve 1725’te iki ül- ke aras›nda antlaflmalar imzaland›. Avusturya-‹spanya antlaflmas›, Fransa ve ‹ngiltere taraf›ndan endifle ile karfl›land›. Zira Viyana ittifak›n›n, Avrupa bar›fl›n› boza- ca¤›ndan, Avusturya’n›n gücünün artaca¤›ndan korkuluyordu. Korku, ‹spanya’n›n bir savafl için donanmas›n› haz›rlad›¤›na dair söylentilerin yay›lmas› ile birlikte daha da artt›. Bu arada Rusya Çar› Büyük Petro’nun 1725 fiubat’›nda ölümü Avru- pa’n›n gelece¤ine dair bilinmezlere yenilerini ekledi. 168 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹ngiltere ve Fransa, Viyana ‹ttifak›’na karfl› bir ittifak oluflturmak üzere harekete geçtiler. Bunun için Prusya, Hanover ve Hollanda ile görüflmeler yap›ld› ve 3 Ey- lül 1725’te Hanover ‹ttifak› kuruldu. Bu ittifak›n temel amac› Rusya ve ‹spanya- Avusturya tehlikesini bertaraf etmekti. Buna mukabil Hanover ‹ttifak›, ‹spanya ve Avusturya üzerinde tam tersi bir etkide bulundu. ‹spanya ve Avusturya, 5 Kas›m 1725’te sald›r› ve savunma antlaflmas› imzalad›lar ve askeri haz›rl›klara bafllad›lar. Bu yüzden Avrupa yeni bir savafla do¤ru sürükleniyordu. Avusturya, Hanover ‹ttifak›’na karfl› bir ittifak kurmak üzere harekete geçti ve ilk olarak ‹ngiltere’nin bask›lar›ndan bunalan Rusya ile irtibat kurdu. Nihayet A¤ustos 1725’te Avusturya ile Rusya aras›nda savunma ittifak› imzaland›. Avusturya- Rusya ittifak›ndan sonra Prusya da Ekim 1726’da Avusturya ile Wusterhausen Ant- laflmas›’n› imzalad›. Bu ittifakla Hanover ‹ttifak› giderek kan kaybetmeye bafllad›. Avusturya’n›n öncülük etti¤i ittifak›n giderek güç kazanmas› üzerine ‹ngiltere, donanmas›n› Balt›k Denizi’ne gönderdi ve Rusya ile Prusya’ya gözda¤› vermeye çal›flt›. Bu hamle baflar›l› da oldu ve Rusya, daha ileri gitmekten çekindi. Hanover ‹ttifak›, Do¤u Avrupa’da elini güçlendirmek ve Avusturya-Prusya-Rusya ittifak›na karfl› denge oluflturmak için ‹sveç ve Danimarka’y› da saflar›na katmay› baflard›. Art›k do¤u ve bat› ittifaklar› dengelenmifl gibiydi. 1727’nin ilk aylar›na gelindi¤inde bütün Avrupa genel bir savafla girecek gibiydi. Fransa, ordusunu artt›r›rken ‹n- giltere de donanmas›n› güçlendirdi. Avusturya blo¤u da askeri haz›rl›klara bafllad› ancak May›s 1727’de Avrupa’daki dengeler tekrar de¤iflti. Zira Avusturya, Fransa ile 31 May›s 1727’de Paris ön antlaflmas›n› kabul etmiflti. Bu geliflme, savafl haz›r- l›klar›na son verilmesine neden oldu. Art›k Avrupa’daki ittifaklar bir kez daha alt üst olmufl ve dengeler bozulmufltu. Paris Antlaflmas›’ndan hemen sonra ‹ngiltere-‹spanya savafl› sonland›r›ld›. Daha da önemlisi ‹ngiltere, art›k Rusya’y› Balt›k Denizi’nde bir rakip olarak de¤il ortak olarak görmeye bafllad›. ‹ngiltere-Fransa aras›ndaki diplomatik iflbirli¤ine son veren en önemli geliflme ise 16 Mart 1731’de ‹ngiltere ile Avusturya aras›nda ‹kinci Viyana Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yd›. ‹spanya’n›n da 1731 Temmuz’unda bu ittifaka kat›lmas› Fransa’n›n elini giderek zay›flatt› ve ‹ngiltere-Fransa iflbirli¤i art›k tamamen hükümsüz kald›.

Lehistan Veraset Savafllar› 1731’de imzalanan ‹kinci Viyana Antlaflmas› ile birlikte Avrupa’da güç dengeleri ve ittifaklar yeniden flekillenmeye bafllad›. Art›k ‹ngiltere-Fransa iflbirli¤i yoktu. Tam aksine ‹ngiltere’nin bafl›n› çekti¤i ve Fransa’n›n aleyhine büyüyen yeni bir ittifak oluflmufltu. Bu ittifakta Avusturya, ‹ngiltere, ‹spanya, Rusya ve Prusya yeral›yordu. Buna mukabil Fransa da yeni bir blok oluflturmak üzere giriflimlere bafllam›flt›. Fransa’n›n kurmak iste¤i ittifakta Danimarka, ‹sveç, Lehistan ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bulunmas› hedefleniyordu. Böylece Fransa, iliflkileri giderek bozulan Rusya ve Avusturya’y› kontrol alt›nda tutmay› amaçl›yordu. ‹ngiltere ve Fransa’n›n oluflturmak istedikleri yeni ittifaklar sistemi Lehistan’daki geliflmeler yüzünden giderek bir çat›flmaya dönüflecekti. 1732’ye gelindi¤inde Avrupa’da oluflan yeni ittifaklar›n en önemli gündem maddelerinden biri de Lehis- tan’›n II. August’den sonraki kral›n›n kim olaca¤› meselesiydi. Zira 62 yafl›nda ve hasta olan August’ün ölümü an meselesiydi. Lehistan’daki kral seçimi sistemi d›fl müdahaleye aç›kt›. Zira yeni kral›n seçil- mesi için ülke ileri gelenleri bir kurultayda toplan›yor ve oybirli¤i ile yeni kral› se- çiyorlard›. Kral›n oybirli¤i ile seçilmesi büyük s›k›nt›lara ve iç savafla sebep oluyor- 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 169 du. Lehistan gibi Do¤u ile Bat› aras›nda stratejik öneme haiz bir ülkenin kral›n›n kim olaca¤› tart›flmalar› do¤al olarak komflular› baflta olmak üzere di¤er devletleri de yak›ndan ilgilendiriyordu. Bunun için seçimlere d›flar›dan müdahale kaç›n›lmaz hâle geliyordu. Bu konuda Avusturya, Rusya, Prusya Portekizli Emmanuel’i; Fransa ise XV. Louis’in kay›npederi olan Lehistan as›ll› Stanislas Leszczynski’yi desteklemeye bafllad›. Avusturya, Rusya ve Prusya’n›n birlikte destekledikleri Emmanuel’in kral se- çilmesi, Lehistan as›ll› olmad›¤› için düflük bir ihtimaldi. Lehistan Kral› II. August’ün, 1 fiubat 1733’te ölümü ve Lehistan’›n yeni kral›n›n kim olaca¤› tart›flmalar› Avrupa’da yeni mücadelenin kap›s›n› aralad›. 12 Eylül 1733 dietinde beklenildi¤i üzere Leszczynski, Fransa’n›n da destek vermesiyle Lehis- tan’›n yeni kral› olarak seçildi. Fakat bu durum özellikle Rusya ve Avusturya için kabul edilir bir durum de¤ildi. Zira Leszczynski’nin Lehistan kral› olarak devam etmesi hâlinde ülkenin Fransa nüfuzu alt›na girece¤i aç›kt›. Bunun üzerine Rus ordusu Lehistan’a girdi ve Leszczynski’yi Danzing’e kaçmaya zorlad›. Ayr›ca Rus askerlerinin silahlar›n›n gölgesinde yeni bir diet topland› ve III. August, 5 Ekim 1733’de Lehistan’›n yeni kral› seçildi. Rusya’n›n bir oldu bittiye getirerek III. Au- gust’ü kral seçtirmesi ve bunun için diet üyelerine bask› yapmas› Fransa’n›n tepkisine neden oldu. Bu arada Danzing’e kaçan Leszczynski mücadeleden vazgeçmedi. Kendisini takip eden Rus birliklerine direndi ve Danzing’de iyi bir savunma sistemi kurdu. Bu- rada bütün sald›r› ve bask›lara ra¤men 135 gün direndi. Bu süre zarf›nda Rusya tam 8 bin askerini kaybetti. 135 gün sonra ise art›k destek bulma ümidi kalmayan Leszczynski, gizlice Danzing’den kaçmay› baflard›. Leszczynski’nin Rus birliklerine direndi¤i aylarda Fransa da, bu geliflmeye karfl›l›k askerî ve diplomatik bir mücadeleye bafllamaya karar verdi. Bunun için de giriflimlere bafllad›. Öncelikli hedefi Lehistan konusunda Rusya’ya destek veren Avusturya’ya savafl ilan etmekti. Lehistan’daki geliflmelerin önemli bir taraf› da Osmanl› ‹mparatorlu¤u idi. Zira Bâb›âli, Lehistan seçimlerinin “liberium veto”, yani ba¤›ms›z bir flekilde yap›lmas›n- dan Karlofça Antlaflmas›’na göre sorumluydu. Rusya’n›n yaklafl›k 50 bin kiflilik bir orduyu Lehistan’a sokmas› ve fiilen ülkenin baflkenti Varflova’y› abluka alt›na alma- s› Bâb›âli taraf›ndan protesto edildi ve Rus yetkililerden bu duruma dair bir aç›klama talep edildi. Rusya’dan gelen cevapta ise, Fransa’n›n ülkedeki müdahalesini ön- lemek ve Leszczynski’nin sebep oldu¤u kaosu sonland›rmak üzere Lehistan’a asker sevkedildi¤i ve bunun da antlaflmalara göre en do¤al haklar› oldu¤u belirtildi. Rusya’n›n bu savunmas›na ra¤men ‹stanbul’daki Fransa Elçisi Villeneuve, Os- manl› devlet ricalini Rusya ve Avusturya’ya savafl ilan edilmesi hususunda k›flk›rt- maktayd›. Villeneuve’nün en büyük destekçisi de Humbarac› Ahmed Pafla olarak bilinen Kont Bonnevale’di. ‹kili, Bâb›âli’ye, Rusya’ya ve Avusturya’ya savafl ilan edilmesi hâlinde Fransa’n›n ‹talya üzerinden Bosna’ya 50 bin asker sevkedece¤ini ve mali destek verece¤ini taahhüt ediyorlard›. Bütün bu tekliflere ra¤men Osman- l› ‹mparatorlu¤u’nun içinde bulundu¤u flartlar henüz böyle bir savafl› ilan etmeye imkân tan›m›yordu. Zira henüz ‹ran savafl› devam etmekteydi. Daha da önemlisi 1730’daki Patrona ‹syan›’n›n izleri henüz silinmemiflti. Fransa, ‹stanbul’un yan›nda özellikle ‹talyan devletleriyle de görüflmeler yürü- tüyordu. ‹talyan devletçiklerinin en önemlilerinden Savoy ile 1733 Eylül’ünde bir antlaflma imzalad›. Bu antlaflmaya göre Fransa, Savoy’a Milano’yu Avusturya’dan almak için 40 bin asker gönderece¤ini taahhüt etti. 170 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Savoy ile yap›lan antlaflmadan hemen sonra Fransa, 10 Ekim 1733’te Avustur- ya’ya savafl ilan etti ve ordular›n› Kuzey ‹talya’ya sevketti. Fransa-Savoy birlikleri, k›sa sürede Milano’yu ele geçirdi. Bu arada Avusturya’y› daha fazla s›k›flt›rmak isteyen Fransa, ‹spanya ile de diplomatik görüflmeleri bafllatt›. Fransa-‹spanya görüfl- meleri 7 Kas›m 1733’te “Birinci Family Compact”›n imzalanmas› ile birlikte bir ittifakla sonuçland›. Antlaflmaya göre herhangi bir sald›r› durumunda iki ülke de as- kerî destek vermeyi kabul etti. Antlaflma, Avusturya kadar ‹ngiltere’yi de tehdit ediyordu. Birinci Family Compact ile ‹spanya Veraset Savafllar›’ndan itibaren devam ede gelen ‹spanya-Fransa düflmanl›¤› da sona erdi. Buna mukabil bu antlaflma Fransa ile ‹ngiltere’nin münasebetlerini olumsuz etkiledi. Zira antlaflman›n baz› maddeleri ‹ngiltere aleyhinde hükümleri ihtiva ediyordu.

‹ttifak Aray›fllar› Birinci Family Compact, Fransa’n›n Avrupa k›tas›ndaki gücünü tahkim etti. ‹spanya ordular›, Sicilya ve Napoli’yi ele geçirdi. Böylece Lehistan Veraset Savafllar›, giderek bir Avrupa savafl›na dönüfltü. Buna mukabil Fransa, savafl›n Do¤u Avrupa’y› da kapsamas›ndan ve daha da büyümesinden endifle etmekteydi. Zira bu, ülkeyi hem ekonomik hem de askeri olarak zora sokabilirdi. Bu yüzden Lehistan’daki taht müdahalesine do¤rudan asker sevkederek destek vermekten imtina etti. Ayr›- ca ‹ngiltere ile de temasa geçti ve Londra’n›n savafla müdahil olmas›n› engelleye- cek tavizler verdi. Bu tavizler etkili oldu ve ‹ngiltere, ‹kinci Viyana Antlaflmas›’na ra¤men Avusturya’ya askeri destek vermeyece¤ini ilan etti. Rusya da Lehistan’da meflgul oldu¤undan Fransa, Savoy ve ‹spanya ittifak› karfl›s›nda Avusturya yaln›z kald›. Bu durum 1734’ün son aylar›na kadar devam etti. ‹ngiltere, Avusturya ve Rusya’n›n içinde bulundu¤u zor durumu ganimet bildi ve Rusya ile bir ticaret antlaflmas› imzalayabilece¤ini ilan etti. Bu teklif, Rusya tara- f›ndan kabul edildi. Zira Rusya, bu antlaflmay› kullanarak ‹ngiltere’yi Lehistan Ve- raset Savafllar›’n›n içine çekmek istiyordu. Nihayet 1734 Aral›k’›nda ‹ngiltere-Rusya Ticaret Antlaflmas› imzaland›. 1735’e gelindi¤inde Avusturya, içinde bulundu¤u zor durumdan kurtulmak ad›- na Fransa’ya bar›fl antlaflmas› teklif etti. Fransa, savafl›n devam etmesinin aleyhine olaca¤›n› ve ‹ngiltere ile Rusya’n›n da Avusturya’ya destek verebilme ihtimalinin bulundu¤unu gözönünde bulundurarak Viyana’n›n teklifini kabul etti. 5 Ekim 1735’te bir ön antlaflma imzaland›. Nihayet 1736 fiubat’›nda ‹spanya ve Savoy’un kabul etti¤i Üçüncü Viyana Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflmadan en kârl› ç›kan devlet hiç kuflkusuz Fransa oldu. ‹spanya Veraset Savafllar›’nda ‹ngiltere’ye kapt›r- d›¤› Avrupa’n›n hakemli¤i rolünü yeniden kazand› ve Avrupa bir kez daha Fran- sa’n›n yükselifline flahit oldu ancak bu yükselifl, Avrupa’da daha büyük savafllar›n da kap›s›n› aralayacakt›. Toprak kazançlar› da cabas›yd›. Antlaflmadan kârl› ç›kan bir di¤er devlet de Rusya idi. Zira Viyana Antlaflmas› ile III. August’ün Lehistan krall›¤› tan›nd›. Bu da Lehistan üzerindeki Rus nüfuzunun tescillenmesi, kabul edilmesi demekti.

SIRA S‹ZDE Lehistan VerasetSIRA S‹ZDESavaﬂlar›, Avrupa ittifaklar sistemini nas›l etkiledi? 3

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 7. Ünite - Kuzey’in Yükseliﬂi (1967-1748) 171

Bat› Avrupa’da Bar›fl, Do¤u Avrupa’da Savafl (1736-1739) Üçüncü Viyana Antlaflmas› ile Bat› Avrupa’da bar›fl dönemi bafllarken Do¤u Avru- pa’da ise savafl için son haz›rl›klar yap›l›yordu. Savafl›n en önemli nedeni Rus- ya’n›n Karadeniz’e aç›lma arzusuydu. Çariçenin en önde gelen dan›flmanlar›ndan ve Rusya Harbiye Bakan› General Münnich, bu arzuyu hayata geçirmek için daha 1730’un bafllar›ndan itibaren haz›rl›klara bafllam›flt›. Münnich’in bekledi¤i f›rsat Os- manl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ran karfl›s›nda kesin bir askeri baflar› kazanamamas›n- dan sonra do¤du. ‹ran’a müdahale etmek üzere K›r›m Tatarlar›n›n Kafkaslar’daki Rus topraklar›ndan geçti¤i bahanesiyle Rusya, Bâb›âli’ye önce bir nota verdi, daha sonra da 1 Nisan 1736’da bir beyannâme yay›mlayarak savafl› resmen bafllatt›. Bâ- b›âli de 1736 May›s’›nda karfl› bir beyannâme yay›mlayarak, Rusya’ya savafl ilan etti¤ini duyurdu. 1736’da Avusturya da, Rusya yan›nda savafla müdahil oldu. Böylece Türk tara- f› ayn› anda hem Avusturya hem de Rusya ile mücadele etmek zorunda kald› ancak 1739’a kadar süren mücadelelerde özellikle Avusturya cephesinde önemli baflar›lar elde edildi. Rusya cephesinde ise a¤›r yenilgiler al›nd›. Nihayet 1739’da Fransa’n›n arac›l›¤›yla Avusturya ve Rusya ile Belgrad Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma Türk taraf›na önemli kazan›mlar sa¤lad›. Belgrad Antlaflmas›, Avrupa güç dengesinde de önemli bir yere sahiptir. Zira antlaflmaya arac› olan Fransa’n›n ‹stanbul’daki nüfuzu ve etki alan› artt›. Ayr›ca Lehistan’da Rusya karfl›s›nda geri ad›m atmak zorunda kalan Fransa, Belgrad Antlaflmas› ile Rus yay›lmas›na bir denge getirmifl oldu. Avusturya ise giderek Fransa nüfuzu alt›na girdi. 1739 Bel- grad Antlaflmas› ile Do¤u Avrupa’da bar›fl tesis edildi fakat Bat› Avrupa’da yeni bir savafl bafllam›flt›.

‹ngiltere - ‹spanya ya da Jenkins’in Kula¤› Savafl› 1739 Belgrad Antlaflmas› ile Do¤u Avrupa bar›fla kavuflurken Bat› Avrupa’da ‹ngiltere ile ‹spanya aras›nda yeni bir savafl bafllad›. Savafl›n oldukça ilginç bir gerekçe- si vard›. 1738’de Jenkins ad›ndaki bir kaptan Avam Kamaras›’na gelmifl ve temsil- cilere kesik bir kulak göstermifltir. Bu kula¤›n kendi kula¤› oldu¤unu ve uluslararas› deniz sular›n› ihmal etti¤i gerekçesiyle ‹spanyollar taraf›ndan kesildi¤ini iddia etmifltir. Bu iddia, k›sa sürede Londra sokaklar›na yay›lm›fl ve büyük bir tepkiye sebep olmufltur. ‹ngiltere kabinesi halk›n bask›s›na dayanamam›fl ve ‹spanya’ya savafl ilan edilmifltir. Jenkins’in kesik kula¤› yüzünden ilan edilmifl gibi gözükse de savafl›n arkas›n- da daha önemli baflka önemli sebepler vard›. Bunlar›n en önemlisi de ‹ngiliz de- nizcilerin sömürge mücadelesinden daha fazla pay elde etme iste¤iydi. Bunun için de en ciddi rakip hâlâ ‹spanya görülmekteydi. Jenkins’in kula¤› hadisesi yaraya tuz serpmifl ve tepkiler bu olay› f›rsat bilerek bir savafla giden süreci tetiklemiflti. 1739 Ekim’inde ‹spanya’ya savafl ilan edildi. Fransa, savafla ‹spanya yan›nda müdahil oldu fakat donanmas› ‹ngiliz donanma- s› karfl›s›nda a¤›r ma¤lubiyetler ald›. Jenkins’in Kula¤› Savafl›, daha sonraki y›llarda da devam etmesine ra¤men bu bir Avrupa savafl›na dönüflmedi. Zira 1740’dan itibaren Avusturya Veraset Savafllar›’n›n bafllamas› dikkati Do¤u Avrupa’ya kayd›rd›. 172 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

AVUSTURYA VERASET SAVAfiLARI (1740-1748) 1740 senesi, Do¤u Avrupa’da hükümdarlar›n ard› ard›na öldükleri bir seneydi. ‹lk önce 31 May›s 1740’da Prusya Kral› I. Friedrich William öldü. Hemen ard›ndan 17 Ekim 1740’da Rusya Çariçesi Anna, 20 Ekim 1740’da da 55 yafl›ndaki Avusturya ‹m- paratoru VI. Karl öldü. Bu üç ölüm yüzünden Avrupa’n›n bir savafla sürüklenece- ¤i beklenmiyordu. Zira her üç ülkede de kimin tahta geçece¤i daha önceden belli idi. Özellikle Avrupa’y› bir veraset savafl›na sürüklemesi beklenen Avusturya’daki hükümdar de¤iflikli¤i VI. Karl’›n 1712’de kabul ettirdi¤i “Pragmatic Sanction” ile garanti alt›na al›nm›flt›. Pragmatic Sanction’›n kabulüyle VI. Karl’dan sonra k›z› Ma- ria Theresa’n›n Avusturya kraliçesi seçilmesi kesinleflti ve bu, di¤er Avrupa devletlerine de kabul ettirildi. Veraset Savafl›ndan Ç›kar Savafl›na Pragmatic Sanction’da belirlendi¤i üzere VI. Karl’›n vefat›ndan sonra yerine Maria Theresa, Avusturya imparatoriçesi ilan edildi. Theresa’n›n Avusturya imparatoriçe- si ilan edilmesinden sonra Avrupa’da yeni hesaplar yap›lmaya baflland›. Zira daha 23 yafl›ndaki Theresa’n›n böyle zor bir yükü kald›racak kadar güçlü ve haz›rl›kl› olmad›¤› hesap ediliyordu. Theresa’n›n imparatoriçe ilan edilmesinden istifade etmek isteyen ilk ülke Prus- ya oldu. 31 May›s 1740’da I. Friedrich William’›n ölümünden sonra Prusya kral› se- çilen II. Friedrich, 1740 Aral›k’›nda Avusturya’ya ait Silezya’y› istila etti ve böylece Avusturya Veraset Savafllar› bafllad›. II. Friedrich’in Silezya’y› ele geçirip, beklentilerin aksine 1741 bahar› ve yaz›n- da Avusturya karfl›s›nda önemli baflar›lar elde etmesi, Viyana’n›n komflular›n›n da ifltah›n› kabartt›. Bavyeral› Charles Albert, Bohemya ve Avusturya taht›nda hak iddia ederken, ‹spanya da Toskana ve Parma’y› istedi. Art›k Avusturya savafl› 1741’e gelindi¤inde bir Avrupa savafl›na do¤ru gidiyordu. Fransa’n›n Avusturya’y› parça- lamak için ‹spanya, Prusya ve Bavyera ile görüflmeler bafllatmas› bu süreci daha da h›zland›rd›. Fransa, 1741 yaz›nda Avusturya aleyhindeki ittifak› geniflletti ve bu ittifaka ‹s- veç ile Lehistan’› da dâhil etti. Böylece Avusturya, dört cepheden kuflat›lm›fl oldu. Buna ra¤men Maria Theresa liderli¤indeki Avusturya ayakta kalmay› baflard›. Bun- da Macaristan’›n asker deste¤inin önemli bir etkisi vard›. Avusturya’y› tamamen iflgal edilmekten ve paylafl›lmaktan kurtaran bir di¤er önemli geliflme de ‹ngiltere’nin Viyana ile bir ittifak akdetmesiydi. ‹ngiltere, Avus- turya’n›n parçalanmas› hâlinde Fransa’n›n daha da güçlenece¤ini ve dikkatini sö- mürgelere çevirece¤ini gördü¤ünden bu ittifak› imzalam›flt›. ‹ttifaka göre ‹ngiltere, Avusturya’ya asker ve para yard›m›nda bulunacakt›. ‹ttifak, Viyana’ya sa¤lad›¤› asker ve para deste¤inden ziyade ‹ngiltere’nin saf›n› belli etmesi aç›s›ndan büyük bir öneme haizdi. Zira ittifaktan sonra ‹spanya ve Fransa, 1744’e kadar Avusturya’ya sald›rmaktan çekindiler. Ayr›ca ‹ngiltere, Prusya ve Saksonlar’a Avusturya ile bar›fl antlaflmas› imzalamalar› için bask› yapmaya bafllad›. Bu bask›lar 1741 yaz›nda so- nuç verdi ve Prusya önce geçici daha sonra da daimi bir bar›fl teklif etti. Prusya’n›n teklifi Avusturya taraf›ndan büyük bir memnuniyetle karfl›land› ve 1742 Temmuz’unda ‹ngiltere’nin tavassutu ile Breslau/Wroclaw Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile Avusturya, Silezya’y› Prusya’ya terketmek zorunda kald› fakat bu, dört bir taraftan kuflat›lm›fl bir devlet için çok büyük bir kay›p say›lmazd›. Zira Avusturya için as›l önemli olan aleyhindeki ittifak› da¤›tmak ve bir nebze olsun cephelerde nefes alabilmekti. 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 173

1742’ye gelindi¤inde Avusturya topraklar› üzerinde sürdürülen savafl›n kaderi çok farkl› bir boyut kazand›. Zira art›k Avusturya, ‹ngiltere ittifak› ve Prusya ile ya- p›lan bar›fl antlaflmas› ile elini güçlendirdi. Buna ilaveten güç dengeleri de sa¤lan- m›fl hatta giderek Fransa’n›n aleyhine dönmeye bafllam›flt›. ‹ngiliz ordusu 1743’te Frankfurt yak›nlar›nda Fransa ordusunu ma¤lup etti. Fransa’ya 1743’te vurulan as›l darbe müttefiki Bourbon’un ‹ngiliz paras› ve Avus- turya’n›n tavizleri ile kazan›lmas›yla vuruldu. Böylece Fransa, Avusturya savafl›nda giderek yaln›z kald›. Bu durumdan kurtulmak için Fransa, 1743’te ‹spanya ile ittifak görüflmelerini bafllatt› ve 1743 Ekim’inde “‹kinci Family Compact” imzaland›. Bu antlaflma ile Fransa, ‹spanya’ya Cebelitar›k ve Minorka’y› geri almak konusunda yard›m edece¤ini taahhüt ederken, ‹spanya da Fransa’ya Avusturya’n›n ‹talya’daki topraklar›n› ele geçirmek üzere yard›m edece¤i sözünü verdi. ‹kinci Family Compact ile Avrupa’daki güç dengeleri yeniden sa¤land› ve bundan destek bulan Fransa, ‹ngiltere ile Avusturya’ya resmen savafl ilan etti. Fransa ordusunun bir k›s- m› ilk olarak ‹talya’daki Avusturya topraklar› üzerine sevkedildi. Ordunun bir k›s- m› ise Mareflal Saxe komutas›nda Avusturya Hollandas›’na gönderildi. ‹talya’da istenen baflar› elde edilemedi fakat Mareflal Saxe komutas›ndaki birlikler Avusturya Hollandas›’n› istila etti. Prusya’n›n 1744’te Avusturya’ya ait Bohemya topraklar›n› iflgal etmesi de Fransa’n›n elini güçlendirdi. II. Friedrich, k›sa sürede Bavyera’y› topraklar›na katt›. Prusya’n›n Avusturya karfl›s›nda k›sa sürede baflar›l› olmas›n›n arkas›nda 1742’deki bar›fltan sonra ordusunu 140 bine ç›karmas› ve ma- liyesini toparlamas› vard›. Prusya’n›n ikinci defa Avusturya’ya savafl ilan etmesi Av- rupa’daki güç dengelerini Fransa lehine olacak flekilde yeniden de¤ifltirdi fakat bu durum uzun sürmedi. ‹ngiltere’nin bask›lar› sonucu Avusturya, Prusya ile 24 Aral›k 1744’te “Dresden Antlaflmas›”n› imzalamak zorunda kald›. Bu antlaflma ile birlikte Avusturya-‹ngiltere ittifak› dikkatlerini Fransa üzerine yo¤unlaflt›rd›lar. Buna ra¤men Mareflal Saxe komutas›ndaki Fransa ordusu baflar›lar kazanmaya devam etti. Fransa, ‹ngiltere taht› üzerinde hak iddia eden Charles Edward’› destekleyerek ‹ngiltere’de bir iç savafl da bafllatt›. Ayr›ca Jakobitler’i isyan etmeleri için teflvik etti. 1745’te ‹ngiltere bir taraftan Edward, di¤er taraftan da Jakobitler ile mücadele etmek, bu yüzden de birliklerini bölmek zorunda kald›. Buna ra¤men ‹ngiltere, denizlerde Fransa’ya karfl› önemli baflar›lara imza att›. Avusturya veraseti için bafllayan savafl 1745’e gelindi- ¤inde art›k ‹ngiliz-Frans›z ç›karlar› için yap›l›r hâle geldi.

Aix-la - Chapelle Antlaflmas› 1747’ye gelindi¤inde Mareflal Saxe komutas›ndaki Fransa ordusu Hollanda’y› istila etmeye haz›rlan›yordu. Bu durum özellikle ‹ngiltere’yi rahats›z etti ve Hollanda istila edilmeden Fransa ile bir bar›fl antlaflmas› imzalamak için 1748’de müzakerele- re baflland›. Avusturya’n›n da giderek ‹ngiltere’ye vermeyi taahhüt etti¤i askeri deste¤i k›smas› Londra kabinesini bar›fl için daha da acele etmeye sevketti. Bar›fl görüflmeleri Aix-la-Chapelle/Aachen’de 1748’de bafllad›. Fransa da içinde bulundu¤u mali kriz ve sahil flehirlerinin ‹ngiliz donanmas› taraf›ndan abluka alt›- na al›nmas› yüzünden bar›fl› istemekteydi. Avusturya ve ‹spanya’n›n da raz› edilmesinden sonra 18 Ekim 1748’de “Aix-la-Chapelle Antlaflmas›” kabul edildi. Avusturya Veraset Savafllar›, Prusya’n›n bir Avrupa gücü olmaya bafllad›¤›n› gös- terdi. Buna mukabil Rusya, Prusya’n›n Avusturya ve Lehistan’da aleyhine olacak bü- yümesinden korunmak için Avusturya ile 1746’da ittifak antlaflmas› imzalad›. 174 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Avusturya Veraset Savafllar›’n›n bir di¤er önemli sonucu da ‹ngiltere-Fransa mücadelesinin art›k k›ta Avrupas›’ndan ziyade sömürgelerde devam edece¤ini ortaya koymas›yd›. Her ne kadar Fransa, kara savafllar›nda önemli baflar›lar kazansa da deniz savafllar›nda hâlâ ‹ngiltere ile boy ölçüflebilecek güçte de¤ildi. Aix-la-Chapelle Antlaflmas›, Avrupa’ya 1756’ya kadar devam edecek bir bar›fl getirdi. Bu süre zarf›nda Fransa ve ‹ngiltere, Amerika K›tas›’nda mücadeleye devam ettiler.

SIRA S‹ZDE Avusturya VerasetSIRA S‹ZDE Savaﬂlar›’n›n sonuçlar› nelerdir? 4

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M

SORU S ORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 7. Ünite - Kuzey’in Yükseliﬂi (1967-1748) 175

Özet

18. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki Avrupa’daki güç den- tan Veraset Savafllar›, k›tada savafl ateflini yeni- NAMAÇ 1 gelerindeki de¤iflimi tart›flabilmek den yakt›. 1740’da bafllay›p 1748’e kadar devam 17. yüzy›l Avrupa’da Fransa’n›n bir numaral› güç eden Avusturya Veraset Savafllar› da Avrupa dev- hâline geldi¤i bir yüzy›l oldu. Buna ra¤men yüz- letlerinin büyük bir k›sm›n›n savafla tutuflmas›na y›l›n sonlar›na do¤ru ve özellikle 1702’de baflla- sebep oldu. yan ‹spanya Veraset Savafllar›, Fransa’n›n bu üs- tünlü¤ünün giderek zay›flamas›na sebep oldu. 18. yüzy›l Avrupa tarihinin Osmanl› tarihi ile il- NAMAÇ Buna mukabil 18. yüzy›lda Do¤u Avrupa’daki iki 3 gisini de¤erlendirebilmek. devlet giderek ön plana ç›kmaya bafllad›. Bunlar Avrupa tarihi, Osmanl› tarihi anlafl›lamadan ve Büyük Petro’nun Rusyas› ile Büyük Friedrich’in Osmanl› tarihi dikkate al›nmadan tam manas›yla Prusyas› idi. Avrupa’daki güç dengelerindeki de- yaz›lamaz. Ayn› durum Osmanl› tarihi için de va- ¤iflim, bir taraftan savafllar›n ana sebeplerini olufl- kidir. Zira hem Avrupa devletleri hem de Os- tururken, di¤er taraftan da geçici bar›fllar›n imza- manl› ‹mparatorlu¤u, karfl› taraftaki de¤iflim ve lanmas›n› sa¤lad›. Avrupa’daki güç mücadelesin- geliflmelerden etkilenmifl, bu geliflim ve de¤iflim- de 1730’lara kadar ‹ngiltere ve Fransa bafl› çekti. leri tetiklemifltir. 18. yüzy›l Avrupa tarihi de ben- Bu iki devlet bazen rakip oldular ve ittifaklar›n zer bir özellik arz eder. Örne¤in Avusturya’n›n oluflmas›n› sa¤lad›lar, bazen de karfl› gruplarda 1683-1699 tarihleri aras›ndaki Türkler ile olan mücadele ederek Avrupa’n›n bir k›ta savafl›na sü- mücadelelerinde elde etti¤i baflar›lar dikkate al›n- rüklenmesine neden oldular. ‹spanya ise bir ön- madan, Viyana hükümetinin neden ‹ngiltere ve ceki yüzy›la nazaran art›k ikinci s›n›f bir devlet Fransa aras›nda imzalanan Birinci Taksim Antlafl- mesabesinde idi. Avusturya, özellikle Türkler karmas›’na daha sesi gür bir flekilde itiraz etti¤i tam fl›s›nda kazand›¤› zaferlerle kendini toparlarken olarak anlafl›lamaz. Yine 1700-1721 Kuzey Sava- 18. yüzy›l itibariyle asla Avrupa’n›n bir numaral› fl›, Osmanl› faktörü gözönünde bulundurulma- gücü hâline gelemedi. dan yorumlanamaz. Zira Petro, ‹sveç üzerine ancak Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile 1700’de ‹stanbul Avrupa’da 1700-1748 tarihleri aras›ndaki mey- Antlaflmas›’n› imzalad›ktan sonra yönelebilmifltir. NAMAÇ 2 dana gelen savafllar› ve sonuçlar›n› de¤erlendi- 1718 Pasarofça Antlaflmas› dikkate al›nmadan, rebilmek Avusturya’n›n Kuzey Savafl›’ndaki hareketleri tet- Avrupa, 18. yüzy›la 1702’de bafllayan ‹spanya Ve- kik edilemez. Zaten Lehistan Veraset Savaflla- raset Savafllar› ile girdi ve bu savafl k›sa sürede r›’n›n en önemli taraf› Osmanl› ‹mparatorlu- k›tan›n büyük bir k›sm›na yay›ld›. ‹spanya Vera- ¤u’dur. ‹spanya-‹ngiltere, ‹ngiltere-Fransa müca- set Savafllar›, 1714’te imzalanan Utrecht Bar›fl› ile deleleri de Bâb›âli’nin hamleleri ortaya konuldu- sona erdi fakat bu bar›fl, sorunlar›n geçici bir sü- ¤u zaman tam olarak anlafl›l›r olmaktad›r. re tehir edilmesinden baflka bir fley de¤ildi. Bat› Avrupa, ‹spanya topraklar› için mücadele ederken Do¤u Avrupa’da da baflka bir savafl devam ediyordu. 1700’de bafllay›p 1721’e kadar devam eden ve Kuzey Savafllar› denen savafllar, sonuç- lar› itibariyle en az ‹spanya Veraset Savafllar› kadar önemliydi. Zira bu uzun savafl sonunda 17. yüzy›l›n Avrupa’s›n›n en güçlü askeri devletlerinden ‹sveç, art›k ikinci s›n›f bir devlet durumuna düflerken Rusya giderek bir Avrupa gücü hâline geldi. Avrupa’da 1730’lara kadar geçici bir sükû- net dönemi yafland› fakat 1 fiubat 1733’te Lehis- tan Kral› II. August’ün vefat› ile bafllayan Lehis- 176 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m

1. ‹spanya Veraset Savafllar› afla¤›daki devletlerden 6. 1715’ten itibaren artmaya bafllayan ‹ngiltere-Fransa hangisinin Avrupa hâkimiyetini zay›flatm›flt›r? iflbirli¤i afla¤›daki antlaflmalardan hangisinin imzalan- a. Avusturya mas›ndan sonra kesin olarak sona erdi? b. Fransa a. 16 Mart 1731 ‹kinci Viyana Antlaflmas› c. ‹ngiltere b. Ekim 1726 Wusterhausen Antlaflmas› d. Rusya c. 5 Kas›m 1725 Sald›r› ve Savunma Antlaflmas› e. ‹spanya d. 24 Haziran 1721 ‹stanbul Antlaflmas› e. 21 Temmuz 1718 Pasarofça Antlaflmas› 2. Kuzey Savafllar› (1700-1721) ile art›k kesin olarak bir Avrupa gücü hâline gelen devlet afla¤›dakilerden han- 7. 1731 ‹kinci Viyana Antlaflmas› ile oluflan blokta afla- gisidir? ¤›daki devletlerden hangisi yer almaz? a. ‹sveç a. ‹ngiltere b. Avusturya b. Avusturya c. Prusya c. Fransa d. Rusya d. Rusya e. Fransa e. Prusya

3. ‹ngiltere liderli¤inde kurulan Viyana ‹ttifak› 8. ‹spanya Veraset Savafllar›’ndan beri süregelen ‹span- afla¤›daki devletlerden hangisinin güçlenmesini engel- ya-Fransa rekabeti afla¤›daki antlaflmalardan hangisi ile lemeyi hedeflemifltir? iflbirli¤ine dönmüfltür? a. Rusya a. Haziran 1699 ‹kinci Taksim Antlaflmas› b. ‹sveç b. 7 Eylül 1701 Lahey Büyük ‹ttifak› c. Fransa c. 7 Kas›m 1733 Birinci Family Compact d. Prusya d. 11 Nisan 1713 Utrech Bar›fl› e. Lehistan e. 1721 Nystad Bar›fl›

4. Büyük Petro daha çok afla¤›daki alanlardan hangi- 9. Jenkins’in Kula¤› Savafl› afla¤›daki devletlerden han- sinde reform yapm›flt›r? gisi aras›nda olmufltur? a. Ekonomik a. Rusya-Avusturya b. Hukuki b. Avusturya-Fransa c. ‹dari c. Fransa-Rusya d. Askeri d. ‹ngiltere-Hollanda e. Sosyal e. ‹spanya-‹ngiltere

5. Hanover ‹ttifak› afla¤›daki devletlerden hangisi aley- 10. Avusturya Veraset Savafllar›’nda, Avusturya afla¤›da- hine kurulmufltur? ki devletlerden hangisi ile savaflmam›flt›r? a. Prusya a. Prusya b. Rusya b. ‹ngiltere c. Fransa c. Rusya d. ‹ngiltere d. ‹spanya e. Hollanda e. Fransa 7. Ünite - Kuzey’in Yükselifli (1967-1748) 177

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

“Tanr› Dedi ki, ‘B›rak Newton Olsun!’” 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya Veraset Savafllar› 18. yüzy›l Avrupa’da yeni savafllar yan›nda birçok alan- 1702-1714” bölümünü yeniden okuyunuz. da bir sonraki dönemde kesin olarak ortaya ç›kacak 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kuzey Savafllar› (1700- olan Ayd›nlanmac›l›k fikrinin de temellerinin at›ld›¤› ve 1721)” bölümünü yeniden okuyunuz. birçok önemli düflünürün ortaya ç›kt›¤› bir yüzy›l oldu. 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Bir Avrupa Gücü 18. yüzy›l›n en önemli isimlerinden biri hiç flüphesiz ‹n- Hâline Gelmesi” bölümünü yeniden okuyunuz. giliz ‹saac Newton’du. 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Petro’nun Reformla- Newton, 1642’de ‹ngiltere’nin Grantham flehri yak›nla- r›” bölümünü yeniden okuyunuz. r›ndaki Woolsthorpe adl› kasabada dünyaya geldi. Da- 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya-Avusturya Antlafl- ha do¤madan önce babas› ölmüfltü. Büyük düflünür mas› (1725)” bölümünü yeniden okuyunuz. dört yafl›na geldi¤inde annesinden de ayr›lmak zorun- 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya-Avusturya Antlafl- da kald›. Zira annesi baflka biri ile evlendi ve Newton’u mas› (1725)” bölümünü yeniden okuyunuz. da anneannesine b›rakt›. 12 yafl›na geldi¤inde Grant- 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lehistan Veraset Savafllar›” ham’daki King’s School’a bafllad› ve buradaki e¤itim bölümünü yeniden okuyunuz. hayat›n› 1661’de tamamlad›. 1661’de Cambridge’deki 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lehistan Veraset Savafllar›” Trinity College’ye girdi. Burada üç y›l cebir, geometri bölümünü yeniden okuyunuz. ve trigonometri dersleri ald›. Ayr›ca bu süre zarf›nda La- 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere-‹spanya ya da Jen- tince ve Grekçe’yi de ö¤rendi. 1665’te Londra’daki ve- kins’in Kula¤› Savafl›” bölümünü yeniden oku- ba salg›n› yüzünden Cambridge Üniversitesi kapat›l›nca yunuz. Newton da Woolsthorpe’deki çiftliklerine gitti. Burada 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avusturya Veraset Savaflla- iki sene kald›. 1667’de veban›n etkisini azaltmas› üzeri- r› (1740-1748)” bölümünü yeniden okuyunuz. ne yeniden Cambridge’e döndü ve 1669’da matematik profesörü oldu. Buradaki e¤itim hayat› tam 30 y›l devam etti. Newton bu süre zarf›nda en önemli eserlerinden olan Philosophiae Naturalis Principia Mathemati- ca’y› (Do¤a Felsefesinin Matematiksel ‹lkeleri) kaleme S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ald› ve yans›tmal› bir teleskop gelifltirdi. Bu teleskop sa- S›ra Sizde 1 yesinde 1672’de Royal Society’nin üyesi oldu. Utrecht Bar›fl›’ndan sonraki yirmi y›lda Bat› Avrupa’ya 1696’da Kraliyet darphanesinin müdürü oldu. 1703’de göreceli bir bar›fl dönemi hâkim oldu. Bu yirmi y›lda de Royal Society’nin bafl›na getirildi ve 31 Mart 1727’de ‹ngiltere, Fransa ve Avusturya aralar›nda problemleri ölene kadar baflkanl›¤a devam etti. savaflla de¤il antlaflmalar yoluyla halletmeye çal›flt›lar. Newton’a göre, bilim Tanr›’n›n varl›¤›n› kan›tlar. Enerji Bunun en önemli sebebi ise hem kazanan hem de kay- kayna¤› olan sürekli hareket Tanr› taraf›ndan yarat›l›r. beden devletlerin büyük bir ekonomik yükün alt›na Alan›nda büyük yenilikler getiren ve daha yay›mland›- girmifl olmalar›yd›. Bu yirmi y›lda Bat› Avrupa devletle- ¤› günden itibaren fliddetli tart›flmalara konu olan flu ri ekonomilerini iyilefltirmeye ve siyasi istikrar› yeniden eserleri kaleme ald›: Method, De Motu Corporum in sa¤lamaya gayret ettiler. Gyrum, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, Opticks, Aritmatica Universalis, The System of the Worl, S›ra Sizde 2 Optical Lectures, The Chronology of Ancient Kingdom, Büyük Petro, daha çok askeri reformlara önem verdi. An Historical Account of Two Notable Corruptions of Di¤er alanlarda da reform yap›lmas›na ra¤men bunlar Scripture ve Yerçekimi. güçlü ve merkezi bir devlet kurmak ve bunun bir sonucu olarak da ordunun güçlendirilmesine hizmet etmek ad›na uyguland›. Petro, Rusya’n›n bir Avrupa gücü olmas› için öncelikle ordusunun güçlü olmas› gerekti¤ine inand›¤›ndan askeri reformlara a¤›rl›k vermifltir. 178 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 3 Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hüseyin Lehistan Kral› II. August, 1 fiubat 1733’de vefat ettikten Cahid Yalç›n, ‹stanbul. sonra geliflen olaylar 1715’ten itibaren ‹ngiltere ile Fran- Dünya Savafl Tarihi (2011), II, çev. Özgür Kolçak, sa’n›n oluflturmaya çal›flt›¤› ittifaklar sistemini altüst etti. ‹stanbul. Avusturya, Rusya ve Prusya bir grup olufltururken, Fran- Geliflim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, sa da buna karfl›l›k ‹sveç, Danimarka ve Osmanl› ‹mpa- IV, (1985), çev. Tahsin Yücel, ‹stanbul. ratorlu¤u’nun dâhil olaca¤› bir ittifak kurmak için çaba- Geliflim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi lad›. (1985), V, çev. Cemal Bali-Erdim Öztokat-Osman Senemo¤lu, ‹stanbul. S›ra Sizde 4 Hosking, Geofrey (2011), Rusya ve Ruslar Erken Avusturya Veraset Savafllar›, Prusya’n›n bir Avrupa gü- Dönemden 21. Yüzy›la, çev. Kezban Acar, ‹stanbul. cü olmaya bafllad›¤›n› gösterdi. Bunu engellemek için Fulbrook, Mary (2011), Almanya’n›n K›sa Tarihi, çev. Rusya, Avusturya ile 1746’da ittifak antlaflmas› imzalad›. Sabri Gürses, ‹stanbul. Savafl›n bir di¤er önemli sonucu da ‹ngiltere-Fransa mü- “‹spanya Veraset Savafllar›”, Ana Britannica Genel cadelesinin art›k k›ta Avrupas›’ndan ziyade sömürgeler- Kültür Ansiklopedisi, XII, 73. de devam edece¤ini ortaya koymas›yd›. Kennedy, Paul (1990), Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çöküflleri, çev. Birtane Karankaç›, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1999), Bafllang›çtan 1917’ye Kadar Rusya Tarihi, Ankara. Lee, Stephen J. (2009), Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, çev. Ertürk Demirel, Ankara. McKay, Derek - Scott, H.M. (2011), Büyük Devletlerin Yükselifli 1648-1815, çev. Eflref Bengi Özbilen, ‹stanbul. Medeniyet Tarihi,1974 III, ‹stanbul. Ponting, Clive (2011), Yeni Bir Bak›fl Aç›s›yla Dünya Tarihi, çev. Eflref Bengi Özbilen, ‹stanbul. Price, Roger (2012), Fransa’n›n K›sa Tarihi, çev. Özkan Akp›nar, ‹stanbul 2012. Riasanovky, Nicholas V. - Steinberg, Mark D. (2011), Bafllang›çtan Günümüze Rusya Tarihi, çev. Figen Dereli, ‹stanbul. Weir, William (2009), Dünyay› De¤ifltiren 50 Savafl, çev. M. Mesut Usta - Emine Demirtafl, ‹stanbul. Wiesner - Hanks, Merry E. (2009), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450 - 1789, çev. Hamit Çal›flkan, ‹stanbul.

ORTAÇA⁄-YEN‹ÇA⁄ AVRUPA TAR‹H‹ 8 Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 1748-1789 tarihleri aras›nda Avrupa’ya etki etmifl olan önemli siyasî ve aske- N rî geliflmeleri aç›klayabilecek, Sanayi Devrimi’ne giden süreçte 18. yüzy›l Avrupas›’ndaki sanayi hamleleri- N ni ve bunlar›n özelliklerini aç›klayabilecek, N Ayd›nlanma Yüzy›l›’n›n genel hatlar›yla özelliklerini de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Diplomasi • Montesquieu • Tar›m • Güç dengeleri • Voltaire • Sanayileflme • Yedi Y›l Savafllar› • Diderot • Ayd›nlanma Yüzy›l› • Prusya • Encyclopédie • II. Friedrich • Lehistan • Nüfus • II. Katerina

‹çindekiler

• AVRUPA’DA BARIfi VE D‹PLOMAT‹K ARAYIfi DÖNEM‹ (1748-1755) • D‹PLOMAT‹K DEVR‹M (1755- 1756) • ‹LK “DÜNYA SAVAfiI”: YED‹ YIL SAVAfiLARI (1756-1763) • DO⁄U AVRUPA KUZEY S‹STEM‹ Ayd›nlanma ve Antik Ortaça¤-Yeniça¤ • LEH‹STAN’IN B‹R‹NC‹ VE ‹K‹NC‹ Rejim’in TAKS‹M‹ (1763-1793) Avrupa Tarihi (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) • 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA NÜFUS HAREKETLER‹ • 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA TARIMDA MODERNLEfiME • 18. YÜZYIL AVRUPA SANAY‹‹: LONCALARDAN FABR‹KALARA, SU GÜCÜNDEN BUHARLI MAK‹NELERE • AYDINLANMA YÜZYILI Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)

AVRUPA’DA BARIfi VE D‹PLOMAT‹K ARAYIfi DÖNEM‹ (1748-1755) 1748 Aix-la-Chapelle Bar›fl›’ndan itibaren Avrupa’da 1756’ya kadar devam eden bir Aix-la-Chapelle Antlaflmas›: bar›fl ve diplomatik aray›fl dönemi bafllad›. Zira Avusturya Veraset Savafllar›, Avru- Avusturya Veraset Savafllar›’n›n sonunda 18 pa’n›n güç dengelerini de¤ifltirdi, k›tan›n iki büyük gücü ‹ngiltere ve Fransa savafl Ekim 1748’de imzalanm›flt›r. yüzünden ekonomik s›k›nt› içine girdi. 17. yüzy›lda Avrupa’n›n önde gelen üç bü- yük devleti 1750’lere gelindi¤inde art›k ikinci s›n›f devletler derecesine düflmüfltü. Bunlar ‹spanya, Hollanda ve ‹sveç idi. Buna mukabil 18. yüzy›lda Avrupa, Rusya ve Prusya’n›n yükselifline flahitlik etti. Güç dengelerindeki bu de¤iflim ve Avustur- ya Veraset Savafllar›’n›n (1740-1748) savafla taraf devletleri sürükledi¤i malî krizler 1755’e kadar Avrupa’da bar›fl› temin etti.

Fransa ve ‹ngiltere Bu bar›fl döneminde Fransa ekonomisini selamete ç›karacak tedbirler ald›. Buna karfl›l›k askerî tedbirler almaktan ve haz›rl›klar yapmaktan da geri durmad›. Zira sömürgelerdeki en büyük rakibi ‹ngiltere ile muhtemel bir savaflta haz›rl›ks›z ya- kalanmak istemiyordu. Bunun için de özellikle donanmas›n› güçlendirmeye yöne- lik ad›mlar att›. Fransa, yukar›da anlatt›¤›m›z faaliyetler yan›nda giderek aleyhine dönmeye bafllayan Avrupa’daki diplomatik dengeleri de yeniden infla etmeye yönelik giriflimlerde bulundu. Zira Avusturya Veraset Savafllar›’ndan sonra ‹ngiltere, hem tica- rî olarak etkisini artt›rmak hem de Fransa’y› do¤udan siyasî olarak kuflatmak için Rusya ile diplomatik münasebetler kurmaya bafllam›flt›r. Fransa, aleyhine olacak bu yak›nlaflmay› engellemek, bu mümkün olmazsa da dengelemek ad›na karfl› bir ittifak sistemi kurmaya çal›flt›. Fransa’n›n kurmak istedi¤i ittifakta Lehistan, ‹sveç, Prusya ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yer almas› planlan›yordu. Bu ittifak kuruldu¤u takdirde hem Rusya etraf›nda bir düflman hatt› oluflturulacak hem de Rusya’n›n ‹ngiltere ile irtibat› kesilmifl olacakt›. Ancak Fransa’n›n hedefledi¤i bu ittifak› kurmak hiç de kolay de¤ildi. Bunun önündeki en büyük engel Fransa’n›n Do¤u Avrupa’daki nüfuzunun önceki dönemlere göre daha az olmas›yd›. Ayr›ca Prusya Kral› II. Friedrich, Fransa ile bir ittifaka dâhil olarak Rusya’y› karfl›s›na almaktan çekiniyordu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u ise 1739 Belgrad Antlaflmas›’ndan itibaren d›fl politikada “bar›fl siyaseti” takip etti¤i için Rusya aleyhine olacak bir ittifak›n parças› olmak istemiyordu. 182 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Fransa’n›n ittifak aray›fllar› peflinde oldu¤u 1748-1755 tarihleri aras›nda ‹ngiltere de bofl durmad›. Öncelikle Rusya ile bir ittifak antlaflmas› imzalamak üzere giriflimlerde bulundu. Zira ‹ngiliz devlet adamlar› da her ne kadar Aix-la-Chapelle Ba- r›fl› ile Avrupa k›tas›nda göreceli bir bar›fl dönemine girilse de, yak›n bir gelecekte özellikle Karayipler, Hindistan ve Kuzey Amerika’da Fransa ile sömürge mücade- lelerinin bafllayaca¤›n› öngörmekteydiler. Bunun için Fransa’y› muhtemel bir savaflta k›ta Avrupa’s›na mahkûm etmek ve böylece hareket kabiliyetini k›s›tlamak için ittifak görüflmelerine h›z verdiler. ‹ngiltere devlet adamlar› bir taraftan ittifak görüflmeleri yürütürken di¤er taraftan da Avusturya Veraset Savafllar›’n›n ekonomi- de sebep oldu¤u krizi aflmak için çal›flt›lar.

Rusya 1748-1755 tarihleri aras›nda Rusya’da ise yeni bir dönem bafllad›. Büyük Petro’nun iktidar y›llar›nda bafllat›lan ve Çariçe Anna (1730-1740) döneminde devam ettirilen reformlar 1741’de çariçe ilan edilen Elizabeth’in saltanat› devrinde giderek terkedil- di. Özellikle devlet kademelerindeki Alman etkisi k›r›lmaya ve bunun yerine yeniden Ruslar ikame edilmeye çal›fl›ld›. Elizabeth, Anna devrinde kurulan naz›rlar heyetini kald›rd› ve onun yerine Ruslar’dan oluflan senatoyu kurdu. Çariçe Eliza- beth’in hükümdarl›k y›llar› Rusya’da ekonomik bir canlanmaya da sahne oldu. Ça- riçe, ülkedeki iç gümrükleri kald›rarak ticareti canland›rd›. Kömür ihrac› artt›. Bu tedbirler sayesinde ekonomisi güçlenen Rusya’n›n nüfusundaki art›fl da ülkenin elini güçlendirdi. Nüfus art›fl›, 1756’da bafllayacak Yedi Y›l Savafllar›’nda ülkenin asker temininde zorluk yaflamamas›n› sa¤lad›. Çariçe Elizabeth döneminde Rus e¤i- tim tarihinde de önemli ad›mlar at›ld› ve ülkenin ilk üniversitesi 1755’te Mosko- va’da kuruldu. Çariçe Elizabeth dönemi Rusya’da diplomatik bir hareketlili¤e de sahne oldu. Özellikle Fransa’ya yak›n bir politika takip eden Prusya’y› dengelemek ad›na ‹ngiltere, Rusya ile bir ittifak kurmak üzere diplomatik temaslara bafllad›. Rusya, ‹ngiltere’nin bu talebini avantaja çevirmek için a¤›r ekonomik isteklerde bulundu. Bu- na ra¤men Rus devlet adamlar› Fransa ve ‹ngiltere yanl›lar› olmak üzere iki hizbe bölünmüfllerdi. Bestuzhev, ülkenin selametini ‹ngiltere’ye yaklaflmakta görürken, en önde gelen rakibi Vorontsov ise Fransa’ya yak›n bir d›fl politika takip edilmesini savunuyordu.

Avusturya ve Prusya 1748’den itibaren artan Prusya tehlikesi Avusturya’y› da giderek zora soktu. Bunu aflmak için Avusturya devlet ricali kadim düflmanlar› olan Fransa’ya yaklaflmay› dahi denediler. Bu minvalde Kaunitz 1750’de diplomatik temaslarda bulunmak üzere Paris’e gönderildi fakat bu giriflimden 1754’e kadar olumlu bir sonuç ç›kmad›. Zira Frans›z devlet adamlar›n›n önemli bir k›sm› Avusturya ile müttefik olunmas› hâlin- de Prusya’n›n k›zd›r›laca¤›ndan endifle ediyor, bir k›sm› da kadim bir düflmanla ittifak kurman›n kabul edilir bir durum olmad›¤›n› savunuyorlard›. Bunun üzerine Vi- yana hükümeti, Prusya tehlikesine karfl›n Rusya ile de iliflkilerini iyi tutmaya çal›flt›. Avusturya ve Rusya’n›n düflmanl›klar›n› üzerine çeken Prusya için de 1748- 1755 tarihleri aras› bir aray›fl dönemi oldu. Zira Rusya ve Avusturya’n›n ilk f›rsatta kendisine savafl ilan edeceklerini gayet iyi bilen Prusya Kral› II. Friedrich, bunun önünü almak için bir taraftan Fransa ile olan iliflkilerini korumaya çal›flt›, di¤er taraftan da ‹ngiltere ile temasa geçti. Diplomatik temaslar yan›nda ülkenin ekonomisini iyilefltirmek ve asker say›s›n› artt›rmak ad›na da birtak›m tedbirler ald›. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime)SIRA S‹ZDE Sonu (1748-1789) SIRA S‹ZDE183

DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M Avrupa’da ittifak aray›fllar› ile geçen 1748-1755 tarihleri aras›nda 1755 y›l› bir k›- r›lma noktas› oldu. Zira önce ‹ngiltere ile Prusya, ard›ndan da Fransa ile Avustur- ya ittifak antlaflmas› imzalad›. SORU S ORU

1748-1755 tarihleri aras›nda Avrupa’da bir sükûnet döneminin yaflanmas›n›nD ‹KKAT en önemli D‹KKAT sebebi Avusturya Veraset Savafllar›’n›n yol açt›¤› malî krizdi. Bu krizi aflmak için giriflimlerde bulunan Avrupa devletleri, muhtemel bir savafl için de ittifak görüflmelerini ihmal et- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE mediler. Bu yüzden 1748-1755 aras›ndaki dönem, f›rt›na öncesi sessizli¤in yafland›¤› bir sükûnet ve toparlanma devresi oldu. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ D‹PLOMAT‹K DEVR‹M (1755-1756) NN ‹ngiltere-Rusya ‹ttifak Antlaflmas› K‹TAP K‹TAP Avusturya Veraset Savafllar›’ndan sonra ‹ngiltere ile Rusya aras›nda bir yak›nlaflma bafllam›flt› ve bu yak›nlaflma bir ittifak antlaflmas› ile taçland›r›lmak isteniyordu. Ni- hayet uzun süredir devam eden görüflmeler meyvelerini verdiTELEV‹ZYON ve 30 Eylül 1755’te TELEV‹ZYON Rusya ile ‹ngiltere aras›nda bir ittifak antlaflmas› imzaland›. Antlaflmaya göre bir sald›r› ihtimaline karfl›l›k Rusya 50 kad›rga haz›r bulunduracakt›. Ayr›ca ‹ngiltere’nin 100 bin sterlin vermesi karfl›l›¤›nda Livonya’da 50 bin asker muhafaza ede- ‹NTERNET ‹NTERNET cekti. Bu antlaflma, Avrupa’da daha önce kurulmufl olan ittifaklar sistemindeki ilk çatlak idi.

Westminster Antlaflmas› ‹ngiltere, bu antlaflma ile hem Prusya Kral› II. Friedrich’in kendisi ile bir ittifak imzalamas›n› hedefliyor, hem de Fransa’n›n Do¤u Avrupa’daki etkisini azaltmak istiyordu. fiayet Prusya ittifak› hayata geçirilirse k›ta Avrupa’s›ndaki bir savaflta Prus- ya’n›n sa¤layaca¤› askerî destekle Fransa’y› zora sokaca¤›n› ve denizlerde rahat edece¤ini hesapl›yordu. ‹ngiltere hesaplar›nda yan›lmad› ve bu antlaflmadan sonra II. Friedrich, ‹ngiltere ile olan görüflmelere h›z verdi. Nihayet 16 Ocak 1756’da ‹ngiltere ile Prusya aras›nda Westminster Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile birlikte Avrupa’da “diplomatik devrim” bafllad›. Prusya Kral› II. Friedrich, ‹ngiltere ile antlaflma imzalamakla diplomatik zafer kazand›¤›n› düflünmekteydi. Zira Saksonya’ya hâkim olmak için ‹ngiltere’nin verece¤i askerî deste¤e güvenmekteydi. Prusya kral›n›n rahat olmas›n›n bir di¤er sebebi de Avusturya ile kadim düflman olan Fransa’n›n kendisi aleyhine harekete geç- meyece¤ini düflünmesiydi. Zaten 30 Eylül 1755 antlaflmas›yla ‹ngiltere ile müttefik olan Rusya’n›n, Westminster Antlaflmas› sayesinde art›k kendisi için bir tehlike oluflturmayaca¤›n› hesapl›yordu. Fakat bu hesaplar›n›n tamamen yanl›fl oldu¤u ilerleyen aylardaki geliflmelerle ortaya ç›kt›. Prusya kral›, büyük bir stratejik hata yapt› ve bu hata Avrupa’y› genel bir savafla sürükledi. ‹ngiltere’nin Prusya ile antlaflma imzalamas›na en sert tepkiyi Rusya verdi. Zira Rusya, muhtemel bir Rusya-Prusya savafl›nda destek almak için 30 Eylül 1755’te ‹n- giltere ile ittifak antlaflmas› imzalam›flt›. Westminster Antlaflmas› ile ‹ngiltere’nin Rus deste¤ini Prusya aleyhine de¤il daha çok Fransa aleyhine kullanmay› düflün- dü¤ü, Rusya-Prusya çat›flmas›na s›cak bakmad›¤› anlafl›ld›. Bu yüzden Westminster Antlaflmas›, Rusya’n›n bütün bu beklenti ve planlar›n› bofla ç›kard›. Rusya, kendi aleyhine olan bu antlaflmay› tan›mad›¤›n› ve ‹ngiltere ile yapt›¤› 1755 ittifak antlaflmas›n› terk tarafl› olarak feshetti¤ini ilan etti. 184 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

‹ngiltere-Prusya ittifak›, Avrupa’daki güç dengelerini tamamen alt üst etti. Buna mukabil bu ittifak›n yak›n gelecekte aleyhlerine olaca¤›n› gören Frans›z ve Avus- turyal› diplomatlar karﬂ› bir ittifak›n kurulmas› için harekete geçtiler.

Birinci Versay Antlaflmas› Westminster Antlaflmas› ile birlikte Fransa’n›n, Avusturya ile ittifak kurmas›na bir engel kalmad›¤› gibi, bu bir zorunluluk hâline geldi. ‹ki ülke diplomatlar›n›n müza- kereleri sonucunda Fransa ile Avusturya aras›nda 1 May›s 1756’da Birinci Versay Antlaflmas› imzaland›. Antlaflmaya göre her iki ülke de müttefikinin toprak bütünlü- ¤ünü garanti ediyordu. Ayr›ca antlaflmada bunu sa¤lamak için gerek görüldü¤ü takdirde Fransa’n›n Avusturya’ya 24 bin asker gönderece¤ine dair de bir madde vard›. Bu antlaflma ile birlikte Avrupa’daki “Diplomatik Devrim”de ikinci dalga da meydana geldi. Avrupa’n›n kadim iki düflman› bu antlaflma ile art›k müttefik oldular ve bu ittifak› güçlendirmek üzere ortak politikalar gelifltirmeye, bu minvalde Westminster Antlaflmas›’ndan rahats›zl›k duyan Rusya’y› kendi saflar›na katmak amac›yla görüflmelere bafllad›lar. Rusya, her ne kadar ‹ngiltere-Prusya ittifak›ndan rahats›z olsa da Avusturya ve Fransa’n›n teklifine hemen olumlu cevap vermedi. Zira Birinci Versay Antlaflma- s›’na dâhil olmak için Do¤u Prusya’n›n kendisine vadedilmesini talep ediyordu. Bu talep, Avusturya ve Fransa taraf›ndan kabul edilmedi¤inden Rusya da Aral›k 1756’ya kadar Viyana ‹ttifak›’na dâhil olmad›. Rusya’n›n Birinci Versay Antlaflmas›’na dâhil olmamas›n›n bir di¤er sebebi de Rus yetkililerinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile ilgili talepleriydi. Çünkü Rus diplomatlar, Fransa-Avusturya ve Rusya’n›n gizli bir antlaflma imzalamas›n›; bu antlaflmada askerî yard›ma dair bir maddenin de bulunmas›n› ve bu maddenin kapsam›- na Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da girmesini istemekteydiler. Fransa Kral› XV. Lou- is’nin bu istekleri kabul etmemesi üzerine Rusya, bir süre daha Viyana ‹ttifak›’na girmeyi tehir etti.

SIRA S‹ZDE Avrupa’da 1755’teSIRA S‹ZDE “Diplomatik Devrim” denen geliflmeler zinciri hangi antlaflma ile ve ne- 1 den bafllam›flt›r?

DÜfiÜNEL‹M ‹LK “DÜNYADÜfiÜNEL‹M SAVAfiI”: YED‹ YIL SAVAfiLARI (1756-1763) SORU Birinci VersaySORU Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yla birlikte hesaplar› tamamen hüküm- süz kalan hükümdar hiç kuflkusuz Büyük Friedrich’di. Rusya’n›n ‹ngiltere ile olan ittifak›n› feshetti¤ini ilan etmesiyle birlikte Prusya yine büyük bir tehlike ile karfl› D‹KKAT D‹KKAT karfl›ya kald›. Zira art›k en büyük iki düflman› Avusturya ve Rusya, yanlar›na Fran- sa’y› da alarak giderek güçlenmekteydiler. Rusya’y› kontrol edebilecek bir ‹ngilte- SIRA S‹ZDE re de kalmad›¤›SIRA S‹ZDEiçin muhtemel bir savaflta Prusya’n›n Avusturya ve Rus müttefik ordular› taraf›ndan kuflat›laca¤› aflikârd›. Zaten flimdiden Avusturya ve Rus birlikleri Prusya s›n›rlar›na sevkedilmeye bafllanm›flt›. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ NNSavafl›n Bafllamas› K‹TAP Büyük Friedrich,K‹TAP bu tehlikenin önünü almak için yine tarihi bir ad›m att› ve ordular›n› A¤ustos 1756’da Lehistan hâkimiyetindeki Saksonya’ya sevketti. Prusya kral› bu hareketiyle Fransa, Avusturya ve Rusya ittifak› kurulmadan bu birli¤i parçala- TELEV‹ZYON may› hedefliyordu.TELEV‹ZYON Zira A¤ustos gibi geç bir aydan sonra Rus ve Avusturya birliklerinin kendisine sald›rma ihtimali düflüktü. Ayr›ca kral, Saksonya’da h›zl› hareket

‹NTERNET ‹NTERNET 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 185 ederek k›sa sürede askerî baflar›lar elde etmeyi ve düflmanlar›n›n kendisi aleyhine birleflmesini engellemeyi planl›yordu. Büyük Friedrich bu hedeflerinde de büyük oranda yan›ld› ve tarihe ilk dünya savafl› diye geçen Yedi Y›l Savafllar›’n›n bafllamas›na sebep oldu. Saksonya’n›n Prusya taraf›ndan iflgalinin ilk ve en önemli sonuçlar›ndan biri Rusya’n›n Fransa-Avusturya ittifak›na yönelik tereddütlerinin giderilmesiydi. Zira Prusya’n›n bir sonraki hedefinin Rusya olmas› kuvvetle muhtemeldi ve bu durumda St. Petersburg’un güçlü müttefiklere ihtiyac› vard›. Bu yüzden Rusya, 31 Aral›k 1756’da Avusturya-Fransa ittifak›na dâhil oldu. Prusya’n›n Lehistan topraklar›nda h›zla yay›lmas›n›n ve Avusturya’ya ait Bo- hemya’ya sald›rmas›n›n bir di¤er önemli sonucu da Fransa ile Avusturya aras›nda 1 May›s 1757’de ‹kinci Versay Antlaflmas›’n›n imzalanmas› oldu. Bu antlaflma bir sald›r› ittifak› idi ve Fransa, Avusturya’ya askerî yard›mda bulunmay› taahhüt ediyordu. Bu ittifaka Mart 1757’de ‹sveç de dâhil oldu ve böylece Prusya dört bir taraftan kuflat›ld›.

1757-1761 Y›llar›ndaki Mücadeleler ve Bar›fl Görüflmeleri 1756’daki h›zl› baflar›lar›na ra¤men Prusya 1757’de Avusturya ve Rusya ordular› karfl›s›nda geri ad›m atmak zorunda kald›. Adeta askerî anlamda kuflat›ld› ve bu durumdan kurtulmak için Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile bir ittifak antlaflmas› imzalamak üzere çabalad›. Fakat bu çabas›nda da baflar›l› olamad›. Zira baflta Sadrazam Koca Rag›b Pafla olmak üzere Osmanl› bürokratlar›n›n büyük bir k›sm› Avrupa’n›n geneline yay›lan bu savafla müdahil olmak istemiyorlard›. 1757’de Prusya’n›n imdad›na Bâb›âli de¤il, Fransa, Avusturya ve Rusya aras›n- daki anlaflmazl›klar yetiflti. Zira her üç devletin de savafltan beklentileri baflkayd›. Ayr›ca bu üç ülke ordusunun birlikte koordineli bir flekilde tek bir hedefe yo¤un- laflmas› ve kesin bir baflar› elde etmesi oldukça zordu. Büyük Friedrich, düflman- lar› aras›ndaki bu fikir ayr›l›klar›n› ve koordinedeki aksaklar› kendi lehine çevirme- yi bildi. 1758 y›l› Prusya için yeni bir ümit kayna¤› oldu. 1758’in ilk aylar›ndan itibaren askerî haz›rl›klara h›z veren Prusya, 1758 bahar›- n›n gelmesi ile birlikte yeniden ata¤a geçti. Avusturya hâkimiyetindeki Silezya ve Breslav’›, Fransa hâkimiyetindeki birkaç önemli kaleyi ve ‹sveç hâkimiyetindeki Pomeranya’y› istila etti. Art›k savafl›n kaderi Prusya lehine de¤iflmifl gibiydi. Fakat 1759’da herfley yeniden tersine döndü. Zira Prusya, 12 A¤ustos 1759’da Kuners- dorf’da 53 bin kiflilik ordusunun 21 binini kaybetti. Ölenler aras›nda üst düzey komutanlar da vard›. Daha da önemlisi Rus birlikleri Berlin’i iflgal etmifllerdi. II. Fri- edrich, büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤rad› ve mutlak bir hezimet olarak gördü¤ü bu ma¤lubiyetten sonra taht› b›rakmay› dahi düflündü. Ancak 1759’daki geliflmeler Prusya kral›n›n bekledi¤i kadar kötü sonuçlanmad›. Avusturya ve Rusya ordular› aras›ndaki iletiflim kopuklu¤u ve daha da önemlisi Rusya’n›n Prusya aleyhine daha fazla güçlenmesini istemeyen Avusturya’n›n savafl› devam ettirme konusundaki çekimserli¤i Friedrich’i kurtard›. 1760, Avrupa’da Yedi Y›l Savafllar›’nda dengelerin yeniden tersine döndü¤ü bir y›l oldu. Asl›nda y›l Prusya’n›n yenilgileri ile bafllam›flt›. 23 Haziran 1760’da Lan- deshut’ta General Heinrich August de la Motte Fouqué komutas›ndaki Prusya ordusu Avusturya ordusu karfl›s›nda a¤›r bir ma¤lubiyet ald›, yaklafl›k 2 bin Prusya askeri öldürülürken 8 bin asker de esir edildi. Öldürülen ve esir edilenler aras›nda komuta kademesindekiler de bulunmaktad›r. Buna mukabil Avusturya’n›n kayb› yaln›zca 774 askerdi. 186 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Prusya, 1760’a yenilgilerle bafllamas›na ra¤men ilerleyen aylarda savafl›n kaderi yine de¤iflti. Zira 15 A¤ustos 1760’ta Liegnitz’de Loudon komutas›ndaki Avustur- ya ordusu Prusya ordusu taraf›ndan püskürtüldü. Bu muharebede Avusturya 4 bin ölü ve 4.700 esir verirken, Prusya 3.400 askerini kaybetti. Çok say›da asker kaybetmesine ra¤men savafl meydan›ndan bu defa II. Friedrich galip ayr›ld› ve Prusya, Landeshut’taki ma¤lubiyetinin olumsuz izlerini sildi. II. Friedrich, 3 Kas›m 1760’ta bir kez daha Avusturya ordusu karfl›s›nda önemli bir baflar› elde etti. Avusturya, bu yenilgiden sonra 1761’den itibaren bar›fl için giriflimlere bafllad› ve savafltan giderek uzaklaflt›. 1761 y›l› bar›fl görüflmeleri ile geçti, fakat bu görüflmelerden kesin bir sonuç al›- namad›. Zira özellikle Çariçe Elizabeth, Prusya’y› dize getirmeden bir bar›fl antlaflmas› imzalamak istemiyordu. Ayr›ca müttefiklerin talepleri farkl› oldu¤undan ba- r›fltan beklentileri de farkl›yd›. Bu da bar›fl görüflmelerini ç›kmaza soktu. 1762’de gerçekleflen Rusya’daki taht de¤iflikli¤i ise savafl›n kaderini de¤ifltirdi.

“Büyük Mucize” ve Yedi Y›l Savafllar›’n› Sonland›ran Geliflmeler 5 Ocak 1762’de 34 yafl›ndaki Petro, III. Petro olarak Rusya çar› ilan edildi ve bu, Rusya tarihinde oldu¤u kadar Avrupa tarihinde de önemli geliflmelerin milad› oldu. Selefi Çariçe Elizabeth’in aksine II. Friedrich’e büyük bir hayranl›k duyan III. Petro, çar olduktan k›sa bir süre sonra Rusya’n›n Prusya ile olan savafl›na son verdi¤ini ilan etti ve Rusya böylece Yedi Y›l Savafllar›’ndan çekildi. Bu, Prusya tarihinde bir “mucize” olarak yorumland›. Prusya, 5 May›s 1762’de Rusya ile bir savunma antlaflmas› yapmay› baflard›. Rusya-Prusya antlaflmas›ndan sonra 22 May›s 1762’de ‹sveç de Prusya ile bir dost- luk antlaflmas› imzalad›. Bu antlaflma Prusya’n›n elini daha da güçlendirdi ve Da- nimarka, Rusya’n›n iflgaline aç›k hâle geldi. III. Petro, Danimarka’y› iflgal etmek üzere bir ordu haz›rlad› ve 1762 Haziran’›nda yola ç›kt› fakat hedefine ulaflamadan daha yolda iken Petro aleyhine bir darbe tertip edildi ve II. Katerina, 28 Haziran 1762’de askerin deste¤i ile çariçe ilan edildi. Katerina’n›n çariçe ilan edilmesi üzerine Avrupa’da k›sa bir süre sessiz bir bek- leyifl yafland›. Zira yeni çariçenin nas›l bir d›fl politika takip edece¤i, Prusya ile bafllayan yak›nlaflmay› devam ettirip ettirmeyece¤i ve daha da önemlisi Yedi Y›l Sa- vafllar› hakk›nda ne düflündü¤ü bilinmiyordu. Nihayet beklenen aç›klama geldi ve II. Katerina, hâlâ devam eden Yedi Y›l Savafllar›’nda Rusya’n›n art›k tarafs›z kalaca¤›n› ilan etti. Çariçenin bu tutumu Prusya’y› kurtard›¤› kadar, 1756’dan beri devam eden savafl›n da k›sa sürede sona ermesini sa¤lad›. Bar›fla giden sürecin h›z- lanmas›nda ‹ngiltere’nin özellikle 1758’den itibaren denizlerde ve sömürgelerde kazand›¤› baflar›lar da tayin edici oldu. Aral›k 1762’ye gelindi¤inde art›k Avrupa’da Yedi Y›l Savafllar› fiilen sona ermiflti. 10 fiubat 1763’te imzalanan Paris Antlaflmas› ile bu durum hukukî bir zemin kazand›. Bu antlaflma ile birlikte ‹ngiltere’nin siyasî nüfuzu artt› ve Fransa’n›n Kuzey Amerika ile Hindistan’daki sömürgelerini neredeyse tamamen elegeçirdi. Ayr›ca Fransa’n›n Karayipler ve Bat› Afrika’daki sömürgelerinin ço¤una da hâkim oldu. 1762’de Fransa’n›n yan›nda savafla müdahil olan ‹spanya’ya da a¤›r bir darbe vurdu. Buna mukabil yüzy›l›n bafl›nda Avrupa’n›n en nüfuzlu devleti olan Fransa, bu antlaflma ile k›ta üzerindeki gücünü ve otoritesini büyük oranda kaybetti. Bunu te- lafi edebilmek içinse Lehistan ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile yeniden iyi iliflkiler kurmaya çal›flt›. Prusya, Avusturya ve Lehistan aras›ndaki bar›fl da 15 fiubat 1763’te 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 187 imzalanan ve savafl öncesi statükoyu esas alan “Hubertusburg Antlaflmas›” ile sa¤- Kaz Ad›m›: Prusya 18. yüzy›lda ordusuyla yükselen land›. Yedi Y›l Savafllar›’ndan en kârl› ç›kan devletlerden biri hiç kuflkusuz Rusya bir devlet olmufltu. Prusya oldu. Fazla bir toprak kazanc› olmamas›na ra¤men siyasî nüfuzu artt› ve art›k Do- ordusundaki birçok uygulama dünya ordular›nda ¤u Avrupa’n›n en güçlü devleti hâline geldi. Buna mukabil Prusya ve özellikle de kullan›ld›. Bunlardan biri de Avusturya’n›n savafltan a¤›r darbeler alarak ayr›lmalar›, sonrakiSIRA süreçte S‹ZDE Rusya’n›n tören geçitlerindeSIRA askeri S‹ZDE nüfuzunun daha da artmas›na vesile oldu. Avusturya’n›n zay›flayarak savafltan ay- birliklerin günümüzde bile kullanmaya devam etti¤i kaz r›lmas› Lehistan’daki kral seçimi tart›flmalar›nda, Prusya’y› da yan›na alan Rusya’n›n ad›m›d›r. DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M iflini daha da kolaylaflt›rd›. Yedi Y›l Savafllar›, K›ta Avrupa’s› kadar, Kuzey Ameri- ka’dan Hindistan’a, Bat› Afrika’dan Karayipler’e kadar uzand›¤› için “Birinci Dün- ya Savafl›” olarak tarihe geçti. SORU SORU

Yedi Y›l Savaﬂlar›’ndan toprak kazan›m› olarak en kârl› ç›kan devletD‹KKAT ‹ngiltere idi. Buna D‹KKAT mukabil Fransa hem K›ta Avrupa’s›ndaki nüfuzunu kaybetti hem de sömürgelerinin büyük bir k›sm›n› ‹ngiltere’ye kapt›rd›. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Yedi Y›l Savafllar›’nda Prusya’n›n kesin bir ma¤lubiyet almamas›ndaSIRA hangi S‹ZDE faktörler etkili SIRA S‹ZDE olmufltur? AMAÇLARIMIZ NN2 AMAÇLARIMIZ DO⁄U AVRUPA KUZEY S‹STEM‹ DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M Yedi Y›l Savafllar›’nda Fransa’n›n nüfuzu oldukça azalm›fl, AvusturyaK‹TAP savafl›n getir- K‹TAP di¤i malî yük sebebiyle savafl sonras›nda etkin bir d›fl politika takipSORU etmekten gide- SORU rek uzaklaflm›fl, savaflta Avusturya ve Rusya gibi iki büyük güçle mücadele etmek zorunda kalan Prusya da giderek Rusya’ya yaklaflm›flt›. Bu flartlarTELEV‹ZYON Do¤u Avrupa’da TELEV‹ZYON D‹KKAT D‹KKAT Rusya’n›n giderek güçlenmesini sa¤lad› ve II. Katerina bu flartlar› daha olumlu hâle getirmek ad›na “Kuzey Sistemi” ad› verilen bir ittifaklar sistemi kurmaya çal›flt›. “Kuzey ‹ttifak›” sisteminin fikrî temelleri II. Katerina ve RusyaSIRA S‹ZDED›fliflleri Bakan› SIRA S‹ZDE ‹NTERNET ‹NTERNET Panin taraf›ndan daha 1763’ten itibaren at›lmaya bafllanm›flt›. Yedi Y›l Savaflla- r›’ndan maddî olarak a¤›r bir yük alt›na girmifl flekilde ç›kan Rusya, bu ittifak saye- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ sinde d›fl politikada bar›flç›l ve güvenli bir siyaset izlemeyi hedeflemiflti. “Kuzey Sistemi”ne ‹sveç, Lehistan, Danimarka, Prusya ve ‹ngiltere dâhilNN edilecekti. Böylece Rusya hem Fransa karfl›s›nda bir savunma seddiK‹TAP oluflturacak hem de K‹TAP Danimarka ve ‹sveç gibi kendisini tehdit eden güçleri kendi saflar›na katacakt›. Zi- ra Rusya’n›n bat› k›sm› iflgale aç›k bir bölge idi ve bu da Rusya’y› bat› s›n›r›ndaki geliflmeleri yak›ndan takip etmeye ve bunlara müdahil olmaya zorluyordu. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON St. Petersburg, sisteme dair hedeflerinde k›smen de baflar›l› oldu. Zira 11 Nisan 1764’te Prusya ile 1765’te de Danimarka ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Fakat özellikle ‹ngiltere böyle bir sistemin parças› olmaktan uzak durdu. Buna mukabil Rusya’n›n Danimarka ve Prusya ile ittifak kurmas›, Avusturya ‹NTERNETve Osmanl› ‹mpara- ‹NTERNET torlu¤u üzerinde etkili oldu. Viyana hükümeti giderek Fransa’ya yaklaflmak zorunda kald›. Rusya’n›n hayal etti¤i gibi bir “Kuzey Sistemi”nin kurulmas›, gücün nüfus ve refah baz›nda de¤erlendirildi¤i ve bunun için de topraklar›n geniflletilmesi gerekti¤ine inan›lan bir dönemde neredeyse imkâns›zd›. Ayr›ca Prusya ve Rusya gibi sisteme dâhil olacak devletlerin, sistemin bir parças› olacak Lehistan ve Dani- marka gibi daha zay›f devletlerin topraklar›nda gözü oldu¤u sürece “Kuzey Siste- mi” ancak hayalî bir plan olarak kalmaya mecburdu. 188 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

LEH‹STAN’IN B‹R‹NC‹ VE ‹K‹NC‹ TAKS‹M‹ (1763-1793) 1763-1764 Tarihleri Aras›ndaki Geliflmeler 5 Ekim 1763’te Lehistan Kral› III. August öldü ve ülkede yeni kral›n kim olaca¤›na dair fliddetli tart›flmalar bafllad›. Tart›flmalar k›sa sürede uluslararas› bir boyut kazand›. Fransa ve Avusturya, Lehistan as›ll› birinin kral seçilmesini savunurken Rus- ya, kendi destekledi¤i Poniatowski’nin kral seçilmesi için bask› yapmaya bafllad›. Tart›flmalar›n önemli bir taraf› da Osmanl› ‹mparatorlu¤u idi. Bu yüzden Rusya, Prusya, Avusturya ve Fransa elçileri Bâb›âli’ye nüfuz etmeye çal›flt›lar. Tart›flmalar devam ederken Lehistan ileri gelenleri de birkaç gruba bölündü ve ülkede bir kaos bafllad›. Bunu f›rsat bilen II. Katerina, eski âfl›klar›ndan Poniatows- ki’nin kral seçilmesi için Lehistan’a Rus birliklerini gönderdi. Rus askerlerinin Le- histan’›n baflkenti Varflova’y› kuflatmalar› ve Poniatowski’nin kral seçilmesini iste- meyenlere yönelik bask›lar› artt›rmalar› yüzünden diplomatik münasebetler giderek gerildi. Lehistan’a yönelik Rus bask›s›, 1764 yaz›ndan itibaren fliddetini artt›rd›. Hiç flüp- hesiz bunun sebeplerinden biri 11 Nisan 1764’te Rusya ile Prusya’n›n bir ittifak antlaflmas› imzalamalar›yd›. Bu antlaflma ile Prusya Kral› II. Friedrich, Lehistan kral› seçiminde II. Katerina’n›n gözdelerinden Poniatowski’yi destekleyece¤i taahhü- dünde bulunmufltu. Bundan da destek alan çariçe, Lehistan’daki muhaliflere yöne- lik askerî bask›y› daha da artt›rd›. Rus silahlar›n›n gölgesinde yeni krallar›n› seçmek üzere 27 A¤ustos 1764’te Le- histan büyük kurultay› topland›. Kral seçimi ile ilgili tart›flmalar Eylül’ün bafllar›na kadar sürdü ve nihayet 7 Eylül 1764’te II. Katerina’n›n destekledi¤i Poniatowski, 5.584 asilzâdenin oyuyla Polonya kral› ve Litvanya büyük dukas› seçildi. Poniatowski’nin krall›¤› Fransa, Avusturya ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u taraf›ndan resmen tan›nmad›. Bâb›âli, ülke içindeki muhalefeti örgütleyerek Poniatowski’yi tahttan indirmek istedi fakat Lehistan’daki Rus askerî varl›¤› ve bask›s› buna imkân vermedi. Bu Rus oldubittisi karfl›s›nda muhalefeti de örgütleyemeyen Fransa, Avus- turya ve Bâb›âli, Poniatowski’nin tamamen Rusya kuklas› olmas›n› önlemek için se- çilmesinden yaklafl›k bir y›l sonra onun krall›¤›n› tan›mak zorunda kald›lar.

1766-1770 Tarihleri Aras›ndaki Geliflmeler 1766’ya kadar Lehistan tedricen Avrupa’n›n gündeminden düfltü. Fakat 1766’da Po- niatowski’nin, Rusya ve Prusya bask›lar› sonucu ülkede birtak›m reformlara bafllamas› Lehistan meselesini yeniden Avrupa’n›n gündemine tafl›d›. 1766’dan itibaren II. Katerina ve II. Friedrich, Lehistan’daki “Dissidentler’in” yani Ortodokslar’›n ve Luteranlar’›n da Katolikler’le eflit haklara sahip olmas› için Po- niatowski’ye bask› yapmaya bafllad›lar. Zira 1760’larda Lehistan’›n toplum nüfusu yaklafl›k 11-12 milyondu ve bunun 6 milyonu Katolik, 4 milyonu da Ortodoks’tu. Ayr›ca ülkede yaklafl›k 200 bin de Protestan yaflamaktayd›. Rusya, Ortodokslar’›n, Prusya da Protestanlar’›n hâmili¤ine soyunarak Lehistan’›n içifllerine müdahale etmeyi düflünmekteydi. Buna mukabil ülkedeki Katolikler’in bir k›sm› da bu reformlar›n yap›lmas›na karfl› geldi. Muhalefet, Fransa ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da deste¤ini alarak giderek büyüdü ve Lehistan yeniden bir iç kaosa sürüklendi. Bu- nu f›rsat bilen Rusya ise Lehistan’daki askerî birliklerinin say›s›n› artt›rd› ve muhalifleri silah zoruyla etkisiz hâle getirmeye bafllad›. Bu yüzden muhalifler, daha kolay destek bulmak amac›yla Türk s›n›r›na yak›n bölgelerde konuflland›lar. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 189

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun müdahalesini ve yard›m›n› önlemek için Rus birlikleri Türk s›n›r›na kayd›r›ld›. Bu durum Bâb›âli ile Rusya aras›nda diplomatik olarak gerilimli günlerin yaflanmas›na sebep oldu ve iliflkiler, muhalifleri bast›rmak üzere Rus askerinin Temmuz 1768’de Balta’da Osmanl› topraklar›na girmesi ve Türk vatandafllar›n› katletmesiyle tamamen koptu. Bâb›âli, Balta’daki katliamdan sonra Ekim 1768’de Rusya’ya savafl ilan etti ve Osmanl›-Rus savafl› 1774’te imzalanan Kü- çük Kaynarca Antlaflmas›’na kadar devam etti. 1768’de bafllayan Osmanl›-Rus savafl› Avrupa’daki güçler dengesini de etkiledi. Rusya’n›n Türk ordusu karfl›s›nda askerî baflar›lar elde etmeye bafllamas› üzerine Prusya, Rusya’n›n daha fazla güçlenmesini engellemek ad›na Avusturya’ya yaklaflt›. Bu politikan›n bir sonucu olarak da Avusturya ile Prusya aras›nda A¤ustos 1769’da Neisse’de, Eylül 1770’de de Neusdat’ta görüflmeler yap›ld›. Neusdat görüfl- melerinde iki ülke de Rusya ve Bâb›âli’ye savafl› sona erdirme konusunda bask› yapmaya karar verdiler. Fakat ne Rus ne de Osmanl› yetkilileri kesin bir bar›fla s›- cak bakmad›lar.

1770-1774 Tarihleri Aras›ndaki Geliflmeler 1770’ten itibaren Rusya’n›n Türkler karfl›s›nda ard› ard›na askerî baflar›lar kazanmas› Avrupal› devletlerin baz›lar›n› tedirgin etti. Özellikle Rusya’n›n Balkanlar’a hâkim olabilece¤i tehlikesi Avusturya’y› ve Prusya’y› endiflelendiriyordu. Zaten Fransa, Rusya karfl›t› bir politika takip etmekteydi. Buna mukabil ne Prusya ile Avusturya, ne de Fransa bu rahats›zl›¤›n Avrupa’n›n genelini etkileyecek bir savafla dönüflmesini istiyordu. Zira bu devletlerin hiçbiri Rusya’y› karfl›lar›na alacak güçte de¤ildi. Bunun üzerine Prusya Kral› II. Friedrich yeni bir çözüm önerisinde bulundu. Rusya’n›n Do¤u Avrupa’da güçlenmesinin kayna¤› olan Lehistan’›n taksim edilmesini teklif etti. Böylece Rusya’ya da bir pay verilecek ve afl›r› güçlenme- si engellenmifl olacakt›. Taksimden Avusturya da kendi pay›n› alacakt›. II. Fried- rich, bu plan hayata geçirilirse Avrupa’n›n genel bir savafla sürüklenmesinin de önünü almay› hedeflemekteydi, ancak ç›karlar›n çat›flt›¤› bu plan› hayata geçirmek bekledi¤i kadar kolay olmad›. Zira hem Rusya’da hem de Avusturya’da Prusya kra- l›n›n plan›na karfl› güçlü bir muhalefet vard›. Avusturya’daki muhalefetin ana sebebi Rusya’n›n Türkler ile devam eden savaflta 1770’te önemli baflar›lar elde etmesiydi. Zira bu baflar›lar sayesinde Balkanlar’a kadar inmifl ve Bâb›âli’yi zor duruma düflürmüfltü. Rusya’n›n Balkanlar’a inmesi Avusturya’n›n ç›karlar›na tersti ve bunun bir an önce önünün al›nmas› gerekiyordu. Bu yüzden Avusturya göstermelik de olsa 6 Temmuz 1771’de Bâb›âli ile bir malî yard›m antlaflmas› imzalad›. Bu antlaflma ile Rusya’ya Balkanlar’da daha fazla ileri giderse Avusturya’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u yan›nda savafla müdahil olaca¤› me- saj› verildi. Ayr›ca Avusturya, birliklerinin bir k›sm›n› do¤uya kayd›rd›. Avusturya ile Bâb›âli aras›nda imzalanan antlaflma her ne kadar hayata geçiril- mese de, Rusya Türkler ile devam eden savafl›n bir Avrupa savafl›na dönmesini istemedi¤inden, II. Friedrich’in Lehistan’›n taksim edilmesine yönelik teklifine s›cak bakmaya bafllad›. fiubat 1772’de Rusya, Prusya ile bir konvansiyon imzalad› ve iki ülke, Lehistan topraklar›n› kendi aralar›nda taksim ettiler fakat bu taksimin hayata geçirilebilmesi için Avusturya’n›n da konvansiyona kat›lmas› zorunluydu. Bu yüz- den hem Prusya hem de Rusya, konvansiyona kat›lmas› yönünde Avusturya’ya bask› yapmaya bafllad›lar. Bask›lar 1772 yaz›nda sonuç verdi ve A¤ustos 1772’de Avusturya, Lehistan’›n taksimine dair imzalanan konvansiyona kat›lma karar› verdi. 5 A¤ustos 1772’de Avusturya, Rusya ve Prusya, ülkedeki “anarfliye son vermek” 190 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

ad›na Lehistan’› kendi aralar›nda taksim ettiler. Bu karar, 30 Eylül 1772’de Lehistan dieti taraf›ndan da kabul edildi. Lehistan’›n bu ilk taksimine göre ülke topraklar›n›n yaklafl›k %30’u ve nüfusu- nun da %35’i el de¤ifltirdi. Taksimde Rusya, Lehistan Livonyas› ve Beyaz Rusya’da yaklafl›k 92 bin km2’lik bir bölgeyi ve takriben 1.300.000’lik bir nüfusu; Avusturya Galiçya’da 83 bin km2’lik ve nüfusu 2.650.000’e yaklaflan bir bölgeyi; Prusya ise Lehistan Prusya’s› denen, 36 bin km2’lik bir sahay› ve 580 bin nüfuslu bir bölgeyi topraklar›na katt›. Pugaçev ayaklanmas›: II. Taksim, Prusya aç›s›ndan büyük bir zafer olarak görünüyordu. Zira uygulad›¤› Katerina döneminde Yemelyan ‹vanoviç Pugaçev bask›lar sonucunda önce Rusya, daha sonra da Avusturya, Lehistan’›n taksimini ka- isimliSIRA bir S‹ZDE Kazak, Çar III. bul etmek SIRAzorunda S‹ZDE kalm›flt›. Ayr›ca Prusya, Lehistan meselesi yüzünden Avru- Petro oldu¤unu söyleyerek pa’n›n genelini etkileyecek bir savafl›n önünü ald›¤› için de uluslararas› arenada çevresine toplad›¤› Kazaklar, Baflk›rtlar ve köylülerle nüfuzunun artt›¤› kanaatindeydi. Fakat uzun vadede Prusya’n›n bu politikas›n›n 1773’teDÜfiÜNEL‹M ayakland›. Rus Avrupa’dakiDÜfiÜNEL‹M güç dengelerini yerinden oynatt›¤› görüldü. Çünkü Rusya’n›n düflma- kuvvetlerini arka arkaya ma¤lup ederek Moskova ve n› olan Avusturya, bu antlaflma ile birlikte Petersburg’a yaklaflmaya bafllad›. Prus- Petersburg’uSORU tehdit eder bir ya’n›n beklentisininSORU aksine Lehistan’›n taksimi Rusya’n›n nüfuzunun artmas›n› da vaziyete geldi. Ancak General Suvorov karfl›s›nda engellemedi. Bilakis Rusya, Lehistan’da eli güçlendi¤i için Türk savafl›na daha faz- ald›¤› yenilgiden sonra, la a¤›rl›k verebildi. 1773’te patlak veren Pugaçev ayaklanmas›na ra¤men Bâb›â- yak›nD‹KKAT arkadafllar›n›n D‹KKAT ihanetiyle 14 Eylül 1774’te li’yi 1774’te Küçük Kaynarca Antlaflmas› gibi a¤›r maddeler ihtiva eden bir antlafl- yakalan›p, 1775 Ocak’›nda may› imzalamaya mecbur etti. öldürüldü.SIRA S‹ZDE Bu ayaklanman›n Lehistan,1772’deSIRA S‹ZDE Rusya, Prusya ve Avusturya taraf›ndan paylafl›ld›ktan sonra izleri uzun süre devam etmifltir. Puflkin “Yüzbafl›n›n 1780’lere kadar rahat bir dönem yaflad›. 1763’ten itibaren ülkeyi fiilen iflgal etmifl K›z›” isimli roman›nda bu olan Rus birlikleri 1780’de Lehistan’› tamamen boflaltt›. Zira II. Katerina, dikkatini Aayaklanmay›MAÇLARIMIZ anlat›r. AMAÇLARIMIZ NNiç meselelere ve Türk savafl›na yo¤unlaflt›rm›flt›.

K‹TAP Pugaçev ayaklanmas›K‹TAP ile ilgili bk. Aleksandr Sergeyeviç Puﬂkin, Pugaçev ‹syan›n›n Tarihi, çev. Rana Çak›röz, Ankara 1946.

TELEV‹ZYON Lehistan’›nTELEV‹ZYON ‹kinci Taksimi (1792-1793) Lehistan’›n göreceli rahatl›¤› 1786’da Prusya’daki kral de¤iflikli¤i ile giderek zora girdi. Zira 1786’da ölen II. Friedrich’in yerine geçen II. Friedrich William, Lehis- tan’da daha yay›lmac› bir politika takip etmek istiyordu. Krala bu konuda naz›r› ‹NTERNET Hertzberg de‹NTERNET destek veriyordu. Hertzberg, Lehistan’›n yeniden taksimi için bir plan haz›rlad› ve bunu hayata geçirmek üzere görüflmelere bafllad›. 1792’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile devam eden savafla son veren II. Katerina, Avusturya’n›n Fransa ile savafla tutuflmas›n› ve Prusya’n›n da dikkatini Avrupa savafl›na vermesi üzerine Lehistan’daki otoritesini artt›rmaya bafllad›. 1792 Tem- muz’unda Rus ordusu yeniden Lehistan topraklar›n› iflgal etti. Lehistan Kral› Stanis- las August, bu iflgali tan›mak zorunda kald›. Rusya ve Prusya, 23 Ocak 1793’te Lehistan’› ikinci kez aralar›nda taksim ettiler. Taksim için meflru gerekçe olarak da Fransa ‹htilali’nin giderek Lehistan’da da ya- y›lmaya bafllad›¤› ve ülkenin bir anarfliye sürüklendi¤ini gösterdiler. ‹kinci taksim Mart 1793’e kadar Avusturya’dan sakland›. ‹kinci taksim Rusya için mutlak bir zaferdi. Zira 250 bin km2’lik bir arazi ve 3 milyondan fazla bir nüfus elde etmiflti. Buna mukabil Prusya’n›n kazan›m›, 58 bin km2’lik bir arazi ve 1 milyonluk bir nüfustu. Lehistan’›n taksim edilmesi Do¤u Av- rupa’da Rusya’n›n nüfuzunun tescillenmesi anlam›na geliyordu. Bundan sonra Rus- ya’n›n, Balkanlar’da hâkimiyet mücadelesi vermek için eli daha güçlü olacakt›r. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 191

Prusya, Lehistan’›n birinci ve ikinci taksimini neden istemifltir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 3 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA NÜFUS HAREKETLER‹ 16. ve 17. yüzy›lda Avrupa’n›n nüfus oranlar›nda büyük de¤iflimlereDÜfiÜNEL‹M sebep olan en DÜfiÜNEL‹M önemli etkenlerden biri h›yarc›kl› vebayd›. Londra’da 1603’ten 1665’e kadar etkili olan veba yaklafl›k 170 bin kiflinin ölümüne sebep oldu. ‹spanya’daSORU 1596-1685 ta- S ORU rihleri aras›nda h›zla yay›lan veba yüzünden ülke nüfusunun yaklafl›k %25’i öldü. 18. yüzy›la gelindi¤inde ise flartlar iyilefltirildi¤inden salg›n yüzünden ölüm oranla- D ‹KKAT D‹KKAT r› giderek azald›. Buna karfl›l›k k›tay› baflka bir tehlike bekliyordu: K›tl›k! 17. yüzy›lda Avrupa’n›n en güçlü ülkesi kabul edilen Fransa, ‹spanya Veraset Savafllar›’nda ortaya ç›kan k›tl›k ve ard›ndan baflgösteren salg›nSIRA hastal›klar S‹ZDE yüzün- SIRA S‹ZDE den 1700-1715 tarihleri aras›nda 3 milyon vatandafl›n› kaybetti.

18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ise daha fazla ve daha farkl›AMAÇLARIMIZ g›dalar›n ekilme- AMAÇLARIMIZ si, tafl›mac›l›¤›n geliflmesi, daha fazla toprakla tar›m yap›lmas›, salg›n hastal›klar›n azalmas›, daha geliflmifl halk sa¤l›¤› önlemleri ve savafllar›n fleklinin de¤iflmesiNN sonucu ölüm oranlar› h›zla azald›. ‹spanya nüfusu 1756’da 8 milyonK‹TAP iken 1787’de K‹TAP 10,4 milyona, ‹ngiltere nüfusu 1750’de 6,5 milyon iken 1800’de 9,6 milyona, Rus- ya’n›n nüfusu 1700’de 17,5 milyon iken 1780’da 27 milyona ulaflt›. Fransa’da da, di- ¤er Avrupa ülkelerine nazaran daha az olmakla beraber, 18. TELEV‹ZYONyüzy›lda belli bir nü- TELEV‹ZYON fus art›fl› sa¤land›. Fransa’n›n nüfus art›fl›n›n daha az olmas›n›n sebebi ise ülkede uygulanan iptidaî do¤um kontrol yöntemleri idi. 1750-1850 tarihleri aras›nda Avrupa’daki baz› ülkelerdeki ortalama insan ömrü flöyleydi: Fransa’da yirmi sekizden otuz dörde, ‹ngiltere’de otuz‹NTERNET yediden k›rka, ‹s- ‹NTERNET veç’te ise otuz yediden k›rk üçe yükseldi. Ölüm oranlar› Bat› Avrupa’dan bafllamak üzere giderek Do¤u Avrupa’da azalmaya, buna mukabil nüfus art›fl oranlar› yük- selmeye bafllad›. Bu da Sanayi Devrimi’ne giden sürecin kayna¤›n› oluflturdu, ancak artan nüfusu doyurmak için tar›m topraklar› yetersiz kald› ve köylü isyanlar› patlak verdi. Avrupa’daki nüfus oranlar›n›n 18. yüzy›lda artmas›na sömürgelerden getirilen ve yeni ele geçirilen bölgelerden dahil edilen nüfusun da önemli bir katk›s› oldu. Buna mukabil Avrupa, Amerika yerli nüfusunun h›zla erimesine sebep oldu. ‹lk iflgal y›llar›nda Amerika’n›n yerli nüfusu yaklafl›k 50 milyondan fazla iken iflgaller- den 100 y›l sonra yerlilerin nüfusu % 95 oran›nda azald›. Bu durum, “veban›n Av- rupa’da yaratt›¤› toplam kay›plardan daha büyüktü”.

18. yüzy›lda Avrupa nüfus hareketlerinin sonuçlar› neler olmufltur?SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 4 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA TARIMDA MODERNLEfiME DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M 18. yüzy›lda Avrupa nüfusunun giderek artmas›ndaki en önemli etkenlerden biri de tar›mdaki iyilefltirmelerdi. Tar›mda iyilefltirme birkaç farkl› flekildeSORU hayata geçi- SORU rildi ve bunda liderli¤i de Hollanda ile ‹ngiltere yapt›. Avrupa tar›m›ndaki modernleflme ve iyilefltirme daha 17. yüzy›ldan itibaren D‹KKAT D‹KKAT bafllam›flt›. 17. yüzy›lda tar›m alanlar›na yeni ürünler ekilmeye, ürün rotasyonu tak- vimleri yap›lmaya, hayvan ve bitki yetifltiricili¤inde seçicili¤e, orman alanlar›n›n ta- r›ma aç›lmas›na ve batakl›klar ile sahillerin kurutulmas›na yönelikSIRA S‹ZDEçal›flmalar haya- SIRA S‹ZDE ta geçirilmiflti. Bu tür giriflimler ‹ngiltere ve Hollanda’da çiftçilerin di¤er Avrupa ül- kelerine nazaran %50 ile %175 aras›nda daha fazla verim elde etmesini sa¤lad›. Fa- AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 192 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

sulye, bezelye veya yonca gibi yeni ürünler ekildi ve bu ürünler topra¤› daha verimli hâle getirdi. 18. yüzy›lda patates de ekilmeye baflland› ve daha da önemlisi saman yetifltiricili¤i artt›. Bunun bir sonucu olarak da art›k hayvanlar›n sonbahar geldi¤inde yiyecek k›tl›¤›ndan kesilme zarureti ortadan kalkt› ve hayvan sürüleri- nin say›s› artt›. Hollanda baflta olmak üzere Avrupa’n›n baz› bölgelerinde daha fazla et, süt ve yün verecek hayvan cinsleri yetifltirilmeye baflland›. Hayvan say›s›n›n artmas›, daha fazla gübre ve do¤al olarak daha verimli topraklar demekti. Mekanik tohum ekme makinesinin 18. yüzy›lda Jethro Tull taraf›ndan icat edilmesinden sonra tar›mda verimlilik daha da artt›. Zira atlar›n çekti¤i bu makine sayesinde tohumlar topra¤a daha derin yerlefltiriliyor ve bu ifllem s›ras›nda daha az tohum zayi oluyordu. Tull’un d›fl›nda da birçok Avrupal› mucit tar›m alanlar›n›n gelifltirilmesi için önemli bulufllar yapt›. 18. yüzy›l tar›mc›l›¤›ndaki en hayatî ürünlerin bafl›nda yonca ve flalgam geliyordu. Bu iki ürün her sahada yetifliyor ve ekildi¤i arazinin h›zla verimli bir tar›m ala- n›na dönüflmesini sa¤l›yordu. Bu yüzden tar›m alanlar›na çevrilen orman sahalar›- na ilk olarak yonca ve flalgam ekiliyordu. Hollanda ve ‹ngiltere’nin öncülük etti¤i tar›mda modernleflme Avrupa’n›n di¤er ülkelerinde daha az yay›ld›. Bunu düzeltme ad›na birtak›m ad›mlar at›ld›, ancak beklenen baflar› sa¤lanamad›. Zira büyük toprak sahipleri bunu kendi ç›karlar›n› zedeledi¤i için engellediler. Örne¤in Rusya’da Çariçe II. Katerina toprak reformu yapmak istedi fakat büyük bir muhalefetle karfl›laflt›¤› için bundan vazgeçmek zorunda kald›. ‹ngiltere ve Hollanda’n›n aksine di¤er Avrupa ülkelerinde tar›mda iyilefltirilme- ye gidilmemesi 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ciddi problemlere sebep oldu. Özellik- le k›tl›k dönemlerinde tah›l fiyatlar› artt›¤›ndan köylüler isyan etti. 1775’te Fran- sa’n›n birçok bölgesi tah›l fiyatlar›ndaki art›fl› protesto eden köylü isyanlar› sonucunda harabeye döndü. Frans›z köylüler, depolardaki bu¤daya zorla elkoydular. Bu isyanlar tarihe “Un Savafl›” olarak geçti ve isyanlar ancak krall›¤›n asiler üzeri- ne 25 bin asker göndermesiyle yat›flt›r›ld›. Buna ra¤men “Un Savafllar›” ve köylü isyanlar› Frans›z ‹htilali’nin önemli sebeplerinden birini oluflturdu.

18. YÜZYIL AVRUPA SANAY‹‹: LONCALARDAN FABR‹KALARA, SU GÜCÜNDEN BUHARLI MAK‹NELERE Milletlerin Zenginli¤i: Adam 18. yüzy›l Avrupa’s›nda sanayi hamleleri küçük imalathanelerin kurulmas› ile bafl- Smith’in “Milletlerin lat›ld›. ‹malathanelerdeki koflullar oldukça elveriflsizdi, çal›flma saatleri fazla, buna Zenginli¤inin Mahiyeti ve Sebepleri Üzerine Bir mukabil ücretler ise düflüktü. Ayr›ca henüz bu imalathaneler 18. yüzy›l›n ilk yar›- Araflt›rma” isimli iki ciltlik s›nda hâlâ büyük kentlerde de¤il k›rsal kesimlerde bulunuyordu. Bu durum, bü- hacimli eseri 9 Mart 1776’da ‹ngiltere’de yük oranda yüzy›l›n sonuna kadar da devam etti. Örne¤in 1780’lerde Paris’teki do- yay›nland›¤›nda büyük yank› kuma tezgâhlar›n›n %75’i k›rsal kesimdeydi. Buna ra¤men 18. yüzy›ldaki imalatha- uyand›rd› ve defalarca neler, yüzy›l›n sonunda bafllayacak ve bir sonraki yüzy›la ad›na verecek olan “Sa- bask›s› yap›l›p, birçok dile çevrildi. Smith’in, iktisadî nayi Devrimi” öncesi “ön sanayileflmenin” temellerini oluflturmufltur. liberalizmi savunan 18. yüzy›l, klasik üretim sistemleri ile yeni sistemlerin çat›flt›¤› bir yüzy›l oldu. görüflleri Sanayi Devrimi ilerledikçe baflta ‹ngiltere Zira klasik üretim sisteminin en önemli unsuru olan loncalar, kendine has bir ya- olmak üzere birçok ülkede p›lanmaya ve üretim sistemine sahipti. ‹malathanelerin aç›lmas›, loncalar›n d›fl›nda kullan›ld›. Merkantilist k›s›tlamalar ve imtiyazlar üretim yapan yerlerin ortaya ç›kmas› ciddi itirazlarla karfl›land›. Lonca üyeleri Al- kald›r›ld›. Smith, “Modern manya, Avusturya gibi ülkelerde yeni imalathaneleri basarak iflçileri dövdüler. ‹ktisad›n Babas›” ve “Hür Teflebbüsün Patron Evliyas›” “Milletlerin Zenginli¤i” adl› eseri ile ün salan Adam Smith 1776’da klasik üretim gibi ünvanlarla an›ld›. sisteminin yeni üretim yap›lar›n› engelledi¤ini, bu yüzden loncalar›n kapat›lmas›n› 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 193 savundu. Smith’in tezleri 1780’lerde Fransa’da yank› buldu. Fransa Maliye Naz›r› Turgot, loncalar›n kapat›lmas›n› istedi, ancak bu öneri afl›r› radikal bulundu¤u için kabul edilmedi. 18. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru ise modern sanayileflmenin artmas› ile birlikte Avrupa’n›n birçok ülkesinde loncalar kapat›ld›. 18. yüzy›lda ilk olarak ‹ngiltere’de iplik üretiminde makineler kullan›lmaya baflland›. Bu makineler su gücü ile çal›flt›r›l›yordu ve karmafl›k bir sisteme sahipti. Bu yüzden evlerde kullan›ma uygun de¤ildi. Bu da giderek evlerdeki el dokumac›l›- ¤›n›n sonunu getirdi. Buna ra¤men iplik makineleri akarsu kenarlar›na kurulduk- lar› için bu bölgelerdeki nüfusun k›sa sürede artmas›n› sa¤lad›. Örne¤in Manches- ter’›n nüfusu 1760’da 17 bin iken, burada aç›lan iplik makineleri sayesinde 1830’da 180 bine ç›kt›. Böylece sanayi flehirleri oluflmaya bafllad›. Su enerjisi ile çal›flan makineler, kurakl›k dönemlerinde veya fliddetli k›fllar yü- zünden suyun dondu¤u dönemlerde kullan›lamaz hâle geldiklerinden yeni enerji kaynaklar› aray›fl›na gidildi. Bulunan en etkili çözüm ise buhar gücüydü. Buharl› makineler ilk defa ‹ngiliz Thomas Newcomen (1663-1729) taraf›ndan gelifltirilmifl- ti ve bu makineler ilk zamanlar daha çok maden ocaklar›nda kullan›lm›flt›. Buhar gücünün di¤er sanayi kollar›na uygulanmas› ise ‹skoç mühendis James Watt’›n (1736-1819) icatlar›yla mümkün oldu. Watt’›n icad› önce 1760’larda pamuk ipli¤i makinelerine, buharl› çekiçlere ve körüklere uyguland›. 1783’te ise Fransa’da buharl› bir gemi infla edildi. Josiah Wedgwood (1730-1795) adl› ‹ngiliz bir çömlekçi kömürle çal›flan buhar makinesi yapt› ve bu bulufl sayesinde özellikle porselen sanayiinde büyük geliflmeler oldu. 18. yüzy›l sanayiinde en önemli geliflmelerden biri de kömürün daha ekonomik ve kolay flekilde yüzeye ç›kar›lmas›n› sa¤layan makinelerin icat edilmesi idi. Zira 18. yüzy›lda en önemli enerji kayna¤› kömürdü. Buna ek olarak demir sanayiinde- ki yeni geliflmeler de sanayinin di¤er kollar›n›n geliflmesini sa¤lad›. Sanayi bölgeleri genelde ulafl›m imkânlar›n›n daha kolay oldu¤u flehir yak›nla- r›nda geliflti, ancak bu bölgelerin yerleflim için alt yap›lar› iyi olmad›¤›ndan birçok s›k›nt› yafland›. Özellikle tifüs ve verem gibi hastal›klar yeni oluflan sanayi bölge- lerinde binlerce insan›n ölümüne sebep oldu. 18. yüzy›lda sanayi bölgeleri oluflmas›na ra¤men yine de nüfusun büyük bir k›sm› k›rsal alanlarda yaflamaya devam etti. Bu oran Do¤u Avrupa’ya gidildikçe daha da artmaktayd›. Bu yüzy›ldaki sanayi hamleleri bir sonraki yüzy›lda yaflanacak olan Sanayi Devrimi’nin haz›rlay›c›s› olmaktan fazla bir anlam tafl›m›yordu.

AYDINLANMA YÜZYILI Ayd›nlanma Yüzy›l›, Bat› toplumunda 18. yüzy›lda geliflen ve ak›lc› düflünceyi eski, geleneksel önyarg›lardan ve ideolojilerden özgürlefltirmeyi ve yeni bilgiye yö- nelik kabulü gelifltirmeyi amaçlayan düflünsel geliflimi kapsayan dönemi tan›mlar. Bilgiye ancak olaylar›n gözlemlenmesi ile ulafl›laca¤› inanc›n›n hâkim oldu¤u, her- fleyden kuflku duyulmas› gerekti¤i, dinin de aklî elefltiriye tâbi tutuldu¤u, insanl›k tarihinde daimi bir ilerlemenin hâkim oldu¤u düflüncesinin giderek yayg›n kabul gördü¤ü ve geçerli olan›n yaln›zca deneysel yöntem oldu¤u anlay›fl›n›n hâkim oldu¤u bir dönemdir Ayd›nlanma Yüzy›l›. Bu yüzy›l› en iyi tan›mlayan tariflerden biri hiç flüphesiz Immanuel Kant’›n flu cümlesidir: “Akl›n› kullanma cesareti”. Ayd›nlanmac› düflünceye göre, akl›n ayd›nlatt›¤› kesin do¤rulara, bilginin iler- lemesine dayanan entelektüel bir kültür egemen olmal›d›r. Bu kültür sonsuz ve sü- rekli bir flekilde ilerlemelidir. Zira Ayd›nlanmac› düflünürlere göre do¤a kadar toplum da tam bir ilerleme içindedir. ‹lerleyen insanl›k sonunda mutlak mutlulu¤a eri- 194 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

flecek ve mutlak özgürlü¤e ulafl›lacakt›r. Toplumsal mutlulu¤un da yerçekimi ve dinamik yasalar› gibi belirlenebilece¤i düflünülmektedir. Burlamaqui’nin ifadesiyle “‹nsan›n mutlulu¤u bulmas›n›n tek yolu akl›n› kullanmas›”yd›. Ayd›nlanmac› düflü- nürlere göre öncelikle insan do¤as›n›n ne oldu¤unun temel özellikleri bulunmal›, sonra da bu özellikler kullan›larak tedricen mükemmel bir toplum infla edecek yasalara ulafl›lmal›yd›. Bunun sonucunda da insano¤lu sürekli olmak üzere mükem- melli¤e do¤ru bir geliflme kaydedecektir. Ayd›nlanmac› anlay›fla göre devlet, insanlar›n mutlulu¤u için vard›r. Varl›k sebebi kendinden menkul, kutsal ve elefltirilmez de de¤ildir. Toplumla devlet bir mukavele esas›na göre karfl›l›kl› görev ve sorumluluklara sahiptir. Toplum ile devletin karfl›l›kl› sorumluklar› Ayd›nlanma dönemi düflünürlerinden Jean-Jacques Ro- Toplumsal Sözleflme: Jean- usseau’nun “Toplumsal Sözleflme” adl› eserinde ele al›nm›fl ve savunulmufltur. Jacques Rousseau, 1762’de Ayd›nlanmac›lar›n birço¤una göre din, insan›n vicdan› ile ilgili bir konu olma- yay›nlanan bu kitab›nda bireyin özgürlü¤üne l›, devlet insanlar›n dinlerine müdahil olmamal›, insanlar dinlerini özgürce yaflaya- dokunmaks›z›n onun bilmeliydiler. Devlet, farkl› dindeki insanlara toplumsal düzeni bozmad›klar› süre- ahlaksal erdemini yükseltecek bir model ce müdahil olmamal›, hatta farkl› dindeki insanlar› korumas› alt›na almal›yd›. önermiflti. Bireyler güçlerini Mevcut dini anlay›fl›n sorgulanmas› bir tepki de do¤urdu. Örne¤in Fransa’da haklar›n› bir parças›n› oluflturduklar› genel iradeye 1770’te Katolikli¤i savunmak için 90 kitap yaz›ld›. Birçok ülkede yasak kitaplar lis- devredecekler ve böylece teleri haz›rland›. 1772’de Viyana’da yay›nlanan “Yasaklanm›fl Kitaplar Katalo¤u” bi- siyasal hayata eflit kat›lacaklard›. le bir süre sonra yasakland›. Çünkü katalog bu kitaplar› daha cazip hale getirmifl ve insanlar meraklar›ndan buradaki kitaplar› okumaya bafllam›fllard›. Sansüre karfl› yay›nevi, yazar› belli olmayan gizlice sat›lan kitaplar ortaya ç›kt›. Ayd›nlanman›n ilk temsilcileri olarak genellikle Rene Descartes ve Gottfried Thomas Paine: 37 yafl›nda Wilhelm Leibniz kabul edilir. Almanya’da Johann Gottfried Herder, Immanuel Amerika’ya giden bir ‹ngiliz’dir. 1776’da 47 Kant, Christian Wolff; Fransa’da Denis Diderot, Claude Adrien Helvétius, Baron de sayfal›k “Sa¤duyu” isimli bir Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Voltaire; Büyük Britanya’da David Hume, risale yay›nlad›. Üç ay John Locke ve Thomas Paine Ayd›nlanma Yüzy›l›’n›n en önemli temsilcileridir. içerisinde 120 bin adet satan bu risalenin, o Ayd›nlanman›n vatan› olarak Fransa bilinir. Özellikle “Encyclopédie”nin yay›m- zamanki 13 Amerika lanmas› Fransa’n›n bu ününü daha da perçinlemifltir. Baron de Montesquieu, kolonisinde hemen hemen herkes taraf›ndan okundu¤u 1748’de “Kanunlar›n Ruhu” adl› en önemli eserini tamamlad›. Düflünür bu eserin- iddia edilir. Büyük sat›fla de her halk için geçerli tek bir siyasal rejimin mümkün olmad›¤›n› savundu. Zira ra¤men tek kurufl telif ücreti almayan Thomas Paine, co¤rafya, iklim vb. koflullar›n de¤iflken olmas› yüzünden toplumlar farkl› siyasal eseriyle koloni halklar›na rejimler gelifltirmifllerdi ve bunlar› tek bir flekle sokmak yanl›fl bir ad›m olacakt›. kendi ba¤›ms›zl›klar› u¤runa savaflmalar› için aç›k bir Montesquieu’ye göre siyasal rejimlerde de “do¤al kanunlara” tâbi olmak ve onla- ça¤r› yap›yordu. Sa¤duyu, r›n sesine kulak vermek gereklidir. “Kanunlar›n Ruhu” 1748-1750 tarihleri aras›nda Amerika ba¤›ms›zl›k tam yirmi bask› yapt› ve düflünürün görüflleri Avrupa’n›n birçok yerine yay›ld›. meflalesini yakm›flt›. Montesquieu’den sonra Fransa’da Ayd›nlanma düflüncesinin bayraktarl›¤›n› Voltaire: 1694-1778 y›llar› 1717’de yazd›¤› bir tafllama yüzünden daha 23 yafl›nda iken hapse at›lan Voltaire aras›nda yaflayan Frans›z ad›yla bilinen Francois-Marie Arouet yapt›. Voltaire, “ayd›n despotizmi” olarak bi- filozof, Ayd›nlanma’n›n en önemli isimlerindendir. linen ve hükümdar›n, özgürlü¤ü, hoflgörüyü ve vergi eflitli¤ini güvence alt›na ald›- Eserlerinde kiliseyi, Frans›z ¤› meflruti bir krall›¤› savundu. kurumlar›n› elefltirmifl, insan hak ve özgürlükleri Fransa’n›n Ayd›nlanma sürecinin bayraktarl›¤›n› yapmas›n›n en önemli sebep- üzerinde durmufltur. lerinden biri de k›saca “Encyclopédie” olarak bilinen “Encyclopédie ou dictionnai- Oldukça üretken bir yazar ve düflünür olan Voltaire, re raisonné des sciences, des arts et des métiers (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, Sa- fliirler, düzyaz›lar, tiyatro natlar›n ve Mesleklerin S›n›fland›r›lm›fl Sözlü¤ü) yay›nlanmas›d›r. Encyclopédie, oyunlar› ve tarih kitaplar› kaleme alm›flt›r. Ayr›ca “her türlü ve her ça¤da, insan akl›n›n çabalar›n›n genel bir görünümünü” vermek binlerce mektup yazm›flt›r. iddias›yla 1751’de yay›mlanmaya bafllad›. Editörlü¤ünü Denis Diderot ve Jean le Felsefe Sözlü¤ü en önemli Rond d’Alembert’in yapt›¤› ansiklopedi 1772’de tamamlanabildi. Toplam 33 cilt eserlerinden biridir. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 195 olan Encyclopédie, Montesquie, Voltaire, Rousseau, d’Alembert, Buffon, Quesnay ve Helvetius gibi devrin önde gelen 150’den fazla yazar ve düflünürünün yaz›lar›- n› ihtiva eder. Diderot, “Encyclopédie”nin birinci cildinde yazd›¤› takdim yaz›s›nda “‹nsan, ay- r›m gözetmeden ve çekinmeden her fleyi incelemeli ve deflmelidir...SIRA S‹ZDE Bütün o eski SIRA S‹ZDE aptall›klar› ayaklar›m›z›n alt›na almal›y›z; ak›l taraf›ndan konulmam›fl olan bütün engelleri y›kmal›y›z; bilim ve sanat› eski özgürlüklerine kavuflturmal›y›z” diyerek DÜfiÜNEL‹M DÜfiÜNEL‹M yay›n felsefesini aç›klam›flt›r. Hem bu takdim yaz›s› hem de ansiklopedide yay›n- lanan yaz›lar Ayd›nlanma düflüncesinin daha genifl kitlelere ulaflmas›n› sa¤lad›. Ay- r›ca bu yaz›lar ve Ayd›nlanma düflünürlerinin di¤er fikirleri Frans›zSORU ‹htilali’ne giden SORU süreci de haz›rlad›. fiunu da ifade etmek gerekir ki Ayd›nlanma dönemindeki dü- flünürlerin tamam› ayn› görüflleri savunmuyordu. ‹nsan›n do¤as›,D‹KKAT toplumsal yap›- D‹KKAT lar, devletin niteli¤i ve rejimlerin nas›l olmas› gerekti¤i, insan do¤as›na dair mutlak kanunlar›n olup olmad›klar› ve bunlar›n nas›l tespit edilecekleri ve en önemlisi de SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE akl›n üstünlü¤ü hususlar›nda Ayd›nlanmac› düflünürler aras›nda ciddi fikir ayr›l›k- lar› mevcuttu. Ancak hepsinin ortak özelli¤i insan› ve onun çevresini anlamaya, anlamland›rmaya ve buna dair yasalar ç›karmaya çal›flmalar›,A MAÇLARIMIZinsan kaderine nas›l AMAÇLARIMIZ hükmedilece¤ine dair kafa yormalar›yd›. NN

Voltaire, Felsefe Sözlü¤ü, I-IV, çev. Lütfi Ay, Ankara 1943. K‹TAP K‹TAP

Ayd›nlanmac› düﬂünürlerin genel özellikleri nelerdir? TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE 5

DÜﬁÜNEL‹M DÜﬁÜNEL‹M ‹NTERNET ‹NTERNET

SORU SORU

D‹KKAT D‹KKAT

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ NNAMAÇLARIMIZ

K‹TAP K‹TAP

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET 196 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Özet

1748-1789 tarihleri aras›nda Avrupa’ya etki et- Ayd›nlanma Yüzy›l›’n›n genel hatlar›yla özellik- NAMAÇ NAMAÇ 1 mifl olan önemli siyasî ve askerî geliflmeleri 3 lerini de¤erlendirebilmek aç›klayabilmek 18. yüzy›l, tarihe “Ayd›nlanma Yüzy›l›” olarak 1748 Aix-la-Chapelle Bar›fl›’ndan sonra 1756’ya geçti. Zira bu yüzy›lda, insan akl› daha önce gö- kadar k›ta Avrupas›’nda bir bar›fl dönemi yaflan- rülmedi¤i kadar ön plana ç›kar›ld› ve insan›n d›. Fakat bu süre zarf›nda yeni ittifak aray›fllar› mutlak mutlulu¤u için dönemin düflünürleri de- son h›zla devam etti. 1756’da patlak veren ve ilk ¤iflmez, kesin kanunlar vazetmeye çal›flt›lar. Ay- Dünya savafl› olarak adland›r›lan Yedi Y›l Savafl›, d›nlanma düflüncesinin lokomotifli¤ini Fransa Avrupa’n›n birçok devletinin müdahil oldu¤u bir yapt›, ancak bu düflünce Avrupa’n›n di¤er ülke- savaflt›. Savafl, ‹ngiltere ve Fransa aras›nda 10 fiu- lerinde de farkl› flekil ve boyutlarda etkili oldu. bat 1763’te imzalanan Paris Bar›fl Antlaflmas› ile Fransa’n›n Ayd›nlanma sürecinin bayraktarl›¤›n› savafla müdahil olan di¤er ülkeler aras›nda 15 yapmas›n›n en önemli sebeplerinden biri de k›- fiubat 1763’te imzalanan Hubertusburg Antlafl- saca “Encyclopédie” olarak bilinen Encyclopédi- mas› ile sona erdi, ancak savafl›n etkileri daha e ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts sonraki y›llarda da devam etti. Zira Yedi Y›l Sa- et des métiers’i (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, vafllar› hem kazananlar› hem de kaybedenleri Sanatlar›n ve Mesleklerin S›n›fland›r›lm›fl Sözlü- a¤›r bir ekonomik yükün alt›na sokmufltu. Daha ¤ü) yay›nlanmas›d›r. da önemlisi Fransa’n›n kara Avrupas›’ndaki nü- Ayd›nlanma dönemindeki düflünürlerin tamam› fuzu çok azalm›flt›. Yedi Y›l Savafllar›’ndan sonra ayn› görüflleri savunmuyordu. Ancak hepsinin k›ta Avrupas›’n› meflgul eden en önemli mesele ortak özelli¤i insan› ve onun çevresini anlamaya, Lehistan’daki kral seçimi ve ard›ndan bu ülkenin anlamland›rmaya ve buna dair yasalar ç›karmaya Prusya, Rusya ve Avusturya aras›nda iki defa tak- çal›flmalar›, insan kaderine nas›l hükmedilece¤i- sim edilmesi oldu. ne dair kafa yormalar›yd›.

Sanayi Devrimi’ne giden süreçte 18. Yüzy›l Av- NA MAÇ 2 rupas›’ndaki sanayi hamlelerini ve bunlar›n özelliklerini aç›klayabilmek ‹nsanl›k tarihinin yaflad›¤› en ciddi k›r›lma ve de- ¤iflim dönemlerinden biri flüphesiz 19. yüzy›ldaki Sanayi Devrimi’dir. Bu hamlenin temelleri ise 18. yüzy›lda at›ld›. Öncelikle kömür madenlerin- de bafllat›lan ve zamanla di¤er ifl kollar›n› da kapsayan 18. yüzy›ldaki sanayileflme giriflimleri bü- tün k›ta Avrupas›’nda ayn› ölçüde ve ayn› oranda yaflanmad›. Daha da önemlisi 18. yüzy›ldaki sanayileflme daha önceki klasik üretim sistemleri ile Sanayi Devrimi aras›nda bir geçifl görevi gördü. Buhar gücünün icad› ve bir enerji kayna- ¤› olarak kömürün daha yayg›n ve etkin kullan›- m› Sanayi Devrimi’ne giden sürecin en önemli bulufllar› olarak kaydedildi. 18. yüzy›ldaki sanayileflme hamleleri sonucunda flehir hayat›nda önemli de¤iflimler görüldü. Yeni yerleflim yerleri ortaya ç›kmaya bafllad›, ancak bu yeni yerleflim bölgelerinde ciddi problemlerle de karfl›lafl›ld›. Zira yo¤un göç alan bu bölgelerin alt yap› problemleri halledilmemiflti. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 197

Kendimizi S›nayal›m

1. 1755’teki Diplomatik Devrim afla¤›daki antlaflmalar- 6. Afla¤›dakilerden hangisi 18. yüzy›lda Avrupa’da nü- dan hangisi ile bafllam›flt›r? fus art›fl›na etki eden nedenlerden biri de¤ildir? a. 16 Mart 1731 ‹kinci Viyana Antlaflmas› a. Yeni tah›l ürünlerinin bulunmas› b. 30 Eylül 1755 ‹ngiltere-Rusya Antlaflmas› b. Yeni tar›m alanlar› aç›lmas› c. 16 Ocak 1756 Westminster Antlaflmas› c. Sa¤l›k flartlar›n›n iyilefltirilmesi d. 1 May›s 1756 Birinci Versay Antlaflmas› d. ‹ttifaklar sisteminde k›r›lmalar yaflanmas› e. 5 May›s 1762 Rusya-Prusya ‹ttifak Antlaflmas› e. Sömürgelerden k›taya insan nakledilmesi

2. Afla¤›daki savafllardan hangisi tarihe “Birinci Dünya 7. Afla¤›dakilerden hangisi 18. yüzy›lda Avrupa’da tar›- Savafl›” olarak geçmifltir? m›n geliflmesine do¤rudan etki eden faktörlerden biri a. Lehistan Veraset Savafllar› de¤ildir? b. Avusturya Veraset Savafllar› a. Ürün rotasyon takvimlerinin yap›lmas› c. Otuz Y›l Savafllar› b. Bitki yetifltiricili¤inde seçicili¤e gidilmesi d. Yedi Y›l Savafllar› c. Ulafl›m için yeni kanallar›n aç›lmas› e. Dokuz Y›l Savafllar› d. Orman alanlar›n›n tar›ma aç›lmas› e. Tar›m makinelerinin icat edilmesi 3. 1763’te Lehistan kral› seçilen Poniatowski’nin tahta ç›kabilmesini destekleyen iki devlet afla¤›dakilerden 8. Avrupa tar›m›ndaki modernleflmenin öncülü¤ünü hangisinde birlikte ve do¤ru olarak verilmifltir? yapan ülkeler afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve a. ‹ngiltere-Avusturya do¤ru olarak verilmifltir? b. Avusturya-Fransa a. ‹ngiltere-Hollanda c. Rusya-Prusya b. Fransa-Avusturya d. Rusya-Avusturya c. Rusya-Avusturya e. Fransa-Rusya d. Avusturya-‹spanya e. Fransa-Prusya 4. Rusya’n›n oluflturmak istedi¤i Kuzey Sistemi’ni afla- ¤›daki ülkelerden hangisi bir tehdit olarak görmüfl ve 9. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma döneminde engellemeye çal›flm›flt›r? yaflayan düflünürlerden biri de¤ildir? a. Danimarka a. Johann Gottfried Herder b. ‹sveç b. Denis Diderot c. Prusya c. Baron de Montesquieu d. Rusya d. Jean-Jacques Rousseau e. Fransa e. Niccolo Machiavelli

5. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Lehistan’›n birinci ve 10. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma döneminde ikinci taksimini kabul ettirmek için çabalam›flt›r? kaleme al›nan eserlerden biri de¤ildir? a. Prusya a. Toplumsal Sözleflme b. Rusya b. Encyclopédie c. Avusturya c. Hükümdar d. ‹ngiltere d. Kanunlar›n Ruhu e. ‹sveç e. Anti-Machiavel 198 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Okuma Parças› 1 Okuma Parças› 2 MAR‹A THERESA (1717-1780) F‹LOZOF HÜKÜMDAR: BÜYÜK FR‹EDR‹CH Maria Theresa, Kutsal Roma-Cermen ‹mparatoru VI. (1712-1786) Karl ile Braunschweig-Wolfenbütteli Elizabeth’in k›zlar› II. Friedrich (Büyük Friedrich), 24 Ocak 1712’de Ber- olarak 13 May›s 1717’de Viyana’da dünyaya geldi. Lor- lin’de do¤du. “Çavufl Kral” olarak tarihe geçen ve çocuk- raine Dükü Franz Stephan ile 1736’da evlendi. Fransa, lar›n› sopa ile terbiye etti¤i rivayet edilen Friedrich Wil- Lorraine Düklü¤ü’nün Avusturya’ya kat›lmas›n› engel- helm’in o¤luydu. Annesi ise ‹ngiltere Kral› I. George’un leyince Stephan Franz, ailesinden kendine kalm›fl olan k›z› Sophie Dorothea’yd›. II. Friedrich’in do¤umundan düklü¤ü b›rakarak Toscana Grandükü oldu. Maria The- resa, erkek kardeflinin bebekken ölmesi üzerine baba- bir sene sonra babas› Friedrich Wilhelm, Prusya kral› ol- s›n›n ç›kard›¤› veraset yasas› uyar›nca 20 Ekim 1740’ta du ve 1740’a kadar ülkeyi idare etti. Bu süre zarf›nda Avusturya taht›na ç›kt›. Fakat Prusya, Fransa ve baz› Al- Prusya ordusunu modernlefltirdi ve askere alma sistemi- man prenslikleri, Maria Theresa’n›n hükümdarl›¤›n› ta- ni yeniden düzenledi. Ayr›ca gereksiz masraflar› k›sarak n›mayarak Avusturya’ya savafl açt›lar. Maria Theresa, ülke ekonomisini düzeltti. Buna mukabil Friedrich Wil- 1745’te yap›lan antlaflmayla kocas›n›n Kutsal Roma-Cer- helm hiç de iyi bir baba say›lmazd›. Karakterindeki sert- men ‹mparatoru olmas›n› sa¤lad›. lik ve muhataplar› alçak görme, o¤lu II. Friedrich’in gi- Kutsal Roma-Cermen ‹mparatoriçesi, Prusya karfl›s›nda derek babas›ndan uzaklaflmas›na sebep oldu. baflar›l› olabilmek için modern bir ordu kurman›n zo- Yafl› ilerledikçe babas›na karfl› nefreti de artan II. Fried- runlu oldu¤unu anlayarak dan›flman› Kont Friedrich Wilhelm Haugwitz’in önerileriyle reformlar bafllatt›. ‹m- rich, 18 yafl›na geldi¤inde babas›n›n bask›s›ndan kurtul- paratorluktaki mahalli meclislerin gücünü k›r›p, büyük mak için ‹ngiltere’ye kaçmay› dahi planlad›. Bunun için toprak sahiplerinin vergi muafiyetlerini ortadan kald›ra- arad›¤› f›rsat babas› ile birlikte kat›ld›¤› bir Almanya se- rak Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’nun gelirlerini yahatinde do¤du. Fakat plan, genç veliaht›n arkadafl› ço¤altt›. ‹mparatorlu¤un çeflitli yerlerinde, özellikle de Te¤men Peter Karl Christoph von Keith’in son anda pifl- Bohemya’da ç›kan köylü isyanlar› sebebiyle zorunlu manl›k duyarak herfleyi anlatmas› ile hayata geçirileme- çal›flt›rmay› s›n›rland›rd›. di. Baba Friedrich, o¤lunun bu plan›na çok sinirlenmifl Maria Theresa, merkezî devleti büyütürken 1749’da yar- fakat ona do¤rudan ceza vermek yerine en yak›n arka- g› ile yürütmeyi birbirinden ay›rd›. Üniversite ö¤reti- dafl› Keith’i idam ettirmeyi tercih etmiflti. Baz› devlet minde büyük reformlar yapt› ve dindar biri olmas›na adamlar›n›n araya girmesiyle II. Friedrich babas› tara- ra¤men kilisenin yetkilerini k›s›tlayarak devlet denetimi alt›na almaya çal›flt›. f›ndan affedildi ve Küstrin’e yerlefltirildi. Genç Fried- ‹mparatoriçe, hükümdarl›¤›n›n bafl›nda Prusya’ya kap- rich, burada ilk idarî tecrübelerini edindi. Bu arada ha- t›rd›¤› Silezya’y› geri almay› hiçbir zaman akl›ndan ç›- yat›n›n sonuna kadar bir türlü sevemedi¤i Braunschwe- karmam›flt›. Maria Theresa, Avusturya Veraset Savaflla- ig prensesi ile 1733’te evlendirildi. r›’nda müttefik oldu¤u ‹ngiltere’ye s›rt çevirerek 1756’da II. Friedrich, 1733-1738 y›llar› aras›nda devam eden Le- eski düflman› Fransa ile ittifak kurdu. Çar Petro’dan iti- histan Veraset Savafllar›’nda Avrupa’n›n en büyük ko- baren Avrupa sahnesine ç›kan Rusya’yla da bir antlafl- mutanlar›ndan Avusturyal› Prens Eugene’in yan›nda bir ma imzalad›. Avusturya, 1756’da girdi¤i Yedi Y›l Savafl- süre gözlemci olarak bulundu. Bu, genç veliaht için iyi lar›’nda Prusya karfl›s›nda yine ma¤lup oldu ve büyük bir askerî tecrübe oldu. Daha sonra Rheinsberg fiato- bir ekonomik s›k›nt›ya girdi. su’na yerleflti. Rheinsberg’te geçirdi¤i günler Friedrich’in Maria Theresa, Yedi Y›l Savafllar›’ndan sonra bar›flç› bir tutum tak›nd›. Kocas›n›n 1765’te ölümünden sonra Kutsal dünya görüflünün oluflmas›nda önemli bir ad›m oldu. Roma-Cermen ‹mparatoru olan o¤lu II. Joseph’in 1772’de Friedrich, burada sanat, edebiyat ve müzik ile ilgilenme Lehistan’› Prusya ve Rusya ile birlikte paylaflmas›na ve f›rsat› buldu. Daha da önemlisi Fransa kültürüne yak›n- 1772’de Bavyera’y› iflgaline karfl› ç›kt›. ‹mparatoriçe, bu l›k kesbetti. Dönemin en önde gelen düflünürlerinden y›llarda ülkesindeki bofl arazilerin kullan›ma aç›lmas›n› Voltaire ile yaz›flmaya bafllad›. sa¤lad›, yeni bir ceza yasas› ile yoksullar› koruma kanu- 1738’de “Bugünkü Avrupa Siyaseti Üstüne Düflünceler”, nu ç›kartt›. Devletin halk›n düflüncelerini denetlemesi ge- 1740’ta da “Anti-Machiavel” adl› iki önemli eseri yay›m- rekti¤ine inand›¤› için sansürü ülkesinde kurumsallaflt›r- land›. Özellikle ikinci eserinde Machiavel’in Prens/Hü- d›. ‹mparatoriçe, 29 Kas›m 1780’de Viyana’da öldü¤ünde kümdar adl› eserine a¤›r elefltirilerde bulundu. o¤lu II. Joseph’e toparlanm›fl bir imparatorluk b›rakt›. II. Friedrich, babas›n›n 31 May›s 1740’ta ölmesi üzerine Kaynak: Geliflim-Hacbette Türk ve Dünya Tarihi Prusya taht›na ç›kt› ve 1786’ya kadar uzun bir saltanat Ansiklopedisi, IV, ‹stanbul 1985. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 199 sürdü. Saltanat süresince kazand›¤› zaferler ve Prusya’y› na, hiç de kaderine boyun e¤ecek bir kad›n de¤ildi. K›sa bir Avrupa gücü hâline getirmesi, ona “Büyük Friedrich” zamanda kendine yeni sevgililer edindi ve tarihe, di¤er denilmesini sa¤lad›. Büyük Friedrich’in devlet idaresin- icraatlar› yan›nda sevgililerinin çoklu¤u ile geçti. deki temel felsefesi “devletin ç›karlar›n›n herfleyin üze- Peter, evlendikten sonra gün geçtikçe daha da anor- rinde oldu¤uydu”. Bu yaklafl›m›n› 1752’de kaleme ald›¤› malleflti, Katerina’dan giderek daha da uzaklaflt›. Art›k Siyasal Vasiyet adl› eserinde uzun uzun savunmufltur. günlerini hizmetçilerle ve köpeklerle geçirir oldu. Ayr›- II. Friedrich’in idaredeki ikinci felsefesi ise hükümdar›n ca Peter büyük bir II. Friedrich hayran›yd› ve Prusya or- idareye mutlak hâkimiyetiydi. Bu yüzden saltanat dö- dusuna büyük bir tutku ile ba¤l›yd›. Bu yüzden küçük neminde hükümdarl›¤›na gölge edecek kurumlar› ve bir Prusya alay› kurdu ve günlerini bu alaya manevralar yap›lar› ya etkisizlefltirdi ya da ortadan kald›rd›. ‹ktida- yapt›rarak geçirmeye bafllad›. Buna mukabil Katerina, r›na yönelik muhalif sesleri bast›rmak için “hafiye teflki- her geçen gün Rusya’daki nüfuzlu kiflilerle olan ba¤lan- lat›” dahi kurdu. Buna mukabil merkezî devleti güçlen- t›lar›n› güçlendirdi. Bu arada Frans›zca ö¤rendi ve böy- dirmek için kurumlar›n ve mahkemelerin yetki alanlar›- lece Frans›z düflünürlerin eserleri ile tan›flma imkân› n›n kesin olarak belirlenmesini sa¤lad›. Böylece ülke buldu. Montesquieu, Voltaire ve Bayle’nin eserlerini bürokratik yavafll›ktan ar›nd›r›ld›. Merkezî iktidar ya- okumaya bafllad›. n›nda ülke ekonomisinin iyilefltirilmesi ve sanayinin ge- Kendini entellektüel aç›dan gelifltiren Katerina 1754’te liflmesi için de bir dizi giriflimde bulundu. Özellikle ma- ilk çocu¤u olan Pavel Petroviç’i do¤urdu. Böylece Rus- den ve tekstil alan›nda büyük ilerlemeler kaydedildi. ya taht› güvence alt›na al›nd›. Peter, teyzesi I. Eliza- Friedrich, adalet alan›nda da önemli ad›mlar att› ve ilk beth’in ölümü üzerine 5 Ocak 1762’de III. Petro ad›yla Alman yasa derlemesini haz›rlatt›. E¤itim alan›nda çeflitli Rus taht›na ç›kt›. Ancak III. Petro’nun çarl›¤› fazla uzun yenilikler yapt› ve ülkenin e¤itim alan›nda Avrupa’da ön- sürmedi. 28 Haziran 1762’de muhaf›z alay› çara karfl› de gelmesini sa¤lad›. Francesco Algarotti, d’Argens, Juli- ayaklanarak III. Petro’yu tahttan indirdi ve 33 yafl›ndaki en Offray de La Mettrie gibi filozoflar› Berlin’e davet etti. Katerina, Rusya çariçesi olarak ilan edildi. Büyük Friedrich, 17 A¤ustos 1786’da öldü¤ünde, Prus- II. Katerina, çariçe olduktan sonra bir taraftan Rusya’y› ya dünyan›n en önemli devletlerinden biri olmufltu. Avrupal› bir ülke hâline getirmeye çal›fl›rken, di¤er taraftan da “Panslavist” bir d›fl politika takip ederek ülke- Kaynak: David Fraser, Frederick the Great: King of nin topraklar›n› geniflletti. Bu arada kendisini gelifltirme- Prussia, New York 2000. yi de ihmal etmedi. Özellikle giderek Frans›z düflünür- lere ilgi duymaya bafllad›. Fransa’da yasaklanan Ency- Okuma Parças› 3 clopédie’nin bas›m›n› devam ettirmesi için Diderot’yu AYDINLANMACI B‹R ÇAR‹ÇE: II. KATER‹NA Rusya’ya davet etti, ancak Diderot davete olumsuz ce- (1729-1796) vap verdi. Bu arada Voltaire ile de yaz›flmaya bafllad›. II. Katerina, 2 May›s 1729’da Prusya’n›n Stettin kentin- Çariçe Katerina’n›n kendisi de Nakaze adl› bir eser kale- de do¤du. Do¤du¤u zamanki ad› Sofiya von Anhalt- me ald›. 1764 y›l›nda Avrupa’dan sat›n ald›¤› 250 tablo- Zerbst idi ve anne taraf›ndan Holstein sülalesi ile akra- yu sergilemek üzere St. Petersburg’da Hermitage Müze- bayd›. Sofiya’n›n babas› ise Prusya ordusunda bir gene- si’ni infla ettirdi. O tam manas›yla “Ayd›nlanmac› bir ça- raldi. 1744’te daha 15 yafl›nda iken Sofiya’n›n kaderi de- riçeydi”. Fakat özellikle Frans›z ‹htilali’nden sonra çari- ¤iflti. Zira Rusya Çariçesi Elizabeth, ölümünden sonra çenin tav›rlar› de¤iflti ve giderek sertleflti. ‹htilalden son- yerine geçirmeyi düflündü¤ü ye¤eni Peter ile Sofiya’y› ra Hermitage’deki Voltaire’in büstünü dahi kald›rtt›. evlendirmeye karar verdi. Bu karar, Rusya’ya yaklafl- II. Katerina, 1796’ya kadar tam 34 y›l Rusya’y› idare et- mak isteyen Prusya Kral› II. Friedrich taraf›ndan da des- ti ve Rusya, onun zaman›nda Avrupa’n›n en güçlü dev- teklenince Sofiya’n›n pek fazla yapacak bir fleyi kalma- letleri aras›na girdi. Çariçeli¤i s›ras›nda hiçbir evlilik d› ve Peter ile 1744’te evlendirildi. yapmad›, ancak aflk dedikodular› her taraf› sarm›flt›. Bu evlilik, Peter’in psikolojisinin bozuk olmas› yüzünden O¤lu Pavel Petroviç’e çok kötü davrand› ve ona adeta Sofiya için zamanla bir iflkenceye döndü. Fakat Sofiya, hapis hayat› yaflatt›. 67 yafl›nda 16 Kas›m 1796’da ban- bu süre boyunca kendini gelifltirmeyi ve bir Rus olmak yo yaparken beyin kanamas› geçirdi ve öldü. için çabalamay› ihmal etmedi. Rusça ö¤rendi ve daha da Kaynak: ‹sabel de Madariaga, Russia in the Age of önemlisi 1745’te Yekaterina Alekseyevna ad›n› alarak Or- Catherine the Great, London 1981. todoks oldu. Ayr›ca kocas›n›n yaln›zl›¤a terketti¤i Kateri- 200 Ortaça¤-Yeniça¤ Avrupa Tarihi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Diplomatik Devrim S›ra Sizde 1 (1755-1756)” bölümünü yeniden okuyunuz. Avrupa’da Diplomatik Devrim denen geliflme 16 Ocak 2. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹lk Dünya Savafl›”: Ye- 1756’da ‹ngiltere ile Prusya aras›nda Westminster Ant- di Y›l Savafllar› (1756-1763)” bölümünü yeniden laflmas›’n›n imzalanmas›ndan sonra bafllam›flt›r. Bu ant- okuyunuz. laflma ile daha önce oluflmufl ittifaklar sisteminde önce 3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Lehistan’›n Birinci ve çatlaklar olufltu, ard›ndan da Fransa ve Avusturya gibi ‹kinci Taksimi (1763-1793)” bölümünü yeniden iki kadim düflman ülke 1 May›s 1756’da Birinci Versay okuyunuz. Antlaflmas› ile ittifak kurdular. Daha sonra bu ittifaka 4. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Do¤u Avrupa Kuzey Rusya da kat›ld›. Böylece Avrupa ittifaklar sistemi yeni Sistemi” bölümünü yeniden okuyunuz. bir görünüm kazand›. 5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Lehistan’›n Birinci ve S›ra Sizde 2 ‹kinci Taksimi (1763-1793)” bölümünü yeniden Yedi Y›l Savafllar›’nda Avusturya, Rusya ve Fransa or- okuyunuz. dular› ile savaflan Prusya kesin olarak ma¤lup edileme- 6. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “18. Yüzy›l Avrupa- mifltir. Ordusunun büyük bir k›sm›n› kaybetmesine ra¤- s›’nda Nüfus Hareketleri” bölümünü yeniden men Prusya yeniden toparlanabilme imkân› bulmufltur. okuyunuz. Zira Avusturya, Rusya ve Fransa gibi ç›karlar› çak›flan 7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “18. Yüzy›l Avrupas›’nda devletlerden müteflekkil bir ittifak›n Prusya’y› tamamen Tar›msal Modernleflme” bölümünü yeniden teslim alacak bir organizasyonu yoktu. Daha da önem- okuyunuz. lisi ittifak devletleri aras›nda ciddi flekilde irtibat kopuk- 8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “18. Yüzy›l Avrupa- lu¤u, güç mücadelesi vard›. Bütün bunlar Prusya’ya s›’nda Tar›msal Modernleflme” bölümünü ayakta kalma ve mücadeleye devam etme imkân› verdi. yeniden okuyunuz. 9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Ayd›nlanma Yüzy›l›” S›ra Sizde 3 bölümünü yeniden okuyunuz. Prusya Kral› II. Friedrich, Lehistan’›n taksim plan›n› orta- 10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Ayd›nlanma Yüzy›l›” ya atarak Avrupa’n›n genel bir savafla sürüklenmesinin bölümünü yeniden okuyunuz. önünü almay› hedeflemekteydi. Ayr›ca Prusya’n›n bask›- lar› sonucu Avusturya ve Rusya’n›n taksim plan›n› kabul etmesi hâlinde Prusya’n›n nüfuzu ve uluslararas› arena- daki otoritesi artacakt›. Bu sebeplerden ötürü Lehistan’›n taksim plan› II. Friedrich için hayatî öneme haizdi.

S›ra Sizde 4 18. yüzy›lda Avrupa’n›n nüfusundaki art›fl sayesinde yavafl yavafl geliflmekte olan sanayi kollar›na ucuz ifl gücü temin edilebildi. Ayr›ca savafllarda asker teminin- deki zorluklar afl›lmaya baflland›. Buna ra¤men nüfus art›fl›n› besleyecek yeterli miktarda g›da ürünü buluna- mad›¤› k›tl›k dönemlerinde Avrupa’n›n birçok yerinde isyanlar ç›kt›.

S›ra Sizde 5 Ayd›nlanmac› düflünürlerin ortak özellikleri akl› esas almalar›, her fleyin ölçüsü olarak akl› görmeleriydi. Ay- r›ca hepsi insan›n mutlak mutlulu¤unun nas›l olmas› gerekti¤inin cevab›n› aram›fl ve buna dair do¤ada oldu¤una inand›klar› kanunlar gibi kanunlar bulmaya çal›flm›fllard›r. 8. Ünite - Ayd›nlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 201

Yararlan›lan Kaynaklar Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hüseyin Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, Cahid Yalç›n, ‹stanbul. ‹stanbul. Bookchin, Murray (2012), Devrimci Halk Hareketleri: Wiesner, Merry E. -Hanks (2009), Erken Modern Dö- Köylü ‹syanlar›ndan Frans›z Devrimine, çev. Sez- nemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çal›flkan, ‹s- gin Ata, Ankara. tanbul. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, çev. B.Ç›¤man- “Ayd›nlanma”, (1986), AnaBritannica, III, 88-90, ‹stan- E. Topçugil-K. Emiro¤lu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali bul. K›l›çbay, Ankara. Demir, U¤ur (2012), 1768 Savafl› Öncesi Osmanl› Dip- lomasisi (1755-1768), Doktora Tezi, Marmara Üni- versitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, ‹stanbul. Downs, Robert B. (1980), Dünyay› De¤ifltiren Kitaplar, ‹stanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanya’n›n K›sa Tarihi, çev. Sabri Gürses, ‹stanbul. Geliflim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, IV, çev. Tahsin Yücel, ‹stanbul 1985. Geliflim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, V, çev. Cemal Bali-Erdim Öztokat-Osman Senen- mo¤lu, ‹stanbul 1985. Hosking, Geofrey (2011), Rusya ve Ruslar Erken Dö- nemden 21. Yüzy›la, çev. Kezban Acar, ‹stanbul. Kennedy, Paul (1990), Büyük Güçlerin Yükselifl ve Çö- küflleri, çev. Birtane Karankaç›, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1999), Bafllang›çtan 1917’ye Ka- dar Rusya Tarihi, Ankara. Lee, Stephen J. (2009), Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, çev. Ertürk Demirel, Ankara. McKay, Derek - Scott, H.M. (2011), Büyük Devletlerin Yükselifli 1648-1815, çev. Eflref Bengi Özbilen, ‹s- tanbul. Medeniyet Tarihi 1974, III, ‹stanbul. Melton, James Van Horn (2011), Ayd›nlanma Avrupa- s›nda Kamunun Yükselifli, çev. Ferit Burak Aydar, ‹stanbul. Ponting, Clive (2011), Yeni Bir Bak›fl Aç›s›yla Dünya Tarihi, çev. Eflref Bengi Özbilen, ‹stanbul. Price, Roger (2012), Fransa’n›n K›sa Tarihi, çev. Özkan Akp›nar, ‹stanbul. Riasanovky, Nicholas V. - Steinberg, Mark D. (2011), Bafllang›çtan Günümüze Rusya Tarihi, çev. Figen Dereli, ‹stanbul.