DE GROTE BRUEGEL ATLAS

DE GROTE BRUEGEL ATLAS

GUNTER HAUSPIE INHOUD

BRABANT ANTWERPEN MECHELEN 1525/1530 1545-1550 1550-1551

9 OUDSTE VERWIJZINGEN 27 EEN JEUGD IN HET VERBORGENE 43 BRUEGELS WERKGEVER VALT WEG 9 TUSSEN 1525 EN 1530 27 DISCIPEL VAN PIETER COECKE VAN 44 BOZE MECHELSE STOFFEERDERS AELST 44 SINT-GUMMARUS EN SINT-ROMBOUT 10 ANTWERPEN 27 HOOGAANGESCHREVEN ATELIER 45 CLAUDE DORIZI EN DE GULDEN RAM 10 POORTER IN ANTWERPEN 28 46 SINT-ROMBOUTSKATHEDRAAL 30 GOUDEN EEUW 48 BRUEGELS OUDSTE BEKENDE 12 BREUGEL 31 SPAANSE WALLEN SCHILDERIJ 12 BREUGEL ALS PLAATSNAAM 34 SCHAATSENRIJDERS 48 MAYKEN VERHULST BEMIDDELT 14 BREUGEL IN NOORD-BRABANT BIJ DE SINT-JORISPOORT 49 STRAAT VAN DE KUNSTENAARS 14 TWEE MONUMENTEN 38 BEDRIJVIGE LOMBARDENVEST 52 ’T VLIEGEND PEERT 39 KLEINE MAYKEN 54 DE BAND MET PETER BALTENS 16 GROTE-BROGEL 40 WANDELING DOOR DE GOUDEN EEUW 55 LUILEKKERLAND 16 BROGEL IN LIMBURG VAN ANTWERPEN 56 VERNIELD DOOR BEELDENSTORMERS 18 DE KINDERSPELEN 58 WANDELING DOOR MECHELEN IN HET 20 BRUEGELWANDELROUTE SPOOR VAN BRUEGEL 22 BRUEGELFIETSROUTE

24 BREDA 25 BRUEGEL VAN BREDA

ANTWERPEN 1551

63 HUIS SPAGNIEN 71 RIJKE KUNSTCOLLECTIE 63 SCHARNIERJAAR 1551 72 VAN SINT-LUCASGILDE TOT 64 GROEIENDE FAAM MUSEUM VOOR SCHONE 64 JOORGE MANTEWAEN KUNSTEN 66 PATROON SINT-LUCAS 68 DE BRUEGELS EN HET GILDE

VLAAMSE MEESTERS 68 OPRICHTING VAN DE ACADEMIE 70 LATERE LOCATIES 4 82 MANTUA 110 NAPELS 82 PALAZZO DUCALE 110 OOG VOOR SCHEPEN 84 PALAZZO TE 112 GEZICHT OP DE BAAI VAN NAPELS 85 MINERVA VERSUS DULLE GRIET 114 BRUEGEL IN HET MUSEO DI 85 NOG ERG HERKENBAAR CAPODIMONTE 86 BRUEGELWANDELING DOOR MANTUA 116 ABRAHAM BRUEGHEL 117 LAGO D’AVERNO 88 BOLOGNA 118 MESSINA 89 ROME 118 NAAR HET DIEPE ZUIDEN 90 RIPA GRANDE 120 ZEESTRAAT VAN MESSINA 90 STAD IN WOELIG WATER 121 ZEESLAG MET DE TURKEN 91 RIPA GRANDE VANDAAG 122 ABRAHAM BRUEGHEL OPNIEUW ITALIË 94 SAMEN MET GIULIO CLOVIO 94 GROTE BRUEGELVERZAMELING 126 PALERMO 1552-1554 96 DE TOREN VAN BABEL 126 DIEPER SICILIË IN 98 BRUEGELWANDELING DOOR ROME 126 TRIOMF VAN DE DOOD 75 STUDIEREIS NAAR DE BAKERMAT 128 DE TRIOMF VAN DE DOOD 75 NETWERK UITBOUWEN 102 TIVOLI 130 BRUEGELWANDELING DOOR 75 VERTREK IN DE LENTE PALERMO 75 REISGEZELLEN 105 BOMARZO 105 PARCO DEI MOSTRI 135 VENETIË 76 LYON 105 ROMEINSE CONNECTIE 108 DULLE GRIET EN HAAR 136 ALPEN 78 MONT-CENIS ITALIAANSE INVLOEDEN 136 RUBENS ALPENSCHILDERIJ 137 SINT-GOTTHARDPAS 81 MILAAN 138 GROTE LANDSCHAPPEN

152 PENTEKENING GEKOPIEERD 154 JHERONIMUS BOSCH

156 ANTWERPSE BUITEN 156 BIJ DE BOEREN IN DE KEMPEN 156 TEKENAAR WORDT SCHILDER 157 DE BOERENBRUILOFT 159 NEDERLANDSE SPREEKWOORDEN 160 NAAR DE KERMIS IN HOBOKEN BRUSSEL 160 BELASTINGEN INNEN IN WIJNEGEM 162 VOLKSTELLING TE BETHLEHEM 1563-1569 ANTWERPEN 164 DE ANTWERPSE 177 HUWELIJK IN DE KAPELLEKERK OPDRACHTGEVERS 178 HOOGSTRAAT 1554-1563 164 178 OMTRENT HET MANNEKEN PIST 164 HANS FRANCKERT 178 DRIE KINDEREN 141 TERUGKEER NAAR ANTWERPEN 165 DE BOERENDANS 180 HET SCHILDERSGESLACHT BRUEGEL 141 HIERONYMUS COCK 166 JAN NOIROT 182 DE BRUEGELS VAN HET KMSK 142 IN DE VIER WINDEN 166 NICOLAAS JONGELINCK 183 VEELGEVRAAGD SCHILDER 143 BRUEGEL EN COCK 167 DE KRUISDRAGING 184 DE WIJN VAN HET SINT- 144 DE GROTE LANDSCHAPPEN 170 DE OMZWERVINGEN VAN EEN MAARTENSFEEST MEESTERWERK 186 DE PEDEBEEK IN HET PAJOTTENLAND 146 BAASRODE 188 BRUEGELTOCHT DOOR HET 147 ACHTERHAVEN VAN ANTWERPEN 173 BRUEGEL EN DE LIEFDE PAJOTTENLAND 149 DORP IN DE AS GELEGD 173 LEUGENACHTIGE VROUW 190 WILLEBROEKSE VAART 149 HOF VAN PEENE 173 MAYKEN COECKE 192 OVERLIJDEN 150 BRUEGELWANDELING DOOR 174 ANTWERPEN ZOALS BRUEGEL HET 193 VERGETEN EN HERONTDEKT BAASRODE KENDE 194 BRUEGELWANDELING DOOR BRUSSEL 5

MET PIETER BRUEGEL OP REIS

Pieter Bruegel de Oude wordt benemende Alpenlandschappen. in eigen land en daarbuiten als Bijbelse taferelen spelen zich af in de meest Vlaamse van de grote zuiderse baaien. Vlaamse meesters gezien. Door zijn schilderijen over het alledaagse De Grote Bruegel Atlas brengt je leven op het 16de-eeuwse Brabant- naar die plekken waar Bruegel se platteland is hij vandaag de dag een spoor naliet of er zich liet in- voor velen een oer-Vlaams icoon. Al spireren. Naar de oude Brabantse is dat slechts een eenzijdige bena- kunststeden Antwerpen, Mechelen dering van de kunstenaar. en Brussel. Naar Italië, waar hij helemaal tot in Sicilië trok. Maar Over het leven van Bruegel weten ook naar het groene Vlaamse plat- we weinig. Met de luttele puzzel- teland. Meer dan een kunstboek, stukken waarover we beschikken, biografie of reisgids is dit een atlas kunnen we toch een rijk en reizend die je, met Bruegel als gids, beken- bestaan samenstellen. De werken de of minder bekende plaatsen met waarin Bruegel een herkenbare een nieuwe kijk laat ontdekken. plek in zijn thuisstad Antwerpen of Net zoals Pieter Bruegel met zijn onderweg tijdens een lange reis oog voor detail en zijn artistieke door Italië tekent of schildert, zijn meesterschap ook de kunstwereld zeldzaam. Veel vaker verwerkt hij in de 16de eeuw nieuwe paden liet zijn reisindrukken in een nieuwe bewandelen. zelfgecreëerde wereld. Brabantse dorpen nestelen zich in adem- Gunter Hauspie PIETER BRUEGEL

7 BRABANT 1525/1530 ANTWERPEN, BREUGEL, GROTE-BROGEL OF BREDA?

BREDA

BREUGEL

ANTWERPEN

GROTE-BROGEL

Het hoofdstuk over de geboorte van Pieter Bruegel is niet het meest papierverslindende uit zijn biografie. Wat we erover weten is in één woord samen te vatten: niets. Nergens in een archief is er een spoor terug te vinden. Op zijn grafmonument in de Kapellekerk in Brussel lees je geen verwijzing naar zijn geboortejaar of leeftijd. Zelf was Bruegel ook niet erg vrijgevig in het meedelen van zijn personalia. Sterker nog, er is geen enkele brief van of aan hem bewaard gebleven. Niets weten we over Bruegel dat we uit de eerste hand van hem kregen – behalve de informatie die zijn werken verschaffen. Kunsthistorici moeten puzzelen met de weinige stukjes die tijdgenoten of anderen aanreiken. Omdat we weinig met stellige zekerheid over zijn leven en persoonlijkheid kunnen poneren, VLAAMSE MEESTERS hangt er rond Pieter Bruegel een zweem van raadselachtigheid. 8 OUDSTE VERWIJZINGEN beschrijvingen vrij accuraat te zijn. ke van Aelst wordt ingeschreven op De oudste schriftelijke verwijzing Daarin lezen we dat de schilder zijn 25ste. Kijken we naar Pieters naar het bestaan van Pieter Brue- geboren is in een dorp in Brabant. zonen, dan is Pieter Brueghel de gel die tot nu toe in de archieven Tot dat oude hertogdom Brabant Jonge 20 jaar en Jan Brueghel de teruggevonden werd, dateert van behoren naast Antwerpen ook de Oude 29 jaar. Jans hogere leeftijd 1551. Uit de bewaarde ledenlijsten stad Breda en het dorp Breugel. valt te verklaren door een lange van het Sint-Lucasgilde van Ant- Samen met het niet in Brabant reis naar Italië die hij gedurende werpen, de Liggeren, blijkt dat een gelegen Grote-Brogel zijn het de de zeven jaar daarvoor maakte. zekere Peeter Brueghels in dat jaar locaties die in aanmerking komen Kleinzoon Jan Brueghel de Jonge een van de tweeëntwintig nieuwe als geboorteplaats van Pieter is 24 jaar. Een gebruikelijke leef- vrijmeesters is die toetreden tot Bruegel. tijd van 20 à 25 jaar bij toetreding het gilde. Het Sint-Lucasgilde is de tot het gilde is dus verdedigbaar. beroepsvereniging van schilders TUSSEN 1525 EN 1530 Trekken we die leeftijd af van en andere kunstenaars van de Op basis van de notitie in de Lig- 1551/1552, dan komen we min of stad. Ze behartigt hun belangen geren is er onder historici eensge- meer uit op een geboortejaar tus- en ziet toe op de kwaliteit van de zindheid ontstaan over Bruegels sen 1525 en 1530. kunst die haar leden maken. Ook geboortedatum, of beter geboor- het opleiden van nieuwe leden teperiode. Ze situeren die tussen behoort tot haar taken. Binnen de 1525 en 1530. Nieuwe leden treden ↙ In 1551 vermelden de Liggeren van het Antwerpse stadsmuren mochten doorgaans toe tot het Sint-Lucas- Sint-Lucasgilde dat Peeter Brueghels alleen leden van het Sint-Lucasgil- gilde in de leeftijd tussen 20 en toetreedt tot de vereniging. Het is de de schilderijen verkopen. 25 jaar. Andere beroemde leden oudste vermelding van het bestaan van als Peter Paul Rubens, Antoon van de schilder.

Een halve eeuw later pent de Dyck en Jacob Jordaens zijn dan ↓ wijdt in 1604 twee kunsthistoricus Karel van Mander respectievelijk 21, 19 en 21 jaar. pagina’s aan de levensbeschrijving van (1548-1606) de eerste korte biogra- Bruegels leermeester Pieter Coec- Pieter Bruegel. fie over Pieter Bruegel neer. Het Schilder-Boeck van Van Mander uit 1604 is tot op de dag van vandaag een gerespecteerd naslagwerk met biografieën van schilders uit voornamelijk de Nederlanden en Italië. We vin- den er de oudste biografische beschrijving van Pieter Bruegel. Die is in het jaar van uitgave van Het Schilder-Boeck al en- kele decennia overleden. Toen Bruegel stierf, was Van Mander twintig jaar oud. De auteur kan de details uit de levenswandel van Bruegel daarom waarschijn- lijk niet van de schilder zelf PIETER BRUEGEL hebben. Toch blijken de levens- 9 ANTWERPEN

Spagnien is de naam van het hoogste gildehuis op de Grote Markt van Antwerpen (op nr. 7). In Bruegels tijd vergaderde het Sint- Lucasgilde er.

POORTER IN ANTWERPEN het recht heeft om binnen de ook aangevraagd worden door Een geboorteperiode is er dus, muren en poorten van een stad te mannen van buiten de stad. Dat maar hoe zit het met de geboorte- wonen. Daaruit vloeien een aantal heeft wel wat voeten in de aarde plaats? Het feit dat Bruegel in 1551 rechten voort die andere inwoners en het kost geld. Bruegels leer- vrijmeester wordt in Antwerpen, niet bezitten. Bruegel is in 1551 meester Pieter Coecke van Aelst betekent niet automatisch dat hij dus zo’n poorter. Het poorterschap bezit bijvoorbeeld het Antwerpse in de Scheldestad geboren is, hoe- verwerf je wanneer je in de stad poorterschap wanneer hij in 1527 wel er redenen zijn om te geloven geboren bent. Dat wijst erop dat toetreedt tot het Sint-Lucasgilde. van wel. Alleen poorters mogen Bruegel – tenminste misschien – We weten echter dat hij in Aalst toetreden tot het Sint-Lucasgilde. in Antwerpen het levenslicht zag. geboren werd. Zou het Pieter VLAAMSE MEESTERS Een poorter is een persoon die Het poorterschap kan immers Bruegel ook zo vergaan kunnen 10 zijn? De stadsarchieven zouden Prent van uitsluitsel kunnen geven. In geen Antwerpen enkel document duikt echter de van Lodovico Guicciardini uit naam van Pieter Bruegel op aan 1567. Wie binnen wie het poorterschap toegekend de stadsmuren zou zijn. Mogen we daaruit con- geboren werd, cluderen dat Bruegel al sinds zijn kwam in de geboorte een Antwerpse ingezete- 16de eeuw in ne was? Misschien. aanmerking voor het poorterschap PIETER BRUEGEL in Antwerpen.

11 BREUGEL

BREUGEL ALS PLAATSNAAM namen van de andere nieuwe vrij- zullen heten, maar van zijn voor- In de zoektocht naar de geboor- meesters onder andere Luickx, Van vaderen weten we niets. Heetten teplaats van Pieter Bruegel loont Mechelen, Bos en Van Sevenhoven. zij ook Bruegel? Woonden zij al in het om stil te staan bij de familie- Die verwijzen allemaal naar een Antwerpen? Of koos Pieter zelf zijn naam. Bruegel verwijst naar een toponiem. Je kunt er niet uit aflei- achternaam omdat hij als boreling toponiem, namelijk naar de plaats den of schilder Luycas Luickx wer- in het dorpje Breugel ter wereld Breugel. Het is in die tijd niet on- kelijk in Luik geboren werd of dat kwam? Misschien wilde hij zo de gebruikelijk dat familienamen ver- hij zijn naam erfde van zijn vader, band met zijn geboorteplaats be- wijzen naar de plaats waaruit men die al langer in Antwerpen woonde. nadrukken nadat hij zich in de we- afkomstig is. Op hetzelfde blad in Hetzelfde geldt voor Pieter Brue- reldstad Antwerpen gevestigd had. de Liggeren waar we de naam Pee- gel. We weten dat zijn zonen en Uitzonderlijk zou dat niet zijn. Zijn VLAAMSE MEESTERS ter Brueghels vinden, lezen we als kleinzonen ook Bruegel/Brueghel leermeester Pieter Coecke voegde 12 In 1996 wordt deze koperen buste In 1926 is auteur Felix Timmermans de initiatiefnemer van de oprichting van dit van Pieter Bruegel bij het Pieter Bruegelmonument. Brueghelplein geplaatst.

BRUEGEL VERSUS BREUGEL ‘Pieter Brueghel, den In de 16de-eeuwse bronnen treffen we de schrijfwijze Bruegel en Breu- welcken is geboren niet wijt gel aan, zowel voor de familienaam als het toponiem. Dat kan. In het van Breda, op een Dorp, Middelnederlands (13de-16de eeuw) is de spelling immers nog niet een- gheheeten Brueghel’ vormig maar gebeurt op het gehoor. UIT HET SCHILDER-BOECK VAN KAREL VAN MANDER, 1604 De spelling was dus nagenoeg fone- tisch: hont, kint, tfolc, ic gevem. De klank [ø:], zoals in ‘deur’, wordt in die periode als eu maar ook als ue ‘van Aelst’ toe aan zijn achter- gekomen. In Mantua hield de geschreven. Breugel en Bruegel zijn naam om zo zijn afkomst te familienaam Mantewaen totaal dus spellingvarianten die hetzelfde benadrukken. Samen met Brue- geen steek – iedereen kwam er uitgesproken worden. Tegenwoordig gel trad in 1551 ook een zekere immers uit Mantua – maar in vind je deze oude Middelnederland- Joorge Mantewaen toe tot het Antwerpen wel. Daar werd Ghisi se schrijfwijze soms nog terug in Sint-Lucasgilde. Kort voordien gewoon Mantewaen. Met fami- familienamen, zoals De Muelenaere, was deze Italiaan uit Mantua als lienamen kon je nog schipperen Anthuenis of Mues. PIETER BRUEGEL Giorgio Ghisi in Antwerpen aan- in de 16de eeuw. 13 BREUGEL IN NOORD-BRABANT 17de eeuw weten vast veel meer van de schilder. Hij houdt ook de Dankzij Het Schilder-Boeck van Ka- lezers waar ze Breda, en dus Breu- feestrede in Breugel. Voor Timmer- rel van Mander weten we dat Breu- gel, moeten situeren dan Eindho- mans was het zonneklaar dat de gel niet ver van Breda te vinden is. ven. Misschien heeft Van Mander wieg van Bruegel in dit Brabantse Van Mander schrijft dat we Pieter daar rekening mee gehouden? dorp stond. De gebeitelde letters in Bruegels wortels moeten zoeken het monument zijn wat verweerd, ‘in Brabant in een onbekent Dorp In Breugel halen ze vandaag de maar laten zich nog als volgt le- onder den Boeren’. Breugel dus, dag hun schouders op. Er heerst zen: ‘Aan zijn grooten zoon Pieter ‘den welcken is geboren niet wijt weinig animo voor de vraag of Breugel den oude, schilder bij van Breda, op een Dorp, gheheeten hun dorp een van de belangrijkste uitnemendheid van Brabants land Brueghel, welks naem hy met hem schilders uit de 17de eeuw voort- en volk, het herdenkend, Breugel, ± ghedraghen heeft, en zijn naeco- bracht of niet. Op een steenworp 1515-1569’. In 1928 zal Timmermans melinghen ghelaten’. van Eindhoven is het een groene zijn geromantiseerde biografie Breugel is een dorp in de Neder- woongemeente. De twee gemeen- Pieter Bruegel, zoo heb ik u uit uw landse provincie Noord-Brabant. tekernen Breugel en Son worden werken geroken publiceren. Dit Het vormt tegenwoordig samen van elkaar gescheiden door de boek brengt de dan wat vergeten met buurdorp Son de administra- groene vallei van de Dommel. Die schilder Pieter Bruegel in Vlaande- tieve gemeente Son en Breugel. In kleine rivier ontspringt in Limburg ren weer onder de aandacht. de 16de eeuw beslaat Noord-Bra- in de buurt van Peer en vormt in Aan de overzijde van de Staken- bant, samen met de huidige ’s-Hertogenbosch samen met de burgstraat bevindt zich op een Belgische provincies Antwerpen, Aa de Dieze. De Dommel meandert hardstenen sokkel een bronzen Vlaams-Brabant, Waals-Brabant en nog steeds fraai door het Breugel- buste van Pieter Bruegel uit 1996. het Brussels Hoofdstedelijk Ge- se landschap. Zonder veel moeite Als opschrift staat er alleen sum- west, min of meer het gebied van zie je in je verbeelding Pieter mier de naam en het geboorte- en het toenmalige hertogdom Bra- Bruegel er zijn schildersezel neer- sterfjaar van de schilder. Hier wordt bant. Antwerpen behoorde in dat poten om het land en zijn bewo- als geboortejaar 1525 vermeld, ter- oude Brabant samen met Brussel ners te portretteren. wijl aan de overzijde van de straat en ’s-Hertogenbosch tot de voor- 1515 te lezen staat. naamste steden. Tot daar klopt de TWEE MONUMENTEN beschrijving van Karel van Mander In Breugel ligt het Pieter Brueghel- Buiten de naam van een plein en dus. Breugel ligt echter ruim vijftig plein. Je rijdt er zo voorbij, want het de twee monumenten verwijst kilometer ten oosten van Breda. lijkt eerder een kruispunt. Zonder amper iets naar Pieter Bruegel. Er Of dat nog onder de noemer ‘niet het goed te beseffen passeer je zo is nog een tennisvereniging Pieter wijt’ valt, zoals Karel van Mander ook de twee monumenten die er Breughel en de Boerderij Breugel. poneert, is voor discussie vatbaar, ter ere van Pieter Bruegel opgericht In tegenstelling tot wat je zou den- zeker als grote steden als ’s-Herto- werden. Het oudste is een hardste- ken, is die laatste een sociaal en genbosch (30 km) en zeker Eindho- nen herdenkingszuil uit 1926. Die cultureel centrum. ven (10 km) opmerkelijk dichterbij wordt geplaatst ter herinnering aan liggen. Eindhoven bezit in de 16de de 400ste geboortedag van Pieter eeuw echter lang niet de luister Bruegel. Opvallend is dat het mo- van Breda. Het was nooit een van nument er kwam op initiatief van de voorname Brabantse steden, Felix Timmermans (1886-1947). Deze zoals Breda en ’s-Hertogenbosch Vlaamse schrijver verdiept zich in VLAAMSE MEESTERS wel waren. In het begin van de die jaren in het leven en het werk 14 0 200 m

BREUGEL

VAN DEN ELSENSTRAAT

2 WILHELMINALAAN Dommel Pieter Breughelplein SON 3 1 4 VEERSTRAAT

STAKENBURGSTRAAT

Kanaaldijk Noord

1 Pieter Breughelplein 2 Bruegelmonument 1926 3 Bruegelmonument 1996 4 Dommel PIETER BRUEGEL

15 GROTE-BROGEL

De verwijzing van Karel van BROGEL IN LIMBURG meter al op Bree. Deze kleine mid- Mander heeft ook historici in De stap terug van Grote-Brogel naar deleeuwse stad was omgracht en Grote-Brogel wakker geschud. Breugel is niet zo groot. In de 15de omwald. Bree duikt in documenten Grote-Brogel is tegenwoordig eeuw wordt het dorp inderdaad ook op onder de naam Brede, zelfs een deelgemeente van het stadje als Breugel of Bruegel in archieven Brea, en één keer in een Latijnse Peer in Belgisch-Limburg. Peer teruggevonden. Pas vanaf de 16de tekst, jawel, als Breda. Hoewel, noemt zich Bruegelstad en bezit eeuw voegt men soms maar nog die laatste notitie dateert van een een Bruegelhuis met een Brue- niet altijd het voorvoegsel ‘groot’ eeuw na Bruegels geboorte. gelmuseum. Je kunt er een Brue- toe. Daarmee onderscheidt het Is dit een sluitend bewijs dat Karel gelroute fietsen. Onderweg stap Kempense dorp zich van het nabu- van Mander niet Breugel bij Eind- je af in de Bruegelhoeve. Voor rige Kleine-Brogel. hoven maar Grote-Brogel bij Bree kinderen is er een Bruegelwan- Karel van Mander situeerde Breugel bedoelde? De 16de-eeuwse staat- delroute. De reden voor zoveel ‘niet wijt van Breda’. Grote-Brogel kunde voedt toch de twijfel. Van Bruegelvertier is simpel: in Peer bevindt zich in vogelvlucht ruim Mander sprak over Brabant. Gro- is men ervan overtuigd dat Pieter zeventig kilometer van Breda. Dat is te-Brogel, Peer en Bree behoorden Bruegel in Grote-Brogel geboren toch een aardige afstand voor een in de 16de eeuw tot het graafschap werd. 17de-eeuwse reiziger. Reis je echter Loon. Dat maakte tijdens het ancien VLAAMSE MEESTERS oostwaarts, dan stoot je na zes kilo- régime integraal deel uit van het 16 BRUEGELMUSEUM In een statig pand op de Markt in prinsbisdom Luik. De hertog van menten zou herkennen. En verder Peer heeft de stad het Bruegel- Brabant had daar nooit iets in de is er ook nog het Ooievaarsnest. museum ingericht. Het is de enige melk te brokkelen. Brabant was het Volgens de plaatselijke overleve- plek waar je de veertig schilderijen buitenland voor een inwoner van ring werd Pieter Bruegel in deze die Pieter Bruegel schilderde op Loon. Dat Karel van Mander Bra- hoeve in de Hoogstraat geboren. ware grootte kunt bewonderen. Ui- bant en Loon of Luik onderling zou Een overlevering weliswaar zonder teraard zijn het allemaal reproduc- verwarren, is klein. Het is net zoiets enig materieel bewijs. De connectie ties. De originelen hangen in gere- als vandaag de dag België een deel tussen Bruegel en Peer blijft een nommeerde musea in Antwerpen, van Nederland noemen. huwelijk van veel gissingen en ver- Brussel, München, Wenen, Berlijn, Kenners in Peer wijzen erop dat het onderstellingen, maar het is een te Madrid, Napels, Rome en elders. landbouwgereedschap dat Bruegel mooie voorzet om hem toeristisch Het is een lovenswaardig idee schilderde typische kenmerken zou niet in te koppen. om het werk van Bruegel op deze manier te ontsluiten. De bijbeho- vertonen van werktuigen waarmee rende informatie van de audiogids in Loon het land noest bewerkt biedt een goede introductie tot de werd – en niet in Brabant. Langs de persoon en het leven van Bruegel, Bruegelfietsroute werden reproduc- zijn visie op kunst en maatschappij. ties van Bruegels schilderijen ge- PIETER BRUEGEL plaatst waarin men landschapsele- 17 De kinder- spelen

In 1560 verwerkt Bruegel in dit schilderij tachtig kinderspelen. Die worden uitgebeeld door 242 figuren. Opvallend is dat de spelende kinderen het uiterlijk van kleine volwassenen hebben. Wil Bruegel op deze manier een diepere boodschap meegeven? Vindt hij dat volwassenen hun tijd verdoen met kinderachtig gedrag? Of is het toch een ode aan de onbezonnen kindertijd? In elk geval verschaft dit schilderij een schat aan infor- matie over hoe kinderen in de Lage Landen zich vermaken in de 16de eeuw. Voor sommige spel- letjes is geen speelgoed nodig (kopjeduikelen, haasje-over, zakdragen). Andere worden gedaan in de vrije natuur (boomklimmen, zwemmen met de varkensblaas). Elders bootsen de kinde- ren grote mensen na (bruidsstoet, doopstoet, winkeltje). Wanneer er wel speelgoed nodig is, hebben de kinderen of hun ouders dit vaak zelf gemaakt (bikkelen met de kootbeentjes van een schapenpoot, met de pop spelen, hoepelen). De pop is een stuk hout met stof eromheen. De hoepel is de ring van een ton. Speelgoed kopen was enkel weggelegd voor rijke gezinnen, zoals een stokpaardje.

Pieter Bruegel, 1560,

VLAAMSE MEESTERS Kunsthistorisches Museum, Wenen.

18 PIETER BRUEGEL

19 In Peer voert een kindvriendelijke Bruegelwandeling van circa vier kilometer rond het vakantiedomein Er- perheide. Onderweg zijn er zes nagebouwde speeltoe- stellen uit het schilderij De kinderspelen:

1 Op het kelderluik lopen 4 De rekstok 2 Haasje-over springen 5 Het kootspel 3 De ton 6 Boomklimmen

Kinderen kunnen er zich uitleven op dezelfde manier als hun leeftijdsgenoten uit de 16de eeuw dat deden.

4 1

2 5

3 6 VLAAMSE MEESTERS

20